راپۆرتی: Netherlands Institute of International Relations-Feike Fliervoet

هەڵسەنگاندنێک بۆ سروشت و کاری هێزی پێشمەرگەی کوردستان ی عیراق1

هێزی پێشمەرگەی کوردستانی عیراق دامەزراوەیەکی ئەمنی ئاڵۆز و فرەڕووە ، دڵسۆزیان دابەشبوە بەسەر دەولەتی عیراق و حکومەتی هەرێم و پارتی سیاسی جیاوازەكان و ئەو كەسانەی كە هەژمونیان هەیە. لە کاتی جیاوازدا و - هەندیکجار لە یەک کاتیشدا – دەتوانیت پێناسەیان بکەیت بە (هێزی نیشتیمانی ، هەرێمی ، حیزبی ، یان کەسی) . ئەم راپۆرتە باسی داینەمیک و دەرەنجامی ئەو ڕۆڵە جیاوازانە دەکات لە چوارچێوەیەکی سیاسی فراوانتری پەیوەندی نیوان هەولیر و بەغداد.  
سەرکردایەتی سیاسی و سەربازی لە کوردستان ئاگاداری تەڵەکانی دابەشکارییەکانی ناو پێشمەرگەن و دەرک بەوە دەکەن کە یەکخستن و بە ناسیاسی کردنی  ئەم هێزانە زۆر گرنگە بۆ توانای ڕووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگە دەرەکیەکانی  داهاتوو.  سەرەڕای ئەوەش، لە کاتێکدا حکومەتی هەرێم لەم دواییانەدا پلانێکی چاکسازی ٣٥ خاڵی پەسەند کرد کە هەوڵی یەکخستنەوە و بە پیشەییکردنی هێزی پێشمەرگە دەدات، بەڵام بەربەستی زۆر لەبەردەم جێبەجێکردنیدا هەیە.  لە هەمووی گرنگتر ئەوەیە کە ئایا دەسەڵاتدارترین لایەنەکانی هەرێم – پدک و ینک - ئیرادەی سیاسییان هەیە بۆ دەستبەرداربوون لە دەسەڵاتەکانیان بەسەر باڵە چەکدارەکانیاندا، لەکاتێکدا ئەم هێزانە سەرچاوەی سەرەکی تواناکانیانە .  بێ متمانەییەکی قووڵ لە نێوان ئەم دوو هێزەدا هەیە و چەکەکانیان وەکو ئامرازی مانەوەی خۆیان دەبینن.
ناتەبایی سیاسی لە کوردستان ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە پێویستییەکی بەپەلە هەیە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی کەموکوڕیەکانی حوکمڕانی و پێکهاتە دەسەڵاتدارییەکانی.  لە ئێستادا پێشمەرگە لەجیاتی یارمەتیدەر بێت بۆ تێپەڕاندن ، یارمەتیدەرە بۆ هێشتنەوەی ئەو دابەشبوونەی کورد و بۆ جێگیرکردنی کۆنترۆڵی پارتی/یەکێتی بەسەر حکومەتی هەرێمدا ؛ هەروەها پشتیوانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی لە پێشمەرگە بەبێ مەرج لە زەمانی شەڕی دژی دەوڵەتی ئیسلامیەوە یارمەتیدەرە بۆ ئەو دابەشبوونە ، بەبێ ئاگایی لەوەی کە هەڵوێستی پارتی و یەکێتیی بەهێزتر کردووە، و نوخبە سیاسییە تەقلیدییەکانی کورد توانیویانە پارێزگاری لە دەسەڵاتەکانیان بکەن و گرووپە ئۆپۆزسیۆنەکانیش سەرکوت بکەن.
نەبوونی بەرەیەکی سیاسی و سەربازی یەکگرتوو لە کوردستانی عێراق لەپاڵ پەرەسەندنی قەیرانی ئابووری  دەرفەتێک بۆ بەغدا دەڕەخسێنێت کە جەخت لە کۆنترۆڵکردنی زیاتر بکاتەوە.  ڕەنگە ستراتیژی ئێستای عەبادی   [   ٢٠١٨ ]  سەرۆک وەزیرانی عێراق بۆ هێنانەوەی هێزەکانی هەرێم بۆ ناو باوەشی عێراق سەرکەوتوو بێت ئەگەر بتوانێت داوە دروستەکان ڕابکێشێت- بۆ نموونە بە پێداگری لەسەر پێدانی ڕاستەوخۆی مووچەی پێشمەرگە بە مەرجێک کە هێزەکان کەم بکرێنەوە و بخرێنە ژێر دەسەڵاتی بەغداوە  – شانبەشانی تێکەڵکردنی هۆکارە  داراییەکان لەگەل بەشداری پێکردنیکی ئەرێنی  کۆمەڵایەتی و سیاسی کۆمەڵگەی کوردی لە سیاسەتی عێراقدا .  
بۆ ئەوەی پەیوەندییە ناوخۆییەکانی هەرێمی کوردستان هەروەها لە نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و بەغدا بەشێوەیەکی بنیاتنەرانە و بە ئاشتیانە پەرەی بدرێت ، ئەوە پێویستە لەسەر ئەو هاوبەشە نێودەوڵەتیانەی کە ئێستا پاڵپشتیی پێشمەرگە و هێزە ئەمنییەکانی عێراق دەکەن، لە دڵەوە ئەم سێ پێشنیارە وەربگرن :
１.    دانانی ستراتیژێکی یەکگرتوو بۆ چاکسازی لە کەرتی ئەمنی ، بە لەبەرچاوگرتنی پەیوەندی نێوان پێشمەرگە و هێزە ئەمنییەکانی عێراق .  ستراتیژێکی یەکگرتوو بەمەرجێک دەرئەنجامە سیاسییەکانی بەهێزکردنی ئەو فرە هێزانە لەبەرچاو بگرێت و چارەسەرێک بۆ پەیکەری فەرماندەییەکی هاوبەش  ( قیادە العملیات المشتركە joint command structure  ( و میکانیزمی کارکردنیان  دابنێت .
２.    دڵنیابوون لە چەسپاندنی  ستراتیژییەکی وەها یەکگرتوو لە ڕیفۆرمی کەرتی ئەمنی -  لەناو ستراتیژییەکی سیاسی فراوانتردا - بۆ دووبارە بەشداریپێکردنی کوردەکانی عێراق لە سیاسەتی عێراقدا بە شێوەیەکی لەباری گشتگیر و بە ئاشتەوایی ، لە سەرووی هەمووشیانەوە دۆزینەوەی چارەسەرێکی دڵخۆشکەر بۆ "ناوچە جێناکۆکەکان " .
３.    بیرکردنەوە لە پێویستی چاکسازی و ئاشتەوایی لەناوخۆی هەرێمی کوردستان بۆ پێشگرتن لە ململانێی زیاتری نێوماڵی کورد.   ئەکتەرە نێودەوڵەتییەکان پێویستە کەڵک وەربگرن لەو ئامرازانەی بەردەستیان بۆ فشار خستنە سەر حکوومەتی هەرێمی کوردستان – بەتایبەت لەسەر پدک و ینک –  بۆ شەفافیەتی زیاتر و بێلایەنی سیاسی و کۆنترۆڵی دیموکراسیانەتر بەسەر هێزی پێشمەرگەوە ، بە تایبەت لە کاتی هەڵبژاردنەکانی داهاتوودا .
لە ماوەی سێ ساڵی ڕابردوودا [ ٢٠١٥ – ٢٠١٨ ] هێزی پێشمەرگەی کوردستان ڕۆڵێکی جەوهەری گێڕاوە لە شەڕی دژی دەوڵەتی ئیسلامی (داعش) لە عێراقدا . هەتا ساڵی ٢٠١٤ ێشمەرگە وا دیاربوو کە لەلایەن کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە پشتگوێخراون  . بەڵام  لەپال نەبوونی چەک و مەشق و کەرەستە، پێشمەرگە لە شەوو ڕۆژێکدا بوون بە شەڕەڤانی قارەمان  لە شەڕی بەرەنگاربوونەوەی هێرشی تیرۆریستی داعش . هەرچەندە پێشمەرگە زیاترە لەوەی کە لەبەرچاوە . لە ڕاستیدا ماوەی ٢٠١٤-٢٠١٧ بابەتێکی بەنرخ پێشکەش دەکات وەک دیاردەیەکی فرەڕووی ئەمنی کە کاریگەری هەیە لەسەر حوکمڕانی لە هەرێمی کوردستانی و پەیوەندییەکانی کورد لەگەڵ دەوڵەتی عێراق .
بەدڵنیایی پێشمەرگە لە شکستپێهێنانی داعشدا ڕۆڵی سەرەکی هەبوو و لە پێناو پاراستنی هەرێمی کوردستان و دەوڵەتی عێراقدا زیانێکی زۆریان بەرکەوت.  لەم روانگەیەوە ، پێشمەرگە وەک هێزێکی ئەمنی دەستووری ڕاسپێردراو بۆ پاراستنی گیان و ماڵی عێراقیەکان لە مردن و لەناوچوون ئەرکی خۆی جێبەجێ کرد . بەڵام لە پرۆسەی بەجێگەیاندنی ئەو ئەرکەدا، پێشمەرگە دەرفەتەکەی قۆستەوە بۆ داگیرکردنی بڕؽک خاک کە لە مێژە لە نێوان هەولێر و بەغدا ناکۆکییان لەسەرە، کە کەرکوکی دەوڵەمەند بە نەوت دەکەوێتە سەنتەری ئەو ناکۆکیانەوە . پێشمەرگە لە هێرشێکی بێوێنەدا توانی خاک و سامانی هەرێمە نیمچە سەربەخۆکەی دوو هێندە لێبکات . بەلام لەدرەنجامی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی مانگی ئەیلولی 2017  بەشێک لە پێشمەرگە لە بەرامبەر پێشڕەوی سوپای عێراق و هێزە نیمچە سەربازیەکان لەو خاکە جێناکۆکانە کشانەوە . ئەمەش بەداخەوە نەبونی کۆنترۆڵی ڕاستەوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان ی بەسەر زۆرینەی هێزی پێشمەرگەدا دەرخست و نیشانی یدا کە پێشمەرگە بەسەر سێ بەشی جیاوازدا بەدابەشکراوی ماوەتەوە .  دوو لەوانە فەرماندەیی حکومەتی هەرێم نین، بەڵکو لەژێر دەسەڵاتی پارتە سیاسییە سەرەکییەکانی کوردستانن کە پدک و ینک . ئەو هێزانەی پێشمەرگە کە کشانەوە لە ناوچە جێناکۆکەکان سەر بە ینک بوون ؛ ئەمەش نیشانەیەکی زەق بوو بۆ لێکترازانێکی درێژخایەنی ناو پێشمەرگە . ئەم ڕووداوانە لە پاشخانی قەیرانێکی سێ قاتدا ڕوویانداوە کە لە یەک کاتدا کاریگەری لەسەر هەردوو هەولێر و بەغدا، ناوەندە سیاسییەکانی پێکهاتەی کورد و سیاسەتی عێراقی هەبوو، ئەوانیش: وەرچەرخانی نالیبراڵی "سیستەمە دیموکراسییەکەیان" لە نێوان ساڵانی ٢٠٠٥ بۆ ٢٠١٤؛  پەرەسەندن و پاشان کەمبوونەوەی توندوتیژی تائیفی لە نێوان ساڵانی ٢٠٠٤ و ٢٠٠٨؛  و خزم خزمێنە و گەندەڵی درێژخایەنی سیاسی و بەرفراوانی دامەزراوەکان لە ساڵانی ٢٠٠٧/٨ەوە . دۆخی سیاسی ئێستای هەرێمی کوردستانی عێراق بەهۆی قەیرانی دوای ڕیفراندۆمی کوردەوە زیاتر ئاڵۆز بووە ، لەپاڵ بوونی کۆمەڵێک ڕێکخراوی ئەمنی هەڵتۆقیو کە لە دەرەوەی دامەزراوە ئەمنییە فەرمییەکانی دەولەت کاردەکەن.
ئەم کورتە ڕاپۆرتە باس لە ئەرکە ئەمنییە جیاوازەکانی پێشمەرگە دەکات کە چۆن  پەیوەندییان بە پەرەپێدانی حوکمڕانی لە هەرێمی کوردستان لە لایەک و داینامیکی سیاسی نێوان هەرێم و دەوڵەتی عێراق لە لایەکی دیکەوە هەیە.  چی هۆکارێک بڕیاردەدات کە کام ئەرکی ئەمنی زاڵە بەسەر پێشمەرگەدا لە کاتێکی دیاریکراودا وچ کاریگەرییەکیان هەبووە؟
بەشی یەکەم بەدواداچوون دەکات بۆ ‘پارادۆکسی ئەمنی پێشمەرگە‌ .  بەشی دووەم شیکاری گەشەسەندنی پێشمەرگە وەک ڕێکخراوێکی ئەمنی دەکات کە گرنگییەکی تایبەت بە شەڕی دژی داعش دەدات.  بەشی سێیەم باس لە کاریگەرییەکانی چۆنیەتی ئەولەویەت و جێبەجێکردنی ئەرکە ئەمنییە جیاوازەکانی پێشمەرگە دەکات لەسەر پەرەپێدانی پەیوەندیەکانی  نێوان حکومەتی هەرێم و دەوڵەتی عێراق.  لە کۆتاییدا بەشی چوارەم سێ ڕاسپاردەی سەرەکی پێشکەش دەکات کە چۆن ئەکتەرە دەرەکییەکان دەبێ لە ئایندەیەکی نزیکدا بیر لە پشتیوانیکردنی پێشمەرگە بکەنەوە لە ژێر ڕۆشنایی ئەو بەڵگانەی کە لەبەردەستدان .
 
بەشی یەکەم :  پارادۆکسی ئاسایشی پێشمەرگە: سەرباز،  میلیشیا ، یان یاخی
بەگشتی، حاڵەتی ململانێ و لەرزۆکی دەوڵەتێک هاوتەریبە بە بوونی ڕێکخراوی ئەمنیی لە دەرەوەی دامەزراوە فەرمییەکانی دەوڵەتەکە . نەبوونی دەسەڵاتی رەهای دەوڵەت بەسەر بەکارهێنانی هێزە فەرمیەکانی خۆی دەرفەت دەڕەخسێنێت بۆ بوون و گەشەکردنی ڕێکخراوی ئەمنیی بەدیل . دوو تێڕوانین سەبارەت بە ڕێکخراوە ئەمنییەکان کە لە دەرەوەی دامەزراوە فەرمیەکانی دەوڵەتدا هەن پەیوەندیدارن بەم ڕاپۆرتەوە:
یەکەمیان : کاتێک ئەو رێکخراوە ئەمنیانە بوونیان هەیە و پەیوەندییەکی دووفاقی دژبەیەکیان هەیە لەگەڵ دەوڵەتدا و سوودوەردەگرن لەو نیمچە سەربەخۆییەی هەیانە،  ئەوا هەر هەوڵێکی دەوڵەت بۆ کەمکردنەوەی مەترسیی ململانێ و پێشکەوتنی دەوڵەت زەحمەت تر دەکات . ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ بوونی ئەجێندای سیاسی و بەرژەوەندی ماددی ئەم جۆرە ڕێکخراوە ئەمنییانە ، هەروەها گرنگیدان بە هێشتنەوەی توانای کەڵەگایی خۆیان وەکو هێڵێکی هاوتەریب  بەرامبەر نادڵنیایی سیاسی، کە یارمەتیدەرە بۆ زیادکردنی دەسەڵاتی سیاسی و ئابووری خۆیان .
جگە لەوەش، نادروستە ئەگەروەکویەک مامەڵە بکرێت لەگەڵ هەموو ئەو ڕێکخراوە ئەمنیانەی کە لەدەرەوەی دامەزراوە فەرمیەکانی دەوڵەتدان ، بەڵکو دەتوانرێت بەبەردەوامی ڕێکخراوە ئەمنییەکان پۆلێنبکرێنەوە ، لەوانەوە دەستپێبکرێت کە لە دەوڵەتەوە نزیکترن تا ئەوانەی ئاراستەی دژە دەوڵەتیان هەیە ، چونکە بە شێوەیەکی سروشتی  و بە بەردەوامی ئەو رێکخراوە ئەمنیانە جێگیر نیین بەلکو بە تێپەڕبوونی کات دەگۆڕێن . ئەم بەردەوامییە لە شێوەی پۆلێنکردنێکی زبردا لەو خشتەیەی خوارەوەدا وێنا کراوە.
 

لەسەر ئەم بنەمایانە  ئەو خشتەیەی خوارەوە  وەسفی سێ جۆرە پێشمەرگە  لە سێ کاتی جیاوازی ماوەی یەک سالدا دەکات لەچەند بارودۆخێکدا . لێرەدا ئاماژە بە هۆکاری وەکو ڕاکێشان و پاڵنان دەکەین کە کاریگەرییان هەیە لەسەر زاڵبونی ڕێکخراوەکە و کاتەکەی. جا بۆ ئەوەی پەیوەندی پێشمەرگە لەگەڵ هەردوو حکومەتی هەرێم و دەوڵەتی عێراقدا مانادار بێت، پێویستمان بە ژماردن و شیکارکردنی هەموو فاکتەرە سیاسی و کۆمەڵایەتیەکانی ژیانی دەیان ساڵەی کۆمەلانی خەڵکی کوردستانە لە چوارچێوەی عێراقدا .   

بەشی دووەم: گەشەسەندنی هێزی پێشمەرگە
بەشێوەیەکی گشتی لە هەرێمی کوردستانی عێراق سیاسەت بۆ خواستی ئۆتۆنۆمی سیاسی  لە قاڵب دراوە.  لە شەستەکانی سەدەی ڕابردووەوە، ناسیۆنالیزمی کورد چەندین بەریەککەوتنی  نێوخۆیی و هەروەها  یاخیبوونی جۆراوجۆری هەبوە لە دژی دەوڵەتی عێراق ،  کە تیایدا هێزەکانی پێشمەرگە  ڕۆڵی خۆی بینیوە  لەدژی سوپای عێراق . لەسەر ئەو بنەمایە سەرچاوەی پێشمەرگە بریتییە لە ناسیۆنالیزمی کوردی  بۆ دژایەتیکردنی ڕژێمەکانی  بەغدا،. واتە لە ناوەڕۆکدا، پێشمەرگە ڕێکخراوێکی ئەمنی دژەرژێمە .  (بڕوانە خشتەکەی سەرەوە) .
بەڵام ناکۆکی سیاسی سەبارەت بە سروشت و ئاڕاستەی ناسیۆنالیزمی کوردی هەر زوو ئەرکێکی دیکەی بۆ پێشمەرگە وەکو ڕێکخراوێکی ئەمنی زیاد کرد.  دوای شکستی شۆڕشی کوردانی عێراق لە   ١٩٧٤-١٩٧٥، کوتلە ناکۆکەکانی ناو پدک (کە لەو سەردەمەدا تەنها پارتی سیاسی سەرەکی کوردی بوو )  پارتێکی سیاسی نوێی تریان دامەزراند بە ناوی ینک. ئەم پەرەسەندنە کۆمەڵگەی کوردی و ناسیۆنالیزمی کوردی دابەش کرد و وردە وردە ئەم دوو ڕەوتە سەرەکیەی بەدامەزراوەیی کرد.  لە بەرامبەردا ئەم پێشهاتە سیاسییە زەمینەی خۆشکرد بۆ دابەشبوونی پێشمەرگە – وەکو چەەند دەستەیەک لە هێزی گەریلا لەو سەردەمەدا -  شانبەشانی دابەشبوونە حزبییەکان ، لەهەمان کاتدا  وەک ڕێکخراوێکی دژە ڕژێم مانەوە ( شەڕڤانی ئازادیخواز).
دووەمین قۆناغی  گەشەسەندنی پێشمەرگە لە دوای ڕاپەڕینی  ساڵی ١٩٩١وە بوو.  دوابەدوای شکستی عێراق لە شەڕی کەنداو،  کورد لە باکوری عێراق و گروپە شیعەکان لە باشوور دژی ڕژێمی سەدام حوسێن ڕاپەڕین . بەلام سەرکوتکردنێکی دڕندانە [ لەلایەن سوپای عێراقەوە] بوە هۆی کوژرانی نزیکەی  ٣٠ بۆ ٦٠ هەزار شیعە لە باشوور و نزیکەی ٢٠ هەزار کورد لە باکوور. ئەم قەیرانە مرۆییە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکانی توشی شۊک کرد ، دەرەنجام بڕیاری ژمارە ٦٨٨ی پەسەند کرد کە ئیدانەی  سەرکوتکردنی  عێراقیەکانی کرد و پاشان ئەم بڕیارنامەیە وەک بیانوویەک بەکارهێنرا بۆ  دروستکردنی "پەناگەیەکی سەلامەت لە باکووری عێراق" کە هێزەکانی ئەمریکا، بەریتانیا، فەرەنسا و هۆڵەندا ئەرکی پاراستنیان گرتە ئەستۆ.
دەرئەنجامی ئەو پاراستنە و پاشان کشانەوەی سەربازی و سیاسی عێراق ، بۆشایی دەسەڵات لەو ناوچانە دروست بوو ، کە بووە هۆی پێکهێنانی دەوڵەتێکی دیفاکتۆی کوردی لە باکووری عێراق.  ئەم هۆکارانە بەیەکەوە پێشمەرجی جەوهەری بوون بۆ پێشکەوتنی پێشمەرگە بەرەو هێزێکی چەکداری پرۆفیشناڵ . ئیتر لە ئاستی ئۆپەراسیۆندا پێشمەرگە دەیتوانی بەبێ ترسی هێرشی هێزەکانی سەدام ، بە ئازادی خۆی ڕێکبخات و مەشق و چالاکی بکات.  لە ئاستی سیاسیشدا ڕێگەی خۆشکرد بۆ  دروستکردنی دامەزراوەی ئەمنی لۆکەڵی . بەم شێوەیە دەستپێکردنی پرۆسەی بنیاتنانی دەوڵەت لە کوردستانی عێراقدا شانبەشانی هەنگاوەکانی بەرەو بە فەرمیکردن و پیشەییکردنی پێشمەرگە ڕۆیشت، ئەمەش ڕێگەی دا بە پێشمەرگە لە قۆناغێکی دواتردا ببێتە ڕێکخراوێکی ئەمنی فەرمیی دەوڵەت.  گرنگی ئەم هەنگاوانە لەوەدا بوو کە بەتەواوی سەربەخۆ بوو لە حکومەتی ناوەندی عێراق .
بەڵام هاوتەریب لەگەڵ هەوڵەکان بۆ بەدامەزراوەییکردنی پێشمەرگە، هەردوو پدک و ینک لە ئاستێکی باشدا کۆنترۆڵی خۆیان بەسەر هێزی پێشمەرگەی خۆیاندا هێشتەوە ، کە نەک تەنها بۆ شەڕی سوپای عێراق بەڵکو بۆ دژی یەکتریش بەکاریان دەهێنا.  هەوڵەکان بۆ یەکخستنەوەی لقە جیاوازەکانی پێشمەرگە لەرزۆک بوون بەپێی پەیوەندی و مەیلی سیاسی، چونکە تاڕادەیەکی زۆر پەیوەندیداربوو بە کوالیتی پەیوەندییەکانی نێوان پدک و ینک وە.

کورتە مێژوویەک لە سیاسەتی پێشمەرگە لە ساڵی ١٩٩١ وە :
دوای بەدەستهێنانی ئۆتۆنۆمی دیفاکتۆ لە ساڵی 1991، هەرێمی کوردستان یەکەم هەڵبژاردنی گشتی لە مانگی ئایاری ساڵی 1992 ئەنجامدا، کە تیایدا پدک و ینک پشکی نزیک یەکسانیان لە دەنگەکان بەدەستهێنا.  ئەم دوو لایەنە ڕێککەوتن لەسەر دابەشکردنی دەسەڵات بە 50-50  و حکومەتێکی یەکگرتوویان دامەزراند .  دواتر یاسای ژمارە 5ی پێشمەرگەیان دەرکرد و - لەسەر کاغەز – پێشمەرگەیان لە میلیشیای حزبییەوە گۆڕی بۆ هێزێکی چەکداری ئاسایی لەژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمدا.  هەروەها یاسایەکیان دەرکرد کە بوونی میلیشیای تایبەت و گروپی چەکدار لە پارتە سیاسییەکان قەدەغە دەکات.  لە کۆتاییدا وەزارەتی بەرگری سەرەتایی خۆیان دامەزراند بە ناوی : وەزارەتی کاروباری پێشمەرگە.
بەڵام لەبەرئەوەی وەزارەتی کاروباری پێشمەرگە لە ساڵانی یەکەمی بوونی خۆیدا کاریگەرییەکی  ڕاستەقینەی نەبوو، پێشمەرگە وەک ڕێکخراوێکی ئەمنی حکومەتی هەرێم  بە تێکەڵاو ( ( hybrid لە نێوان کێبڕکێ و هاوکاریدا کاری خۆی دەکرد.   پێشمەرگە بەردەوام بوو لە مانەوەی بەدڵسۆزی بۆ پدک و ینک ، هەربۆیە هێزەکان وەڵامی سەرکردە حزبەکانیان دەدایەوە نەک وەزیری کاروباریپێشمەرگە.  ئەم نەبوونی یەکڕیزییە بە ئازارە کاتێک ئاشکرا بوو کە لە ١٩٩٤ دا پێکدادان لە نێوان هێزەکانی پێشمەرگەی حزبەکاندا ڕوویدا و شەڕێکی ناوخۆیی لێکەوتەوە کە تا ساڵی ١٩٩٨ بەردەوام بوو.
ئەو شەڕە کە لە زمانی کوردیدا بە "شەڕی براکوژی" ناودەبرێت، دابەشبوونێکی لە کۆمەڵگەی کوردیدا دروستکرد کە هەتا هێشتا نەیانتوانیوە  بەسەریدا زاڵ ببن .  وەک ڤان ویلگنبێرگ و فۆمێرتۆن ڕوونی دەکەنەوە، ‘هاوپەیمانی کاتی پدک لەگەڵ سەدام حسێن بۆ دەرکردنی ینک لە هەولێر لە ساڵی ١٩٩٦ تا ئێستاش وەک خیانەتێکی گەورە دەبینرێت ؛  بە پێچەوانەوە زۆرێک لە ئەندامانی پدک دەڵێن کە لەلایەن یەکێتییەوە لە شوێنی دیکە دەرکراون .  بەشێکی لەبەر ئەمەیە کە هەر حیزبێک بەشێک لە هێزەکانی خۆی لە ژێر کۆنترۆڵی ڕاستەوخۆی خۆیدا دەهێڵێتەوە وەکو دوا گەرەنتی  بۆ هێشتنەوەی هاوسەنگی هێز.
لە ئەیلوولی ١٩٩٨ ڕێککەوتنێکی ئاشتی بە نێوەندگیری ئەمریکا  لەنێوان پدک و ینک ئیمزا کرا و کۆتایی بە شەڕی نێوخۆی کورد هێنا، بەڵام نەیتوانی لایەنە سیاسییەکان ئاشت بکاتەوە.  هەردوو حیزب هەریەکەیان  بەجیا حکومەت و ئیدارەی خۆیان لە هەولێر و سلێمانی دانا و بە هێزی ئەمنی جیاواز پاسەوانی ناوچەکانی کۆنترۆڵی خۆیان دەکرد .  هەروەها هەریەکەیان جگە لە هێزی پێشمەرگەی خۆیان، یەکەی تری ئاسایش و هەواڵگری و جەندرمە و دژە تیرۆری خۆیان دامەزراند .
ئەم دوو پەیکەرە سیاسی و ئەمنییە بەردەوام بوو تا پارتی و یەکێتی لە ساڵی 2006 ڕێککەوتنی یەکگرتنەوەیان واژۆ کرد و پابەندبونی خۆیان بۆ یەکخستن و بە ناسیاسیکردنی هێزی پێشمەرگەی خۆیان نوێ کردەوە. بەڵام بێمتمانەیی نێوان لایەنە سیاسییەکانی کوردستان فاکتەری سەرەکی بوو بۆ مانەوەی  پێشمەرگە وەک ڕێکخراوێکی ئەمنیی تێکەڵاو hybrid  لەجیاتی گۆڕینی بۆ ڕێکخراوێکی یەکگرتووی پڕۆفێشناڵی دژە ڕژێم.  
بە فەرمی کردنی هێزی پێشمەرگە
 یەکێک لە بزوێنەرە سەرەکییەکانی پشت ڕێککەوتنی یەکگرتنەوە لە ساڵی ٢٠٠٦ گۆڕانی ڕیشەیی دیمەنی سیاسی بەغدا بوو.  دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعسی سەدام حوسێن لە ساڵی ٢٠٠٣، کورد پێویستی بە بوونی "دەنگێکی یەکگرتوو" بوو لە عێراقی نوێدا . دەستووری عێراقی ساڵی ٢٠٠٥، کوردستانی وەک هەرێمێکی فیدراڵی ناساند لەپاڵ دەسەڵاتەکانی کە هەیبوو ، ئەمەش بنەمایەکی یاسایی دانا بۆ پێشمەرگە وەک  "ڕێکخراوێکی ئەمنیی فەرمی دەوڵەتی عێراق" ، کە زیاتر لە ماددەی ١١٧ی دەستووری عێراقدا باسکراوە کە تێیدا هاتووە هەرێمە فیدراڵیەکان بەرپرسیارن لە دامەزراندن و ڕێکخستنی هێزە ئەمنییەکانی ناوخۆ وەک پۆلیس و هێزە ئەمنییەکان و پاسەوانانی هەرێم.  

لە دوای پەسەندکردنی ئەم دەستوورە،  حکومەتی هەرێم بەرپرسیارێتی پاراستنی هەرێمی کوردستان لە ئەستۆ دەگرێت ، کە تیایدا هێزی پێشمەرگە ئامرازێکی سەرەکییەتی . ئەمەش مەترسی لەدەستدانی نفوزی سیاسی کورد بوو لە عێراقێکی نوێدا ( کە دیمۆکراسی تیایدا سەرهەڵداو بوو )  کە ئەرکێکی نوێی بە پێشمەرگە سپارد کە بریتی بوو لە  ڕێکخستنی ئاسایشی  فەرمی دەوڵەت – بەبێ ئەوەی دەستهەلبگرێت لە دوو ئەرکەکەی تری ، کە بابەتێکی مشتومڕاویە.
بەم شێوەیە دەستووری عێراق پێشمەرگەی "بەفەرمی" کرد و ڕێگەی پێدا لە ئاستی نیشتمانی و نێودەوڵەتیدا وەک هێزێکی  ئەمنی فەرمی دەوڵەت بناسێنرێت .  بەڵام هێزی پێشمەرگە تایبەتمەندی ڕێکخراوێکی فەرمی ئەمنی دەوڵەتی نیە بەو پێیەی کە دەسەڵاتی دەوڵەت جێبەجێ ناکات.  پێکهاتەی فەرماندەیی پێشمەرگە لەسەر ئاستی هەرێم کاردەکات و بە تەواوی لە دامەزراوەکانی ئاسایشی نیشتمانی جیا کراوەتەوە .  لە ئەنجامدا وەزارەتی بەرگری عێراق هیچ کۆنتڕۆڵێکی بەسەر ئۆپەراسیۆنەکانی پێشمەرگەدا نییە.
هێزی نیشتمانی، ناوچەیی، حزبی یان کەسی؟
لە دوای ڕێککەوتنی یەکگرتنەوەکەی  ٢٠٠٦ وە  پێشکەوتنی بەرچاو بەدیهات لە یەکخستنی هێزی پێشمەرگە لە ژێر یەک فەرماندەییدا. لەهەنگاوێکی چارەنووسسازدا  ٢٠٠٩ بوو بە سالی یەکگرتنەوەی یەکە جیاجیاکانی پێشمەرگەی حزبەکان لەژێر فەرماندەیی یەک وەزارەتی کاروباری پێشمەرگەدا . لە ساڵانی دواتردا ١٤ لیوای یەکگرتووی پێشمەرگە لە ژێر فەرماندەیی وەزارەتدا دروستکرا، کە پێکەوە ژمارەیان دەگەشتە نزیکەی  ٤٠ هەزار .  دامەزراندنی  لیوا یەکگرتووەکان بە مەرجی ئەندامێتی حزب نەبوو، ئەمەش هەنگاوێکی سەرەتایی گرنگ بوو بەرەو بە ناسیاسیکردنی هێزەکان . بەڵام  لەدەستدانی ناوچە جێناکۆکەکان لە ئۆکتۆبەری ٢٠١٧دا بووە هۆی پێچەوانەبوونەوەی ئەو پرۆسەیە، کە لیوا یەکگرتووەکان هاوتا لەگەڵ  فەرماندەیی حزبی / سیاسی دابەش بکرێنەوە .
سەرەڕای هەنگاوە ئەرێنییەکانی کەمکردنەوەی کاریگەریی حزبایەتی، بەڵام حزبەکان ڕۆڵی یەکلاکەرەوەدەگێرن لە ڕێکخستنەوەی پێشمەرگەدا.  پێکهاتەی فەرماندەیی لیوا یەکگرتووەکانی وەزارەتی کاروباری پێشمەرگە بەپێی لایەنی حیزبی  ماوەتەوە  بە شێوەیەک هەر لیوایەک فەرماندەکەی لەلایەن لایەنێک و جێگرەکەی لەلایەن لایەنێکی ترەوە  تەیار کراوە.  جگە لەوەش زۆرینەی هێزی پێشمەرگە هێشتا دامەزراوەیی نەکراوە.  لە دەرەوەی 14 لیوای وەزارەت نزیکەی 100 هەزار شەڕەڤانی پێشمەرگە هەن، کە بە نزیکەیی بە یەکسانی لە نێوان یەکێتی (هێزەکانی حەفتا) و پارتی (هێزەکانی هەشتا) دابەشکراون.  هێزی پێشمەرگەی هەردوو حزب پێکهاتەی ڕێکخراوەیی و دارایی خۆیان هێشتۆتەوە و لە ڕووی جوگرافییەوە لە کایەی نفوزی تەقلیدی حزبەکەی خۆیاندا قەتیس کراون .  جگە لەوەش پدک و ینک هێزی ئەمنی و هەواڵگری و دژە تیرۆری خۆیان هێشتۆتەوە، کە بە سیاسیکردنیان سەپێندراوە .  ئەوان تەنها بە هاوتەریبی هێڵی حزبی دابەش نەبوون ، بەڵکو بە دڵسۆزی کەسی بۆ کەسانی دەسەڵاتداری ناو حیزبەکانیش دابەشبوون.  بەم شێوەیە سەرەڕای پێگەی فەرمیان وەک  ڕێکخراوێکی ئەمنی فەرمی دەوڵەت، پرۆفایلێکی ڕوونی وەک ڕێکخراوێکی ئەمنی تێکەڵاو  hybrid    لە  پەیوەندیان  لەگەڵ حکومەتی هەرێمدا هێشتۆتەوە ، هەرچەندە ڕۆڵی پێشمەرگە وەک ڕێکخراوێکی ئەمنی دژە ڕژێم لە قۆناغی دوای سەدامدا کاڵ بوەتەوە، بەڵام لەناو ئەچووە  .

ململانێ لەگەڵ دەوڵەتی ئیسلامی داعش
 پرۆسەی چاکسازیی پێشمەرگە لەناکاو وەستا کاتێک داعش لە ئابی ٢٠١٤ بە خێرایی و بە شێوەیەکی چاوەڕواننەکراو ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی کوردی لە باکوری عێراق داگیرکرد.  هەرچەندە سەرکردایەتی کورد بێتوانایی پێشمەرگەی لە بەرپەرچدانەوەی داعش بە هۆکاری خراپی ئامێرەکان دەزانی، بەڵام حکومەتی هەرێم خۆی لە بەشێکی ئەو بێتواناییە بەرپرسیار بوو. سەرەڕای ئەوەی لەو ساڵەدا داعش بەخێرایی و بە ئاشکرا  لە ناوچە عەرەبییە سوننەییەکانی عێراق پێشڕەوی دەکرد ، بەڵام سەرکردایەتی حکومەتی هەرێم خۆی بۆ ململانێی جددی ئامادە نەدەکرد . یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی ئەو خۆئامادەکردنە ئەوە بوو کە لایەنە کوردییەکان تێڕوانینێکی جیاوازیان  هەبوو بۆ داعش .  لە کاتێکدا ینک پێداگری لەوە دەکرد کە داعش گرووپێکی تیرۆریستییە و دەبێ شەڕی لەگەڵدا بکرێت – ڕەنگە بە گوشاری ئێران و حکوومەتی عێراق – بەڵام پدک پێی وابوو کە داعش کێشەی ئەوان نیە .  پدک ئەو گرووپەی وەک هێزێکی دژە بەغدا دەبینی و ئامادە بوو داعش وەک دراوسێیەکی نوێی خۆی قبوڵ بکات،  دڵنیایی دەدا لەوەی هێرش ناکاتە سەر خاکی کورد. سەرکردایەتی پدک ئەو ئاژاوەیەی کە داعش دروستی کردبوو، وەک دەرفەتێک بۆ زیادکردنی نفوز و کۆنترۆڵی خۆی لە ناوچە جێناکۆکەکان و بەدیهێنانی خواستە نەتەوەییەکانی کوردستان دەبینی، نەک وەک هەڕەشەیەک .  فاکتەرێکی گرنگی بنچینەی ئەم جیاوازییە ئەوە بوو کە پدک و ینک هەریەکەیان دەزگای هەواڵگری خۆیان هەبوو، کە پشتیان بە سەرچاوەی زانیاری جیاواز بەستبوو. لایەنەکان تەنها بە شێوەیەکی هەڵبژاردە  زانیاری هەواڵگرییان دەگۆڕیەوە ،  کە بووبوە دروستبوونی بۆشایییەک بە درێژایی هێڵی پێشەوە  کە ڕێگەی بە داعش دەدا کاری زیاتر بکات.  لەڕاستیدا هەندێک کەس بێ توانایی یان نەبونی خواستی گۆڕینەوەی زانیاری ( کە داعش خەریک بوو هێڕشی دەکرد ) وەک فاکتەرێکی سەرەکی دەبینی بۆ شکستی پێشمەرگە لە مانگی ئابی 2014 لە شەنگال  .  
جگە لە خۆئامادەنەکردن ، دووبەرەکی لەناو هێزی پێشمەرگەش ئاستەنگی بۆ بەرپەرچدانەوە دروست کرد.  لەبەرئەوەی هێشتا هێزەکانی حیزب یەک نەخرابوون ، بۆیە فەرماندەکان کەوتنەوە ناوهەمان هەیکەلی فەرماندەیی تەقلیدی لەسەر هێلی بەرژەوەندی حیزبی . ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان لە هەرێمی کوردستان دابەشکرابوون بە سەر هەشت بەرەدا ، کە چواریان فەرماندەیی پدک و چوارەکەی تریش فەرماندەیی ینک بوو.  زۆرێک لە فەرماندەکان پێشمەرگەی نەوەی کۆنتر بوون، ئەمەش جیابوونەوەیەکی لەناو هێزە چەکدارەکاندا دروستکرد کە نەک تەنها سیاسی بەڵکو شەخسی بوو.  زۆربەی فەرماندە بەتەمەنەکان ڕاستەوخۆ بەشداربوون لە شەڕی ناوخۆی کورد لە ساڵانی 1994-1998، و هێشتا کینەیان بەرامبەر بە نەیارانی پێشوویان مابوو . هەروەک کەسێک لە چاوپێکەوتنێکدا دەڵێت، جەنگی ناوخۆی ساڵی نەوەدەکان  هێشتا زۆر تازەیە لە یادەوەری زۆرێک لە فەرماندەکاندا.  باش ئاگادارن کێ کێی کوشتووە.  بۆیە ئەمەش هۆکارێکە بۆ ئەوەی فەرماندە کۆنەکان تەنها بتوانن فەرماندەیی لایەنگرانی حزبەکەی خۆیان بکەن ، نەک هی هەموو کەسێک.
لە ئەنجامدا پدک و ینک لە بەرەکانی خۆیاندا بەشێوەیەکی کاریگەر شەڕی جیاجیایان لەدژی داعش ئەنجامدا ، ئەوەی بووە ئاستەنگ بریتی بوو لە نەبوونی  هەماهەنگی و پەیوەندی و هاوبەشیپێکردن و بەکارهێنانی زانیاری هەواڵگری . بەڵام وەکو دەلێن بە لەبەرچاوگرتنی ئەو دەرفەتانەی کە لەبەردەستدا بوون لەو کاتەدا ، بێگومان باشترین کار ئەوەبوو کە کردیان. وەک کەسێک لە چاوپێکەوتنێکدا ووتی "کاتێک دوژمن لەبەردەم دەرگای ماڵەکەتدایە، ئایا چاوەڕێی بوونی ڕێکخراوێکی تەواو رێکوپێک و دامەزراو دەکەیت؟ ئیتر پێشمەرگە ناچار بوو دەستبەجێ وەڵام بداتەوە، بۆیە لە دەوری ئەو امکانیات و دەرفەتەی  کە لەوکاتەدا بەردەست بوو پێکهاتەی خۆیان ڕێکخست". هەرچەندە ئەوەش نموونەیی نەبوو  بەڵام  بەس بوو بۆ گەیشتن بە ئامانجە سەرەکییەکە : پاراستنی خاک وخەڵکی کوردستان لە دەستی داعش.
سەرەڕای ئەو ئاستەنگە زۆرانەی کە لە قۆناغە سەرەتاییەکانی ململانێیەدا ڕووبەڕووی بوونەوە ، بەڵام هەندێک لە بەرپرسانی سەربازیی کورد شەڕی داعشیان بە نیعمەتێکی گونجاو دەبینی بۆ پێشمەرگە وەکو ئاگادارکردنەوەیەکی بەئازار، چونکە نا پڕۆفێشناڵی پێشمەرگە ی ئاشکراکرد کە خۆیان ئامادەنەکردوە و خۆیان رێکنەخستوە و راهێنا ی باشیان نەکردوە و کەم چەکن . ئەم کەموکوڕیانە بە هۆی چەند هۆکارێکەوە بوو وەکو : حکومەتی عێراق پابەند نەبوو بە تەرخانکردنی لەسەدا ١٧ی بودجەی فیدراڵی بۆ حکومەتی هەرێم، ئەمەش ئاستەنگی بۆ بودجەی هێزی پێشمەرگە دروستکردبوو ؛ پدک و ینک ئامادە نەبوون دەستبەرداری کۆنتڕۆڵکردنی هێزە حزبییەکانیان بن ، بەمەش ڕێگر بوو لە بەناوەندیکردنی  فەرماندەیی و کۆنتڕۆڵ (القیادە  والسیگرە )؛  و حکومەتی هەرێم نەیتوانی وەبەرهێنان لە پڕۆفێشناڵی کردنی هێزە چەکدارەکانیدا بکات، چونکە بەهەڵە وا تێگەیشتوو کە کورد  لە ١٩٨٨ وە دوا شەڕی خۆی کردوە .
شەڕی داعش بە خێرایی پێشمەرگەی ناچار کرد  لانیکەم بەشێکی ئەو بەربەستانە تێپەڕێنێت، هەروەها دەرفەتی رەخساند تا زیاتر وەک ڕێکخراوێکی فەرمی ئەمنی دەوڵەت خۆیان رێکبخەن .  پێشمەرگە تەنیا بەئەزموونبوو لە  شەڕی گەریلادا، بەڵام ئیتر پێویستبوو فێری شەڕی تەقلیدی  بەرگری ببێت . ئیتر لە ماوەی چەند ساڵێکی کەمدا ، پێشمەرگە لە هێزێکی بەرگرییەوە گۆڕا بۆ هێزێکی هێرشبەر کە داعشی پاڵنایەوە  بۆ دواوە – بە یارمەتی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی  بۆ پشتیوانی ئاسمانی و کەلوپەل و مەشقی سەربازی و ڕاوێژکاری ئۆپەراسیۆن دژی دەوڵەتی ئیسلامی.
ڕەنگە لە هەمووی گرنگتر، شەڕی داعش سەرکردایەتی سیاسی و سەربازی حکومەتی هەرێمی پابەندکرد بە چاکسازی زیاتر لە هێزی پێشمەرگە و فراوانکردنی ئەو پێشکەوتنە سنووردارەی کە بەدەستیان هێنابوو.  لەگەڵ گروپێکی ڕاوێژکاری ئەمریکا و بەریتانیا و ئەڵمانیا لە ساڵی ٢٠١٧دا لەسەر پلانێکی چاکسازی ٣٥ خاڵی ڕێککەوتن.  یەکێک لە ئەولەویەتە سەرەکییەکانی پلانەکە بریتی بوو لە یەکخستنی هێزەکانی حەفتاو هەشتا ی پدک و ینک  لە ژێر فەرماندەیی وەزارەتی کاروباری پێشمەرگە . گۆڕانکارییەکی تر هەوڵدان بۆ کەمکردنەوەی هێزی شەڕکەرو ڕووبەڕووبوونەوەی بیرۆکراسیەت و خۆرێکخستنەوە  . یەکێکیتر لە پرسە پەیوەندیدارەکان  پرسی ئەو پێشمەرگانەی کە مردوون یان هەر بوونیان نییە یان ئامادەنابن بۆ ئەرک کە ناسراون بە " پێشمەرگە ی بندیوار" کە  هەندێک سەرچاوە مەزەندەیان دەکەن بە زیاتر لە نیوەی مووچەی وەزارەتی کاروباری پێشمەرگە .
ئەوەی لە ڕوانگەی ئەم ڕاپۆرتەوە جێگەی سەرنجە ئەوەیە کە ئایا ئەو بەرنامە چاکسازیە  پێشنیارکراوە  ڕۆڵی پێشمەرگە کەمدەکاتەوە  وەک ڕێکخراوێکی ئەمنی تێکەڵاو  [   [  hybrid  و دەیبات بەرەو ڕێکخراوێکی ئەمنی فەرمی دەوڵەت ؟ یان باشتر بڵێین ڕۆڵی پێشمەرگە وەک ڕێکخراوێکی ئەمنی دژە ڕژێم؟ وەڵامی ئەم پرسیارە بە ئەگەرێکی زۆرەوە  لێکەوتەی دوور مەودای بۆ داهاتووی دەوڵەتی عێراق هەبێت.

ئاستەنگەکانی بەردەم چاکسازی زیاتر
 لە کاتێکدا بەرپرسانی کورد باش دەزانن کە گۆڕانکارییە پلان بۆ داڕێژراوەکان زۆر گرنگن بۆ توانای پێشمەرگە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگەکانی داهاتوو ،  بەڵام بەربەسیش  زۆرە لەبەردەم جێبەجێکردنیان .  لەسەر ئاستی حیزبی  جێگای پرسیارە کە ئایا پدک و ینک ئیرادەی سیاسییان هەیە بۆ دەستبەرداربوون لە دەسەڵاتیان بەسەر هێزە چەکدارەکانیاندا؟  چونکە  بێمتمانەیی قووڵ هەیە لەنێوان لایەنەکاندا بۆیە چەکەکانیان وەک ئامرازێکی مانەوە دەبینن .  ئەمە بە تایبەتی بۆ یەکێتی ڕاستە [ ٢٠١٨ ] کە هێزە چەکدارەکانی یارمەتی ئەدەن زیاتر لە سەنگی سیاسی خۆی دەستبکەوێت . وەک یەکێک لە ئەندامانی ئۆپۆزسیۆن پێی ووتم "ینک دەترسێت بەدامەزراوەییکردنی پێشمەرگە بەشێوەیەکی کاریگەر هەموو پێشمەرگە بخاتە ژێر دەسەڵاتی پدک ، ئەوەش دەبێتە مەترسیی لەسەر بوونی یەکێتی: ئەو حیزبە لە ئێستادا [  ٢٠١٨ ] لە پێگەی لاوازییەوە کاردەکات و پێویستی بە هێزی چەکداری خۆی هەیە بۆ ئەوەی دەست بە دەسەڵاتەوە بگرێت، بۆیە  بەبێ پێشمەرگەکانی ناتوانێت پارێزگاری لە دۆخی ئێستای خۆی بکات".  
هەروەها لە ئاستی فەرماندەییەکاندا پێشبینی پەرچەکردار دەکرێت،  بەتایبەت  ئەو هەشت فەرماندەی میحوەرانەی کە لە ڕووی سیاسییەوە دامەزراون و زۆربەیان ئەندامی سەرکردایەتی پارتەکانیانن و کەمیان بەشداری مەشقی سەربازی فەرمیان کردوە ، بەلکو یان ئەفسەری بەتەمەنن یان کەسایەتی حزبی گەنجترن کە ئەزموونی سەربازییان نییە.  بیرۆکراسییەتی پیشەیی پێشمەرگە لەسەر بنەمای شایستەیی دەبێت نەک خزمایەتی و پشتیوانی . هەر بۆیە پێدەچێت ئەو فەرماندانەی کە پۆستەکانیان قەرزاری پەیوەندیە تایبەتیەکانیانن لە ترسی لەدەستدانی پێگە و ئامرازەکانی بژێوی ژیانیان، پەیوەندی سیاسی خۆیان بەکاربهێنن بۆ ڕێگریکردن لە پرۆسەی چاکسازی .
پێدەچێت حکومەتی هەرێم ڕووبەڕووی دژایەتیی چاکسازی بێتەوە بۆ بچوککردنەوەی قەبارەی هێزەکانی لەلایەن پلەدارەکانی پێشمەرگەوە. سیاسەتی لیست و لیستکاری پێشینەیەکی چەسپاوە کە حیزبەکان لە مێژە دامەزراندنی پێشمەرگەیان وەک ئامرازێک بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانی سیاسی بەکارهێناوە . ئەم سیاسەتە بووەتە هۆی دەرکەوتنی هێزێکی چەکداری ئاوساوی  ناکارامە کە لە ڕووی داراییەوە ناجێگیرە . لە لایەکی ترەوە بەهۆی کەمی هەلی کاری دیکە، ڕەنگە ڕێکخستنەوەی هێزی پێشمەرگە ببێتە هۆی نائارامی جەماوەری لەنێو گەنجان و بێکاراندا.

بەشی سێهەم: سیاسەتی پێشمەرگە و کوردستان و دەوڵەتی عێراق
لە شەڕی داعشدا هێزی پێشمەرگە بۆ یەکەمجار لە مێژوودا شانبەشانی سوپای عێراق شەڕی کرد.  لەڕاستیدا پێشمەرگە سەرچاوەی گرتووە لە دژایەتیکردنی دەوڵەتی عێراق  و چەندین شەڕی لەدژی کردوە. ؛ بەڵام کە هەردوکیان ڕووبەڕووی هەڕەشەیەکی هاوبەش بوونەوە پێویستبوو پێشمەرگەش بچێتە بەرەی عێراقەوە . بەڵام پێشمەرگە پابەندبوونی خۆیان پیشان نەدا بۆ بەرگریکردن لە خاکی عێراق،  جگە لە خاکی خۆیان  . لێرەوە پێشمەرگە وەک ڕێکخراوێکی ئەمنی فەرمی دەوڵەت تەنیا بۆ بەرگریکردن لەو ئامانجانە مامەڵەی دەکرد کە لەگەڵ خۆیدا دەگونجا.
سەرەڕای سەرکەوتنە سەربازییە هاوبەشەکانیان لە شەڕی داعشدا،  پێشمەرگە تەحەمولی  نائاسودەیی زۆری کرد بەرامبەر حکومەتی عێراق ، چونکە بە درێژایی شەڕەکە هێزی پێشمەرگە هەستی بە بێ پشتیوانی تەواو دەکرد و پێیان وابوو کە عێراق بەڵێنەکانی  جێبەجێ نەکردوە ، چونکە هیچ کەرەستە و پشتیوانییەکی دارایییان پێنەدرا . بێزاریان زیاتر لەوە بوو کە حەشدی شەعبی  کە تازە دامەزرابوون  دەسبەجێ لەلایەن حکومەتی عێراقەوە چەکدار کران و کەلوپەل و پارەیان بۆ تەرخانکرا .  
لە کاتێکدا ئەو هەماهەنگیە نوێیەی نێوان پێشمەرگە و هێزە ئەمنییەکانی عێراق پێویستی بە گۆڕانکاری ڕیشەیی هەبوو لە بیرکردنەوەدا ، بەڵام لەسەر ئەرزی واقیع وەک خۆی مابووەوە  بەوەی کە حکومەتی عێراق هیچ کۆنتڕۆڵێکی بەسەر هێزی پێشمەرگەدا نەبوو. هەماهەنگی ئۆپەراسیۆنەکانی نێوان پێشمەرگە و سوپای عێراق لە چوارچێوەی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی دەوڵەتی ئیسلامیدا ئەنجامدەدرا، بەڵام پێشمەرگە و سوپای عێراق بە تەواوی بەجیا لە یەکتر کاریان دەکرد و زنجیرەی فەرماندەیی خۆیان بەجیا  هێشتبۆوە.  ئەوە ئەمریکا بوو کە ئەرکەکانی لە نێوانیاندا دابەش کرد . لێرەوە سەرەڕای ئەوەی شەڕی دژی داعش تازەگەرییەکی مێژوویی بوو، بەڵام پلەیەکی بەرزی بەردەوامییشی تێدابوو.  لە کاتێکدا کە ڕۆڵی پێشمەرگە وەک ڕێکخراوی ئەمنی فەرمی دەوڵەت ناسرابوو ، بەڵام توانیان داوای هاوکاری و سەرچاوەی نێودەوڵەتی بکەن ، هەروەها ئەرکەکانی خۆیان وەک ڕێکخراوی ئەمنی دژە ڕژێم و  تێکەلاو هێشتەوە.  
ئەو خشتەیەی خوارەوە سێ ڕۆڵی جیاوازی پێشمەرگە پیشاندەددەدات بەپێی ئەولەویەت لەگەڵ ئەوەی کە چی هۆکارێک زاڵ بووە بەسەر ئاراستەکردن و ئەدای پێشمەرگە لە نێوان ساڵانی١٩٦٠ تا ٢٠١٧  .

3

ئەم کورتە تێڕوانینە گشتییە و لێکۆلینەوەکانی پێشووتر چەند تێڕوانینێکی سەرەتایی تر دەردەخات سەبارەت بە پەیوەندی و کاریگەریی پێشمەرگە  لەسەر حوکمڕانی کوردستان و لەسەر پەیوەندییەکانی لەگەڵ دەوڵەتی عێراق . تێڕوانینی سەرەکی ئەوەیە کە روون وئاشکرایە  ناتەبایی سیاسی نێوان کوردەکان گەورەترین بەربەستی بەردەمیانە.  ئەمەش بەو مانایە کە پێویستییەکی بەپەلە هەیە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی کەموکوڕیەکانی سیستەم و خووی ئێستای حوکمڕانی و داینامیکی وتووێژی سیاسی و سروشتی پێکهاتەکانی دەسەڵات لە ناو هەرێمی کوردستاندا.
لەجیاتی ڕووبەڕووبوونەوە، لە ئێستادا پێشمەرگە یارمەتیدەرە بۆ هێشتنەوەی ناتەبایی سیاسی کوردی و چەسپاندنی کۆنترۆڵی پارتی/یەکێتی بەسەر حکومەتی هەرێمدا.  لەبەر ئەوەی لایەنەکان دەسەڵاتی خۆیان هێشتۆتەوە بەسەر جوڵاندنی هێزە چەکدارەکاندا ، بۆیە پەنابردنەبەر توندوتیژی – یان بەکارهێنانی توندوتیژی بۆ پێداگری لە داواکارییە سیاسییەکان – وەک بژاردە ماوەتەوە .  لەوەش گرنگتر، وەک بەربەستێک کەردەکەن لەبەردەم پارتە ڕکابەرەکانی وەک -بزووتنەوەی گۆڕان-  [ ٢٠١٨ ] کە دەتوانێت وەبەرهێنان بکات لە  جەماوەری نارازی  لەخراپی حوکمڕانی پدک و ینک ، بەتایبەتی لە گەندەڵی – بۆ ئەوەی ڕێگریان لێبکات  لە بەدەستهێنانی کاریگەریی سیاسی زیاتر.
تێبینی دووەم ئەوەیە کە پدک و ینک بە زیرەکییەوە تەنها ئەوەندە سەرچاوەکانیان لە هێزی پێشمەرگە کۆکردۆتەوە کە  لە ڕێگەی وەزارەتی کاروباری پێشمەرگەوە پاڵپشتی و وەبەرهێنانی دەرەکی بۆ خۆیان مسۆگەر بکەن،  لە هەمان کاتدا هێزی پێشمەرگەی حیزبی خۆیان بهێلنەوە . ئەمەش وایکردووە کە دەستیان بە کەلوپەلی نوێ بگات بەبێ ئەوەی هیچ کام لە دەسەڵاتە بنەڕەتیەکانی خۆیان تەسلیم بکەن . بەهۆی گرنگیدانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بە شەڕی دژی داعش، ئەوان باشتر خۆیان ئامادەکردووە بۆ هەر توندوتیژیئەک داهاتوو ،  بەبێ ئەوەی پێویست بکات گرنگی بدەن بە بوارەکانی تری وەک بەدیموکراسیکردن  یان کوالیتی حوکمڕانی .  پاڵپشتی بێ مەرجی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بەم شێوەیە بەبێ مەبەست سیاسەت و هەڵوێستی ستەمکارانەی پدک و ینک ی بەهێزتر کرد و دەستەبژێرە سیاسییە تەقلیدییەکانی کورد توانیان دەسەڵاتەکانیان بهێڵنەوە و گروپە ئۆپۆزسیۆنەکان سەرکوت بکەن.  سەرکوتکردنی خۆپیشاندانە جەماوەرییەکان لە هەرێمی کوردستان لە کانوونی دووەمی ٢٠١٧ – کە لە ئەنجامدا لانیکەم شەش کوژراو و ٧٠ بریندار بوون – نمونەیەکە لەسەر ئەوە .
سەرنجی سێیەم و کۆتایی ئەوەیە کە کشانەوەی پێشمەرگە لە دوای ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی کورد – لە کەرکوکە بەتایبەتی – ئەوە دەردەخات کە بێمتمانەیی و دووبەرەکی  نێوخۆی کورد لە هەردوو ئاستی سیاسی و سەربازیدا هەروا دەمێنێتەوە.  لە ڕاستیدا ئەم بێمتمانەیی و دووبەرەکیە نەک تەنها  پێناسەی پەیوەندییەکانی نێوان دوولایەنە سەرەکییەکە دەکات ، بەڵکو هی ئەوانەشی کە لە نێوانیاندان .
ئەگەر سەیری داهاتووبکەین، ئەم نیشانانە پێمان دەلێت  رەنگە  ستراتیژی سەرۆک وەزیرانی عێراق بۆ گەڕانەوەی هەرێم بۆ  ژێر باڵی عێراق سەرکەوتوو بێت ئەگەر تاڵە داوە دروستەکان ڕابکێشێت ، بۆ نموونە بە پێداگری لەسەر پێدانی ڕاستەوخۆی مووچەی پێشمەرگە بە مەرجێک کە هێزەکان بچووک بکرێنەوە و بخرێنە ژێر دەسەڵاتی بەغداوە . نەبوونی بەرەیەکی سیاسی و سەربازی لە هەرێم ئۆفەرێکی باش پێشکەش دەکات بە عێراق بۆ دووبارە یەکگرتنەوەی ، بەمەرجێک هۆکارە  داراییەکان تێکەڵبکرێت لەگەڵ بەشداریکردنیکی ئەرێنی  کۆمەڵایەتی و سیاسی کۆمەڵگەی کوردی لە سیاسەتی عێراقدا . پێویستە دەستبکرێت بە سیاسەتێکی ئاشتەوایی بەردەوام  بەمەرجێک دووربکەونەوە لە فڕوفێڵی کات کوشتن و پاشان دەستپێکردنەوە و دیسان وەستان ،  کە لە رابردوودا دەستپێشخەری هاوشێوە ی بە ئازار تاقیکراوەتەوە لە سەردەمی عبدالکریم قاسم و ئەحمەد حەسەن بەکر دا .

دەرئەنجام
شکستی داعش ڕێگەی خۆشکرد بۆ سەرهەڵدانەوەی دووبەرەکیە درێژخایەنەکان لە دیمەنە ئەمنییەکانی عێراقدا ، هەروەها دژایەتیی  نوێشی بۆ زیادکرد .  ئەم دوو دژایەتیە هاوتەریب لەگەڵ ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی کورد لە ساڵی ٢٠١٧،  پشکی سێ کوچکەی پێشمەرگەیان وەک ڕێکخراوێکی ئەمنی فەرمی دەوڵەت، ڕێکخراوێکی ئەمنیی تێکەڵاو hybrid  و ڕێکخراوێکی ئەمنی دژە ڕژێم بە شێوەیەکی بەرچاو زەقترکردۆتەوە.
لە ڕووی تیۆریەوە پێشمەرگە هەرگیز ناتوانێت لە یەک کاتدا هەم ڕێکخراوێکی ئەمنی فەرمی دەوڵەت و هەم ڕێکخراوێکی دژە ڕژێم بێت.  بەڵام ئۆتۆنۆمی ناوچەیی و پشتیوانی ئەمریکا لە نێوان ساڵانی ٢٠٠٦ و ٢٠١٤ و شەڕی دژی داعش لە ساڵی ٢٠١٤ تا ٢٠١٧ ئەو پارادۆکسەی کردە واقیع . ئەوەی جێگای سەرنجە وادیارە لە دەرئەنجامی کردەوەکانی کورد خۆیان و بەتایبەتی هی سەرکردایەتی پدک ،  ئەو واقیعە ئێستا کەوتۆتە ژێر فشارێکی جدیەوە کە پێشمەرگەی خستوەتە دووڕیانێکەوە کە دەبێت لە نێوان ڕێکخراوێکی ئەمنی فەرمی دەوڵەتی و ڕێکخراوێکی ئەمنی دژە ڕژێمدا خۆی یەکلا بکاتەوە . ئیتر بۆ ئەوەی بتوانن لە یەکئێک  لەو دوو جۆرە ئەرکە سەرکەوتووبن ، دەبێت وازبێنن لە ئەرکەکانیان  وەک ێکخراوێکی ئەمنی تێکەڵاو کە تەنها خزمەت بە پارتە سیاسییە جیاوازەکان و ئەندامانی بەهێزی نوخبەی سیاسی کورد دەکەن . ڕوودانی هەر گۆڕانکارییەک بەشێوەیەکی زۆر پلەبەندی ڕوودەدات بەو پێیەی ئەو  بارودۆخئەی ئێستا دەرئەنجامی سیاسەت و ڕووداو و هەست و سۆزی دەیان ساڵەی کەڵەکەبووە.
بە کردار حکومەتی هەرێم – و پێشمەرگە – لە ماوەیەکی کورتدا ڕووبەڕووی کێشەیەکی توندی دارایی دەبنەوە.  لەدەستدانی کێڵگە نەوتییەکانی کەرکوک بە بەغدا لە مانگی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧دا، داهاتی حکومەتی هەرێمی بۆ نیوە کەمکردەوە، ئەمەش قەیرانی ئابووری کە لە ئێستاوە پەرەی سەندووە، گەورەتر کرد.  لە بەرامبەردا  حکومەتی هەرێم بەشێوەیەکی توند مووچەی فەرمانبەرانی گشتی کەمکردەوە، لەنێویاندا کارمەندانی ئەمنی.  بەو پێیەی زۆرێک لە فەرمانبەرانی حکومی دەمێکە لە هەولدان بۆ دابینکردنی بژێوی ژیانیان ، بۆیە پێدەچێت ئەمە ببێتە هۆی نائارامی کۆمەڵایەتی زیاتر . ئەمەش بەو مانایەیە کە حکومەتی هەرێم یان دەبێت رەزامەند بێت بە داواکارییەکانی بەغدا  بۆ ئەوەی پێشمەرگە بخاتە ژێر " کۆنتڕۆڵی " حکومەتی ناوەندەوە بۆ  پشتگیری دارایی ، یان ئەوەی کە حکومەتی هەرێم خۆی دەبێت دەستپێشخەری بچووککردنەوەی ژمارەیەکی بەرچاویان بدات.  
لەو سیناریۆیەی یەکەمدا، بە ناچاری کۆنتڕۆڵی حکومەتی ناوەندی بۆ ماوەیەک بە تیۆری دەمێنێتەوە، بەو پێیەی بێمتمانەیی نێوان لایەنە سیاسییە شیعییەکان کە حکومەتی ناوەندیان لەژێر دەستایە ، و لەولاشەوە دڵسۆزی  پێشمەرگە کۆنەکان هێواش هێواش بەرەولاوازی دەبات .  بەڵام لەوانەیە دەستپێشخەرییەکی سیاسی ئەرێنی ئاشتەوایی و گشتگیری لەگەل وانەوەرگرتن لە پێشینەی خراپی حوکمڕانی حکومەتی هەرێم ، هەندێک پێشکەوتن لە بابەتی ناسنامە و دڵسۆزیدا بەدەستبهێنرێت.  پرسیارێکی گرنگ لێرەدا ئەوەیە کە ئایا سەرۆک وەزیرانی عێراق دەتوانێت پشتگیرییەکی پێویست لە نێوان لایەنە سیاسییە شیعەکانی عێراق و حەشدی شەعبی کۆبکاتەوە کە جگە لە هەڕەشەی نەرێنی پێشهاتی ئەرێنیش پێشکەش بکات؟
لەم سیناریۆیەی دواییدا، ئاسۆی ئابووریی زۆرێک لە کوردەکان زیاتر دادەبەزێت و ئەمەش بە ناچاری پرسی  کوالیتی سەرکردایەتی و حوکمڕانی حکومەتی هەرێم دەوروژێنێت.  لەوانەیە ئەمە پاڵێک بنێت بۆ بەرەوپێشچوونی پارتە سیاسییەکانی دیکە بەرەو گواستنەوەی  ئامڕازی زۆرەملێ بۆ دەستێکی دیموکراسی تر و شەفافیەتیش  خێرا بکات، کە کەمتر لەسەر بنەمای میراتی شۆڕشگێڕانەی سەرکردە پلەباڵاکان  بێت .
بۆ ئەوەی هەریەکێک لەم سیناریۆیانە بە کەمترین بەریەککەوتن و توندوتیژییەوە دەربکەوێت ، گرنگە ئەو وڵاتانەی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە ئێستادا پاڵپشتی  پێشمەرگە یان هێزە ئەمنییەکانی عێراق دەکەن، سێ ڕاسپاردە بە دڵ وەربگرن:
یەکەم: پەرەپێدانی ستراتیژێکی چاکسازی یەکگرتوو لە کەرتی ئەمنی  کە پشتگیری لە پەیوەندی نێوان هێزە ئەمنیەکانی عێراق و پێشمەرگە  لەبەرچاو بگرێت .  ئەمڕۆ هەموو چاوەکان لەسەر حەشدی شەعبییە، بە تایبەت کە بەشێک لەو هێزانە وا دەبینرێن کە بریکاری ئێرانیین لە چوارچێوەی ململانێی جیۆپۆلەتیکی ناوچەییدا . مەیلی ئەوە هەیە کە چاوپۆشی لە پێشمەرگە بکرێت کە قەبارەیەکی هاوشێوەی قەبەی هەیە و ئەگەر شەڕێکی ناوخۆیی نوێ سەرهەڵبدات، دەتوانێت کێشەیەکی گەورەتر دروست بکات.  ستراتیژێکی یەکگرتوو پێویستە دەرئەنجامەکانی بەهێزکردنی پەیوەندی نێوان هێزە جیاوازەکان لەبەرچاو بگرێت، هەروەها پێویستی پێکهاتەکانی فەرماندەیی هاوبەش و میکانیزمی ئۆپەراسیۆن ( هیاكل القیادە المشتركە وێ‌لیات العملیات ) لە ئەستۆ بگرێت.  ئەمەش ڕێگری دەکات لە هاندانی هێزێکی چەکدار بۆ ئەوەی بیر لەوە بکاتەوە لە دۆخێکی ململانێی چالاکدا لەوانەیە بەسەر هێزێکی دیکەدا زاڵ بێت.
دووەم: دڵنیابوون لەوەی کە ستراتیژێکی وەها یەکگرتووی کەرتی ئەمنی لە ستراتیژێکی سیاسی فراوانتردا جێگیربکرێت بۆ دووبارە جێگیرکردنەوەی کوردەکانی عێراق لە سیاسەتی عێراقدا بە مەرجی لەبار و گشتگیر و ئاشتەوایی ،  بەبێ ئەوەی رێگە بە هەمیشەیی جێگیرکردنی پێگەی پدک و ینک بدرێت لەناو حکومەتی هەرێمدا.  لە سەرووی هەمووشیانەوە ئەمە پێویستی بە دۆزینەوەی چارەسەرێکی دڵخۆشکەر هەیە بۆ " ناوچە جێناکۆکەکان " . بۆ نموونە  یارمەتی دەرەکی؛ پێویستە داوای یارمەتی لە نەتەوە یەکگرتووەکان بکرێت ، چونکە ئاستی متمانە لە نێوان لایەنە سیاسییەکانی عێراق (بە کوردیشەوە)، بە هەموو پێوانەیەک زۆر لاوازە . بەو مانایەیە  یارمەتیە داراییەکان بۆ هێزی پێشمەرگە بەبێ  پلانی گواستنەوەی گونجاو بە هیچ شێوەیەک رانەگیرێت، چونکە ئەوە ژمارەیەکی زۆری خەڵکی چەکدار و بێهیوای لێدەکەوێتەوە کە ئەگەری زۆرە ببێتە هۆی نائارامی کۆمەڵایەتی .  لە ڕابردوودا عێراق بەو بارودۆخەدا تێپەڕبوو لە دوای ٢٠٠٣ وە  کاتێک دەسەڵاتی کاتی هاوپەیمانان بە ڕێگەی جیاواز ئەو کاریگەریەیان سەپاند .
سێیەم :  ئەوە لەبەرچاو بگیرێت کە پێویستی چاکسازی و ئاشتەوایی لە چوارچێوەی هەرێمی کوردستان بۆ پێشگرتن بێت لە ململانێی زیاتری نێوخۆی کورد . بێهیوایی و بێمتمانەیی بە دامەزراوە سیاسی و ئەمنییەکانی کوردستان لە بەرزترین ئاستدایە بەهۆی: تەنگژەی کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووریی بەربڵاو ؛ نائومێدی لە ڕیفراندۆمێکی سەربەخۆیی شکستخواردوو ؛  توڕەیی لە بەکارهێنانی هێزی چەکدار لە دژی خۆپیشاندەران . پشتگیری و چاودێری نێودەوڵەتی مەرجدار دەتوانێت ڕۆڵێکی ئەرێنی بگێڕێت لە دووبارە بنیاتنانەوەی متمانەی جەماوەر بە دامەزراوەکانی حکومەتی هەرێم و بە تایبەتی هێزەکانی پێشمەرگە.  ئەکتەرە نێودەوڵەتییەکان پێویستە ئەو چەقۆیەی دەستیان لەسەر ملی  حکوومەتی هەرێم – بەتایبەت پدک و ینک – وەکو ئامرازێک بەکاربهێنن  بۆ هاندان بەرەو شەفافیەتێکی زیاتر و بێلایەنی سیاسی و کۆنترۆڵکردنی دیموکراسیانەتری  هێزی پێشمەرگە . سەرەتایەکی ئەرێنی باش دەبێت ئەگەر کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بانگەوازێک بدات بە پدک و ینک کە خۆ بەدووربگرن لە بەکارهێنانی هێزی ئەمنی ناوخۆ و پێشمەرگە بۆ کاریگەری لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنی داهاتوو . رەوایە ئەگەر بپرسین ئایا ئەو کەرەستە و چەک و تەقمەنیانەی لە لایەن هەمان کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە دابین دەکرا بۆ پێشمەرگە،  لە دوای لەناوچوونی داعش لە چیدا بەکاردەهێنرێن !

..............................
  ئەم بابەتە وەرگیراوە لە راپۆرتێکی Feike Fliervoet  کە لە مانگی ئازاری ٢٠١٨ لە دەزگای   Clingendael Netherlands Institute of International Relations بڵاوکراوەتەوە .
Fliervoet, F.E.M., 2018. Fighting for Kurdistan?: Assessing the nature and functions of the Peshmerga in Iraq. Fighting for Kurdistan?: Assessing the nature and functions of the Peshmerga in Iraq.

 . Feike Fliervoet لە ٢٠١٨ کاندیدی خویندنی دکتۆرا بوو لە European University Institute in Florence ، ئیستا مامۆستایە لە بەشی زانستە سیاسیەکان لە زانکۆی Leiden  لە هۆلەندا .  هەرچەندە ئەم ڕاپۆرتە ٥ ساڵە بلاوکراوەتەوە،  بەلام لەبەر ئەوەی پێشکەوتنی بەرچاو لە بابەتی دابەشبوونی هێزی پێشمەرگەدا رووینەداوە بۆیە گرنگی ڕاپۆرتەکە بەسەرنەچوە.  

2  Sources: Rudaw 2016. ‘President Barzani hails historic coordination between Kurdish and Iraqi forces,‌ 17 October. http://www.rudaw.net/english/kurdistan/171020161; Rudaw 2016. ‘PM Abadi hails Kurdish, Iraqi forces ‘working for one single Iraq‌, 20 October. http://www. rudaw.net/english/kurdistan/201020161; Business Insider 2014. ‘Iraqi Kurds Prepared For ISIS Offensive For A Year And Expanded Their Territory By 40% In Hours,‌ 13 June. http://www.businessinsider.com/iraqi-kurds-expand-territory-2014-6?IR=T; Abdulrazaq 2017. ‘Iraq‌s reconquest of Kirkuk checks Kurdish secession,‌ Aljazeera, 17 October. http://www.aljazeera.com/indepth/opinion/iraq-reconquest-kirkuk-checks-kurdish-secession-171017063044004.html (All accessed 25 November 2017); BBC 2017. ‘Court in Iraq orders arrest of Kurdistan VP Kosrat Rasul,‌ 19 October. http://www.bbc.com/news/world-middle-east-41681598 (Accessed 24 January 2018); Van Wilgenburg and Fumerton 2015. Op. cit.
3 ماددەی ١١٣ لە دەستووری عێراق
http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/
article/2005/10/12/AR2005101201450.html
4 بۆ زانیاری زیاتر سەری ئەو بابەتە بکە کە لێپرسراوێکی پلە باڵا دەلێت عێراق دراوسێی ئێمە   یە بەڵکو داعش دراوسێمانە
‘Top Kurdish Official: 'Iraq Is Not Our Neighbor, ISIS is our neighbour ‘, 23 June. https://news.vice.com/article   

ئەم راپۆرتە ساڵی 2018 ئامادەكراوە

راپۆرتی: Netherlands Institute of International Relations-Feike Fliervoet