شیكاری: درەو  چۆن پۆستە وزارییەکانی حکومەتی نوێی عێراق دابەشدەکرێت؟ پشکی کورد چەندە و لایەنە سیاسییەکانی هەرێم چیان بەردەکەوێت؟ بۆچی دەوترێت یەکێتی پشکی خۆی وەرگرتووە؟ پشک و بەرکەوتەی لایەنی شیعەو سوننەکان چەند وەزارەی دەبێت و بەر کام لایەنی سیاسی دەکەوێت؟ لەم ڕپۆرتەدا بە گرافیک پشک و بەشی لایەنە سیاسییە سەرەکییەکان لە حکومەتی داهاتووی عێراق ڕوونکراوەتەوە.   سیستمی خاڵ و پێکهێنانی حکومەتی نوێی عێراق بەپێی ئەم میتۆدە گریمانەییە هەر (2) کورسییەکی ئەنجومەنی نوێنەران بە (1) خاڵ هەژمار دەکرێت، هەروەها بۆ هەر پۆستێکی سەرۆکایەتییەکان و وەزارەتە سیادی و خزمەتگوزارییەکان، کە چاوەڕوان دەکرێت ژمارەیان (22) وەزارەت بێت، ژمارەیەک خاڵ دیاری دەکرێت، بە جۆرێک؛ -    هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی (کۆمار، ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی وەزیران)، (15) خاڵ واتە (30 کورسی) ئەنجومەنی نوێنەران هەژمار دەکرێت. -    هەریەک لە جێگری سەرۆک کۆمار و جێگرانی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران (5) خاڵ واتە (10 کورسی) ئەنجومەنی نوێنەران هەژمار دەکرێت. -    هەر وەزارەتێکی سیادی (5) خاڵ واتە (10 کورسی) ئەنجومەنی نوێنەران هەژمار دەکرێت، کە بریتین لە وەزارەتەکانی؛ (نەوت، ناوخۆ، بەرگری، دارایی، دەرەوە، پلاندانان) -     هەر وەزارەتێکی خزمەتگوزاری (4) خاڵ  واتە (8 کورسی) ئەنجومەنی نوێنەران هەژمار دەکرێت، کە بریتین لە وەزارەتەکانی؛ (خوێندنی باڵا، پەروەردە، بازرگانی، گوستنەوە، پیشەسازی، داد، ئاوەدانکردنەوە، کشتوکاڵ، کارەبا، تەندروستی، سەرچاوە ئاوییەکان، رۆشنبیری، کۆچ و کۆچبەران، ئیتصالات، وەرزش و لاوان و وەزارەتی کار) چارتی ژمارە (1) لە عێراقی نوێدا و لە دوای ساڵی (2005)ەوە ئەوە بووە بە نەریتێکی سیاسی لە عێراقدا کە وەزارەتە سیادییەکان بەسەر سێ پێكهاتە سەرەكییەكەدا بەم شێوەیە دابەش دەکرێت: -    سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران بۆ پێکهاتەی شیعە و سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران دراوە بە پێکهاتەی سوننەو سەرۆک کۆمار دراوە بە پێکهاتەی کورد. -    سێ وه‌زاره‌تی سیادی بۆ پێكهاته‌ی شیعه‌ و دوو وه‌زاره‌تی سیادی بۆ پێكهاته‌ی سوننه‌ و یه‌ك وه‌زاره‌ت بۆ پێكهاته‌ی كورد. بە شێوەیەکی گشتی (12) وەزارەت بۆ پێکهاتەی شیعە، (6) وەزارەت بۆ پێکهاتەی سوننە، (3-4) وەزارەت بۆ پێکهاتەی کوردی، ئەمەش لە ئەگەری ئەوەدایە کە حکومەت لە (22) وەزارەت پێک بێت. زۆرجار یەک یان دوو وەزارەت زیاد دەکرێت و دەدرێت بە پێکهاتەکان یان پشکی یەکێک لە پێکهاتەکان (1) وەزارەت وەرگیراوە. پشکی پێکهاتەی کورد لە حکومەتی ئایندەی عێراق پشکی حیزبە کوردستانییەکان سێ وەزارەتە کە پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان کێبڕکێی لەسەر دەکەن. یەکێتی نیشتمانی کوردستان، سەرۆکایەتی کۆماری بەدەستهێناوە، بەو پێوەری سیستمی (خاڵ) بێت تەواوی خاڵەکانی بەکارهێناوە، بەڵام هێشتا پێداگری لەسەر وەرگرتنی یەک بۆ دوو وەزارەت دەکات، بۆیە یەکێک لە سیناریۆکان ئەوەیە وەزارەتێک زیاد بکرێت بۆ ڕازیکردنی یەکێتی، یان پارتی دەست لە پۆستێکی وزاری هەڵبگرێت بۆ یەکێتی. پارتی دیموكراتی كوردستان، جێگری دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی وەرگرتووە، بەڵام هێشتا خاڵەکانی بەشی ئەوە دەکات (وەزارەتێکی سیادی) و یەک بۆ دوو (وەزارەتی خزمەتگوزاری) بە دەست بهێنێت. هەرچی (نەوەی نوێ)یە خاوەنی (9) کورسی واتە (4.5) خاڵە، شایسستەی ئەوەیە بەلانی کەمەوە (وەزارەتێکی خزمەتگوزاری) بەدەست بهێنێت، بەڵام بەهۆی ئەوەی بەشداری حکومەت ناکات، پارتی یان بەتایبەتتر یەکێتی سود لەو دەرفەتە دەبینن.  چارتی (2) چارتی (3) پشکی پێکهاتەی سونە لە حکومەتی ئایندەی عێراق پشكی ئەو لایەنانەی كە نوێنەرایەتی پێكهاتەی سوننە دەكەن (6) وەزارەتە، كە دوانیان (سیادی)ین، بە جۆرێک؛  -    هاوپەیمانی سیادە (هاوپەیمانی تەقەدوم و پرۆژەی عەرەبی)، شایستەی بەدەستهێنانی پۆستی وزارین، بە جۆرێک؛ هاوپەیمانی تەقەدوم خاوەنی (22.5) خاڵەو بەهۆی دیاریکردنی (محەمەد حەلبوسی) وەک سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران (15) خاڵی بردووە، بۆیە تەنها (7.5) خاڵی ماوەتەوە کە دەتوانێت (1) وەزارەتی سیادی یان دوو وەزارەتی خزمەتگوزاری پێ بەدەست بهێنێت. -    هاوکات پرۆژەی عەرەبی لە عێراق کە خاوەنی (7) خاڵە و تا ئێستا هیچ پۆستێکی نەبردووە، دەتوانێت (1) وەزارەتی سیادی یان دوو وەزارەتی خزمەتگوزاری پێ بەدەست بهێنێت ئەگەر چاوپۆشی لە (1) لە خاڵەکانی بکرێت. -    هاوپەیمانی عەزم خاوەنی (6.5) خاڵە و تا ئێستا هیچ پۆستێکی نەبردووە، دەتوانێت (1) وەزارەتی سیادی یان دوو وەزارەتی خزمەتگوزاری پێ بەدەست بهێنێت ئەگەر چاوپۆشی کە (1.5) لە خاڵەکانی بکرێت. چارتی (4) چارتی (5) چارتی (6) پشکی پێکهاتەی شیعە لە حکومەتی ئایندەی عێراق پشکی پێکهاتەی شیعە بەپێی (12) وەزارەت دەبێت کە زۆربەیان بەشێک دەبن لە چوارچێوەی هەماهەنگی، کە دوای کشانەوەی رەوتی سەدری و هەڵبژاردنی هەندێکیان بووە تاکە نوێنەری پێکهاتەی شیعە لە حکومەتی داهاتوودا، چوارچێوەی هەماهەنگی لەسەر کاندیدکردنی (محەمەد شیاع ئەلسودانی) ڕێککەوتن کە لەلایەن هەموو لایەنەکانی چوارچێوەوە کاندید بکرێت و سەر بە هیچ لایەنێک نەبێت، بۆیە لەلایەن لایەنە سەرەکییەکانی شیعەوە کاندیدکرا، بەم کارەش (5) خاڵ لە هەر یەکێکیان بەکارهێنرا، چوارچێوه‌ به‌سه‌ر چه‌ند لایه‌ن و هاوپه‌یمانییه‌كدا دابه‌شكراوه‌، كه‌ به‌م شێوه‌یه‌ی لای خواره‌وه‌یه؛‌ 1.    هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا بە (38) كورسی کە بەرامبەرە بە (19) خاڵ، (5) خاڵیان بۆ كاندیدكردنی سەرۆك وەزیران بەكارهێنراوە، و بە (14) خاڵیان ماوەتەوە كە شایستەی بەدەستهێنانی وەزارەتێكی سیادی و (2) وەزارەتی خزمەتگوزاری، یان نزیکە لە (4) وەزارەتی خزمەتگوزارییەوە. 2.    هاوپەیمانی فەتح خاوەنی (30) كورسییە كە بەرامبەرە بە (15) خاڵ و (5) خاڵیان بۆ كاندیدكردنی سەرۆك وەزیران بەكارهاتووە، هەروەها (10) خاڵی ماوەتەوە كە شایستەی بەدەستهێنانی وەزارەتێكی سیادی و نزیکە لە دوو وەزارەتی خزمەتگوزاری یان سێ وەزارەتی خزمەتگوزارییە. 3.    هاوپەیمانی هێزەكانی دەوڵەت (11) کورسی هەیە کە بەرامبەرە بە (5.5) خاڵ، كە (5) خاڵیان بۆ كاندیدكردنی سەرۆك وەزیران بەكارهێنراوە، بەم هۆکارەش بەجۆرێک خاڵەکانی کەم دەبێتەوە كە بەشی بەدەستهێنانی وەزارەتێك ناكات. 4.    هاوپەیمانی عەقدی نیشتمانی (8) کورسی هەیە کە بەرامبەرە بە (4 )خاڵ، لەو ژمارەیەش (5) خاڵیان بۆ كاندیدكردنی سەرۆك وەزیران بەكارهێنراوە، بۆیە خاڵەکانیان بەشی بەدەستهێنانی پۆستی وزاری ناکات. چارتی (7) چارتی (8) چارتی (9) چارتی (10)  

راپۆرت: درەو شیعەكان لەسەر وەزارەتی نەوت‌و پۆستە ئەمنییەكان لەناو خۆیاندا ناكۆكن، سوننە لەسەر وەزارەتی پلاندانان‌و بەرگری لە مشتومڕدان، لەتیف رەشید بە وەرگرتنی پۆستی سەرۆك كۆمار (خاڵ)ی بە یەكێتی نەهێشتووە لەكاتێكدا پەرلەمانتارانی یەكێتی دەنگیان بۆ نەداوە، پارتی دەیەوێت لەبەرامبەر پۆستی سەرۆك كۆماردا هەموو پشكی كورد لە وەزارەتەكان بۆ خۆی ببات، دەنگوباس گەرمە لەبارەی ئەوەی نرخی هەر وەزارەتێكی سیادی بۆ (75 ملیۆن) دۆلار بەرزبوەتەوە، لەم نێوەندەدا چارەنوسی پێدانی متمانە بە كابینەی نوێی حكومەت هێشتا بە نادیاری ماوەتەوە، وردەكاری چۆنیەتی دابەشكردنی پۆستەكان لەم راپۆرتەدا.  چاوپێكەوتن لەگەڵ كاندیدەكان بڕیاربوو رۆژی شەممەی ئەم هەفتەیە كابینەی نوێی حكومەتی عێراق لە پەرلەمان متمانە وەربگرێت، دواتر دانیشتنەكە بۆ سبەینێ دوو شەممە دواخرا، بەهۆی ناكۆكی نێوان لایەنەكانەوە پێدەچێت وادەی دانیشتنی پەرلەمان لەوە زیاتر دوابكەوێت كە چاوەڕوان دەكرێت، هەرچەند تائێستا بەفەرمی پەرلەمان پێدانی متمانەی بە حكومەت لە بەرنامەی كاری خۆیدا دانەناوە.  محەمەد شیاع سودانی كە كاندیدی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگییە بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران، ئەمڕۆ ئاشكرایكرد، بەردەوامە لە ئەنجامدانی چاوپێكەوتن لەگەڵ كاندیدی لایەنە سیاسییەكان بۆ پۆستە وزارییەكان.  شیاع سودانی لیژنەیەكی تایبەتمەندی بۆ چاوپێكەوتن لەگەڵ كاندیدەكان دروستكردووە، لیژنەكە خۆی سەرۆكایەتی دەكات‌و ژمارەیەك راوێژكار لەخۆدەگرێت. سودانی رایگەیاند، دوای تەوابوونی چاوپێكەوتنەكان، بەشێوەیەكی فەرمی ناوی ئەو كاندیدانە رادەگەیەنرێت كە بۆ پۆستە وزارییەكان هەڵبژێردراون، ئەمەش بەوتەی ئەو بۆ ئەوەیە دڵنیابن لە سەلامەتی دۆخی كاندیدەكان لەڕووی یاسایی‌و دیاریكردنی وادەی بەڕێوەچوونی دانیشتنی پەرلەمان بۆ وەرگرتنی متمانە.  بەپێی ئەو پێوەرەی دیاریكراوە، دابەشكردنی پۆستە وزارییەكان لەنێوان لایەنەكاندا، بەگوێرەی ژمارەی كورسییەكانی ئەو لایەنانەیە لەناو پەرلەمان،  2 كورسی پەرلەمان بە یەك پۆینت (خاڵ) ئەژماركراوە، پۆستە وزارییە سیادییەكان بەهای هەریەكەیان بە (5 پۆینت ئەژمار دەكرێت)، بەڵام  وەزارەتەكانی تر بە (4 پۆینت) ئەژماردەكرێن، ئەمە نەریتێكە كە پێشتریش لە پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتدا پەیڕەو كراوە.  زانیارییەكان باسلەوە دەكەن، محەمەد شیاع سودانی بەمدواییە بێزار بووە لە بەردەوامبوونی كوتلە سیاسییەكان لە پێشكەشكردنی ناوی ئەو كەسانە بۆ پۆستە وزارییەكان كە پسپۆڕییەكانیان دورن لەكاری ئەو وەزارەتانەوە.  لەپاڵ ئەمەدا لەناو كوتلە سیاسییەكانی پێكهێنەری ئیئتیلافی (ئیدارەی دەوڵەت)دا بەتایبەتیش لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی‌و پێكهاتەی سوننەدا كێشەی لەسەر چەند پۆستێكی وزاری هەیە، سوننەكان (سیادە‌و عەزم) لەسەر پۆستی وەزارەتی بەرگری‌و پلاندانان لەناوخۆیاندا ناكۆكن، شیعەكانیش لەسەر پۆستی وەزارەتی نەوت‌و چەند پۆستێكی ئەمنیی كێشەیان هەیە، پارتی‌و یەكێتیش وەكو دوو لایەنی كوردی پێكهێنەری حكومەتەكە پەیوەندییەكانیان گرژی زیاتری تێكەوتووە‌و یەكێتی چاوی لە  وەزارەتێكە‌و پارتی نایەوێت وەزارەتی پێبدات.  بەپێی دەستور لەدوای راسپاردنی، محەمەد شیاع سودانی ماوەی 30 رۆژی لەبەردەمدایە بۆ پێشكەشكردنی كابینەكەی بە پەرلەمان‌و وەرگرتنی متمانە، سودانی رۆژی 13ی ئەم مانگە لەلایەن سەرۆك كۆمارەوە راسپێدراوە، واتە رۆژی 13ی مانگی داهاتوو دواین مۆڵەتە لەبەردەمیدا.  ئەگەر سبەینێ بۆ جاری دووەم دانیشتنی پەرلەمان بۆ پێدانی متمانە بە حكومەت دوابكەوێت، پێشبینی دەكرێت دانیشتنەكە بكەوێتە دوای رۆژی 25ی ئەم مانگە، چونكە 25ی تشرینی یەكەم، تشرینییەكان بە ئەنجامدانی خۆپیشاندان یادی خۆپیشاندانەكەی ساڵی 2019 دەكەنەوە. ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەت كە ئەركی پێكهێنانی حكومەتی گرتوەتە ئەستۆ پێكهاتووە لە (لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی+ پارتی‌و یەكێتی+ سیادە‌و عەزم)، هەریەكێك  لەم لایەنانە نوێنەرایەتی پێكهاتەیەكی سەرەكی عێراق دەكەن.  پشكی شیعە لە كێكی حكومەت لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی هاوپەیمانێتی نێوان (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ فالح فەیاز+ عەممار حەكیم+ عەبادی)ە، ئەم لایەنانە لە ئێرانەوە نزیكن‌و دوای كشانەوەی سەدر لە پەرلەمان ئێستا لە كۆی (329) كورسی پەرلەمان خاوەنی (138) كورسین‌و كوتلەی گەورەی ناو پەرلەمانن. (محەمەد شیاع سودانی) كاندیدی ئەم لایەنانەیە بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران، ئەم لایەنانە تەنیا كورسییەكانی سەدریان لە پەرلەمان بەسەر خۆیاندا دابەش نەكردووە، بەڵكو دەیانەوێت وەزارەتەكانی سەدریش لەنێوان خۆیاندا دابەش بكەن، بەوپێیەی ئێستا ئەمانە نوێنەرایەتی پێكهاتەی شیعە دەكەن. پشكی شیعە لە كێكی حكومەت لەكۆی (22) وەزارەت بریتییە لە (12) وەزارەت. بەگوێرەی زانیارییەكان لەنێوان ئیئتیلافی (دەوڵەتی یاسا)ی نوری مالیكی‌و هاوپەیمانی (فەتح)ی هادی عامریدا ناكۆكی هەیە لەبارەی پۆستی وەزیری نەوتەوە، عەسائیبی ئەهلی حەق‌و كەتیبەكانی حزبوڵاش لەسەر پۆستەكانی (ئاسایشی نیشتمانی- هەواڵگری- سەرۆكایەتی حەشدی شەعبی) ركابەرێتی دەكەن.  پشكی كورد لە كێكی حكومەت  لە پێكهاتەی كورد (پارتی‌و یەكێتی) بەشدارن لە هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەتدا، پارتی (31) كورسی‌و یەكێتی (18) كورسی پەرلەمانی هەیە، یەكێتی لەرێگەی ئەم هاوپەیمانێتییەوە پۆستی سەرۆك كۆماری بردووە، پارتی بەنیازە لەبری پۆستی سەرۆك كۆمار، هەموو پشكی كورد لە وەزارەتەكان ببات، هەرچی لایەنە سیاسییەكانی تری كوردە بەشدارن نین لە ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەت‌و هیچ پۆستێكیان بەرناكەوێت. كورد (3) وەزارەتی لە كابینەی حكومەتی عێراقدا بەردەكەوێت، وەزارەتەكان بریتین لە (دەرەوە+ داد+ ئاوەدانكردنەوە). لە كابینەی ماوەتەواوبووی مستەفا كازمی‌و پێشتریشدا ئەم سێ پۆستە بەردەوام دوانیان (دەرەوە+ ئاوەدانكردنەوە) لای پارتی بووە‌و وەزارەتی (داد)یش بۆ یەكێتی بووە بەڵام پارتی دەستوەردانی لە دانانی كاندیدی وەزارەتەكەدا كردووە. واتە تاكە وەزارەتە سیادییەكەی كورد كە وەزارەتی (دەرەوە)یە بۆ پارتی بووە، ئەمە لەبەرامبەر پۆستی سەرۆك كۆماردا بۆ یەكێتی، لەپاڵ ئەمەدا پێشتر پارتی پۆستی جێگری دووەمی سەرۆكی پەرلەمانی بردووە كە پشكی كوردە‌و ئێستا (شاخەوان عەبدوڵا) لە پۆستەكەدایە. بۆچونێك هەیە ئەمجارە پشكی كورد لە (3) وەزارەتەوە بۆ (4) وەزارەت زیادبكرێت، ئەمەش لەرێگەی دروستكردنی وەزارەتێكی نوێیوە بەناوی وەزارەتی (ژینگە)‌و ئەم پۆستە بدرێت بە یەكێتی بەمەبەستی قایلكردنی بە حكومەتەكە، بەڵام سەرچاوەكان لەناو شیعەكانەوە دەڵێن كابینەی حكومەت لە (22) وەزارەت پێكدێت‌و هیچ وەزارەتێكی نوێ بۆ قایلكردنی لایەنەكان دروست ناكرێت. هەڵبژاردنی لەتیف رەشید وەكو سەرۆك كۆمار لەسەر پۆینت‌و كورسییەكانی یەكێتی لە پەرلەمانی عێراق ئەژماركراوە‌و ئەمە لەكاتێكدایە پەرلەمانتارانی یەكێتی دەنگیان پێنەداوە‌و پارتی خاوەندارێتی لێدەكرد، بەڵام دوای هەڵبژاردنی بە سەرۆك كۆمار، یەكێتی لەتیف رەشیدی وەكو كاندیدی خۆی ناساند‌و بەوهۆیەوە هیچ پۆینتێكی بەدەستەوە نەماوە بۆ وەرگرتنی پۆستە وزارییەكان، لەبەرامبەردا پارتی كە دەنگی بە لەتیف رەشید داوە، پارێزگاری لە پۆینتی كورسییەكانی كردووە بۆ بردنی هەرسێ وەزارەتەكەی كورد.   پارتی ئەگەر ئەمجارەش قایل ببێتەوە بەوەی پۆستی وەزارەتی (داد) بە یەكێتی بدات، ئەوا هاوشێوەی كابینەی ماوە تەواوبوو دەستوەردان لە دانانی كاندیدی ئەم وەزارەتەدا دەكات. پشكی سوننە لە كێكی حكومەت  پێكهاتەی سوننەش هاوشێوەی كورد دابەشبوون بەسەر دوو بەرەی سەرەكیدا كە بریتین هاوپەیمانی سیادە (حەلبوسی‌و خەنجەر) كە نزیكەی (60) كورسییان هەیە هەروەها هاوپەیمانی عەزم (بەسەرۆكایەتی موسەننا سامەڕائی) كە خاوەنی (14) كورسی پەرلەمانە، هەردوو بەرە نەیارەكەی سوننە بەشدارن لە ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەتدا. حەلبوسی پشكی گەورەی سوننەی بردووە كە پۆستی سەرۆكی پەرلەمانە، خەمیس خەنجەری شەریكی چاوی لە وەرگرتنی پۆستی جێگری سەرۆك كۆمارە. ئێستا ماوەتەوە لەسەر دابەشكردنی پۆستە وزارییەكان، پشكی سوننە لە حكومەت (6) وەزارەتە كە بریتین  لە وەزارەتەكانی (بازرگانی+ پیشەسازی+ پلاندانان+ بەرگری+ رۆشنبیری+ پەروەردە)، لەناو وەزارەتە باڵاكاندا (سیادییەكان) پێكهاتەی سوننە دوو وەزارەتی بەردەكەوێت كە بریتین لە وەزارەتەكانی (بەرگری+ پلاندانان). حەلبوسی بەشی زۆری پۆینتەكانی رۆیشتووە بۆ پۆستی سەرۆكی پەرلەمان، بەڵام هێشتا چاوی لە وەرگرتنی یەكێك لە دوو پۆستە سیادییەكەی سوننەیە، لەبەرامبەریشدا هاوپەیمانی عەزم كە هێشتا كورسییە پەرلەمانییەكانی بۆ وەرگرتنی هیچ پۆستێك بەكارنەهێناوە، دەیەوێت وەزارەتێكی سیادی سوننە وەربگرێت، حەلبوسی‌و عەزم لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی دوو پۆستە سیادییەكەی سوننە (وەزارەتی بەرگری+ وەزارەتی پلاندانان) ناكۆكن، بەمدواییە محەمەد شیاع سودانی چوەتە نێوانیان بۆئەوەی بگەن بە رێككەوتن، عەزم دەیەوێت پۆستی وەزارەتی بەرگری وەربگرێت، لەناو ئەم هاوپەیمانێتیەشدا ناكۆكی لەسەر كاندیدی پۆستەكە هەیە‌و چەند لایەنێك داوای دەكەن.  بەپێی دواین زانیارییەكان، دوای كشانەوەی ناوی (سابت عەباسی) سەرۆكی بزوتنەوەی حەسم كە بەشێكە لە هاوپەیمانی عەزم، ئێستا سێ ناوی تر بۆ پۆستی وەزارەتی بەرگری لەناو پێكهاتەی سوننە پێشنیازكراون كە ئەمانەن:  •    خالید عوبێدی وەزیری بەرگری پێشوو كە ساڵی 2016 لە پەرلەمان متمانەی لێوەرگیرایەوە.  •    حەمەد نامس فەرماندەی پۆلیسی پارێزگای سەلاحەدین لەكاتی كۆنترۆڵكردنی پارێزگاكە لەلایەن داعشەوە، ئەم پیاوە نزیكە لە جومعە عنادی وەزیری بەرگری ئێستای عێراقەوە. •    ناسر غەننام كە ئەمیش كارەكتەرێكی سەربازییە‌و ئێستا سەرۆكی كۆلیژی سەربازییە‌و پێشتر فەرماندەی ئۆپراسیۆنەكانی ئەنبار بووە.  بەپێی رێككەوتنی پێشتری نێوان لایەنەكانی سوننە، پۆستی وەزارەتی بەرگری دراوە بە هاوپەیمانی (عەزم)، لەناو عەزمیشدا بەدیاریكراوی پۆستەكە دانراوە بۆ ئەحمەد جبوری "ئەبو مازن".  پێشتر هاوپەیمانی عەزم هەڕەشەی لەكارخستنی محەمەد حەلبوسی كرد لە پۆستی سەرۆكی پەرلەمان ئەگەر وەزارەتی بەرگری پێنەدرێت، ئەمە بە "كودەتا بەسەر رێككەوتنە سیاسییەكەی نێوان لایەنەكانی سوننەدا" ناوبرد.  نرخی وەزارەت بەرزدەبێتەوە ! هاوشێوەی هەموو پرۆسەكانی تری پێكهێنانی كابینەی حكومەت لە عێراق، ئەمجارەش دەنگوباسەكان لەبارەی مامەڵەكردن بە كورسییە وەزارییەكانەوە گەرمن. هەندێك كەسی نزیك لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی باس لەوە دەكەن، نرخی پۆستی وەزارەتی بەرگری لەناو سوننەكاندا بۆ (75 ملیۆن) دۆلار بەرزبوەتەوە‌و سیاسییەكان مامەڵەی پێوە دەكەن، هەمان نرخیش لەسەر پۆستەكانی وەزیری ناوخۆ‌و پۆستە باڵاكانی تر دانراوە.  بەم مشتومڕەوە پێدەچێت هاوشێوەی زۆرێك لە حكومەتەكانی تری دوای روخانی رژێمی سەددامەوە، محەمەد شیاع سودانی نەتوانی بە یەكجار متمانە بۆ هەموو وەزارەتەكانی كابینەكەی لە پەرلەمان وەربگرێت‌و هەندێك پۆستی كێشە لەسەر بە بەتاڵی بمێننەوە تا ئەو كاتەی لایەنەكان رێككەوتنی لەسەر دەكەن.  بۆ وەرگرتنی متمانە شیاع سودانی پێویستی بە تێپەڕاندنی كاندیدی 14 وەزارەت هەیە، رەنگە متمانەی (8) وەزارەتی تری حكومەتەكەی جارێ بە بەتاڵی بمێنێتەوە.   

(درەو):  شی جینبینگ بۆ جاری سێیەم وەكو رابەری چین هەڵبژێردرایەوە، ئەمە بڕیاری كۆنگرەی حزبی شیوعی دەسەڵاتداری وڵات بوو كە ماوەی هەفتەیەكی خایاند. هەڵبژاردنەوەی جینبینگ وەكو سكرتێری گشتی حزبی شیوعی بەواتای ئەوەدێت جارێكی ترو لە مانكی ئازاردا جینبینگ وەكو سەرۆكی چین هەڵدەبژێردرێتەوە.  جینبینگ لە هۆڵی گەورەی (گەل) لە پەكین لە تەنیشت ئەندامانی تری هەمیشەیی مەكتەبی سیاسی حزبی شیوعییەوە دەركەوت، مەكتەبی سیاسی بەرزترین دەسەڵاتی بڕیاردانە لەناو حزبی دەسەڵاتداری چیندا. جینبینگ لە وتەیەكی كورتدا وتی:" حزبی شیوعی سەركەوتوو بووە لە بنیادنانی كۆمەڵگەیەكی گەشەكردوو، ئێستاش لە كاروانێكی نوێدا هەنگاو بۆ دروستكردنی چینێكی سۆسیالیستی مۆدێڕن هەڵدەگرێت". چەند رۆژێك بەر لە كۆنگرەكە، گەورە سەركردەكانی حزبی شیوعی شین بەیاننامەیەكیان بڵاوكردەوە، تێیدا شی جینبینگ-یان وەكو "كرۆكی" حزب‌و سەركردایەتییەكەی ناوبردو داوایان لە حزبەكەیان كرد زیاتر یەكگرتوو بن‌و پاڵپشتی لێ بكەن. شی جینبینگ ئێستا سێ بەهێزترین پۆستی لە چیندا بە دەستەوەیە كە ئەمانەن: •    ئەمینداری گشتی حزبی شیوعی چین •    سەرۆكی هێزە چەكدارەكانی چین •    سەرۆكی چین چین له‌سه‌رده‌می شی جینبینگ-دا درێژترین وادەی ولایەتی سەركردایەتی حزب لە چین دیاری نەكراوە، بەڵام جگە لە (ماو تسی تۆنگ)ی دامەزرێنەری چینی كۆمۆنیستی، هیچ رێبەرێكی تر بۆ ماوەی سێ ولایەت پۆستی رێبەری حزبی شیوعی وەرنەگرتووە.  لە دەستوری چیندا ماوەیەكی دیاریكراو بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆكایەتی بۆ ماوەی دوو خول بوونی هەبوو، ئەمە (دینگ شیاو بینگ)ی ریفۆرمخواز داینا بۆ رێگیركردن لە دەركەوتنی كارەكتەری هاوشێوەی رێبەر (ماو تسی تۆنگ).  بەڵام شی جینبینگ سەركەوتوو بوو لە هەڵوەشاندنەوەی ئەم كۆتوبەندە، ساڵی 2018 پەرلەمانی چین یاساكەی هەڵوەشاندەوە، ئەمەش دەرفەتی بۆ شی جینبینگ خۆشكرد تا ئەوكاتەی حەز دەكات لە پۆستی سەرۆكی وڵاتدا بمێنێتەوە.  لەوكاتەوە كە لە ساڵی 2012وە دەسەڵاتی وەرگرتووە، شی جینبینگ سەركردایەتی چینی كردووە بە دوو ئاڕاستەی هاوتا،  خۆپەرەست‌و دەسەڵاتخواز لە یەككاتدا، پاڵی ناوە بە پرۆسەی بەدیهێنانی "بوژانەوەی گەورەی نەتەوەی چین"، ئەمە وایكردووە بایەخ بە چاكسازی ئابوری‌و سنوردانان بۆ پیسبوونی ژینگە‌و كەمكردنەوەی ئاستی هەژاریی بدات، هەروەك چەندین هەڵمەتی بۆسەر (ئیگۆر) لە شینجیانگ‌و خۆپیشاندەرانی پاڵپشتیكار لە دیموكراتیەت لە هۆنگ كۆنگ ئەنجامداوە. بەڵام هێشتا شی جینبینگ روبەڕووی چەندین ئاڵنگاری دەبێتەوە لەوانە بێكاری لاوان، خاوبونەوەی ئابوری، قەیرانی بەردەوامی خانوبەرە، سیاسەتی (سفری كۆڤید).  پەیكەری دەسەڵات لە چین  رێبەری باڵای چین كە (شی جینبینگ)ە، لە یەككاتدا هەر خۆی سەرۆكی وڵات‌و سەرۆكی لیژنەی ناوەندی سەربازی‌و سكرتێری حزبی شیوعی دەسەڵاتداریشە. شی جینبینگ وەكو سەرۆكی وڵات نوێنەرایەتی چین دەكات لەسەر ئاستی شانۆی نێودەوڵەتی، هاوكات وەكو سەرۆكی لیژنەی ناوەندی سەربازی (پۆلیسی میللی چەكدار)‌و (سوپای رزگاری میللی) لەژێر دەستدایە، لەناو حزبیشدا وەكو سكرتێر لەسەرووی مەكتەبی سیاسییەوەیە.  

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) كۆمەڵناسی فەرەنسیی، پیار بۆدریۆ، تێزێكی سەبارەت بە دەوڵەت لە دونیای مۆدێرندا تێزێكی بەناوبانگی ھەیە، كە تەواو جیاوازە لە تێزەكانی بەر لە خۆی، بە تایبەتی لەو تێزە ماركسییەی باس لە چییەتی دەوڵەت دەكات. لە تێزەكەیدا ئەم كۆمەڵناسە باس لە چییەتی دەوڵەتی مۆدێرن و دیموكرات دەكات، نەك لە دەوڵەتی نامۆدێرن و نادیموكرات، ھەروەھا باس لە دەوڵەتی دەسەڵاتگەر و نادیموكراسیش ناكات، كە دەشێت لە چەندان فۆرمی جیاوازدا لەزۆر شوێنی جیھاندا ھەبن و ئامادەبن.  ئەم كۆمەڵناسە كە باس لە دەوڵەتی دیموكرات و مۆدێرن دەكات، باس لە بوونەوەرێكی سیاسیی دەكات كە خاوەنی دوو دەستە و ھەریەكێكیش لەو دوو دەستە بە شێوازی جیاواز كاردەكات و لۆژیكێكی جیاوازیش بەڕێوەیدەبات. دەستێكیان ناودەنێت ”دەستی چەپ“ و دەستەكەی تریشیان “دەستی ڕاست“ی دەوڵەت. بە مانایەكی دیكە لای ئەم كۆمەڵناسە دەوڵەتی مۆدێرن و دیموكرات دەوڵەتێكی دوودەستە لەباتی یەك دەست، دوو بەرەی كۆمەڵایەتی جیاوازیش ھەڵگری ھەریەكێك لەو دەستانەی دەوڵەتن و بەو شێوەیەش بەكاریدەھێنن كە بەڕاستیی دەزانن و لەگەڵ خواست و داواكارییەكانی ئەواندا دەگونجێت. دەستی چەپی دەوڵەت دەستی ئەو بەرە و ھێزە كۆمەڵایەتییانەیە، كە زۆرجار ھێزی چەپڕەون و بەرگریی لە فۆرمێكی تایبەتی ئیشكردنی دەزگاكانی دەوڵەت دەكەن. دەستی چەپی دەوڵەت زیاتر لە بواری مسۆگەركردن و پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییە گشتییەكان و لەبواری خۆشگوزەرانی گشتیدا كاردەكات، لەوانەش لە بواری تەندروستیی و خوێندن و بیمەی كۆمەڵایەتیی و مەسەلە گشتییەكانی كۆمەڵگادا. ھەرچی دەستی دووھەمیانە، دەستی ڕاستیی دەوڵەت، دەستێكە لە بواری پارە و پول و سەرمایە و كۆمپانیاكاندا كاردەكات. ئەم دەستەیان دەستی ھێزە ڕاستڕەوەكانە و دەوڵەت بە ئاراستەی پاراستن و مسۆگەركردنی قازانجی كۆمپانیا و سەرمایەدارە گەورەكاندا دەبات.    ئەم وێناكردنە بۆ دەوڵەت، بەر لە ھەمووشتێك، پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت كە دەوڵەتی دیموكرات و مۆدێرن دەوڵەتێكی كۆگیر و ئامێزان و ھاوشێوە نییە، ھەموو دەزگا و بەشەكانی بە یەكجۆر و بەیەكشێوە و بەپێی یەك لۆژیك كارناكەن، بەڵكو یەكەیەكی ناكۆگیری پڕ لە جیاوازیی و ناكۆكییە، كە وادەكات بەشە جیاوازەكانی بە لۆژیكی جیاواز و لەدیدگای ناھاوبەشەوە كاربكەن.   ھەریەكێكیش لەو بەشانە پەیوەندیی بە ھێز و چین و گروپی كۆمەڵایەتیی جیاوازەوە ھەیە كە داواكاریی و خواستیی جیاوازیان ھەیە. ”دەستی چەپی دەوڵەت“ دەستی چینەكانی خوارەوە و چینی ناوەندیی ناو كۆمەڵگایە، لە كاتێكدا ”دەستی ڕاستی دەوڵەت“ دەستی ئەرستۆكرات و نوخبە سەرمایەدارە گەورەكانە. ئاشكرایە ئەم تێزە لەزۆر ڕووەوە ناكۆكە بەو تێزە  ماركسییەی پێیوایە دەوڵەت یەك شتی كۆگیری بێجیاوازییە و ئامرازی دەستی چینە باڵادەستەكانە بۆ چەوساندنەوە و سەركوتكردنی چینەكانی خوارەوە. ”دەوڵەتی دوودەست“ وێنەیەكی بۆ دەوڵەت ھەیە ئاڵۆزتر لەو وێنە سادەیەی ماركسیزمیی سەدەی نۆزدەھەم بۆ دەوڵەتی ھەیە. ئەم تێزە تازەیە قسە لە دەوڵەت وەك دیاردەیەكی ئاڵۆز و فرەجەمسەر و فرەلۆژیك دەكات، كە ناكرێت كورتبكرێتەوە بۆ یەك ڕھەند و ئاكار و لۆژیك و شێوازی كاركردن. یەكێك لە جیاكەرەوە سەرەكییەكانی سۆسیۆلۆژیای سیاسیی تازە لە سۆسیۆلۆژیای سیاسیی سەدەی نۆزدەھەم، بوونی ئەم وێنە ئاڵۆزەیە بۆ دەوڵەتی مۆدێرن. ئێستا ئەگەر بێینە سەر سەیركردنی ئاكارەكانی دەوڵەت لەو ناوچەیەی ئێمەدا، لانیكەم لەو شوێنانەدا كە دەوڵەت ئامادەیە و كاردەكات، نەك لەو شوێنانەدا كە دەوڵەت بوونی نییە و نەماوە، یاخود لە فۆرمی دەوڵەتێكی فاشیلدا ئامادەیە و زۆرجاریش شوێنەكەی بە چەندان بكەری نادەوڵەتی پڕكراوەتەوە. دەڵێم لەو بەشەی دونیای ئێمەدا كە دەوڵەت بوونی ھەیە ئەوەی دەیبینین  ئامادەگیی دەوڵەتێكە بە دوو دەستی ڕاستەوە، یان بە كۆمەڵێك دەستەوە كە ھەموویان یان زۆربەیان دەستی ڕاستن. لەو ناوچەیەدا بە دەگمەن دەوڵەتێك دەبینین لەپاڵ دەستی ڕاستدا دەستی چەپیشی ھەبێت. لە پەنجا ساڵی ڕابردوودا، واتە لە سەرەتای ساڵانی ھەفتاوە، دەوڵەتەكانی ئەم ناوچەیە دەستە چەپەكانیان بڕدراوە و لە شوێنی ئەواندا دەستێكی ڕاستی تازە چێنراوە. لەم ساتەدا دەوڵەتێك نادۆزینەوە خاوەنی دەستێكی ڕاست و دەستێكی چەپ بێت، ھەموویان دەستە چەپەكەیان لەدەستداوە و دوودەستی ڕاستیی قەڵەو و فوتێكراویان بۆدروستكراوە. لە ساڵانی ھەفتاوە ئەوەی لەم ناوچەیەدا ڕووئەدات پرۆسەیەكی بەرفراوان و توندڕە و توندوتیژیی خەسخەسەكردنی دەوڵەتە، بە تایبەتیكردن و بە موڵكایەتیكردنی دەوڵەتە لەلایەن ئەو ھێزانەوە كە حوكمڕانن. لەم پرۆسەیەدا خراپبەكارھێنانی دەسەڵات و فشار و گەندەڵییەكی گەورە و ھەمەلایەن ئاراستەی ئەو پرۆسە بەتایبەتیكردنە دەكات و ھێز و توندوتیژیی پرۆسە سەرەكییەكانی بەڕێوەدەبات. ئەوەی ڕوویداوە و ڕووئەدات بەتایبەتیكردنی موڵك و ماڵی دەوڵەت و بەتایبەتیكردنی كەرتە ئابووریی و خزمەتگوزارییە جۆربەجۆرەكانی دەوڵەتە. ئەوەشی دەبێتە كڕیاریی ئەم موڵكە گشتییانە ئەو نوخبە سیاسیی و ئابورییە حوكمڕانەیە، كە دەسەڵاتی سیاسیی و ئەمنیی و سەربازیان لەدەستدایە. ئەمانە لە پرۆسەیەكی مێژوویی كورتخایەن و ھەمەلایەندا زۆرینەی سەرمایە و دەزگاكانی دەوڵەت بەتایبەتی دەكەن و خۆیان و بازنەكەی دەوروبەریان دەبن بە خاوەنی ئەو سەرمایە و دەزگا دەوڵەتییانە. بەمەش نوخبەیەك لەدایكدەبێت لە یەككاتدا ھەم خاوەنی دەسەڵاتی سیاسیی و سەربازیی و ئەمنییە، ھەم خاوەنی دەسەڵاتی ئابورییشە لە وڵاتەكەدا. خەسخەسەی ئابوریی لەباتی ئەوەی ئابوریی و دەسەڵاتێكی لیبرال دروستبكات، ئابوریی و دەسەڵاتێكی خێزانیی و بنەماڵەیی و خێڵەكیی داخراو دروستدەكات. لە دوادەرنجامدا دۆخێكیش دەخولقێنێت تیایدا زۆرینەی ئەو خزمەتگوزاریانەی دەوڵەت بە دەستی چەپی پێشكەشی كۆمەڵگای دەكات، بكەوێتە ناو دەستی ڕاستی ئەم نوخبە تازەیەوە. بەم كارەش ئەو مۆدێلە لە دەوڵەت لەناوچەكەدا سەروەربێت كە دەستی چەپی نەبێت و لەدەستیدابێت.  بێگومان ”دەستی چەپی دەوڵەت“ لەم ناوچەیەدا، لە ساڵانی پەنجا و شەست و ھەفتادا، دەستی دەوڵەتێكی دیموكراس نەبوو، بەڵكو بەپێچەوانەوە، دەستی چەپی دەوڵەتێكی دەسەڵاتگەری تاكحیزبیی و ستمەگەر بوو، دەوڵەتەكەی ناسر و بۆرقێبە و بەعس بەنموونە. بەڵام ئەم دەوڵەتە دەسەڵاتگەرە تەنھا دەسەڵاتەگەر نەبوو، بەڵكو لە ڕێگای پەیمانێكی كۆمەڵایەتیی تایبەتەوە حوكمیدەكرد، كە لە ئەدەبیاتی سیاسیدا ناوی ”سەوداگەریی دەسەڵاتگەرانە“ی لێنراوە. لەم سەوداگەریی و ڕێكەوتنە دەسەڵاتگەرانەدا دەوڵەت دەستێكی چەپ بۆ خۆی دروستدەكات كە بەھۆیەوە خزمەتگوزارییە سەرەكییەكان بۆ كۆمەڵگا دەستەبەردەكات، لەوانەش خزمەتگوزاریی لە بواری خوێندن و تەندروستیی و كار و خانوبەرەدا، ھتد... بەڵام لە بەرامبەریدا كۆمەڵگا والێدەكات واز لە مافە سیاسییەكانی بھێنێت و ئەو سیستمە دەسەڵاتگەرە تاكحیزبیی و تاكسەركردەیە، قبووڵبكات، كە بە دەستە ڕاستەكەی دەوڵەت كار بۆ بەھێزكردن و قەڵەوكردنی پێگەی نوخبە حوكمڕانەكە دەكات. كە زۆرجار كورتدەبێتەوە بۆ دەسەڵاتی خێزانێك و دەورەبەرە نزیكەكەی ئەو خێزانە.   ئەوەی لە ساڵانی ھەفتا بەدواوە ڕووئەدات، ھاتنەكایەی ئەو پرۆسەیەیە كە تیایدا دەوڵەت ھێدی ھێدی ئەو دەستە چەپەی لاواز و بچوك و بیماردەبێت، تا لە ساڵانی نەوەددا بەتەواوەتی دەپوكێتەوە و دەستەكانی دەوڵەت، ھەردوو دەستەكەی، دەبن بە دوو دەستی ڕاست. ئەوەی ئێستا لە ناوچەكەدا ھەیە و ئامادەیە، بە دەوڵەتەكەی حوكومەتی ھەرێمەوە، دەوڵەتێكە بەبێ دەستی چەپ، دەوڵەتی دەستە ڕاستەكانە بەتەنھا. بەشێكی گەورەی ناڕەزاییەتییەكانی ئەم ناوچەیە پەیوەندیی بە نەمان و بڕینەوەی ئەو دەستە چەپەوە ھەیە، ئەگەرچی ناكرێت ھەموو ناڕەزایەتییەكان بۆ نەمانی ئەو دەستەچەپە كورتبكەینەوە. ناڕەزاییەكانی ئەمڕۆكە كورتانبێتەوە بە تەنھا بۆ داواكاردنی گەڕاندنەوەی ئەو دەستە چەپە بۆ دەوڵەت. كۆمەڵگاكانی ناوچەكە، لەپاڵ داواكردنی گەڕاندنەوەی ئەم دەستە چەپەدا بۆ دەوڵەت، داوای ئازادیی تاكەكەسیی و دەستەجەمعیی زیاتر و زیاتریش دەكەن. دابینكردنی ئەم ئازادییانەش شتێكە بەبێ بەرقەراركردنی دیموكراسیەت و بەبێ ڕێزگرتنی جیاوازیی و پاراستنی پلورالیزم دروستنابێت. بۆیە ئەوەی ئەمڕۆكە پێویستە گەڕاندنەوەی دەستی چەپی دەوڵەتە بۆ دەوڵەت و دابینكردنی ئازادییەكانە بەیەكەوە.  

شیكاری: درەو # کێڵگە نەوتی  ئەتروش لە ساڵی (2017)ەوە دەستی بە بەرهەمهێنان کردووە، لە سەرەتای ساڵی (2020)ەوە بۆ نیوەی یەکەمی ئەمساڵ (37 ملیۆن 368 هەزار و 500) بەرمیل نەوت لەم کێڵگەیە بەرهەم هێنراوە بە تێکڕای ڕۆژانەی زیاتر لە (41 هەزار) بەرمیل. # سێ مانگی دووەمی ساڵی (2020) بڕی (4 ملیۆن و 267 هەزار و 900) بەرمیل بە تێکڕای ڕۆژانەی (46 هەزار و 900) بەرمیل بەرهەمهێنراوە، ئەمەش بەرزترین ئاستی بەرهەمهێنان بووە لە کێڵگەکەدا. # کێڵگە نەوتی  ئەتروش لە ماوەی دوو ساڵ و نیودا (1 ملیار و 824 ملیۆن و 954 هەزار و 876) دۆلار داهاتی هەبووە، بە تێکڕا لەو ماوەیەدا داهاتی بەرمیلێک نەوت بریتی بووە لە (50.76) دۆلاری، تێکڕای تێچوونی بەرهەمهێنانی بەرمیلێکیش بریتی بووە لە (5.18) دۆلار. # سێ مانگی دووەمی ساڵی (2022) کۆی داهاتی نەوتی ئەتروش بریتی بووە لە (326 ملیۆن و 821 هەزار و 320) دۆلار، تێکڕای داهاتی هەر بەرمیلێک (97.88) دۆلار بووە، ئەمەش تۆمارکردنی بەرزترین ئاستی داهاتە لە ماوەی ناوبراوە. کێڵگەی نەوتی ئەتروش کێڵگەی نەوتی ئەتروش، یەکێکە لە کێڵگە گرنگ و بەرهەمهێنەرەکانی نەوت لە هەرێمی کوردستان و لە ساڵی 2011 نەوتی تێدا دۆزرایەوە و بۆ یەکەم جاریش لە ساڵی 2017 دەست بە بەرهەمهێنانی نەوت کراوە لە کێڵگەکەدا. وەک کۆمپانیا نەوتییەکانی کێڵگەکە ئاماژەی بۆ دەکەن، بەرهەمی نەوتی کێڵگەکە "نەوتی کوالیتی بەرزە کە بنکەیەکی گەورەی بەرهەمهێنانی هەیە و توانای گەشەکردنی بەرچاوی هەیە". بلۆكی ئەتروش دەكەوێتە پارێزگای دهۆکەوە، بە نزیكەی (85) كیلۆمەتر لە باكووری رۆژئاوای هەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستانەوە دورە، رووبەرەكەی (269) كیلۆمەتر چوارگۆشەیە. پشكەکانی کێڵگە نەوتییەکە بەپێی گرێبەستەکان دابەشبوون بەسەر (47.4%)ی دراوه‌ته بە كۆمپانیای نیشتمانی ئیمارات بۆ وزه‌، ناسراو به‌ (تاقە)، (27.6%)ی پشکەکانی دراوە بە شاماران پیترۆلیۆمی کەنەدی و (25%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. (بڕوانە چارتی ژمارە (1)) چارتی ژمارە (1) دابەشبوونی پشکەکانی کێڵگەی نەوتی ئەتروش بەپێی ئەو زانیارییانەی کۆمپانیای شاماران بڵاوی کردووەتەوە، لە ساڵی (2022)دا بڕی (116) ملیۆن دۆلار تەرخان کراوە بۆ پەرەپێدانی کێڵگەی ئەتروش، بەرنامەی پەرەپێدانەکەش بریتییە لە؛  1.    هەڵکەندن و تەواوکردنی (3) بیری گەشەپێدان، لەنێویاندا یەک بیری ئاو. 2.    دەستپێکردنی پڕۆژەی چارەسەری غاز کە بە شێوەیەکی بەرچاو دەردانی گازی ژەهراوی کەمدەکاتەوە، سەرەڕای بەکارهێنانیبۆ ژێرخانی بەرهەمهێنانی وزەی کارەبا لە غازی بەرهەم هێنراو. بەو پێیەی لە ئێستادا کێڵگەی ئەتروش پشت بە مۆلیدەو سووتەمەنی دیزڵ دەبەستێت بۆ دەستکەوتنی وزەی کارەبا، بە سەرکەوتنی ئەم پڕۆژەیە چاوەڕوان دەکرێت تێچووی کارکردن لە داهاتوودا زۆر کەمدەکاتەوە. بەرهەمی کێڵگەی نەوتی ئەتروش وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا، کێڵگەی نەوتی ئەتروش یەکێکە لە کێڵگە نەوتییە بەرهەمهێنەرەکانی هەرێمی کوردستان و لە ساڵی (2017)ەوە دەستی بە بەرهەمهێنان کردووە، بەپێ داتاکان لە سەرەتای ساڵی (2020)ەوە (37 ملیۆن 368 هەزار و 500) بەرمیل نەوت تەنها لەم کێڵگەیە بەرهەم هێنراوە بە تێکڕای ڕۆژانەی (41 هەزار و 10) بەرمیل، بەجۆرێک؛ (بڕوانە چارتی ژمارە (2 و 3)) -    سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2020) بڕی (4 ملیۆن و 249 هەزار و 700) بەرمیل بە تێکڕای ڕۆژانەی (46 هەزار و 700) بەرمیل بەرهەمهێنراوە. -    سێ مانگی دووەمی ساڵی (2020) بڕی (4 ملیۆن و 267 هەزار و 900) بەرمیل بە تێکڕای ڕۆژانەی (46 هەزار و 900) بەرمیل بەرهەمهێنراوە، ئەمەش بەرزترین ئاستی بەرهەمهێنان بووە لە کێڵگەکەدا. -    سێ مانگی سێیەمی ساڵی (2020) بڕی (4 ملیۆن و 241 هەزار و 200) بەرمیل بە تێکڕای ڕۆژانەی (46 هەزار و 100) بەرمیل بەرهەمهێنراوە. -    سێ مانگی چوارەمی ساڵی (2020) بڕی (3 ملیۆن و 753 هەزار و 600) بەرمیل بە تێکڕای ڕۆژانەی (40 هەزار و 800) بەرمیل بەرهەمهێنراوە. -    سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2021) بڕی (3 ملیۆن و 843 هەزار) بەرمیل بە تێکڕای ڕۆژانەی (38 هەزار و 200) بەرمیل بەرهەمهێنراوە. -    سێ مانگی دووەمی ساڵی (2021) بڕی (3 ملیۆن و 539 هەزار و 900) بەرمیل بە تێکڕای ڕۆژانەی (38 هەزار و 900) بەرمیل بەرهەمهێنراوە. -    سێ مانگی سێیەمی ساڵی (2021) بڕی (3 ملیۆن و 799 هەزار و 600) بەرمیل بە تێکڕای ڕۆژانەی (41 هەزار و 300) بەرمیل بەرهەمهێنراوە. -    سێ مانگی چوارەمی ساڵی (2021) بڕی (3 ملیۆن و 247 هەزار و 600) بەرمیل بە تێکڕای ڕۆژانەی (35 هەزار و 300) بەرمیل بەرهەمهێنراوە، ئەمەش نزمترین ئاستی بەرهەمهێنان بووە لە کێڵگەکەدا. -    سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2022) بڕی (3 ملیۆن و 492 هەزار) بەرمیل بە تێکڕای ڕۆژانەی (38 هەزار و 800) بەرمیل بەرهەمهێنراوە. -    سێ مانگی دووەمی ساڵی (2022) بڕی (3 ملیۆن و 339 هەزار) بەرمیل بە تێکڕای ڕۆژانەی (37 هەزار و 100) بەرمیل بەرهەمهێنراوە. چارتی ژمارە (2) کۆی بەرهەمی نەوتی کێڵگەی ئەتروش لە (2020 – نیوەی یەکەمی 2022) چارتی ژمارە (3) تێکڕای بەرهەمی ڕۆژانەی کێڵگەی نەوتی ئەتروش لە (2020 – نیوەی یەکەمی 2022) داهاتی و تێچووی بەرهەمهێنانی نەوتی کێڵگەی ئەتروش کێڵگەی نەوتی ئەتروش بە خاوەن داهاتێکی گەورەی نەوت لە هەرێمی کوردستان دێتە هەژمارو لە ماوەی نێوان ساڵی (2020) بۆ (نیوەی دووەمی 2022)، (1 ملیار و 824 ملیۆن و 954 هەزار و 876) دۆلار داهاتی هەبووە، بە تێکڕا لەو ماوەیەدا داهاتی بەرمیلێک نەوت بریتی بووە لە (50.76) دۆلاری، تێکڕای تێچوونی بەرهەمهێنانی بەرمیلێکیش بریتی بووە لە (5.18) دۆلار و بەجۆرێک؛ (بڕوانە چارتی ژمارە (4 و 5 و 6))؛ -    سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2020) کۆی داهاتی نەوتی ئەتروش بریتی بووە لە (149 ملیۆن و 631 هەزار و 937) دۆلار، تێکڕای داهاتی هەر بەرمیلێک (35.21) دۆلار بووە، تێچوی بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێک (5.9) دۆلار بووە.  -    سێ مانگی دووەمی ساڵی (2020) کۆی داهاتی نەوتی ئەتروش بریتی بووە لە (59 ملیۆن و 195 هەزار و 773) دۆلار، تێکڕای داهاتی هەر بەرمیلێک (13.87) دۆلار بووە، ئەمەش نزمترین ئاستی داهاتە کە لەو ماوەیەدا تۆمار کرابێت کە ئێمە لە بارەیەوە دەدوێین. تێچوی بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێک (5.36) دۆلار بووە. -    سێ مانگی سێیەمی ساڵی (2020) کۆی داهاتی نەوتی ئەتروش بریتی بووە لە (115 ملیۆن و 615 هەزار و 112) دۆلار، تێکڕای داهاتی هەر بەرمیلێک (27.26) دۆلار بووە، تێچوی بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێک (3.97) دۆلار بووە. -    سێ مانگی چوارەمی ساڵی (2020) کۆی داهاتی نەوتی ئەتروش بریتی بووە لە (106 ملیۆن و 114 هەزار و 272) دۆلار، تێکڕای داهاتی هەر بەرمیلێک (28.27) دۆلار بووە، تێچوی بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێک (5.1) دۆلار بووە. -    سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2021) کۆی داهاتی نەوتی ئەتروش بریتی بووە لە (155 ملیۆن و 191 هەزار و 320) دۆلار، تێکڕای داهاتی هەر بەرمیلێک (45.14) دۆلار بووە، تێچوی بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێک (5.12) دۆلار بووە. -    سێ مانگی دووەمی ساڵی (2021) کۆی داهاتی نەوتی ئەتروش بریتی بووە لە (186 ملیۆن و 835 هەزار و 922) دۆلار، تێکڕای داهاتی هەر بەرمیلێک (52.78) دۆلار بووە، تێچوی بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێک (4.34) دۆلار بووە. -    سێ مانگی سێیەمی ساڵی (2021) کۆی داهاتی نەوتی ئەتروش بریتی بووە لە (219 ملیۆن و 160 هەزار و 928) دۆلار، تێکڕای داهاتی هەر بەرمیلێک (57.68) دۆلار بووە، تێچوی بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێک (4.34) دۆلار بووە. -    سێ مانگی چوارەمی ساڵی (2021) کۆی داهاتی نەوتی ئەتروش بریتی بووە لە (206 ملیۆن و 774 هەزار و 692) دۆلار، تێکڕای داهاتی هەر بەرمیلێک (63.67) دۆلار بووە، تێچوی بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێک (6.73) دۆلار بووە. -    سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2022) کۆی داهاتی نەوتی ئەتروش بریتی بووە لە (299 ملیۆن و 613 هەزار و 600) دۆلار، تێکڕای داهاتی هەر بەرمیلێک (85.8) دۆلار بووە، تێچوی بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێک (5.53) دۆلار بووە. -    سێ مانگی دووەمی ساڵی (2022) کۆی داهاتی نەوتی ئەتروش بریتی بووە لە (326 ملیۆن و 821 هەزار و 320) دۆلار، تێکڕای داهاتی هەر بەرمیلێک (97.88) دۆلار بووە، ئەمەش تۆمارکردنی بەرزترین ئاستی داهاتە لە ماوەی ناوبراوە، تێچوی بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێک (5.29) دۆلار بووە. چارتی ژمارە (4) کۆی داهاتی کێڵگەی نەوتی ئەتروش لە (2020 – نیوەی یەکەمی 2022) چارتی ژمارە (5) تێکڕای داهاتی ڕۆژانەی کێڵگەی نەوتی ئەتروش لە (2020 – نیوەی یەکەمی 2022) چارتی ژمارە (6) تێکڕای تێچووی بەرهەمهێنانی بەرمیلێک نەوتی کێڵگەی ئەتروش  (2020 – نیوەی یەکەمی 2022) خشتەی وردەکاری بەرهەم و داهات و تێچوی بەرهەمهێنانی نەوت لە کێڵگەی نەوتی ئەتروش (2020 – نیوەی یەکەمی 2022)  

راپۆرت: درەو ئامادەكارییان دەكرد بۆ تاقیكردنەوەی هەندێك فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان (درۆن) كە توانای هەڵگرتنی بۆمب‌و تەقەمەنییان هەیە، لەوكاتەدا لەناو یەكێك لە ئۆتۆمبیلەكان كە بۆمبە ئامادەكراوەكانی تێدا بوو، تەقینەوەكە رویدا، ئەمە چیرۆكی ئەو رووداوەیە كە (ئاكام عومەر)ی فەرماندەی هێزی كۆماندۆی یەكێتی تێدا بە سەختی بریندار بوو، (درەو) لەم راپۆرتە لەزاری چەند سەرچاوەیەكی ئەمنیی ئاگادار لە رەوتی لێكۆڵینەوەكان، وردەكاری تەقینەوەكەی 18ی ئەم مانگەی سنوری گەرمیان بڵاودەكاتەوە. تەقینەوەو گومانەكان  رۆژی 18ی ئەم مانگە لە سنوری (غەڕڕە)ی ناوچەی گەرمیان تەقینەوەیەك رویدا، لەم تەقینەوەیەدا (ئاكام عومەر) فەرماندەی هێزی كۆماندۆی یەكێتی برینداربوو، ئەفسەرێكی هێزەكانی كۆماندۆ بەناوی (زوهێر محەمەد) گیانی لەدەستداو (7) پێشمەرگەی تری هێزەكە برینداربوون.  لەو رۆژەوە تائێستا ئاكام عومەر فەرماندەی هێزی كۆماندۆ لە  (نەخۆشخانەی فاروق) لەژێر چاودێری تەندروستیدایە‌و بەرپرسانی یەكێتی باسلەوە دەكەن دۆخی باش نییە. بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، ئاكام عومەر لەدوای ئەو نەشتەرگەرییانەی بۆی كراوە، هۆشی نەگەڕاوەتەوە، برینەكانی زۆرن‌و سەرو پشت‌و ران‌و قاچەكانی بەركەوتوون.   دوای چوار رۆژ لەم رووداوە، لیژنەی لێكۆڵینەوە هیچ راگەیەندراوێكی لەبارەی چۆنیەتی رووداوەكە بڵاونەكردوەتەوە، وەزیری پێشمەرگە‌و فەرماندەی هێزەكانی 70‌و میدیاكانی یەكێتی دەڵێن بۆمبی چێندراوی داعش لە سنوری گەرمیان بە هێزەكەی كۆماندۆدا تەقیوەتەوە، بەڵام ئەمە هێشتا رایگشتی‌و چاودێرانی تێر نەكردووە بۆ تێگەیشتن لە وردەكاری رووداوەكە، ئەمە گومانی‌و لێكدانەوەی جۆراوجۆری دروستكردووە، بەتایبەتیش دوای كوژرانی ئەفسەرێكی ئەنجومەنی ئاسایش لە تەقینەوەیەكدا لە هەولێر.  لەبارەی رووداوەكەی ناوچەی خەڕرەو پەڵكانەوە هەندێك دەڵێن ئەوەی رویداوە رووداوێكی پلان بۆ داڕێژراو بووە‌و هەندێكی تر دەڵێن هەڵەی هێزەكە بووە كە شارەزای ناوچەكە‌و بۆمبە چێندراوەكان نەبوون، لەنێوان ئەم دوو بۆچونە جیاوازەدا (درەو) هەوڵیدا لەرێگەی ئەوانەی ئاگاداری لێكۆڵینەوەكانن بەدوای هۆكاری سەرەكی رووداوەكەدا بگەڕێت.  ئەمە لەكاتێكدایە وێنەی شوێنی رووداوەكە تائێستا نەگەیشتوەتە دەست میدیاكان، بەڵام دیمەنی دوو كەس لە بریندارەكان لە نەخۆشخانەی فاروقەوە دزەیان كردە دەرەوە.  رووداوەكە چۆن روویدا ؟ بەرە بەیانی رۆژی چوارشەممە 18ی ئۆكتۆبەر، هێزی كۆماندۆ لە دۆڵ‌و شیوەكانی (غەڕڕە)و (پەڵكانە)ی سەربە ناحیەی (زینانە)ی گەرمیان جێگیربوون، لەم ناوچەیە بۆشاییەكی ئەمنیی لەنێوان هێزەكانی پێشمەرگە‌و هێزەكانی سوپای عێراق هەیە، بووە بە شوێنی جموجوڵی چەكدارانی داعش، بەرپرسانی ئەمنی دەڵێن چەكداران لەم سنورە ژمارەیەكی زۆر بۆمبی چێندراویان داناوە. بەپێی بەدواداچوونە وردەكانی (درەو) بۆ ئەم رووداوە دوای قسەكردن لەگەڵ چەندین بەرپرسی ئەمنی باڵا، لیژنەكانی لێكۆڵینەوە لەبارەی رووداوەكە گەیشتوونەتە ئەو ئەنجامەی رووداوەكە بەهۆی تەقینەوەی بۆمبە چێندراوەكانی "داعش"ەوە نەبووە.  ئەو بەرپرسە ئەمنییانەی (درەو) قسەی لەگەڵ كردوون دەڵێن" هێزەكەی كۆماندۆ بۆ ئەنجامدانی راهێنانێكی تایبەتی چوەنەتە شوێنەكە، هێزەكە لە چەند ئۆتۆمبیلێك پێكهاتووە، كاریان لەسەر تاقیكردنەوەی چەند (درۆن)ێك كردووە كە توانای هەڵگرتنی تەقەمەنی‌و بۆمبیان هەیە. ئاكام عومەر فەرماندەی هێزی كۆماندۆ بە كۆپتەرێك گەیشتە ناوچەكە ناوچەكە بۆ سەرپەرەشتیكردنی راهێنانەكە لەسەر فڕۆكە بێ فڕۆكەوانەكان (درۆن)، كاتێك فەرماندە ئاكام عومەر لە هێلیكۆپتەرەكەی دابەزی، تیمەكەی لە نزیكی ئۆتۆمبیلەكانیان گفتوگۆیان كردووە، لەم كاتەدا لەناو یەكێك لە ئۆتۆمبیلەكانی هێزەكەدا لە جۆری (نیسان پاترۆڵَ) تەقینەوەیەك روویدا، نەقیب (زوهێر محەمەد) لەناو ئەو ئۆتۆمبیلەدا بوو كە تەقینەوەكە تێیدا روویدا‌و دەستبەجێ گیانی لەدەستدا.  ئەوانەی ئاگاداری وردەكاری لێكۆڵینەوەكانن لەبارەی رووداوەكە دەڵێن، كاتێك تەقینەوەكە رویداوە، ئاكام عومەر فەرماندەی هێزەكە بەرەو ئۆتۆمبیلەكە رایكردووە بۆ رزگاركردنی زوهێر محەمەدی ئەفسەری هێزەكەی، كاتێك دەرگای ئۆتۆمبیلەكەی كردووەتەوە، چەند تەقینەوەیەكی تر لەناو ئۆتۆمبیلەكەدا رویداوە.  لیژنەی لێكۆڵینەوە بەو قەناعەتە گەیشتووە، ئەوەی لەناو ئۆتۆمبیلەكەدا تەقیوەتەوە چەند بۆمب‌و گولـلە هاوەنێك بووە كە ئامادەكراون بۆ ئەوەی لە (درۆن)ەكان ببەسترێت‌و تاقیكردنەوەیان لەسەر بكرێت. گومان هەیە تەقینەوەی بۆمبەكان بەهۆی ئەوە بێت نەقیب زوهێر محەمەد كە شارەزای بۆمب بووە، دەستكاری بۆمبەكانی كردبێت یاخود بەشێوەیەكی نائاگایانە قاچی بەریان كەوتبێت‌و بەوهۆیەوە تەقینەوەكە رویدا بێت. شارەزایانی سەربازی دەڵێن" بەستنی بۆمب و گولـلەی هاوەن لە درۆن كارێكی هەستیارو وردە، دەبێت بەشێوەیەكی ئاگایانە مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت، چونكە ئەگەری تەقینەوەیان خێرایە".   لەبارەی هێزی كۆماندۆ هێزی كۆماندۆ یەكێكە هێزەكانی سەربە یەكەی (70)ی یەكێتی نیشتمانی كوردستان، ئەمە یەكێكە لە هێزە تایبەتەكانی یەكێتی لەڕووی راهێنان‌و چەك‌و تەقەمەنییەوە.  ئەم هێزە لە بنەڕەتەوە بۆ ئەركێكی ئەمنیی فەڕەنسییەكان لە شەڕی دژ بە "داعش"دا لەلایەن جەعفەر شێخ مستەفای فەرماندەی پێشووی هێزەكانی 70وە دروستكرا، جەعفەر شێخ مستەفا ئێستا جێگری سەرۆكی هەرێمە بۆ كاروباری سەربازیی.  هێزی كۆماندۆ لەلایەن فەڕەنسییەكانەوە راهێنانی پێكراوە، لەسەرەتای دروستبوونییەوە تائێستا فەرماندەی ئەم هێزە (ئاكام عومەر) بووە كە گەنجێكی خەڵكی سنوری پارێزگای كەركوكە‌و لە شەڕەكانی دژی داعشدا لێهاتوویی خۆی سەلماندووە.  رۆژی 8ی تەموزی 2021 كێشەی نێوان هاوسەرۆكەكانی یەكێتی (بافڵ تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگیی) تەقییەوە، بەرەبەیانی ئەو رۆژە بافڵ تاڵەبانی لەگەڵ هێزێكدا چووە قەلاچوالان‌و بارەگای سەرەكی دەزگای (زانیاری) یەكێتی كۆنترۆڵكرد كە لەژێر هەژموونی لاهور شێخ جەنگیدا بوو، ئەمە سەرەتای دورخستنەوەی لاهور  شێخ جەنگیی لە یەكێتی‌و دروستبوونی گۆڕانكاریی لە  نەخشەی هێزە ئەمنییەكانی یەكێتیدا بوو.  پێنج مانگ دوای رووداوەكانی 8ی تەموز‌و بە دیاریكراوی لە 16ی كانونی یەكەمی 2021دا روبەڕووبونەوەیەكی چەكداریی لەنێوان دوو هێزی تایبەتی سەربە جەعفەر شێخ مستەفا لەناو شاری سلێمانی رویدا، هێزی (كۆماند‌ۆ)و هێزی (ئاڵتونی) روبەڕووی یەكتر بوونەوە، كەسێك كوژرا، ئەم رووداوە بووە هۆی ئەوەی ئاكام عومەر فەرماندەی هێزی كۆماندۆ لە جەعفەر شێخ مستەفا جیاببێتەوە‌و بچێتە پاڵ بافڵ تاڵەبانی.  لەوكاتەوە ئیتر ئاكام عومەر وەكو فەرماندەی هێزی كۆماندۆ لەناو خەڵكدا زیاتر ناسرا، بافڵ تاڵەبانی ناوبەناو لەگەڵ خۆیدا دەیبردە ناو كۆبونەوە ئەمنییەكان‌و هەندێكجاریش كۆبونەوەی لەگەڵ دیپلۆماتكاران.  لەدوای (8)ی تەمووزەوە بەپێی زانیارییەكانی (درەو) بافڵ تاڵەبانی لەرووی دارایی‌و چەك‌و جبەخانەی قورسەوە پشتیوانی بۆ هێزی كۆماندۆ دابینكردووە. ئەم هێزە وەكو چەكوشی بەهێزی دەستی بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتییە، نەك بۆ روبەڕووبونەوەی نەیارە سیاسییەكانی، تەنانەت بۆ دەستگیركردنی هەندێك لەو كەسانەی كە مامەڵەیان بە زەوی‌و زارەوە كردووە لە سلێمانی، بافڵ تاڵەبانی پشتی بەم هێزە بەستووە. 

 شیكاری: درەو  # کورد لە (19) ساڵی ڕابردوودا بە (40) وەزیر بەشداری لە (8) کابیەی حکومەتی عێراقیدا کردووە. # (17) ساڵە پۆستی سەرۆکایەتی کۆمار لای کوردە. # لە ساڵی (2004 - 2014) سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران جێگرێکی هەبووەو کورد ئەو پۆستەی بەڕێوەبردووە. # لەدوای ساڵی (2003)ەوە کورد (372) ئەندامی گەیاندووە بە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و بەردەوام جێگری ئەنجومەکە لای پێکهاتەی کورد بووە. # سەرەڕای ئەو پۆستانە زیاتر له‌ سه‌د  بریكاری وەزیر و باڵیۆزی وڵاتان و بەرێوەبەری گشتی و ئەندام و سەرۆكی دەستە، دراون به ‌کورد. زیاتر له‌وانه‌ش زۆرتر له‌ 30 پۆستی سوپا سالار و فه‌رمانده‌ی هێزی ئاسمانی و فەرماندەو دەزگای هەواڵگیری عێراق له‌ پشکی کورد بوون.  یەكەم؛ کورد لە ئەنجومەنی حوکمدا لەدوای رووخانی رژێمی بەعس لە 9ی نیسانی 2003 سەركردایەتی كورد بە دوو ئیدارەیی هەرێمەوە چووە بەغداد، ئەنجومەنی حوكم دروستكرا له‌ (12ی تەمووزی 2003 بۆ 1ی حوزەیرانی 2004) كە لە (25) ئەندام پێكهاتبوو، لەناویاندا (5) ئەندامی كورد بوون ئەوانیش: (مە‌سعود بارزانی - سە‌رۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان، جە‌لال تاڵە‌بانی - سكرتێری گشتی یه‌‌كێتی نیشتمانیی كوردستان، سە‌لاحە‌دین بەهادین - ئەمینداری یە‌كگرتوی ئیسلامی، د مە‌حمود عوسمان - سە‌ربە‌خۆ و دارا نورە‌دین - سە‌ربە‌خۆ). لە ئەنجومەنی حوكمدا سەرۆكایەتی ئەنجومەنەكە بەشێوەی خول هەر مانگەی یەكێكیان دەبووە سەرۆك كە (12)یان بۆ سەرۆكایەتی دیاریكران، لەناویاندا (مەسعود بارزانی و جەلال تاڵەبانی) كوردی تێدابوو. هەر لە سەردەمی ئەنجومەنی حوكمدا كوردا بە (5 وەزیر) بەشداری لە وەزارەتەكانی ئەنجومەنی حوكمدا كرد ئەوانیش؛ (هۆشیار زێباری - وە‌زیری كاروباری دە‌رە‌وە‌، نە‌سرین بە‌رواری - وە‌زیری شارە‌وانییە‌كان، د. لەتیف رە‌شید - وە‌زیری سە‌رچاوە‌كانی ئاو، محە‌مە‌د تۆفیق رە‌حیم - وە‌زیری پیشە‌سازی و عە‌بدوڕە‌حمان سدیق كە‌ریم - وە‌زیری ژینگە‌).     لە سەردەمی ئەنجومەنی حوكمدا بڕیاری نوسینەوەی دەستورو داڕشتنەوەی سیستمی نوێی عێراق درا، بە وتەی بەرپرسێكی باڵای كورد كاتێك گفتوگۆكرا بۆ داواكاری كورد، بەرپرسانی كورد نەیاندەزانی لەكوێوە دەست پێبكەن، هیچ نوسین و دۆكییۆمێنتێكی رەسمیان بەردەست نەبوو، ناچار گەڕانەوە بۆ رێككەوتننامەی 11ی ئازاری 1970، بەتایبەتیش ئەو مادانەی لە دەستوری كاتی و هەمیشەیی عێراقدا چەسپێنران هەمان مادەی رێكەوتنی 11ی ئازاری 1970 بوو، بۆ نمونە: •    كورد زمانی كوردی كرد بە زمانی رەسمی لە پاڵ زمانی عەرەبی، لە مادەی یەكی ریككەوتنی 11ی ئازاردا هاتووە "زمانی كوردی لە پاڵ زمانی عەرەبی رەسمی دەبێت"، بەهەمان شێوە لە دەستوری عێراقیشدا 2005 هاتووە. •    لە مادەی 2ی رێککەوتنی 11ی ئازاردا نوسراوە "كوردەكان بەشداری تەواوی حوكم دەكەن بە سوپاشەوە". •    لە مادەی 6ی رێککەوتنی 11ی ئازاردا هاتووە بودجەیەكی پێویست بۆ ئاوەدانكردنەوەی كوردستان تەرخان دەكرێت، بە هەمان شێوەی بودجەی هەرێم بەرێژەی 17% دیاریكرا. •    لە مادەی 8ی بەیانی 11ی ئازاردا هاتووە "كوردەكان و عەرەبەكان دەگەرێندرێنەوە شوێنی نیشتەجێبوونی خۆیان"، بەهەمان شێوە لە مادەی 58ی دەستوری كاتی و لە مادده‌ی 140ی دەستوری هەمیشەییدا واهاتووە، لەدوای ئاساییكردنەوەی ئینجا بڕیاری لێدەدرێت. واتا ئەوەی لە دەستوری كاتی و هەمیشەیی عێراقدا هاتووە، بە دەستكاریەكی كەمەوە لە رێكکەوتننامەی 11ی ئازاره‌وه‌ وەرگیراوە. دووەم؛ حكومەتی كاتی عێراق به‌سه‌رۆکایه‌تی (ئەیاد عەلاوی) 2004 حكومەتی كاتی عێراق بە سەرۆكایەتی (ئەیاد عەلاوی) لە حوزەیرانی 2004 پێكهات، كورد بەشداری له‌م حکومه‌ته‌ کردو تێیدا؛ (د.فوئاد مە‌عسوم، بووە سە‌رۆكی كۆمە‌ڵە‌ی نیشتمانیی عێراق (پەرلەمان)و لەگەڵ 75 ئەندامی كورد لەو ئەنجومەنە لەكۆی 275 ئەندامی كۆمەڵەی نیشتیمانی عێراق، د. رۆژ نوری شاوە‌یس کرا به‌ جێگری سە‌ركۆماری عێراق. لەگەڵ جێگری سه‌رۆک وه‌زیران و 5 وەزیری كورد له‌م کابینه‌یه‌دا به‌شداربوون ئه‌وانیش؛ (د. بە‌رهە‌م ئه‌حمه‌د ساڵح - جێگری سە‌رۆك وە‌زیرانی عێراق، وشیار زێباری - وە‌زیری كاروباری دە‌رە‌وە‌، د. لە‌تیف رە‌شید - وە‌زیری سە‌رچاوە‌ی ئاو، نە‌سرین بە‌رواری - وە‌زیری شارە‌وانی، نه‌رمین عوسمان – وه‌زیری ده‌وڵه‌ت بۆ کاروباری ژنان و بە‌ختیار ئە‌مین کرا به‌ وە‌زیری مافی مرۆڤ).    سێیەم: حكومەتی كاتی عێراق به‌سه‌رۆکایه‌تی (ئیبراهیم جه‌عفه‌ری) 2005 لەسەردەمی كابینەی ئیبراهیم جەعفەریدا كە لە نیسانی ساڵی 2005 پێكهات، كورد سەڕەرای پۆستە وزارییەكان، بۆیەكەمجار پۆستی سەرۆك كۆماری عێراقی بەدەست هێنا، لەلایەن جەلال تاڵەبانییەوە، هاوكات عارف تە‌یفور، بووە جێگری سە‌رۆكی پارلە‌مانی عێراق، لەگەل 58 پارلەمانتاری كورد لە ئەنجومەنی نوێنەران، د.رۆژ شاوە‌یس، جێگری سە‌رۆكی ئە‌نجومە‌نی وە‌زیرانی عێراق، هەریەك لە (هۆشیار زێباری - وە‌زیری دە‌رە‌وە‌، د لە‌تیف رە‌شید - وە‌زیری سە‌رچاوە‌ی ئاو، د بە‌رهە‌م ساڵح، وە‌زیری پلاندانان، عە‌بدولباست كە‌ریم مە‌ولود - وە‌زیری بازرگانی، د.جوان فوئاد مە‌عسوم - وە‌زیری اتصالات، د.ئیدرس هادی - وە‌زیری كاروباری كۆمە‌ڵایە‌تی و نە‌رمین عوسمان - وە‌زیری كاروباری ژنان) دانران. چوارەم؛ كابینەی یەكەمی نوری مالیكی 2006 - 2010   دوای ناڕازیبوونی كورد لەسەر ئەدای ئیبراهیم جەعفەری، نوری مالیكی لە مایسی 2006 كابینەیەكی نوێی راگەیاند، كورد بە چەند پۆستێك لەو حكومەتەدا بەشداربوو، سەرەڕای پۆستی سەرۆك كۆمار لەلایەن تاڵەبانییەوە، جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لەلایەن عارف تە‌یفور و د.رۆژ نوری شاوە‌یس، نوێنە‌ری كورد لە‌ ئە‌نجومە‌نی سیاسی ئاسایشی نیشتمانی عیراقداو 57 پارلەمانتار، هەریەك لە (د.بە‌رهە‌م ساڵح به‌ جێگری سە‌رۆكی ئە‌نجومە‌نی وە‌زیران، هۆشیار زێباری - وە‌زیری كاروباری دە‌رە‌وە‌، د. لە‌تیف رە‌شید - وە‌زیری سە‌رچاوە‌ی ئاو، فە‌وزی حە‌ریری - وە‌زیری پیشە‌سازی، بە‌یان دزە‌یی - وە‌زیری شارە‌وانی، دارا نوره‌دین – وه‌زیری داد، عه‌لی بابان – وه‌زیری پلاندانان و نە‌رمین عوسمان به‌ وە‌زیری ژینگە) دیاریکران‌. لەسەردەمی كابینەی یەكەمی نوری مالیكیدا مادەی 140 كە 30ی كانونی یەكەمی 2007 دوا وادەی بوو، كۆتایی هات و جێبەجێش نەبوو، نوێنەرانی كوردیش هیچ هەڵوێستێكیان نەبوو. پێنجەم؛ كابینەی دووەمی نوری مالیكی  2010 - 2014 كابینەی دووەمی نوری مالیكی كە لە 25/11/2010 دروستكرا، كورد بەچەند پۆستێك بەشدار بوو، هاوكات جارێكی تر رازی بوو بە دووبارە كاندیدكردنەوەی نوری مالیكی بۆ سەرۆكی حكومەتی عێراق و حکومه‌ته‌که‌ لە شاری هەولێریشەوە پێكهات. سەرەڕای جێبەجێنەكردنی هیچ ماف و داواكارییەكی كورد بە مادەی (140)یشەوە، لەو كابینەیەدا پۆستی سەرۆك كۆمار لەلایەن جەلال تاڵەبانی و جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران لەلایەن عارف تەیفور لەگەل 57 پارلەمانتاری كوردو د.رۆژ شاوە‌یس، جێگری سەرۆك وەزیران هەریەك له‌ (هۆشیار زێباری - وە‌زیری دە‌رە‌وە‌، دیندار دۆسكی - وەزیری كۆچ و كۆچبەران، خەیروڵا عەبدولكەریم - وەزیری بازرگانی و عەبدولمەجید حەمە ئەمین به‌ وەزیری تەندروستی) دیاری کران.     شەشەم؛ كابینەی حەیدەر عەبادی  2014 - 2018 كابینەی حەیدەر عەبادی لە 8/9/2014 لە پەرلەمانی عێراق متمانەی پێدرا كە لە ئەنجامی هەڵبژاردنی 30ی نیسانی 2014ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق هات، لەو كابینەیەدا سەرەڕای پۆستی سەرۆك كۆمار لەلایەن د. فوئاد مەعسوم و جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران، ئارام شێخ محەمەد، لەگەل 62 پارلەمانتاری كورد، هەریەك لە د.رۆژ شاوە‌یس، جێگری سەرۆك وەزیران  (هۆشیار زێباری - وە‌زیری دارایی‌، د.دەرباز محەمەد - وەزیری كۆچ و كۆچبەران، فریاد رەواندوزی - وەزیری رۆشنبیری، بەیان نوری - وەزیری كاروباری ژنان و سامان عەبدوڵا به‌ وەزیری دەوڵەت) دانران. بەڵام بەبیانووی چاكسازی و بچوکردنه‌وه‌ی حکومه‌ته‌وه‌، حەیدەر عەبادی هەریەك لە د.رۆژ شاوە‌یس، جێگری سەرۆك وەزیران و بەیان نوری وەزیری كاروباری ژنان، سامان عەبدوڵا وەزیری دەوڵەتی ئیزنداو هۆشیار زێباری وەزیری دارایش لە پەرلەمان متمانەی لێسەندراوە.      حەوتەم؛ كابینەی عادل عەبدول مەهدی 2018 - 2020 دوای ئه‌وه‌ی له‌ 12/5/2018 کورد توانی له‌ هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی (58) کورسی به‌ده‌ستبهێنێت، پۆستی سه‌رۆک کۆماری عێراقی جارێکی تر مسۆگه‌ر کرد (د. به‌رهه‌م ئه‌حمه‌د ساڵح) بۆ ئه‌و پۆسته‌ هه‌ڵبژێردرا، جێگری سه‌رۆکی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانیش درا به‌ (بەشیر حەداد)، له‌ کابینه‌که‌ی عادل عه‌بدولمه‌هدی کورد به‌ سێ وه‌زیر به‌شدار بوو ئه‌وانیش؛ (فواد حسێن – وه‌زیری دارایی، به‌نگین ڕێکانی – وه‌زیری ئاوه‌دانکردنه‌وه‌و نیشته‌جێکرن و حاکم فاروق ئه‌مین شوانی به‌ وه‌زیری داد) دامه‌زرێندران، به‌ڵام کابینه‌که‌ ته‌مه‌نی خۆی ته‌واو نه‌کرد له‌ ساڵی (2020) سه‌رۆکی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران ده‌ستی له‌کار کێشایه‌وه. هەشتەم؛ كابینەی مستەفا کازمی 2020-2022 دوای ئه‌وه‌ی له‌ عادل عه‌بدولمه‌هدی له‌ ساڵی (2020) ده‌ستی له‌ پۆسته‌که‌ی کێشایه‌وه‌ (مسته‌فا کازمی) وه‌ک سه‌رۆکی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران له‌ ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران متمانه‌ی پێدرا که‌ کورد تێیدا (58) کورسی و جێگری سه‌رۆکی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی تێدا هه‌بوو جگه‌ له‌وه‌ی پۆستی سه‌رۆک کۆماری عێراقی لای (د. به‌رهه‌م ئه‌حمه‌د ساڵح) به‌رده‌وام بوو، جێگری سه‌رۆکی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانیش درا به‌ (شاخەوان عەبدوڵا)، هاوکات له‌ کابینه‌که‌ی مسته‌فا کازمی کورد به‌ سێ وه‌زیر به‌شدار بوو ئه‌وانیش؛ (فواد حسێن – وه‌زیری دارایی، نازه‌نین محه‌مه‌د وسو – وه‌زیری ئاوه‌دانکردنه‌وه‌و نیشته‌جێکرن و حاکم سالار حه‌بدولستار به‌ وه‌زیری داد) دامه‌زرێندران، تائێستا وه‌ک حکومه‌تی کاربه‌ڕێکه‌ر له‌ کاره‌کانیان به‌رده‌وامن چاوه‌ڕوانی پێکهێنانی حکومه‌تی نوێی عێراقن. نۆیه‌م؛ پۆستەكانی دیكەی كورد لەبەغداد سەرەڕای ئەو پۆستانەی كورد كە تائێستا بەسەرجەم خولەكانی پەرلەمانەوە (372) پەرلەمانتارو (5) ئەندامی ئەنجومەنی حوكم و سەرۆكی كۆمەڵەی نیشتیمانی و سەرۆك كۆمارو (40) وەزیرو لەگەڵ زیاتر له‌ سه‌د بریكاری وەزیرو باڵیۆزی وڵاتان و بەرێوەبەری گشتی و ئەندام و سەرۆكی دەستە، دراون به ‌کورد. زیاتر له‌وانه‌ش زۆرتر له‌ 30 پۆستی سوپا سالارو فه‌رمانده‌ی هێزی ئاسمانی و فەرماندەو دەزگای هەواڵگری عێراق له‌ پشکی کورد بوون.  نەوشیروان مستەفا لە وتارێكدا بەناوی (كێ بە‌رپرسە‌ لە‌ جێبە‌جێ نە‌بونی مادە‌ی 140؟ ئە‌مریكا، عە‌رە‌ب، ‌یان كورد؟) كە لە 27/8/2007 دا بڵاویكردوه‌تەوە ئاماژە بەوە دەكات (با لە‌ نوێنە‌رە‌كانی كورد كە‌ لە‌ بە‌غداد بون و ئیستا لە‌ بە‌غدادن پرسیار بكرێ: چییان بۆ خۆیان كردوە‌و چییان بۆ كە‌ركوك و ناوچە‌ كوردستانییە‌كان كردوە‌؟ بۆ خۆیان، چە‌ندیان پارە‌ی موچە‌ی وە‌زیری و ئە‌ندام پارلە‌مانی وەرگرتووەو دوای گۆڕانییشیان، چە‌ندیان موچە‌ی خانە‌نشینی وە‌رگرتوە‌، چە‌ندیان خانو و زە‌وی وە‌رگرتوە‌، چە‌ند سە‌یارە‌یان وە‌رگرتوە‌، چە‌ند حیمایە‌یان دامە‌زراندوە‌، چە‌ندیان لە‌ خزم و دۆست و ناسیاوی خۆیان دامە‌زراندوە‌، چە‌ند جار سە‌فە‌ری دە‌رە‌وە‌یان كردوە‌، چە‌ند عە‌قدیان ئیمزا كردوە‌... بە‌ڵام بۆ كە‌ركوك و ناوچە‌ كوردستانیە‌كان چی ‌یان كردوە‌؟) لە كابینەیەكەوە بۆ كابینەیەكی دیكەو لە خولێكەوە بۆ خولێكی دیكەی پەرلەمانی عێراق ژمارەیەكی زۆری نوێنەری كورد چۆنەتە بەغدادو بەشداربوون لە جومگە سەرەكییەكانی حكومەت و تەواوی دامودەزگاكانی دەوڵەتداریدا، بەڵام لەگەڵ زۆری و زەوەندی نوێنەرانی كورد لە بەغداد، نەك هەر پرسە سیاسی و ئابورییەكانی كورد یەكلانەكراونەتەوە بەڵكو ئاڵۆزترو پڕ كێشە تر بوون، لە بودجە، مادەی 140، پرسی پێشمەرگەو نەوت و دەسەڵاتەكانی هەرێم!!!. سه‌رچاوه‌کان -    محه‌مه‌د ره‌وف، خاکی دابڕێندراو، چاپی یه‌که‌م 2017، لاپه‌ره‌، 350-365. -    وه‌رزنامه‌ی فۆکه‌س پرۆسه‌ی حوکمڕانی و هه‌ڵبژاردن له‌ عێراق (2003 - 2021)، ژماره‌ 12ی ئۆکتۆبه‌ری 2021.  

 (درەو): بەبێ ئامادەبوونی نوێنەری مەسرور بارزانی و ئاوات شێخ جەناب، دادگای فیدراڵی عێراق کۆبووەوە بە تەماشاکردنی سکاڵای خانەنشینان و دادگا دانیشتنەکەی بۆ رۆژی ٨ی مانگی داھاتوو دواخست. لەسەر سکاڵای ژمارەیەک لە خانەنشینانی ھەرێم ئەمڕۆ دانیشتنی دادگای باڵای فیدراڵی بەڕێوەچوو. ئه‌مه‌ دانیشتنی دادبینی بوو سەبارەت بە یاسای خانەنشینیی گشتی، مەسرور بارزانی و ئاوات شێخ جەناب وەک سەرۆکی حکومەت و وەزیریی دارایی ھەرێم سکاڵاکەیان لەسەر تۆمار کراوە. لە دانیشتنەکەدا، دادگا وتەی سکاڵاکاران و پارێزەرەکانیانی وەرگرت. مەسرور بارزانی و ئاواتی شێخ جەناب و نوێنەریان ئامادە نەبوو. دادگای باڵای فیدراڵی، وەزارەتی دارایی فیدراڵی وەک لایەنی سێھەم داخڵی پرۆسەی دادبینی کرد و، دادبینییەکەی دواخست بۆ رۆژی ٨ی مانگی داھاتوو. لەم سکاڵایەدا خانەنشینان داوای جێبەجێکردنی یاسای خانەنشینیی یەکگرتو ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠١٤ی ھەموارکراو دەکەن لەبری یاسای خانەنشینیی ژمارە (٢٧)ی ساڵی ٢٠٠٦ کە لە عێراق ھەڵوەشاوەتەوە.

درەو: ڕیکخراوی ڕوونبیین بۆ شەفافیت لە پرۆسەکانی نەوت ئامادەکردن و نووسینی فریا کاڵێ  ماستەر لە بواری بەڕێوەبەردنی كار، یادگار سدیق ماستەر لە بواری بەڕیوبردنی نەوت و گاز دەستپێك شۆڕشی پیشەسازی دەرفەتێکی فراوانی نوێی بۆ بەکارهێنانی نەوت ڕەخساند. لەگەڵ پێشکەوتنە تەکنەلۆژییەکانی سەدەی بیستەمدا، نەوت وەک سەرچاوەی وزەی پەسەندکراو سەریهەڵدا. بزوێنەری سەرەکی ئەو گۆڕانکارییە گڵۆپی کارەبایی و ئۆتۆمبێل بوو. خاوەندارێتی ئۆتۆمبێل و خواست لەسەر کارەبا بە شێوەیەکی بەرچاو گەشەی کرد ، لەگەڵ ئەوانیشدا خواست لەسەر نەوت زیادیکرد. دەرهێنانی سووتەمەنی بەردین زیانی گەورەی هەیە و دەرهێنانی نەوت پیشەسازییەکی مشتومڕاوییە. دەتوانین بڵێین سەرەتاکانی هۆشیاریی ژینگەیی رێکخراو لەدوای بڵاوکردنەوەی کتێبی "بەهاری بێدەنگ" کە کتێبێکی زانستی ژینگەیە لە نووسینی ڕەچەڵ کارسۆن. کتێبەکە لە ٢٧ی ئەیلوولی ١٩٦٢دا بڵاوکراوەتەوە. ئەم کتێبەبە بەڵگە ئەو زیانانەی کە بەهۆی بەکارهێنانی قڕکەرەکانەوە بە ژینگە دەگات دۆکومێنت کردووە. کارسۆن پیشەسازی کیمیایی تۆمەتبار کرد بە بڵاوکردنەوەی زانیاری نادروست.  کتێبەکەزیاتر لە ٥٠٠ هەزار دانەی لە ٢٤ وڵاتدا فرۆشرا ،هۆشیاری و نیگەرانی گشتی بۆ زیندەوەرە زیندووەکان، ژینگە و پەیوەندییە دانەبڕاوەکانی نێوان پیسبوون و تەندروستی گشتی بەرزکردەوە. ئەم هوشیارییە وایکرد  ساڵی ١٩٧٠  سەرەتا بەهەوڵی گایلۆرد نێڵسن، سیناتۆری بچووکی ویلایەتی ویسکۆنسێن کە نیگەرانبوو لە پیسبوونی ژینگە و دواتر ستافێکی نیشتمانی دروستکرد کە ژمارەیان ٨٥ کەس بوو  هەڵمەتێکی  هۆشیاری گشتیان راگەیاند سەبارەت بە پیسبوونی ئاو و هەوا هەر زوو هەوڵەکە فراوانتر بوو بۆ ئەوەی کۆمەڵێک ڕێکخراو و گروپە ئایینییەکان و ئەوانی دیکە بگرێتەوە. ناوەکەیان گۆڕی بۆ ڕۆژی زەوی،٠  ڕۆژی زەوی ئیلهامبەخش بوو بۆ ٢٠ ملیۆن ئەمریکی بەشداری لە رۆژی زەویدا کرد. پاشان ساڵانە هەڵمەتە کە فراونتر دەبوو تاوەکو گەشتە ئاستێک ئێساتا ساڵانە ملیارێک کەس بەشدار دەبێت لە رۆژی ژینگەدا و  بووە هۆی ئەوەی لە رێی ریکەوتننامە نێودەوڵەتییەکانەوە وڵاتان سنورێک دانێین بۆ پیس بوونی ژینگەو بەیاسا بەربەست بخرێتە بەردەم ئەو پیشەسازیانەی دۆستی ژینگە نین، رێکەوتننامەی پاریس لە ساڵی ٢٠١٥ دا باشترین نموونەیە.  پێشکەوتنە پیشەسازییەکان و فشارەکانی رێکخراوەکانی ژینگە و شەقام  لەلایەک و بەکارهێنانی وزە وەک چەکێکی سیاسی (جەنگی ئۆکرانیا بەنموونە) لەلایەکی تر هاندەرێکی زیاترن تاوەکو وڵاتان و بەتایبەت رۆژئاوا خێراتر هەنگاو بنێن بەرەو دورکەوتەوە لە سەرچاوەکانی وزەی پیس و وەبەرهێنانی زەبەلاح بکەن لە وزەی نویبووەوە. حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی ٢٠١٣دا درووشمی ئابووری سەربەخۆی بەرزکردەوە. هەنگاوەکانی هەرێم بۆ ئابووری سەربەخۆ زیاتر لە هەناردەکردنی نەوتدا کورت کرایەوە و دانەبەزی بۆسەکتەرەکانی تر و لە خودی نەوتدا ئامادەکاری نەکرا بۆ فرۆشتنی بەرهەمەکانی نەوت. دەتوانین بڵێین نەبوو بە پلانێکی گشتگیر و هەمەلایەنە  کە پشت ببەستێت بە سەرچاوەی داهاتی هەمەجۆر. تەنها پشتبەستن بە تاکە سەرچاوە بۆ داهات وەك نەوت لە ئابوریدا کارێکی پڕ مەترسییە، بەدەر لەو هۆکارانەی پەیوەندی بە ناسەقامگیری نرخەوە هەیە کە لە ماوەی چەند ساڵی ڕابردودا  ئەوەمان بەدی کرد کە نرخی نەوت لە )١٢٠( دۆلارەوە دابەزیە سەر کەمتر لە )٢٠( دۆلار. ئاڕاستەی ئابووری جیهان  ئێستا ئاراستەی جیهان بۆ دوورکەوتنەوەیە لە بەکارهێنانی وزەی پیس( نەوت و گاز و خەڵوز ) و رووکردنە وەبەرهێنانە لە وزەی پاك و نوێ بووەوەدا بەئاراستەی پابەند بوون بە رێکەوتنامەی پاریس ٢٠١٥.   هەتا ئەمڕۆ ١٩٣ لایەن (١٩٢ وڵات لەگەڵ یەکێتی ئەوروپا) لە ناویشیاندا عێراق پەیوەست بوون بە ڕێککەوتنی پاریسەوە. بە پێی ڕیکەوتنەکە پێویستە بە زووترین کات دەردانی گازی ژەهراوی کەم بکرێتەوە و تا ناوەڕاستی سەدەی بیست و یەکەم بگاتە سفری پاك(zero emission). بۆ ئەوەی گەرمبوونی جیهان لە خوار )1.5( پلەی سەدی بمێنێتەوە، پێویستە تا ساڵی 2030 رێژەی دەردانی گازی ژەهراوی بە نزیکەی (٥٠٪) کەم بکرێتەوە.  رێککەوتنەکە پابەندبوونی هەموو ئە وڵاتانە لەخۆدەگرێت بۆ کەمکردنەوەی دەردانی گازی ژەهراوی و پێکەوە کارکردن بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا، هەروەها داوا لە وڵاتان دەکات پابەندبوونەکانیان بە تێپەڕبوونی کات بەهێز بکەن. ڕێککەوتنەکە ڕێگایەك بۆ گەلانی پێشکەوتوو دابین دەکات بۆ یارمەتیدانی گەلانی گەشەسەندوو لە هەوڵەکانیان بۆ کەمکردنەوەی دەرهاویشتە ژەهراویەکان و کاریگەریەکانیان لەسەر گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا و خۆ گونجاندن لەگەڵی، لە هەمان کاتدا چوارچێوەیەك بۆ چاودێریکردنی شەفاف و ڕاپۆرتکردنی ئامانجەکانی کەشوهەوای وڵاتان دروست دەکات. ڕۆڵی تەکنەلۆژیا و نەوت دۆزینەوە نوێیەکان و پێشکەوتنی تەکنۆلۆجیا کاریگەری راستەوخۆی هەیە لەسەر خێراکردنی هەنگاوەکان بۆ گەشتن بە ئامانجەکانی رێکەوتنی پاریس و لەهەمانکاتدا دەبێتە مەترسی لەسەر سەکتەری نەوت (لەگەڵ ئەوەی بەرەو پێشچوونی تەکنەلۆجیا ئاسانکاری بۆ دەرهێنانی نەوت دەکات، بەڵام مەترسی پێشکەوتنی تەکنەلۆجیا لەسەر نەوت لەوەدایە کە پشت بەستن بە نەوت بۆ بەرهەمهێنانی وزە کەم دەکاتەوە بە وەی تێچووی وزەی جێگرەوە کە وزەی نوێ بووەوە یە کەم دەبێتەوە). هەربۆیە کۆمپانیاکانی جیهان لە پێشبڕکێدان بۆ وەبەرهێنان لە وزەی نووی بۆوە و دروستکردنی ئۆتۆمبێلی دۆستی ژینگە  و دەیانەوێ رۆڵی پێشەنگی خۆیان لە دەست نەدەن.  لێرەدا پێویستە دوو نموونە وەبیربهێنینەوە: 1.    لەبواری پەیوەندییەکاندا لە کۆتایی سەدەی رابووردوودا کۆمپانیای نۆکیا بۆ ماویەکی زۆر گەورەترین کۆمپانیای بەرهەمهێنانی مۆبایل بوو وەك یاریزانێکی پێشەنگ لە بازاڕی جیهانی تەکنەلۆژیای مۆبایلدا سەیر دەکرا,  و کۆنترۆڵی (٥٠٪) ی بازاڕی مۆبایلی کردبوو،  بەڵام چوونکە نەیتوانی خۆی بگونجێنێت لەگەڵ پێشکەوتنە خێراکانی تەکنۆلۆجیادا لەبواری پەیوەندیدا کۆمپانیای تری  وەکو ئەپڵ و سامسۆنگ هاتنە پێشەوە و توانیان بە هۆی داهێنانەکانیان لە مۆبایلی زیرەکدا بە پشت بەستن بە تەکنلۆجیای نوێ جێ پێ بە نۆکیا لەق بکەن و نەك پێشەنگی لەدەستدا بەڵکو ئێستا زۆر لە دواوەیە و کەمتر( ٥٪ )ی  پشکەکانی بازاڕی هەیە. 2.    کۆمپانیاکانی دروستکردنی ئۆتۆمبێل زۆرن و زۆریشیان ماوەیەکی زۆرە لە هەوڵی دروستکردنی ئۆتۆمبێلی کارەبایدان بەڵام تا ئێستا تێسلا کە ناوێکی نوێ یەو بە ئۆتۆمۆبێلی کارەبایی دەستی پێکرد لە پێشەنگی هەموو کۆمپانیا زەبەلاحەکانی ئۆتۆمبێلی جیهاندایە.    گۆڕانکاری بە ئاڕاستەی کەمکردنەوەی دەردانی گازی ژەهراوی و روکردنە  وزەی نوێ بۆوە( وزەی خۆر، با و هایدرۆجین…هتد ) بەکارهێنانی نەوت وەك سەرچاوەی وزە لە جیهاندا کەم دەکاتەوە  و دەبێتە مەترسی بۆ ئەو وڵاتانەی کە تەنها پشتیان بەداهاتی سامانی سرووشتی وەك نەوت بەستووە بە دوو هۆکاری سەرەکی:  •    یەکەم: کاریگەری ئۆتۆمبێلی کارەبایی لە سەر بەکاربردنی نەوت. •    دووەم: کۆمپانیا زەبەلاحەکانی نەوت روودەکەنە وزەی نوێ بۆوە.   کاریگەری ئۆتۆمبێلی کارەبایی لە سەر بەکاربردنی نەوت بەپێی ئامارەکانی کۆمپانیای ڕاوێژکاری LMC Automotive لە کۆی نزیکەی (٩٥) ملیۆن ئۆتۆمبێل کە لە ساڵی ٢٠١٨ دا لە جیهاندا فرۆشراون، (١،٣) ملیۆن ئۆتۆمبێلی کارەبایی پاتری بوون. هەروەها بەپێێ ڕاپۆرتێکی بەڕێوەبەرایەتی زانیاری وزەی ئەمریکی ئی  ئای ئەی(EIA) ئاماژە بەوە دەکات کە کەم بوار لە جیهانی وزەی پاکدا هەیە کە بەقەد بازاڕی ئۆتۆمبێلی  کارەبایی دینامیکی بێت. فرۆشی ئۆتۆمبێلی کارەبایی لە ساڵی ٢٠٢١ بە بەراورد بە ساڵی پێشوو دوو هێندە زیادی کردووە و گەیشتووەتە ژمارەیەکی پێوانەیی نوێ کە ٦ ملیۆن و ٦٠٠ هەزار ئۆتۆمبێلە. ئەمە لە کاتێکدا کە لە ساڵی ٢٠١٢دا تەنها (١٢٠) هەزار ئۆتۆمبێلی کارەبایی لە سەرانسەری جیهاندا فرۆشراون. لە ساڵی ٢٠٢١دا هەفتانە زۆر لەوە زیاتر فرۆشراوە. نزیکەی (١٠٪)ی فرۆشی ئۆتۆمبێلی جیهانی لە ساڵی ٢٠٢١دا کارەبایی بووە، کە چوار هێندەی پشکی بازاڕی ساڵی ٢٠١٩ بووە، بەمەش کۆی ژمارەی ئۆتۆمبێلە کارەباییەکان لە جیهان گەیشتە نزیکەی (١٦،٥) ملیۆن ئۆتۆمبێل.      فرۆشی ئۆتۆمبێلی کارەبایی لە جیهاندا لە ساڵی ٢٠٢٢دا بە شێوەیەکی بەهێز بەرزبووەتەوە، لە چارەکی یەکەمدا (٢) ملیۆن فرۆشراوە، کە بە ڕێژەی(٧٥%) زیادیکردووە بە بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی ٢٠٢١. بە پێی ئەم ئامارانەی کە لەسەرەوە خستمانە ڕوو دەبینین بەشێوەیەکی خێرا ئاڕاستەی بەرهەمهێنای ئوتومبیڵ بەرەو کارەبایی دەچێت.  کۆمپانیاکانی دروستکردنی ئۆتۆمبێل لە سەرانسەری جیهان هەوڵ دەدەن خۆیان لەگەڵ جیهانێکی نوێدا بگونجێنن کە کارەبا جێگەی بەنزین و دیزڵ دەگرێتەوە. کارگەکان چاکسازییان لەسەر دەکرێت بۆ ئەوەی ئۆتۆمبێلی کارەبایی بەرهەم بهێنن و کۆمپانیاکانی دروستکردنی ئۆتۆمبێلیش هەموو  لەپێشبرکێدان بۆ دروستکردنی ئۆتۆمبێلی کارەبایی.  کۆمپانیای فۆرد مۆتۆر نزیکەی (٣) هەزار کارمەندی دەنێرێتەوە بۆ ماڵەوە بەمەبەستی کەم کردنەوەی تێچوو, هەوروەها ئامادەکاری بۆ گۆرینی بەرهەمهێنانی ئۆتۆمبێلی بەنزین و گاز بۆ ئۆتۆمبێلی کارەبایی دەکات. فۆرد لەبەرنامەیدایە تا ساڵی ٢٠٣٠ رێژەی (٥٠٪)ی ئەو ئۆتۆمبێلانەی بەرهەمی دەهێنێت کارەبایی بێت. هەروەها کۆمپانیای هیۆندا و کیا رایانگەیاند، لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا بۆ یەکەمجار فرۆشی ئۆتۆمبێلە ژینگەدۆستەکانیان، کە ئۆتۆمبێلی هایبرید و کارەبایی لەخۆدەگرێت، (١١١) هەزار ئۆتۆمبێلی تێپەڕاندووە. گروپی ڤۆڵکسواگنی ئەڵمانی کە خاوەنی پۆرش، بوگاتی، سکۆدا، لامبۆرگینی و سیاتە، لە ماوەی پێنج ساڵی داهاتوودا (٣٠) ملیار یۆرۆ خەرج دەکات بۆ دروستکردنی ئۆتۆمبێلی کارەبایی یان هایبرید بۆ هەریەك لە بڕاندەکانی، هەروەها پلانی هەیە تا ساڵی ٢٠٢٨ نزیکەی (٧٠)  مۆدێلی نوێی ئۆتۆمبێلی کارەبایی بخاتە بازاڕەوە، وە تا کۆتایی ساڵی ٢٠٣٠ دەیەوێت لە هەر (١٠) ئۆتۆمبێلێك کە دەیفرۆشێت چواریان کارەبایی بێت واتە بەڕێژەی (٤٠٪)ی ئۆتۆمبێلە بەرهەم هاتووەکانی.    هێربێرت دیس، بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای ڤۆڵکسواگن پێی وایە کە کۆمپانیای ڤۆڵکسواگن کە گەورەترین کۆمپانیای دروستکردنی ئۆتۆمبێلە لە ئەوروپا، دەتوانێت پێش کۆمپانیای تێسلا بکەوێت و تا ساڵی ٢٠٢٥ ببێتە گەورەترین فرۆشیاری ئۆتۆمبێلی کارەبایی لە جیهاندا. ئەمە لە کاتێکدا کە بەپێی دوایین زانیارییەکانی کۆمپانیای کێلی بلو بوك کە تایبەتە بە توێژینەوە لەسەر نرخی ئۆتۆمبێل کە بنکەکەی لە کالیفۆرنیایە؛ تێسلا پشکی شێری هەیە بە لە (٧٥٪)ی پشکی بازاڕی ئۆتۆمبێلی کارەبایی لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی ٢٠٢٢دا. بەپێی ڕاپۆرتی توانای بەرهەمهێنانی کۆمپانیای تێسلا (TSLA)، توانای بەرهەمهێنانی ساڵانەی لە ئێستادا (٢) ملیۆن ئۆتۆمبێلە.  تێسلا لە سەرەتای ساڵی ٢٠٢٢دا بە ڕوونی پێشەنگی جیهان بوو لە فرۆشتنی ئۆتۆمبێلی کارەبایی، کە بەهۆی بەرزبوونەوەی خواست لە بازاڕی چیندا خێرا گەشەی سەندووە  وبەهێز بوو. بەڵام لە هەمان کاتدا لە شەش مانگی یەکەمی ساڵدا، BYD کە بنکەکەی لە چینە وەك ڕکابەرێکی نوێی گەورە  سەرهەڵدەدات و ڕکابەرایەتی تێسلا دەکات.   لە ساڵی ٢٠٢١دا مامناوەندی نرخی ئۆتۆمبێلێکی کارەبایی لە چین تەنها (١٠٪) زیاتر بووە لەئۆتۆمێلێکی ئاسایی. بە پێی توێژینەوەیەک کە لەسەر وڵاتی  چین کراوە ئایا ئۆتۆمبێلی کارەبایی تێچووی کێبڕکێی هەیە؟ ئەنجامەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە لە ساڵی 2018، ئۆتۆمبێلی کارەبایی گرانتر بوون لە ئۆتۆمبێلی ئاسایی، بەڵام لە دوای ساڵی 2025 بە پێچەوانەوە هەرزانتر دەبێت. لەئەوروپاش کۆمپانیای مارسیدس لە دوایین تاقیکردنەوەی سەرکەوتوو بو کە بە تەنها بەیەك جار بارگاویکردن دەتوانێت هەزار کیلومەتر ببڕێت، ئەم سەرکەوتنە داهاتووی ئوتومبێلی کارەبای بە شێوەیەکی بەرچاو بەرەوپێش دەبات. هەروەها کۆمپانیای تاتا مۆتۆرزی هیندستان ئاڤینیای کارەبایی بە مەودای (٥٠٠) کم نمایش دەکات.   لە ئێستادا زیاد لە (٣٧) کۆمپانیا سەرقاڵی بەرهەم هێنانی ئۆتۆمبێلی کارەبایین، لەوانە هەر یەك لە تێسلا، لوسید مۆتۆرز، زووکس، ئاپتیڤ، ڕیڤیان، ئێن ئای ئۆ، نیسان، ڤۆڵڤۆ  وە زۆری تر. ئەم نموونانەی کە باسمان کرد هەمووی ڕاستی ئەوەمان پیشاندەدن کە ئاڕاستەی ئۆتومبێڵ لە ماوەی ١٥ بۆ ٢٠ ساڵی داهاتوو بەگشتی دەگۆردرێت بۆ کارەبا.   هەر پەیوەست بەم بابەتە یەکێتی ئەوروپا تا ساڵی ٢٠٣٥ فرۆشتنی ئۆتۆمبێلی نوێی بزوێنەری گەرمی قەدەغە دەکات. هەروەها لە ئەمریکا ئیدارەی بایدن زیاتر لە سێ ملیار دۆلاری تەرخان کردوە بۆ زیادکردنی بەرهەمی ناوخۆیی پاتری ئۆتۆمبێلی کارەبایی، بە ئامانجی کەمکردنەوەی پشتبەستن بە چین.  هەروەها ولایەتی کالیفۆرنیا ڕێسایەکی پەسەند کرد کە بەپێی ئەم ڕێسایە قۆناغ بە قۆناغ فرۆشتنی ئۆتۆمبێلی نوێی بەنزین و بارهەڵگر کۆتایی پێدەهێنێت، کە دەگاتە  قەدەغەکردنی تەواوەتی فرۆشتنی نوێی ئۆتۆمبێلەی بزوێنەری گەرمی تا ساڵی 2035. لە هەمان کاتدا بەریتانیا لە ئێستاوە خۆی ئامادە دەکات بۆ قەدەغەکردنی فرۆشتنی ئۆتۆمبێلی نوێی بەنزین و دیزڵ لە ساڵی ٢٠٣٠.    گۆرینی ئۆتۆمبێڵی بەنزین بۆ کارەبایی تەنها لە ئەوروپا و ئەمریکا و چین و هند نیە، زۆربەی زۆری وەڵاتان دەستیان کردووە بەم کارە، چ بەرهەم هێن یان بەکاربەری ئۆتومبێل بن. بۆ نموونە، سعودیە لە ماوەی (١٠) ساڵدا ١٠٠ هەزار ئۆتۆمبێلی کارەبایی لە کۆمپانیای لوسید دەکڕێت، ئەمەش دوای ئەوەی کۆمپانیا ئەمریکییەکە پلانی خۆی بۆ دامەزراندنی کارگەیەك لە شانشینی سعودیە راگەیاند.  ئاژانسی بلومبێرگی ئەمریكی تیشكی خستە سەر هەوڵەكانی سعودیە بۆ ئەوەی ببێتە ناوەندێك بۆ بەرهەمهێنانی پارچەی ئۆتۆمبێلی كارەبایی، ئەوەش دوای هەوڵەكانی ئەم دواییەی سعودییە بۆ گەیشتن بە ئامانجەكەی كە هەمەچەشنكردنی ئابووری وڵاتەكەیەتی دوور لە نەوت. ئەم کارەی سعودیە لە کاتێکدایە کە سعودیە یەکەم بەرهەم هێنەری نەوتە لە جیهاندا و لە هەمان کاتدا ساڵانە (٢٠) ملیۆن گەشتیار روو ئەکەنە ئەو وڵاتە بۆ حەج و عەمرە و پلانیان هەیە ئەو ژمارەیە زیاد کەن بۆ (٣٠) ملیۆن لە ساڵێکدا. سعودییە بەم کارەی لە ئێستاوە خۆی ئامادە دەکات بۆ کەم کردنەوەی پشت بەستن بە نەوت. لە هەرێمی کوردستانیش تۆتۆمبێڵی هایبەرد لە ئێستادا دەفرۆشریت و پەیتا پەیتا خەڵك لە سوودی بەکارهێنانی ئەو جۆرە ئۆتۆمبێلانە تێدەگەن بە تایبەتی لەم کاتەدا کە نرخی بەنزین بە شێوەیەکی بەرچاو بەرزبۆتەوە. هەروەها لە ئاستی کەسیدا چەند ئۆتومبێلیکی کارەبایی هاتووەتە کوردستان کە پێ دەچێت تێچووی بارگاویکردنەوەی لە مانگێکدا لە ٥٠٠٠ دینار کەمتر بێت بەهۆی هەرزانی نرخی بارگاوی کردنی. بە پێی سایتی (ENERGY EFFICIENCY & RENEWABLE ENERGY) لە بەرمیلێك نەوتی خاو بڕی (٧٣) لیتر بەنزین و (٤٠) لیتر سووتەمەنی دیزڵ بەرهەم دەهێنرێت. بەرهەمەکانی دیکەی وەك سووتەمەنی فڕۆکە و ڕۆنی گەرمکەرەوە تەنها یەك لەسەر سێی پێکهاتەکان پێکدەهێنن. بە واتایەکی تر لە (٦٦٪)ی یەك بەرمیل نەوتی خاو دەکرێت بە بەنزین ودیزڵ بۆ سوتەمەنی ئۆتۆمۆبیل بەکاردێت، بۆیە ئەبێت خۆمان بۆ ئەگەری ئەوە ئامادە کەین کە پاش چەند ساڵێکی تر ئۆتۆمبێڵی بەنزین و دیزڵ زۆر کەم دەبێتەوە و ڕەنگە نەشمێنێت، دەرئەنجام ئەو خواستەی لەسەر نەوت هەیە بەڕێژەی (٦٦٪) بۆ بەنزین و دیزڵ کەم دەکات.   هەروەها ئێمە وڵاتی بەکاربەرین و پشتمان بەو بەرهەمانەیە کە دەککەوێتە بازەڕەوە، وەکو دەشبینین ئاراستەی بازاڕ بە ئاراستەی ئۆتۆمبێلی کارەباییە بۆیە هەرلە ئێستاوە دەبێت خۆمانی بۆ ئامدەبکەین لە هەوڵی بنیادنانی ژێرخانی لەو جۆرە ئۆتۆمبێلانە بین.    کۆمپانیا زەبەلاحەکانی نەوت بە قورسی وەبەرهێنان لە وزەی نوێ بووە وەدا دەکەن کۆمپانیا نەوتییەکان لە بنەڕەتدا هەوڵدەدەن  بۆ بەدەستهێنانی زۆرترین قازانج وە مانەوەیان لە پێشبڕکیێ بازاردا و ئاراستەی جیهانیش چەندین ساڵە بەرەو وزەی نوێ بۆوە دەچێت و یاساکانیش  بەتایبەت لە رۆژئاوا توند دەکرێنەوە لەسەر بەکارهێنانی وزەی پیس، بۆیە نایانەوێ لە پێشبرکی و پێشەنگبوون دەرکرێن هەربۆیە چەندین ساڵە دەستیان کردووە بە سەرمایە گوزاری لە وزەی پاك و نوێ بووەوەدا. پەرەسەندنی نیگەرانییەکانی وەبەرهێنەران و خاوەن پشکەکان سەبارەت بە دەردانی کاربوون و گۆرانی کەش و هەوا بە تایبەت دوای ڕێکەوتنی پاریس رەنگە پاڵنەرێکی زیاتر بێت بۆ پەیڕەو کردنی ئەم ستراتیجیە.  کۆمپانیا نەوتییەکان وردە وردە دەستیان کردووە بە دامەزراندنی ژێرخانی بارگاویکردن نەك تەنها لە ئەوروپا بەڵکو لە سەرانسەری بازاڕە سەرەکییەکانی ئەمریکا و ئاسیادا. شێل و تۆتال ئینێرجی پێشەنگی کۆمپانیاکانن لە بواری وەبەرهێنان، لەوانەش بەرهەمهێنانی کارەبای پاك، تەکنەلۆژیای پاتری و ژێرخانی شەحنکردنەوە، تا ساڵی ٢٠٢٥ کۆمپانیای شێڵ پلانی هەیە زیاتر لە (٥٠٠) هەزار خاڵ لە سەرانسەری جیهاندا درووست کات لە کاتێکدا کۆمپانیای تۆتال ئینێرجی (١٥٠) هەزار خاڵی بارگاویکردن لە سەرانسەری ئەوروپادا دەکاتە ئامانج.   کاریگەری نرخی نەوت   کاتێك نرخی نەوت لە بازاڕەکاندا بەرزدەبێتەوە نرخی سوتەمەنیش زیاد دەکات تا وای لێهاتوو ئێستا تێچووی بەرهەم هێنانی کارەبا  لە ڕێی وزەی نوێ بۆوە کەمترە لە سەرچاوەی گاز و نەوت. بەهەمان شێوە نرخی بەرهەمە نەوتییەکانی وەك و بەنزین و گازوائیل زۆر بەرزدەبێتەوەو تێچویەکی زۆر لەسەر بەکاربەر دەکەوێت، و لەبەرانبەردا روودەکەنە ئۆتۆمۆبێلی کارەبایی.  هەروەها ئەگەر نرخی نەوت نزمبێتەوە  و لە چاوی وڵاتانی بەرهەم هێنی نەوتەوە سەیر بکەین  ئەوا داهاتیان کەم دەکات و تووشی قەیرانی دارایی دەبن، کە لەماوەی چەند ساڵی ڕابووردوودا شاهێدی  ئەوە بووین. هەریەك لە کۆمپانیا زەبەلاحەکانی بواری نەوت ( تۆتاڵ، بی پی، شێڵ، En, شیفرۆن و ئێکسۆن مۆبیل) ساڵانە بڕێکی زۆر بوجە تەرخان دەکەن بۆ وەبەرهێنان لە وزەی نوێبۆوەدا و ساڵانە چەندین تۆێژینەوە دەکەن لەسەر ئەو بوارانە.    دیدگەی کۆمپانیا زەبەلاحەکانی نەوت کۆمپانیای زەبەلاحی نەوت و غازی فەرەنسی تۆتاڵ ئامانجیەتی لە ساڵانی داهاتوودا  گەشە بە وەزەی نوێبووە بدات و بەردەوامێش دەبێت لە ئایندەدا. کۆمپانیاکە پێشبینی دەکات تا ساڵی ٢٠٥٠ نزیکەی نیوەی فرۆشەکانی لە وزەی نوێبووەوە و کارەبا بێت. بۆ ئەم مەبەستەش کۆمپانیاکە پلانی هەیە ساڵانە ٣.٢٥ بۆ (٤ )ملیار دۆلار بۆ وزەی نوێبووەوە و کارەبا خەرج بکات تا ساڵی ٢٠٢٥.  کۆمپانیای بی پی تاساڵی ٢٠٣٠ تە نها لە بەریتانیابڕی (٣٠) ملیار پاوەند کە زیاتر لە (٢١) ملیار دۆلار وەبەرهێنان لەوزەی نوی بۆوە دا دەکات، هەروەها  کۆمپانیای شێڵ هەوڵدەدات لە نەوت و گاز دوور بکەوێتەوە و بەرەو وزەی نوێبووەوە بڕوات. وە ستراتیژییەکی ڕوونی بۆ هەمان شت داناوە. کۆمپانیاکانی تریش بە هەمانشێوە. ئەم هێڵکارییە وەبەرهێنانی وزەی خاوێن لەلایەن کۆمپانیاکانی نەوت و گاز لە ساڵی ٢٠١٥ تا ٢٠٢٠ نیشان  دەدات، وەبەرهێنان لە ساڵی ٢٠٢٠ بەهۆی پەتای کۆرۆنا کەمیکردووە، بەڵام هێشتا زۆر لە سەرووی تێکڕای پێنج ساڵەوە ماوەتەوە.    دەرئەنجام بە پێی ئەو راستیانەی باسمان کرد خواست لە ئایندەدا لەسەر نەوت کەم دەبێتەوە، کاتێكیش خواست کەم بوو نرخ دادەبەزیت، دابەزینی نرخیش مانای کەمی داهاتە بۆ وەڵاتیكی وەك عیراق و  هەرێمی کوردستان کە نزیکەی (٩٥٪)ی داهاتیان پشتی بە نەوت بەستووە.  لەگەڵ ئەوەی پێشبینییەکان هەمووی بەو ئاڕاستەیە دەڕۆن کە ئۆتۆمبێلی کارەبایی جێگای ئۆتۆمبێلی بەنزین دەگرێتەوە و خواست لە سەر نەوت کەم دەبێتەوە، لە لایەکی ترەوە ئەگەر ئەوەش بەو شێوەیە ڕوونەدا کە پێشبینی ئەکرێت، ئەوا مەترسیەکی تر هەیە کە ئەویش نەوت هەتا کەی بەکاردەهێنرێت؟  ئامانج لەم نوسینە ئەوەیە کە حکومەتی هەرێم  هەرچی زووترە بەجدی کار لەسەر وزەی جێگرەوەی نەوت بکات، هەرلە ئێستاوە ئامادە سازی بکات بۆ ئەو کاتەی کە نەوت وەکو سەرچاوەی وزە و داهاتی  سەرەکی ناتوانرێت پشتی پێببەسرێت. دەبێت ئامادەکاریی بۆ ئەو قۆناغە بەشێك بێت لە پلانی ستراتیجی حکومەت بۆ هەمەجۆرکردنی سەرچاوەکانی داهات .   سەرچاوەکان:  1.    https://www.energy.gov/eere/vehicles/fact-676-may-23-2011-us-refiners-produce-about-19-gallons-gasoline-barrel-oil#:~:text=button%20button-,Fact%20%23676%3A%20May%2023%2C%202011%20U.S.%20Refiners%20Produce%20about,from%20a%20Barrel%20of%20Oil&text=A%20standard%20U.S.%20barrel%20contains,an%20additional%206%25%20of%20product 2.    https://www.iea.org/data-and-statistics/data-product/global-ev-outlook-2022 3.    https://worldpopulationreview.com/country-rankings/oil-consumption-by-country 4.    https://www.eia.gov/outlooks/steo/report/global_oil.php#:~:text=We%20estimate%20that%2098.8%20million,b%2Fd%20increase%20from%202021. 5.    https://electrek.co/2022/07/20/tesla-tsla-reports-massive-increase-production-capacity-across-all-factories/ 6.    https://electrek.co/2022/04/13/mercedes-benz-vision-eqxx-completes-1000-km-journey-on-a-single-charge-paving-the-way-for-future-long-distance-ev-travel/ 7.    https://electrek.co/2022/04/13/mercedes-benz-vision-eqxx-completes-1000-km-journey-on-a-single-charge-paving-the-way-for-future-long-distance-ev-travel/ 8.    https://news.middleeast-24.com/news/353910.html 9.    https://www.nbcnews.com/business/autos/ford-laying-3000-workers-rcna44237?cid=sm_npd_nn_fb_ma&fbclid=IwAR1kyrMvPOEp67TIEpr_DPYtakcRCAGs-6foqIsyDpkuAUyYcPr3o-PQOpg 10.    https://www.npr.org/2022/08/25/1119456396/california-is-set-to-ban-sales-of-new-gasoline-powered-cars-by-2035#:~:text=%22California%20now%20has%20a%20groundbreaking,better%20off%20for%20future%20generations.%22 11.    https://www.un.org/en/climatechange/paris-agreement 12.    https://www.ev-volumes.com/ 13.    http://ae.ruc.edu.cn/docs/2021-10/9fcb3ef125be47ef9b11ccff4635c506.pdf 14.    https://www.bp.com/en/global/corporate/news-and-insights/press-releases/bp-to-invest-up-to-18-billion-pounds-in-uk-energy-system-by-2030.html 15.    https://auto.hindustantimes.com/auto/cars/electric-cars-beat-petrol-cars-in-sales-for-first-time-in-this-country-41648876403562.html#:~:text=According%20to%20the%20sales%20data,petrol%20models%20in%20this%20country. 16.    https://www.powermag.com/oil-and-gas-majors-focus-on-renewable-energy-hydrogen-and-carbon-capture/ 17.    https://powertechresearch.com/oil-companies-and-energy-retailers-take-charge-in-ev-charging-space/ 18.    https://www.climate-transparency.org/15-market-share-of-electric-vehicles-in-new-car-sales 19.    https://www.acea.auto/fuel-pc/fuel-types-of-new-cars-battery-electric-9-8-hybrid-20-7-and-petrol-39-5-market-share-in-q3-2021/ 20.    https://www.offshore-technology.com/comment/oil-electric-vehicle-adoption/ 21.    https://education.nationalgeographic.org/resource/petroleum 22.    https://theicct.org/2021-global-race-evs-mar22/ 23.    https://auto.economictimes.indiatimes.com/news/commercial-vehicle/lcv/electric-transport-revolution-set-to-spread-rapidly-into-light-and-medium-cv-market/69367425 24.    https://www.youtube.com/watch?v=125epDfOPcQ 25.    https://www.youtube.com/watch?v=9HwubmPbrWo

 درەو: خاوەنی یەكێك لەو كۆمپانیایانەی كە بڕی ( 3 ترلیۆن و 700 ملیار ) دیناریان لە لقەكانی بانكی رافیدەین بردووە، كوردەو ناوی (حسێن كاوە عبدالقادر بریفكانی)یەو خەڵكی دهۆكەو دانیشتووری هەولێرە، بەتەنیا كۆمپانیاكەی خۆی بڕی (477) ملیار دیناری لەو بانكە راكێشاوە. بە پێی ئەو راپۆرتانەی لەلایەن لیژنەكانی دارایی و دەستپاكی و چاودێری داراییەوە ئامادەكراون، بردنی (3 ترلیۆن و 700 ملیار) دینار كە دەكاتە (2 ملیار و 500 ملیۆن ) دولار بە پلانی وورد بووەو بەشێك لە بەرپرسانی بانكی رافیدەین تێوەگلاون لە بردنی پارەكە، بە جۆرێك كاریان كردووە تەنانەت ژمارەیەك فەرمانبەریان گواستووەتەوە كە ئامادەنەبوون كارەكان رایی بكەن، ئەم كۆمپانیایانە كاریان بۆ كۆمپانیایەك كردووە بەناوی (استشاراتی صینی)، هەر پێنج كۆمپانیاكە تازە دامەزراون و هەیانە سەرمایەكەی تەنیا (2) ملیۆن دینارەو بەڵام بەیەكجار (100) ملیار دیناری راكێشاوە. ئەو پێنج كۆمپانیایەی پارەكەیان راكێشاوە: -       شركة الحوت الاحدب للتجارة العامة محدودة المسؤولیة   بڕی (982 ملیار) دیناری راكێشاەوە -       شركة ریاح بغداد للتجارة العامة محدودة المسؤولیة        بڕی (477 ملیار) دیناری راكێشاەوە -       شركة القانت للمقاولات العامة المحدودة                       بڕی ( ترلیۆنێك و 185 ملیار) دیناری راكێشاەوە -       شركة المبدعون للخدمات النفطیة المحدودة                    بڕی (433 ملیارو 15 ملیۆن) دیناری راكێشاەوە -       شركة بادیة المسا‌و للتجارة العامة محدودة المسۆولیة          بڕی (624 ملیار) دیناری راكێشاەوە خاوەنی كۆمانیايەكيان كوردە  بە پێی ئەو راپۆرتانەی تا ئێستا لەسەر ئەو كەیسە بەووردی ئامادە كراون، خاوەنی یەكێك لە كۆمپانیاكان كوردەو خەڵكی دهۆكەو دانیشتووی هەولێرە. كۆمپانیای (ریاح بغداد) بۆ بازرگانی گشتی بێسنور خاوەنەكەی ناوی ( حسێن كاوە عبدالقادر)ەو لەسەر كارتی نیشتمانی نازناوەكەی (بریفكانی)یە واتا ( حسێن كاوە عبدالقادر بریفكانی) خەڵكی دهۆكەو لەدایكبووی 2001، پاسپۆرتەكەی هەولێرەو كارتی زانیارییەكەی گەڕەكی تەیراوای هەولێری لەسەرە. خاوەنی ئەم كۆمپانیایە بە چەند جارێك پارەی راكێشاوە لە هەردوو لقی بانكی رافیدەین (حەی عەرەب، وەزیریە) لە بەغداد. ئەو پارەیەی كە رایكێشاوە جاری یەكەم لە 31/3/2022 پێنج چەكی راكێشاوە هەر چەكێكی (20) ملیار دینار بووە، واتا تەنیا لە جاری یەكەمدا (100) ملیار دیناری راكێشاوە. لە دوایین جاردا كە لە 11/8/2022 چوار چەكی راكێشاوە، سێ چەكیان بڕی (10) ملیار دینار بووەو چەكێكی چوارەم بڕی (15) ملیار دینار بووە واتا دوایین جار بڕی (45) ملیار دیناری راكێشاوە. كۆی گشتی ئەو پارەیەی كۆمپانیای (ریاح بغداد) كە خاوەنەكەی كوردە رایكێشاوە (477) ملیار دینارە لە كۆی ( 3 ترلیۆن و 700) ملیار دینار.            

(درەو): ئێرڤن هیکس کونسوڵی گشتی ئەمەریکا لە هەرێمی کوردستان: 🔹 برەودان بە دیموکراسی و مافەکانی مرۆڤ و ئازادی ڕاگەیاندن لە کارە هەرە لە پێشەکانی کونسوڵخانەی گشتی ئەمەریکان لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا. ئەو کارە لە پێشانە بە شیوەیەکی کاریگەر بە دیدێن لە ڕێی کاردکردنەوە لە گەڵ هاوبەشەکانمان لە حکومەت و کۆمەڵگای مەدەنی و ئەو پێکهاتانەی بەپێی پێویست نوێنەرایەتی نەکراون و ڕێکخراوە دینیەکان و هەروەها دەزگاکانی ڕاگەیاندن بۆ هاندانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە دڵنیابوون لەوەی کە بنەما و بەها دیموکراسیەکان بناغەن بۆ میدیای ئازادو ئازادی کۆبونەوەی ئاشتیانەو ڕێگرتن لە توندوتیژی لەسەر بنەمای جێندەری و دەرفەتی یەکسان بۆئەو کۆمەڵگایانەی کە بەپێی پێویست نوێنەرایەتی نەکراون و لێپرسینەوە لەوانەی لە توندوتیژی دژی ژنان تێوەگلاون. کونسوڵخانەی گشتی ئەمەریکا لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا نیگەرانە لە دەستگیرکردن و ڕاگرتنی ڕۆژنامەنوسان بەتۆمەتێک کە پەیوەستە بەکاری ڕۆژنامەنوسیانەوە. نیگەرانیەکانمان سەبارەت بەو هەواڵانەشە کە باس لە  دەستگیرکردنی ڕۆژنامەنوسان بەبێ هۆ و بەبێ دادگاییکردنی دادپەروەرانەو هەروەها پەلاماردان و هەڕەشە و یانیش پشکنینی ئامێرە ئەلیکترۆنیەکانیان بە بێ هەبوونی فەرمان دەکەن. بەهەمان ڕادە نیگەرانی ئەوەشین کە  هەندێک  ڕۆژنامەنوس و کەناڵی ڕاگەیاندنی دیاریکراو، بەتایبەتیش ژنان و ئەوانەی سەر بەو کۆمەڵگایانەن کە بەپێی پێویست نوێنەرایەتی نەکراون، رێگەیان پێنادریت بەشداری کۆنگرەی ڕۆژنامەنوسی ڕەسمی بکەن و یانیش زانیاری یاسایی دژیەکیان پێدەدرێت کە ئاستەنگ دەخاتە بەردەم پرۆسەی خۆ تۆمارکردنیان. چاوەڕوانیمان لە حکومەتی هەرێمی کوردستان جێبەجێکردنی یاسای بەدەستهێانی زانیاریە بۆ هاندانی بەرپرسیارێتی و بەهێزکردنی توانای ڕۆژنامەنوسان بۆ بەدەستهێانی زانیاری لە وەزارەتەکانەوە.

درەو: هاوپەیمانێتیەكی نوێ لە پەرلەمانی كوردستان پێكدەهێندرێت، كە پلان بۆ ماوەی یەك ساڵی كاركردنی پەرلەمان دادەنێن و ژمارەیان 15 ئەندام دەبێت" (درەو) زانیویەتی كە لە ئێستادا گفتوگۆو راگۆڕینەوە هەیە لە نێوان ئەندامانی (فراكسیۆنی كۆمەڵ، چوار پەرلەمانتارەكەی فراكسیۆنی گۆڕان، سێ پەرلەمانتاری سەربەخۆ، پەرلەمانتارەكەی حزبی شیوعی) لە پێناو درووستكردنی بەرە یان هاوپەیمانێتیەك كە بەرنامەو پلانی یەك ساڵە دابنێن تا هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی كوردستان. پەرلەمانتارێكی ئەو هاوپەیمانێتیە بە (درەو)ی راگەیاند: چاوەڕوان دەكرێت لەماوەی ئەو ساڵەدا كۆمەڵێك پرسی گرنگ یەكلابكرێتەوە لە ( هەمواری یاسای هەڵبژاردن و كاراكردنی كۆمسیۆن و نوسینەوەی دەستوور و ..) چەندین یاسای تر، ناكرێت پەرلەمان چۆڵبكرێت تەنیا بۆ فراكسیۆنەكانی (پارتی، یەكێتی ، گۆڕان) و هیچ هێزێكی ئۆپۆزسیۆن لە پەرلەمان نەمێنێت. ئەو پەرلەمانتارە ئەوەشی وت، لەسەرجەم خولەكانی پێشوی پەرلەمان تەمەنی پەرلەمان درێژكراونەتەوەو بەشێك لە فراكسیۆنەكان ناڕەزاییان دەربڕیوە دواتر لە پەرلەمانیش بەردەوام بوونە لەسەر كاركردن و هیچ پەرلەمانتارێك لە پەرلەمان نەكشاوەتەوە.  ئەو هاوپەیمانێتی و بەرە نوێیەی كە بڕیارە پێكبهێندرێت پێكدێت لە: •    حەوت ئەندامی فراكسیۆنی كۆمەڵ •    چوار ئەندامی فراكسیۆنی گۆڕان •    سێ ئەندامی سەربەخۆ •    ئەندامێكی حزبی شیوعی رۆژی 9ی ئۆكتۆبەری رابردوو بە دەنگی فراكسیۆنەكانی ( پارتی، یەكێتی، گۆڕان، پێكهاتەكان) پەرلەمانی كوردستان تەمەنی خۆی و حكومەت و سەرۆكایەتی هەرێمی تا رێژكردەوە، دواتر كاردانەوەی لەناو فراكسیۆنەكانی ئۆپۆزسیۆن درووستكرد بمێننەوە یاخود پەرلەمان چۆڵ بكەن.  - لە ئێستادا  (شایان عەسكەری) پەرلەمانتاری فراكسیۆنی نامەی دەستلەكاركێشانەوی ئاراستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان كردووە، لە حاڵەتی كشانەوەی لە لیستی گۆڕان كاندیدێكی تری ژن كە زۆرترین دەنگی هێناوە دەچێتە شوێنی كە بەپێی ریزبەندی (سۆز عەبدولقادر) دەچێتە شوێنی شایان عەسكەری.  - پەرلەمانتارانی فراكسیۆنی نەوەی نوێ كە سێ ئەندامن بڕیاریانداوە بەشداری كۆبونەوەكانی پەرلەمان نەكەن و موچە وەرنەگرن و ژمارە بانكیەكانیان دابخەن، لەم حاڵەتەدا بە بیانوی ئامادەنەبوون لە دانیشتنەكانی پەرلەمان بە بێ مۆڵەت، پەرلەمان دورخستنەوەیان بخاتە دەنگدانەوەو لە هەمان لیست كاندیدەكانی تر شوێنیان دەگرنەوە.   - پێنج پەرلەمانتاری فراكسیۆنی یەكگرتوو بە بڕیاری ئەنجومەنی سەركردایەتی حزبەكەیان بڕیاریانداوە بكشێنەوە، ئەگەر چی ئەو پەرلەمانتارانە نوسراوێكی (14) خاڵیان ئاراستەی سەركردایەتی حزبەكەیان كردووەو باسیان لە گرنگی مانەوەیان كردووە لە پەرلەمانی كوردستان، لە یەكێك لە خاڵەكانیان باسیان لەوە كردووە لە ساڵی 2017 تەمەنی پەرلەمان درێژكرایەوەو فراكسیۆنی یەكگرتوو نەكشایەوە.    یەكگرتوو لەگەڵ بزوتنەوەی ئیسلامی بەیەك لیست بەناوی (بەرەو ئیسڵاح)بەشداریان كردو بە كشانەوەی پەرلەمانتارانی یەكگرتوو كاندیدەكانی بزوتنەوەی ئیسلامی دەچنە شوێنیان كە بریتین لە ( كامیل مەحمود، محەمەد بازیان، عەبدوڵا وەرتی، لەیلا عەلی عەبدولعەزیز،  عومەر یوسف)، هەرچەندە هێشتا بزوتنەوەی ئیسلامی بڕیاری كۆتایی نەداوە لەو بارەیەوە. ئەگەر حزبەكە بڕیاری كشانەوەی داو هیچ كانیدیدَكی لیستەكە ئامادە نەبوو بچێتە پەرلەمان ئەوا دەنگ و كورسیەكانیان دابەش دەكرێن بەسەر لیستە براوەكاندا، واتا ئەگەر كاندیدەكانی بزوتنەوە ئامادە نەبن بچنە پەرلەمان ئەوا كورسیەكانی فراكسیۆنی یەكگرتوو دابەش دەكرێن بەسەر لیستە براوەكاندا و ئەو پێنج كورسیەی یەكگرتوو سێ كورسی بۆ فراكسیۆنی پارتی و دوو كورسی بۆ فراكسیۆنی یەكێتی دەچێت.  شیروان زرار وتەبێژی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردن و راپرسی لەوبارەیەوە نوسیویەتی: لەكاتیك ئەگەر ئەو لیستە پاڵێوراوەكانی  بەڕیزبەندی ئامادەنەبوون كورسی ئەندام پەرلەمانتارە دەستلەكاركێشاوەكان پڕبكەنەوە،یاخود یەدەگی پاڵێوراویان نەبوو بۆ پڕكردنەوە،ئەوكات سەرجەم دەنگی ئەو قەوارەیە كەلەهەڵبژاردن بەدەستی هێناوە بووە بە كورسی پەرلەمانی دابەشی قەوارە براوە بەشداربووەكانی تری ناوپەرلەمان دەكرێت بەپێی ریزبەندی كورسی ودەنگەكانیان.  

(درەو):  لە رۆژی 16ی ئۆكتۆبەردا فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی كەركوك كرایەوە، كۆمپانیایەكی سەربە ئیدارەی گشتی یەكێتی كاروباری ناو فڕۆكەخانەكەی وەرگرتووە.  ئەمڕۆ (16ی ئۆكتۆبەر) لە پێنجەمین ساڵیادی رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەردا، پارێزگاری بەوەكالەتی كەركوك‌و لەگەڵ نوێنەری سەرۆك وەزیرانی عێراق‌و وەزیری گواستنەوەی عێراقدا فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی كەركوكی كردەوە.  كردنەوەی ئەم فڕۆكەخانەیە لە رۆژی 16ی ئۆكتۆبەردا، وانیشانی دەدات پارێزگاری كەركوك كە سەربە پێكهاتەی عەرەبە دەیەوێت ئەو پەیامە بە خەڵكی كەركوك‌و رایگشتی عێراق بگەیەنێت، لەدوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017وە كە هێزی پێشمەرگە لە سنورەكە كشاوەتەوە‌و هێزەكانی عێراق چونەتە شوێنەكان، كەركوك ئاوەدانكردنەوە‌و پێشكەوتن بەخۆوە دەبینێت.  لە مەراسیمی كردنەوەی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی كەركوكدا فەریق روكن عەلی فرێجی فەرماندەی ئۆپراسیۆنە هاوبەشەكانی سوپای عێراق‌و ژمارەیەك بەرپرسی دەسەڵاتی فڕۆكەوانی عێراق‌و دەروازە سنورییەكان بەشداربوون، راكان جبوری پارێزگار كردنەوەی ئەم فڕۆكەخانەیە بە دەستكەوتی خۆی دەزانێت‌و دەڵێ" بەڵێنمانداو جێبەجێمان كرد".  كۆمپانیای (ئەزمەڕ ئێر) كە سەر بە ئیدارەی گشتی یەكێتی نیشتمانی كوردستانە كاروباری (چالاكی زەمینی‌و خزمەتگوزاری) فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی كەركوكی وەرگرتووە‌و لەئەمڕۆوە دەستبەكاربووە،(ئەزمەڕ ئێر) یەكێكە لەو كۆمپانیایانەی كە كار بۆ ئیدارەی گشتی یەكێتی دەكات‌و داهاتەكەی بۆ خەزێنەی یەكێتی دەگەڕێتەوە.  دوای كشانەوەی سوپای عێراق لەبەردەم هێرشی چەكدارانی داعشدا، ساڵی 2014 هێزی پێشمەرگەی حكومەتی هەرێمی كوردستان روبەڕووی داعش بووە‌و چووە ناو شاری كەركوك.  دوای ریفراندۆمی سەربەخۆیی كوردستان كە ناوچە جێناكۆكەكانیشی گرتەوە لەناویاندا (كەركوك)، سوپای عێراق لە 16ی ئۆكتۆبەری 2017دا‌و دوای شكانی داعش لە سنورەكە، جارێكی تر گەڕایەوە‌و  شاری كەركوك‌و ناوچەكانی تری لە دەستی هێزی پێشمەرگە سەندەوە.  ئەمانە كۆمەڵێك رووداوی سەربازی‌و سیاسین كە لە رۆژانی پێش‌و پاش 16ی ئۆكتۆبەر رویانداوە‌و بەهۆیەوە كورد دەسەڵاتی لە ناوچە "جێناكۆكەكان" لەدەستداوە، لەم روداوانەدا پارتی‌و یەكێتی وەكو دوو هێزی دەسەڵاتداری هەرێمی كوردستان هەردوولایان یەكتری بە "خیانەت" تۆمەتبار دەكەن. یەكێتی بەوپێیەی بەر لە ریفراندۆم‌و رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر پۆستی پارێزگاری كەركوكی بەدەستەوە بووە، زیانی گەورەی لە كەركوك بەركەوتووە، لەوكاتەوە تائێستا كەسێك لە پێكهاتەی عەرەبی بووە بە پارێزگاری كەركوك.  یەكێتی لە گفتوگۆكانی پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا كە ساڵی 2019 بەڕێوەچوو، پرسی وەرگرتنەوەی پۆستی پارێزگاری كەركوكی كرد بە مەرج لەسەر پارتی، بەڵام ئەم مەرجە هێشتا جێبەجێ نەكراوە. بەمدواییەش كە پارتی‌و یەكێتی لەسەر پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق دانوستانیان كرد، یەكێتی جارێكی تر پرسی پۆستی پارێزگاری كەركوكی هێنایەوە پێش، بەڵام هیچ گرەنتییەكی لەمبارەیەوە پێنەدرا، بەوپێیەی پۆستی پارێزگاری كەركوك پۆستێك نییە تەنیا لەناو پێكهاتەی كوردا یەكلابكرێتەوە‌و رەهەندی دەرەكی هەیە‌و توركیا قسەی تێدا دەكات.   

  راپۆرت: درەو  پێنج ساڵ تێپەڕ دەبێت بەسەر روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەردا، بەڵام هێشتا بابەتی گەرمی ململانێی نێوان پارتی‌و یەكێتییەو ساڵانە بە هێرشكردنە سەر یەكتر، یادی دەكەنەوە، ئەمە لەكاتێكدایە لەم رووداوانەدا یەكێتی‌و پارتی هێندەی یەك خاكی ناوچەی جێنفوزیان لە دەستداوە، لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی (11,800) كم2 خاك لەدەستدراوەو لە ناوچەی جێنفوزی پارتی (15,400) كم2 خاك لەدەستدراوە.   ریفراندۆمی بەر لە ئۆكتۆبەر رۆژی 6/7/2017 لیژنەی باڵای ریفراندۆم كە مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و سەرۆكی ئەوكاتی هەرێمی كوردستان سەرۆكایەتی دەكرد، بڕیاریدا رۆژ 25/9/2017 ریفراندۆم بەڕێوەبچێت بۆ بڕیاردان لەسەر سەربەخۆیی‌و جیابونەوەی هەرێمی كوردستان لە عێراق، پەرلەمانی كوردستان كە ئەوكات ماوەی دوو ساڵ بوو پەكخرابوو، دەستی بەكاركردەوەو لە دانیشتنێكدا بڕیاری ریفراندۆمی پەسەندكرد. جگە لە بزوتنەوەی گۆڕان‌و كۆمەڵی ئیسلامی، لایەنە سیاسییە سەرەكییەكانی تر هەمویان بەشداربون لە لیژنەی باڵای ریفراندۆم. سەرباری ناڕەزایەتی‌و كێشمەكێشی زۆر لەسەر ئاستی ناوخۆیی‌و فشارەكان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بەتایبەتی ئەمریكاو توركیاو ئێران، لەو وادەیەی كە دیاریكرابوو، ریفراندۆم بەڕێوەچوو. 21 رۆژ دوای بەڕێوەچونی ریفراندۆم، حكومەتی عێراق كە تازە لە كۆتایی شەڕی دژ بە "داعش" نزیكدەبوەوە، بەشێوەیەكی كرداری ئاڕاستەی شەڕی گۆڕی بەرەو ئەو ناوچانەی كە لەدوای ساڵی 2003و كەوتنی سەددامەوە كەوتبونە ژێر كۆنترۆڵی كورد.  كۆكردنەوەی هێز.. سەرەتای روداوەكان حكومەتی عێراق كە خۆی لە بنەڕەتەوە بە بیانوو بوو لە دەسەڵاتی كورد بەسەر ناوچە جێناكۆكەكان، لەدوای بەڕێوەچوونی ریفراندۆم بەهانەی شەڕی لەدژی كورد دەستكەوت، ئەوەشی زیاتر پاڵی بە سوپای عێراقەوە نا هێرش بكات، بەڕێوەچونی ریفراندۆم بوو لەو ناوچانە. سوپای عێراق هەڵمەتی سەربازی بۆسەر "داعش" لە قەزای حەویجەی سەربە پارێزگای كەركوك دواخست بۆ دوای شەڕی موسڵ، ئەمە پەیامێكی روون بوو بۆ دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان بەر لە ریفراندۆم كە سوپای عێراق جارێكی تر دەگەڕێتەوە بۆ كەركوك، بەڵام ئاستی هەڕەشەكە بە هەند وەرنەگیرا. سوپای عێراق بەبیانوی شەڕی حەویجەوە هێزێكی زۆری لە سنوری كەركوك كۆكردەوە، بەر لە شەڕی حەویجە، حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی عێراق سەردانی كەركوكی كرد، دەسەڵاتدارانی عێراق وایان نیشان دەدات كە بەهاوبەشی لەگەڵ هێزی پێشمەگە هێرش دەكەنەسەر "داعش" لە حەویجە، بەمشێوەیە سوپای عێراق هێزی خۆی لە سنورەكە جێگیركرد وەكو ئامادەكارییەك بۆ گەڕانەوە بۆ ناو كەركوك. بەوشێوەیەی بڕیاری لێدرابوو، سوپای عێراق هێرشی كردەسەر "داعش" لە حەویجەو سنورەكەی كۆنترۆڵكرد، هێزی پێشمەرگە بەهیچ جۆرێك بەشداری لە ئۆپەراسیۆنەكەدا نەكرد، دوای حەویجە، سوپای عێراق بەتەواوەتی دەستی كرایەوە بۆ روبەڕووبونەوەی پێشمەرگە. حكومەتی عێراق كە سەرەتا داوای دەكرد پێشمەرگە تەنیا ئەو ناوچانە رادەست بكاتەوە كە لە شەڕی دژ بە رێكخراوی "داعش" لە ساڵی 2014وە دەستی بەسەردا گرتوون، بەڵام ئێستا كە شەڕ كۆتایهاتووە، دەیەوێت دەسەڵاتی كورد بگەڕێنێتەوە بۆ سنوری هەرێمی كوردستان بەر لە روخانی رژێمی سەددام لە ساڵی 2003دا. قایمكردنی سەنگەرەكان سوپای عێراق لە نزیك هێزەكانی پێشمەرگە دەستیكرد بە لێدانی سەنگەر، هێزەكانی فیرقەی نۆی تانك‌و پۆلیسی فیدراڵی‌و فیرقەی ئاڵتونی‌و حەشدی شەعبی لەناوچەكەدا كۆبونەوەو ژمارەیەكی زۆر چەك‌و تەقەمەنی قورسیان لەگەڵ خۆیاندا هێنا، لە رۆژی 14ی ئۆكتۆبەرەوە دەستیان بە جموجوڵ كرد. هەڕەشەی هێرشی سوپای عێراق‌و حەشدی شەعبی بۆسەر پێشمەرگە لە سنوری كەركوك گەیشتە خاڵی سفر، هەندێك لە بەرپرسانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان هەستیان بە مەترسیی دۆخەكە كردبوو، دەرگای گفتوگۆیان لەگەڵ سەركردەكانی حەشدی شەعبی كردەوە بەمەبەستی رێگریكردن لە رودانی شەڕ، سەركردەكانی حەشد دەستپێشخەرییان بۆ گفتوگۆ قبوڵكرد، شەڕ لەبەردەرگای پێشمەرگەدا بوو، سەركردەكانی حەشد دووجار مۆڵەتیان بە فەرماندەكانی پێشمەرگەداو هێرشیان دەست پێ نەكرد، جاری یەكەم ماوەی (48) كاتژمێرو جاری دووەم ماوەی (24) كاتژمێر، بەڵام گفتوگۆكان هیچ شتێكیان لێ سەوز نەبوو. رۆژی 15ی ئۆكتۆبەر، پەرەسەندنێكی خێرا رویدا، كاتژمێر 11ی پێشنیوەڕۆ (حاجی ئیقبال پور)و (ئەبو عەممار) كە دەوترێت دوو فەرماندەی سەربازی ئێرانین، سەردانی بارەگای میحوەری (4)ی كەركوكی هێزی پێشمەرگەیان كرد، دوای كۆبونەوەكە، وەستا رەسوڵ فەرماندەی میحوەرەكە ئاشكرایكرد، ئیقبال پورو ئەبو عیماد پێیان وتوون: بەخۆشی بێت یان ناخۆشی دەبێت پێشمەرگە ئەم شوێنانە رادەستی هێزە عێراقییەكان بكات: •    سەربازگە كۆنەكانی كەركوك •    بیرە نەوتەكان •    جادە حەولییەكەی كەركوك تاوەكو گوندی كەڵوڕ لەنێوان ناحییەی پردێ‌و شاری كەركوك، كە شەقامی سەرەكی كەركوك- هەولێر كۆنترۆڵ دەكات پێشمەرگە بەم پێشنیازانە قایل نەبوو، ئیقباڵ پورو ئەبو عیماد كە دڵنیابوون، پێشمەرگە ئامادە نییە ئەو ناوچانە رادەستبكات، بە وەستا رەسوڵی فەرماندەی میحوەری (4)یان رایگەیاند: •    لەم ساتەوە چاوەڕوانی ئەوە بكەن هێرشی دەستپێدەكات •    تاكە هۆكارێك كە هێرشەكەمان رابگرێت، ئەوەیە چاوەڕوانی كۆبونەوەی دوكان دەكەین، ئەگەر سەركردایەتی سیاسی كورد بڕیاریدا لەچوارچێوەی دەستوردا كێشەكانی لەگەڵ عێراق چارەسەر بكات، هێرش ناكرێت كۆبونەوەكەی دوكان رۆژی 15ی ئۆكتۆبەر لە قەزای دوكان كۆبونەوەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی‌و پارتی بەڕێوەچوو، مەسعود بارزانی سەرۆكایەتی كۆبونەوەكەی دەكرد، لە لایەنی یەكێتی، كۆسرەت رەسوڵ‌و هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەدو مەلا بەختیار بەشداربوون، پاشان بافڵ تاڵەبانی كوڕە گەورەی جەلال تاڵەبانی دەچێتە ناو كۆبونەوەكەوەو دەڵێت" دەبێت لێكتێگەیشتن لەگەڵ حكومەتی عێراق بكەین، ناچارین ئەو لێكتێگەیشتنە بكەین"، مەسعود بارزانی بە بەرپرسانی یەكێتی دەڵێت" هیچ رێككەوتنێك لەئارادایە؟"، كۆسرەت رەسوڵ‌و مەلا بەختیار دەڵێن" نەخێر، چونكە هێز لای ئێمەیەو ئەگەر رێككەوتنێك هەبێت، دەبێت ئێمە ئاگاداربین"، ئەمە وا دەكات بارزانی زۆر گوێ بۆ قسەكانی بافڵ تاڵەبانی شل نەكات. راگەیەندراوی كۆتایی كۆبونەوەی دوكان هیچ شتێكی تێدا نەبوو كە وەڵامدەرەوە بێت بۆ راگرتنی هەڕەشەكەی (ئیقبال پورو ئەبو عیماد)، بەدیاریكراویش راگەیاندنی ئەوەی كە هەرێمی كوردستان ئامادەیە لەچوارچێوەی دەستوری عێراقدا كێشەكانی لەگەڵ بەغداد چارەسەر بكات. رێككەوتنی یەكێتی‌و حكومەتی عێراق لە رۆژانی دوای 16ی ئۆكتۆبەر، كاتێك ململانێ ناوخۆییەكانی یەكێتی توندبونەوە لەبارەی هۆكارەكانی لەدەستدانی كەركوك‌و لەلایەكی تر پارتی هێرشی راگەیاندنی توندی دەكردەسەر هەندێك لەسەركردەكانی یەكێتی‌و تۆمەتباری دەكردن بە "خیانەت"، بافڵ تاڵەبانی دەقی رێككەوتنێكی نێوان یەكێتی‌و حكومەتی عێراقی بڵاوكردەوە، كە بەپێی قسەی خۆی، لە رۆژی 14ی ئۆكتۆبەردا لەلایەن (38) كەس لە ئەندامانی مەكتەبی سیاسی‌و سەركردایەتی یەكێتییەوە ئیمزای لەسەر كراوە. دەقی رێككەوتنەكەی یەكێتی‌و حكومەتی عێراق بۆ رێگرتن لە روودانی شەڕ لەنێوان سوپای عێراق‌و پێشمەرگە لە سنوری كەركوك، ئەم خاڵانە لەخۆدەگرێت: •    سەركردایەتی سەربازی هاوبەش لەسنوری كەركوك پێكبهێنرێت، نوێنەری هێزەكانی ئەمریكاو پێشمەرگەو سوپای عێراقی تێدا بێت. ئەركی سەرەكی بریتییە لە دابینكردنی ئاسایش‌و ئارامی لەو ناوچانەو بارەگاكەشی لە سەربازگەی "كەی وەن"ی شاری كەركوك دەبێت. •    هیچ هێزێكی سەربازی نەهێنرێتە ناو شاری كەركوك. •    كێشەو ناكۆكییەكانی تر لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ لەڕێگەی دیالۆگ لەچوارچێوەی دەستوردا چارەسەر بكرێت. •    نەتەوە یەكگرتووەكان‌و ئەمریكا هاوكار‌و پشتیوان بن بۆ جێبەجێكردنی ئەو خاڵانەی سەرەوە.  رۆژی 16ی ئۆكتۆبەر، مەسعود حەیدەر ئەندامی پەرلەمانی عێراق رایگەیاند، بافڵ تاڵەبانی‌و هادی عامری فەرماندەی هێزەكانی حەشدی شەعبی رێككەوتنیان كردووە بۆ گەڕانەوەی هێزە عێراقییەكان بۆ ناوچە دابڕاوەكان. بەپێی قسەی مەسعود حەیدەر، ئەو رێككەوتنەی نێوان بافڵ تاڵەبانی‌و هادی عامری، بەسەرپەرەشتی حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراق‌و نێوەندگیری قاسم سولەیمانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران كراوە. ئەو پەرلەمانتارە كوردە، ئەوكات ئاماژەی بەوەكردووە، خاڵەكانی ئەو رێككەوتنە لە بیرۆكەیەكی فەرەنسییەوە سەرچاوەی گرتووە بۆ دابەشكردنی هەرێمی كوردستان بۆ دوو ئیدارە یان دوو هەرێم، بۆ ئەوەی بەوتەی ئەو، كورد بیر لە مافی چارەی خۆنوسین نەكاتەوە لە ئایندەی نزیكدا. ناوەڕۆكی ئەو رێككەوتنە بەپێی ئەوەی مەسعود حەیدەر لەوكاتەدا بڵاویكردەوە، ئەم خاڵانە لەخۆدەگرێت: •    گەڕانەوەی هێزەكانی عێراق بۆ ناوچە دابڕاوەكان‌و كشانەوەی هێزی پێشمەرگە لەو ناوچانە بەبێ شەڕ. •    تەسلیمكردنی 17 یەكەی ئیداری (قەزاو ناحیەو ناوەندی كركوك) بەدەسەڵاتی ئیتحادی كە لەدوای ساڵی 2014 حكومەتی هەرێمی كوردستان ئیدارەی ئەدات. ئەگەر ئەوانە تەسلیم نەكرێت، ئەوا عێراق داوای 11 یەكەی ئیداری تریش دەكات كە پاش 2003 هەرێم ئیدارەی ئەدات. كۆی گشتی دەبێتە 28 یەكەی ئیداری. •    ناوەندی كەركوك ئیدارەی هاوبەش دەبێت، 15 گەڕەكی كوردی لەلایەن كوردەوە ئیدارە ئەدرێت‌و 25 گەڕەكی تری پێكهاتەكانی تر خۆیان ئیدارەی ئەدەن‌و ئەم حاڵەتە بۆ شەش مانگ بەردەوام دەبێت. •    جێگا ستراتیژییەكانی كەركوك لەلایەن حكومەتی ئیتحادی بەڕێوەدەبرێت، سەربازگەی كەیوان‌و فڕۆكەخانەو بیرە نەوتەكانی كەركوك. •    كردنەوەی فڕۆكەخانەی سلێمانی بەڕووی گەشتی نێودەوڵەتیدا. •    پێدانی موچەی فەرمانبەرانی سنووری سلێمانی‌و كەركوك لەلایەن حكومەتی ئیتحادییەوە. •    پێدانی موچەی پێشمەرگەی سنوری سلێمانی بەپێی لیستی ئامادەكراو لەلایەن بافڵ تاڵەبانی. •    دروستكردنی هەرێمی هەڵەبجە- سلێمانی- كەركوك. •    تەشكیلكردنی حكومەتێك بۆ ئەم هەرێمە نوێیە. بارزانی لە هەڵوێستی وڵاتان تێنەگەیشت! پێش ئەوەی بافڵ تاڵەبانی هەواڵی رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی عێراقی پێبدات، بارزانی چەندین هەواڵی تری سەبارەت بە هەڵوێستی وڵاتانی لەبارەی ریفراندۆمەوە بیست، بەڵام گوێی بەهیچ یەكێك لەو هەڵوێستانە نەدا. ئەمریكاو بەریتانیاو فەرەنساو یەكێتی ئەوروپاو توركیاو ئێران بەفەرمی دژایەتی خۆیان بۆ ریفراندۆم راگەیاند، روسیا هەڵوێستی روون نەبوو، ئیسرائیل تاكە وڵات بوو بەفەرمی پشتیوانی ریفراندۆمی كرد، بارزانی پشتی لە هۆشداریدانی ئەو وڵاتانە كرد لەبارەی سازدانی ریفراندۆم، بۆیە لە 16ی ئۆكتۆبەردا، جیهان بێدەنگ بوون لە هێرشی سوپای عێراق بۆسەر كەركوك‌و ناوچە جێناكۆكەكانی تر. 16ی ئۆكتۆبەر چی رویدا؟ كاتێك هەوڵە سیاسییەكان بۆ چارەسەر نەگەیشتە ئەنجام‌و كۆبونەوەی دوكان هیچ وەڵامێكی قایلكەری نەدایەوە كە هێرشی سوپای عێراق رابگرێت، شەوی 15 لەسەر 16ی ئۆكتۆبەر كاتژمێر (9:30) خولەك، هێزە عێراقییەكان دەستیان بە جموجوڵ كرد بە ئاڕاستەی سەنگەرەكانی پێشمەرگە لە سنوری كەركوك. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە (درەو) بۆ نوسینی ئەم راپۆرتە كۆی كردونەتەوە، بڕیاربووە سوپای عێراق كاتژمێر (1)ی شەو هێرش بكات، بەڵام كاتێك بینیویەتی هێزەكانی پێشمەرگە پاشەكشێ دەكەن، هەرزوو هێرشەكەی دەستپێكردووە. كشانەوەی هێزی پێشمەرگە بۆ خەڵك چاوەڕوان نەكراو بوو، چونكە ئەوكات وەستا رەسوڵ فەرماندەی میحوەری باشوری هێزی پێشمەرگەی كەركوك كە سەربە یەكێتییە لێدوانێكی داو وتی:" تەمەننا ئەكەین بێن ئەوەندەیان پێ دەڵێن با بێن.. حەشدی شەعبی دوژمنمانن"، هاوكات كەمال كەركوكی فەرماندەی میحوەری رۆژئاوای كەركوكی هێزی پێشمەرگە كە سەربە پارتییە رایگەیاند:" ئەگەر بێن دەرسێكیان پێدەدەین قەت لەبیریان نەچێتەوە". دوای ئەم قسانە، هێزەكانی (70) كە سەربە یەكێتی بوون، پاشەكشێیان كرد، هێزەكانی (80)ش كە سەربە پارتی بوون، بە هەمان شێوە كشانەوە، دیمەنی كشانەوەی پێشمەرگە هەرزوو میدیاكانی جیهانی داگیركرد، خەڵێكی زۆری كورد كەركوكیان بەرەو شارەكانی هەرێمی كوردستان جێهێشت، لە شارەكانی هەرێم خەڵك بە خەمبارییەوە پێشوازییان لە هەواڵی شكانی هێزی پێشمەرگە كرد، كۆچكردووە (نەجمەدین كەریم) پارێزگاری كەركوك كە سەربە یەكێتی بوو، شارەكەی جێهێشت‌و رووی لە هەولێر كرد.    بەرپرسانی یەكێتی نیشتمانی دابەشبوون بەسەر دوو بۆچوندا، بەرەیەك كشانەوەی پێشمەرگەی وەكو "خیانەت" ناودەبرد، بەرەكەی تر دەیانوت" كشانەوەكە تەكتیكییەو هێزی پێشمەرگە و سوپای عێراق نابەرامبەرەو كورد لەو شەڕەدا زیانی گەورەی بەردەكەوت ئەگەر پاشەكشێ نەكات"، لەنێوان ئەم دوو بەرەیەدا، هەندێك لەسەركردەكانی تری یەكێتی باسیان لەوەدەكرد، پێشمەرگە بە رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی عێراق كشاوەتەوە، ئاراس شێخ جەنگی برای لاهور شێخ جەنگی بەرپرسی ئەوكاتی ئاژانسی پاراستن‌و زانیاری- زانیاری كە سەربە یەكێتییە رۆژی 16ی ئۆكتۆبەر لەناو شاری كەركوك دەركەوت‌و داوای لە خەڵك كرد بگەڕێنەوە، لەرۆژانی دواتردا زیاتر ناوی ئاراس شێخ جەنگی لە میدیاكانی كوردستانەوە درەوشایەوە، پارتییەكان وەكو "خیانەتكار" ناویان دەبرد، هەندێك لە یەكێتییەكانیش بەرگرییان لێدەكرد. ئاراس شێخ جەنگی ئەوكات رایگەیاند، ئەوان بەو هەنگاوەیان كەركوكیان لە كارەسات رزگاركردووە، چونكە گرتنی كەركوك لەلایەن هێزە عێراقییەكان لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی نێودەوڵەتیدا بووەو توركیاو ئێران‌و تەنانەت ئەمریكاش پشتیوانی ئەوەیان كردووە دۆخی كەركوك بگەڕێندرێتەوە بۆ پێش ساڵی 2003. هەر ئەو رۆژانە بوو كە ئاراسی شێخ جەنگی هێرشی توندی دەكردەسەر بنەماڵەی بارزانی تۆمەتباری دەكردن بەوەی هۆكاری ئەو روداوانە بوون كە بەسەر كەركوكدا هاتووەو ئەوان نەوتی كەركوكیان دزیوە. ئاراس شێخ جەنگی بەرگری لە گەڕانەوەی هێزە عێراقییەكان دەكرد بۆ كەركوك‌و دەیوت، ئەگەر حكومەتی ناوەند بگەڕێتەوە بۆ كەركوك خەڵك بارودۆخیان باشتر دەبێت، چونكە لە حكومەتی ناوەنددا یاسا سەروەرە، ئەمەش باشترە لەوەی لە كەركوك یەكێتی‌و پارتی دوو هێزی ئاسایشیان هەبێت، ئەو هەر لەو رۆژانەدا باسی لەوەدەكرد، لەماوەی 24 كاتژمێردا پارێزگارێكی نوێ بۆ كەركوك دادەنرێت‌و پارێزگار كورد دەبێت‌و كەسێكی یەكێتی دەبێت، بەڵام دوای چوار ساڵ تائێستا پارێزگارێكی عەرەب بە وەكالەت كاروباری كەركوك بەڕێوەدەبات. رۆژی 12/12/2017 ئاراسی شێخ جەنگی لە لێدوانێكی رۆژنامەوانیدا وتی:" ئامادەم بچمە بەردەم پەرلەمانی كوردستان‌و هەموو راستی رووداوەكان وەكو خۆی لەبەردەم ئەندام پەرلەمان‌و راگەیەندكاران بۆ هەموو هاوڵاتیان روون بكەمەوە، بەڵام پارتی بەهۆی ئەوەی نایەوێت خەڵك راستییەكان بزانن، رێگری دروستدەكەن". رۆڵی نەوت لە 16ی ئۆكتۆبەردا  كۆنترۆڵكردنی هەردوو بیرە نەوتی (ئاڤاناو بای حەسەن) لەلایەن پارتییەوە لەدوای هاتنی "داعش" بۆ ناوچەكەو كشانەوەی هێزەكانی عێراق، دەمێك بوو یەكێتی نیگەران كردبوو، پارتی لەو دوو بیرەوە رۆژانە زیاتر لە (260 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە دەكرد، وەكو باسدەكرێت یەكێك لە هۆكارەكانی رێككەوتنی یەكێتی لەگەڵ حكومەتی عێراق لەبارەی كەركوكەوە پەیوەندی بەو بیرە نەوتانەوە هەبووە. بەشێكی تری هۆكاری روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر بۆ ئەوە دەگەڕێندرێتەوە پارتی كە دەستی بەسەر نەوتی ئەو دوو بیرەی كەركوكدا گرتووە، رێككەوتنی لەگەڵ كۆمپانیای (روسنەفت)ی روسی كردووە، لە حاڵێكدا حكومەتی عێراق رێككەوتنی لەبارەی نەوتەوە لەگەڵ كۆمپانیای (بریتش پترلیۆم)ی بەریتانی هەبووە، لەدوای 16ی ئۆكتۆبەر، كۆمپانیا بەریتانییەكە رێككەوتنی لەگەڵ راكان سەعید پارێزگاری كەركوك بەوەكالەت كردو هەرزوو رێككەوتنەكەش چووە بواری جێبەجێكردنەوە، ئەمەش بە ئاگاداری باڵیۆزی بەریتانیا لە عێراق. كورد نیوەی خاكەكەی لەدەستدا! ئەوە لە كەركوك‌و بەشێك لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم رویدا، تەنها روداوێكی ئاسایی‌و كۆنترۆڵكردنی چەند ناوچەیەك نەبوو لەلایەن حەشدی شەعبی‌و هێزە عێراقییەكانەوە، بەڵكو لەدەستدانی بەشێكی زۆری خاكی كوردستان بوو بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ، كە لەماوەی سێ ساڵی پێشتردا بەخوێنی (هەزارو 700) پێشمەرگەو برینداربوونی زیاتر لە (12 هەزار) پێشمەرگەی تر لە شەڕی دژ بە "داعش"دا بەدی هاتبوو. ئەوەی لەماوەی (5 كاتژمێر)دا لە كەركوك‌و بەشێك لەناوچە كوردستانییەكانی تر دەرەوەی هەرێم روویدا، لەدەستدانی زیاتر لە (12 هەزار) كیلۆمەتر دووجا خاك بوو، بەو پێیەی پارێزگای كەركوك بەتەواوی لەگەڵ قەزای دوزخورماتوو لە پارێزگای سەڵاحەدین‌و ناحیەكانی جەلەولاو قەرەتەپەو جەبارە لە پارێزگای دیالە بەتەواوەتی كەوتنە دەست حەشددی شەعبی‌و هێزە عێراقییەكان. سەرباری ئەوەی هەردووكیان یەكتری بە "خیانەتكردن" تۆمەتبار دەكەن، بەڵام بە تەماشاكردنی نەخشەی ئەو زەوییانەی كە دوای 16ی ئۆكتۆبەرەوە رادەستی سوپای عێراق كراون، دەردەكەوێت هەردوو حزبە دەسەڵاتدارەكەی هەرێم بەرپرسیارن لەو شكستە مێژوییە. یەكێتی و پارتی كەمیان زیاتریان لەدەستداوە؟ لەدوای 16ی ئۆكتۆبەرەوە لە سنوری ناوچەی دەسەڵاتی یەكێتی (11 هەزارو 800) كیلۆمەتر دووجا خاكی هەرێمی كوردستان كەوتوەتە ژێر دەسەڵاتی هێزە عێراقییەكانەوە، لە سنوری دەسەڵاتی پارتیش  (15 هەزارو 400) كیلۆمەتر خاك رادەستكراوە، سەرباری ئەوەی پارتی یەكێتی تۆمەتبار دەكات بە "خیانەتكردن"، بەڵام ئەو روبەرەی كە خۆی لەو رۆژانەدا چۆڵیكردووە بۆ هێزە عێراقییەكان، لە روبەرەكەی یەكێتی زیاترە. روبەڕی گشتی خاكی ناوچە جێناكۆكەكان (44 هەزارو 330) كیلۆمەتر دووجایە، ئەم روبەرە رێژەی 51.4%ی كۆی گشتی خاكی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت. لەو روداوانەدا، یەكێتی نیشتمانی دەسەڵاتی لەم ناوچانە لەدەستدا: •    كەركوك •    داقوق •    خورماتوو •    دوبز •    خانەقین •    جەلەولا •    قەرەتەپە •    پردێ لەو روداوانەدا، پارتی دیموكراتی كوردستان دەسەڵاتی لەم ناوچانە لەدەستدا: •    رۆژئاوای كەركوك •    مەخمور •    گوێر •    شەنگال •    سنونێ •    زوممار •    رەبیعە •    بەعشیقە  

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   لەگەڵ سەرەتاکانی لەدایکبوونی دونیای نوێ لە سەدەی ھەڤدەھەمدا، پرۆسەیەکی درێژخایەنی دووسەرە لەدایکدەبێت، کە بریتییە لە پرۆژەی دروستکردنی ”دەوڵەتی مۆدێرن“ و دروستبوون و لەدایکبوونی ”تاکەکەسیی مۆدێرن“. ئەوەی بەدرێژایی سێ سەدەی ڕابردوو لە بەشێکی گەورەی جیھاندا ڕووئەدات پرۆسە ئاڵۆز و پڕ ھەڵبەز و دابەزەکانی ئەم لەدایکبوونە مێژووییە دوو جەمسەرەیە. ئەمەش نەک تەنھا لە ئەوروپا و ئەو بەشەی جیھاندا کە ناوی خۆرئاوای لێنراوە، بەڵکو لە سەرجەمی بەشەکانی تری جیھاندا. ھەردوو پرۆسەکەش ئاکارێکی گەردونیان ھەیە و لە ئێستاشدا کێشە سەرەکیی و تەحەدا گەورەکانی ئەو لەدایکبوونە و شێوەوەرگرتنی، لەو ناوچەیەی ئێمەدا بە ئاسانی ھەستیپێدەکرێت و دەبینرت. ئەوەی لە شەپۆلی یەکەمی بەھاری عەرەبیدا ڕوویدا، ئەوەی لە بزوتنەوەی سەوز لە ئێراندا دەرکەوت، ئەوەی لە ناڕەزاییدەربڕینەکانی پارکی غازی لە تورکیادا بینرا، ئەوەی لە خۆپیشاندانەکانی شەپۆلی دووھەمی بەھاری عەرەبی لە عێراق و سوداندا ڕویاندا، ئەوەی ئێستاش لە ئێراندا ڕووئەدات، پەیوەندییەکی پتەوی بەھەردوو ڕەھەندە سەرەکییەکەی دروستبوونی ئەم دونیا تازەیەوە ھەیە. ئەوەی دەیبینین ھەوڵدانی مێژوویی چەندان بکەری نوێی ناو مێژووی ئەو ناوچەیەیە، بۆ دروستکردنی دەوڵەتێکی مۆدێرن و بۆ ڕێگەخۆشکردن بۆ گەشەکردنی زیاتری ئەو تاکەکەسە مۆدێرنەی، باسمانکرد.  ئەمڕۆ بەشێکی گەورەی دانیشتوانی سەر ئەم ئەستێرەیە زۆر لەو ڕاستییە سادەیە تێگەیشتون کە دەوڵەت لە دونیای ئەمڕۆدا یان نابێت ھەبێت، یان کە ھەبوو پێویستە سەر بەو جۆرە لە دەوڵەتی مۆدێرن بێت کە لە سەدەی ھەڤدەھەمەوە لە پرۆسەی دروستبوون و گەشەکردنێکی ئاڵۆز و بەردەوامدایە. ئەو شێوازە لە دەوڵەت کە تیایدا دەسەڵاتەکان بەڕاستیی لەیەکتری جیاکراونەتەوە، دەزگای گرنگ و بەھێز بۆ لێپپرسینەوە و بەرپرسیارکردنی سیاسیی ھەن و کاردەکەن، دەستگۆڕکێی ڕاستەقینەی دەسەڵات لەناو ئەو دەوڵەتەدا ئەنجامئەدرێت، خودی دەوڵەتەکە خۆیشی ڕێژەییانە بێلایەن و چالاکانە چاودێرە بەسەر گشتێتی ژیانی کۆمەڵایەتییەوە. ھەر دەوڵەت خۆیشی توانای بەکارھێنانی توندوتیژیی و شەرعیەتی ئەو بەکارھێنانەی لەدەستدایە، بە تەنھا ئەویشە تواناکانی کۆکردنەوە و وەرگرتنی باجی لەدەستدایە. ئەم دەوڵەتە لەباتی خواست و ویست و زەوقی دەسەڵاتدارێک بەڕێوەیببات، ئیتر گرنگ نییە ئایەتوڵایەکی دینییە یان سەرۆکێکی نادینیی، پێویستە دەستورێک بەڕێوەیببات، کە یاسا و پرنسیپەکانی لەسەروی ھەمووان و ڕووبەڕووی ھەمووانە. لەناو ئەم دەوڵەتەدا بڕیار و سیاسەتەکان لەژێر سێبەری یاسا و لەناو دەزگا فەرمییەکانی حوکمڕانیدا دەدرێت، نەک لە ژووری تایبەتی پادشا و لە کۆشک و بارەگای ئەم یان ئەو سەرکردەی سیاسیدا.  مێژووی ئەم دەوڵەتە مۆدێرنە لە سەدەی ھەڤدەھەمدا بە سنووردارکردنی دەسەڵاتی پادشا و ئەمیر و سەرۆکەکان دەستپێدەکات، دواتر گەشەدەکات بۆ بەیاسا گەمارۆدانی حوکمڕانان و ڕەخساندنی توانا و دروستکردنی میکانیزمی تایبەت بۆ لێپرسینەوە و بەرپرسیارکردنیان. ئەم دۆخە دواتر گەشەدەکات ئەم دەوڵەتی مۆدێرنە لەگەشەی خۆیدا دەگۆڕێت بۆ ”دەوڵەتی یاسا“. قۆناغێک دواتریش ئەم دەوڵەتە دەبێت بە ”دەوڵەتی ماف“. مافەکانیش تا دێت گەشەی زیاتر و زیاتر دەکەن و لە سەدەی بیستەمدا ئەو جۆرە لە دەوڵەت لەدایکدەبێت کە بە ”دەوڵەتی خۆشگوزەرانیی“ ناودەبرێت. ئەمڕۆکە بڕێکی گەورەی دانیشتوانی خۆرھەڵاتی ناوەڕاست  ئەم ڕاستییە سادانە دەزانن و لە ڕێگای تەکنۆلۆژیای پەیوەندیی نوێوە، دەرکەوت و دەرەنجامەکانی لە ژیانی دانیشتوانی چەندان بەشی جیھاندا، دەبینن.  لە دەرەوەی ئەم مۆدێلی گەشەکردنە گشتییەی دەوڵەتدا کە باسمکرد، مۆدێلەکانی تری دەوڵەت لە دونیای ئەمڕۆدا ھەرچییەک بن، لە ھەربەشێکی دونیادا بن، ھەر فۆرمێکیان ھەبێت، دینیی بن یان نادینیی، بوونەوەرێکی سیاسیی ترسناکن و لە فۆرمی کابوسی جیاوازدا ئامادەن. دەوڵەت لە دونیای ئەمڕۆدا، جا چ لە ئێران بێت یان لە تورکیا یان لە سودان یان لە سعودیە یان لە عێراق یان لە میسر یان لە فەرەنسا یان لە بریتانیا و وڵاتانی ئەسکەندەنافیدا، لەبەردەم دوو ئەگەردایە: یان ئەوەیە دەوڵەتێکی مۆدێرنە بەو ئاکارانەی لەسەرەوە باسمکرد، یان ھەڕەشە و کارەسات و کابوسێکی گەورە و بەردەوامە بەسەر سنگیی ئەو کۆمەڵگا و ملیۆنەھا مرۆڤەوە کە حوکمڕانیان دەکات. سەرجەمی ئەو یاخیبوون و ناڕەزیبوونانەی لەم دەیەی دواییدا بینیومانن، یاخیبوونە بەڕووی ئەم دەوڵەت و حوکمڕانییە کابوسییانەدا، خواست و ویستی بونیادنانی دەوڵەتێکی مۆدێرن لەپشتیانەوە بووە و ئاراستەی کردون.  ھەرچی تاکەکەسی مۆدێرنیشە، ئەویش بوونەوەرێکی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی و کولتوریی تازەیە و لە سەدەی ھەڤدەھەمەوە و لەناو پرۆسەیەکی مێژوویی ھێجگار ئاڵۆز و پڕ لە ھەڵبەز و دابەزدا لەدایکدەبێت و گەشەدەکات. تاکەکەسێک کە ئاکاری سەرەکیی ئەو ”دینیی بوون“ یان ”دینی نەبوون“ نییە، ئەوە نییە باوەڕدارە یان بێباوەڕە، مەسیحیبوون یان ئیسلامبوون یان جولەکەبوون یان ھیندوسیبوون، یان ھەر ئاکارێکی دینیی تری لەم بابەتە، نییە. بەڵکو ئەوەی شوناسی ئەوە دیاریدەکات توانای بیرکردنەوەی سەربەخۆیە. ”من بیردەکەمەوە کەواتە من ھەم“ ئەو شوناسە تازەیەیە کە ئەم تاکەکەسە دروستیدەکات و لەگەڵخۆیدا دەیھێنتە ناو مێژووەوە. چیدی مەسەلەی سەرەکیی ئەوە نییە: ”من مەسیحیم کەواتە من ھەم“، یاخود ”من ھنیدۆسیم کەواتە من ھەم“، یاخود ”من موسڵمانم کەواتە من ھەم“، ”من سۆسیالیستم کەواتە من ھەم“، بەڵکو ئەوەیە ”من بیردکەمەوە کەواتە من ھەم“. لەم ساتەوەختەوە بەدوا مرۆڤ وەک بوونەوەرێکی بیرکەرەوە و ڕەخنەیی، دەچێتە شوێنی ”مرۆڤی دینیی“ و خودی دین خۆیشی، لەناو ئەم دۆخە مێژووییە تازەیەدا مانای نوێ و فۆرمی نوێ و ئەرک و وەزیفەی نوێ وەردەگرێت. بیرکردنەوە خۆیشی کردەیەکە ھەمیشە بە تێڕامان و گومان و پرسیارکردن دەستپێدەکات و بە پاسادان و سەلماندن کۆتاییدێت. ئەم مرۆڤە بیرکەرەوەیە مرۆڤێکی عەقڵانییە، خاوەنی عەقڵێکی پرسیارکەر و گومانکەر و پشکنەرە. لە سەدەی ھەژدەھەم و نۆزدەھەمیشدا ئەم تاکەکەسە لەپاڵ عەقڵدا، دەبێتە خاوەنی ئاکارێکی گرنگیی دیکە، کە شوناسی ئەو دەوڵەمەندتر و ئاڵۆزتر دەکات، ئەو ئاکارەش بوونی ئیرادەیە لای مرۆڤ، ئیرادەیەکی سەربەخۆ. ئیرادەیەک دەتوانێت ئازادانە بڕیاربدات و بجوڵێت. لەم ساتە بەدوا ئیرادە و عەقڵ دەبن بە ئاکاری بنەڕەتیی شوناسی ئەو تاکەکەسە.  ئەوەی شوناسی ئەو پەیوەندییەش دەستنیشاندەکات کە دەوڵەتی مۆدێرن و تاکەکەسی مۆدێرن بەیەکەوە گرێئەدات، ئازادییە. ئازادیی عەقڵ و بیرکردنەوە و ویژدان، ئازادیی ئیرادە و ھەڵبژاردنی سەربەخۆ. لەم پەیوەندیەدا دەوڵەت دەبێتە ئەو چوارچێوە سەرەکییەی ئازادییەکانی ئەم تاکەکەسە مۆدێرنە دەپارێزێت و دەستەبەردەکات، لە سنووری ئەو ڕێکەوتنە کۆمەڵایەتیەدا کە دروستدەبێت.   بە مانایەکی دیکە ئازادیی تاکەکەس بەر لە ھەمووشتێک لە بەرامبەر خودی دەوڵەت خۆیدا دەپارێزرێت و دەوڵەت بەشێوەیەک ڕێکدەخرێت نەتوانێت و نەیەوێت پەلاماری ئەو ئازادییە بدات. ھاوکات ئەم ئازادییە لە پەیوەندیی تاکەکەس بەو کۆمەڵگایەشەوە دەپارێزرێت کە لەناویدا دەژیی. واتە تەنھا داوا لە دەوڵەت ناکرێت ئەو ئازادییە تاکەکەسییانە بپارێزێت و بەرگریان لێبکات، بەڵکو ھەمان داواکاریی ڕووبەڕووی کۆمەڵگاش دەکرێتەوە و کۆمەڵگاش بەجۆرێک ڕێکدەخرێت و دادەڕێژرێتەوە ئەو ئازادییە تاکەکەسییانە بێنرخ و بێبەھا و تاوانبار نەکات و نەتوانێت و نەیەوێت، پەلاماریانبدات. لەم دۆخە مێژووییە نوێیەدا تاکەکەسەکان تەنھا ئازادنین، بەڵکو لەگەڵیەکتریشدا یەکسانن، دیندار و بێدین، ژن و پیاو، ڕەش و سپی، خەڵکی شار و خەڵکی لادێ، ھتد، ھەم ئازادن و ھەم یەکسانن... ھاوکات پرنسیپێکی دیکەش لەدایکدەبێت کە گرنگییەکەی لە گرنگیی ئازادبوون یەکسانبوون کەمترنییە، ئەویش پرنسیپی مافی جیاوازبوونە. ئەم مافەش مافێکە بۆ ھەمووان: ھەم بۆ تاکەکەس و ھەم بۆ گروپ و ھەم بۆ کۆمەڵە جیاوازەکان.  ئەوەی ئێستا لەو ناوچەیەی ئێمەدا ڕووئەدات لەدایکبوونی نەوەیەکی نوێیە کە ھەم دەوڵەتێکی مۆدێرنی پارەێزەر و چاودێریکراو و یاسادۆست و مافگەری، دەوێت، ھەم بەرجەستەبوونی ئامادەگیی تاکەکەسێکیشە داوای ئازادییە شەخسییەکان و داوای مافەکانی دەکات و خواستی یەکسانبوون و جیاوازبوون، ئاراستەیدەکات. ئەوەی دەیبینین لەدایکبوونی ئیرادەیەکە دەیەوێت خۆی سەروەری خۆی بێت، نەک ژیانی لەڕێگای چاوساغە دەرەکییەکانەوە دەستنیشان و ئاراستە بکرێت. ئەم تاکەکەسە تازەیە ھەم دەوڵەتێکی نوێ و ھەم کۆمەڵگایەکی جیاواز و ھەم شوناسێکی نوێی دەوێت، کە وابکەن خۆی ئەندازیار و دروستکەر و داھێنەری کەسایەتیی و خواستەکانی خۆی بێت. لە بەھاری عەرەبیدا خەڵک داوای نان و ئازادیی و کەرامەتی دەکرد، ئەوانەی ئەمڕۆکەش ھەمان داواکارییان ھەیە، بەڵام تێکەڵ بە خواستێکی بەھێزیش بۆ یەکسانی ڕەگەز و ڕێزگرتنی ماف و ئازادیی ژنان.  یەکێک لەو پرسیارگەلە سەرەکییانەی مرۆڤ لە سەردەمی مۆدێرنەدا دەیانکات، پرسیارەگەلێکی لەم شێوەیەیە: ئایا من کێم؟ من چیم؟ ھەڵگری چ خەون و خولیا و خواستێکم؟ کام شوناس شوناسی ڕاستەقینەی منە؟ چۆن دەتوانم ئەو کەسەبم کە دەمەوێت ببم؟ ھتد..لەم ساتەدا نە ئەو جۆرانەە لە کۆمەڵگا و نە ئەو مۆدێەلانە لە دەوڵەت کە لەناوچەکەدا ھەن و ئامادەن، ھاریکاریی بەشێکی گەورەی تاکەکەسەکان ناکەن بتوانن ئازادانە خۆیان وەڵامی ئەم پرسیارانە بدەنەوە. یەکێک لە ھۆکارە سەرەکییەکانی ئەو یاخیبوونانەی لەم دوو دەیەی دواییدا لەو ناوچەیەدا بینیومانە، ھاتنەکایەی ئەو جۆرە تایبەتەی پرسیارکردنە لای ئەو بوونەوەرە تازەیەی لەناو مێژووی ئەو ناوچەیەدا لەدایکبووە: لەدایکبوونی تاکەکەس.