(درەو):  وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی ئازاری نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (٧ ملیارو ٤٠٤ ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت (١٠٠ ملیۆن و ٩١٣ ھەزارو ٢٧) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت (٣ ملیۆن و ٢٥٥ ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (٧٣,٣٧) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی نەوتی مانگی شوباتی 2023 راگەیاند:  •    داهاتی نەوت  گەیشتوەتە (7ملیارو 81ملیۆن‌) دۆلار. •    تێكڕای بڕی هەناردەی نەوتی خاو  گەیشتوەتە (92ملیۆن‌و 255ملیۆن و  610هەزار) بەرمیل‌ رۆژانە (3 ملیۆن و  295هەزار ) بەرمیل نەوت فرۆشراوە. -    تێكڕای نرخی بەرمیلێك نەوت لە مانگی شوباتی 2023گەیشتوەتە (76.75) دۆلار. 

(درەو):  بە ئامادەبوونی فەرماندەی فەیلەقی "قودس"ی ئێران، حكومەتی هەرێم لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ رێككەوتنی كرد، قایل بوو بەوەی نەوت رادەستی "سۆمۆ" بكات، لەبەرامبەردا حكومەتی فیدراڵ بەڵێنیداوە پۆستی جێگری سەرۆكی كۆمپانیای "سۆمۆ" بدات بە كورد.  بەپێی ئەو زانیارییانەی لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە دەست (درەو) كەوتوون، تا درەنگانێكی دوێنێ شەو، لە ماڵی فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق لە بەغداد، كۆبونەوەیەكی فراوان لەنێوان نوێنەرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی فیدراڵ بەڕێوەچووە، لە كۆبونەوەكەدا ئیسماعیل قائانی فەرماندەی فەیلەقی "قودس"ی سوپای پاسداران ئێران بەشداربووە.  (درەو) زانیویەتی، لە كۆبونەوەكەدا هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ رێككەوتنی بەراییان كردووە بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم لەرێگەی توركیاوە.  رێككەوتنەكە بەمشێوەیە:  •    حكومەتی هەرێم كوردستان قایل بووە بەوەی نەوتەكەی خۆی رادەستی كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" بكات.  •    لیژنەیەكی هاوبەش لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ پێكبهێنرێت بۆ چاودێریكردنی پرۆسەی هەناردەو فرۆشتن‌و داهاتی نەوتی هەرێم.  •    داهاتی نەوتی هەرێم بخرێتە حساب بانكییەك‌و وەكو ئەوەی هەردوولا لە رەشنوسی بودجەی 2023دا رێككەوتنیان لەسەر كردووە، حكومەتی فیدراڵ چاودێری حساب بانكییەكە بكات.  •    نوێنەرانی هەرێم گلەییان هەبووە لەوەی كۆمپانیای "سۆمۆ" پشكی كوردی تێدا نییە، نوێنەرانی حكومەتی فیدراڵ قایل بوون بەوەی پۆستی جێگری بەڕێوەبەری كۆمپانیای "سۆمۆ" بدرێت بە كورد. 

شیكاری: درەو لە ساڵی (2022)دا کۆمپانیا تورکییەکان بڕی (ملیارێک و 216 ملیۆن و 129 هەزار و 862) دۆلاریان لە پرۆسەی نەوتی هەرێم وەرگرتووە، بە جۆرێک؛ # زیاتر لە (618 ملیۆن) دۆلاری لە بری کرێی گواستنەوەی نەوت دراوە بە کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC). #  (125 ملیۆن) دۆلار لە چارەکی یەکەمی (2022) لە بری دانەوەی قەرز دراوە بە کۆمپانیاکانی (TEC) و (TPIC)ی تورکی. # (473 ملیۆن) دۆلار دراوە بە کۆمپانیای (گەنێڵ ئنێرجی) لە بری شایستە داراییەکانی کۆمپانیاکە لە کێڵگە نەوتییەکانی (تاوکێ - تەق تەق - سارتا). یەکەم: دەستکەوتە داراییەکانی کۆمپانیا تورکییەکان لەساڵی (2022) تورکیا لە ڕێگەی چەند کۆمپانیایەکەوە دەستی لەنێو پرۆسەی نەوتی هەرێمدایەو لە ساڵی (2022)دا ئەو کۆمپانیایانە بڕی (ملیارێک و 216 ملیۆن و 129 هەزار و 862) دۆلاریان لە پرۆسەی نەوتی هەرێم وەرگرتووە، بە جۆرێک؛ زیاتر لە (618 ملیۆن) دۆلاری لە بری کرێی گواستنەوەی نەوت دراوە بە کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC). (125 ملیۆن) دۆلار، هاوکات لە چارەکی یەکەمی (2022)دا لە بری دانەوەی قەرز دراوە بە کۆمپانیاکانی (TEC) و (TPIC)ی تورکی. (473 ملیۆن) دۆلار دراوە بە کۆمپانیای (گەنێڵ ئنێرجی) لە بری شایستە داراییەکانی کۆمپانیاکە لە کێڵگە نەوتییەکانی (تاوکێ - تەق تەق - سارتا). (بڕوانە خشتەکە). جگە لەو کۆمپانیایانەی سەرەوە کۆمپانیای (پیت ئۆیڵ)ی تورکی لە دوو کێڵگەی نەوتی هەرێمدا پشکدارەو تەنها یەکێکیان گەیشتووە بە قۆناغی بەرهەمهێنان و شایستە داراییەکانی نەزانراوە، لەگەڵ ئەوانەش پارەی نەوتی هەرێم دەچێتە (هاڵک بانک)ی تورکی و دیار نیە بڕی ئەو قازانجە چەندە کە بانکەکە دەیکات. لە بەشەکانی داهاتوو بە وردی تیشک دەخەیەنە سەر چنگی تورکیا لە نێو پرۆسەی نەوتی هەرێمدا.  دووەم: بۆری نەوتی هەرێم لە خاکی تورکیادا حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە نزیکەی (450) هەزار بەرمیل نەوت هەناردەی وڵاتی دەرەوە دەکات سەرجەم ئەو بڕەش لە ڕێگەی بۆری نەوتی کوردستانەوەیە کە بە خاکی تورکیادا تێپەڕدەبێت. بۆری نەوت لە سنوری هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2010)ەوە دەست بە دروستکردنی کراوە، کۆتایی  ساڵی (2013) بۆ یەکەمجار لە ڕێگەیەوە نەوتی هەرێمی کوردستانی گواستەوە بۆ بەندەری جەیهانی تورکی. بونیادنانی بۆری نەوتی هەرێم، پرۆسەی نەوتی هەرێمی بردە قۆناغێکی دیکەوە. بە هەناردەکردنی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە لە سەرەتای ساڵی (2014) وەک حکومەتی هەرێمی کوردستان، چونکە پێشتر تەنها لە ڕێگەی تانکەر و بڕێکی کەم نەوت هەناردە دەکرا. بەڵام لەسەرەتای سەرپێکەوتنی بۆری نەوتی هەرێم، گۆڕانکاری گەورە بەسەر بڕو داهاتی نەوتی هەرێمی کوردستاندا هات. ئه‌م هێڵه له سه‌رەتادا پلان وه‌هابووە که بۆ غازبێت، چونکه هێڵی نە‌‌وتی عێراق بوونی هه‌بووە. به‌ڵام لەبەر قه‌یران لەگه‌ڵ حکومه‌تی ناوه‌ندیداو دواکه‌وتنی ده‌رهێنانی غاز، بڕیاردرا بۆرییه‌كان بگۆڕدرێن بۆ نه‌وت. ته‌واوبوونی ئەو پڕۆژەیە بۆ تورکیاش گرنگ بوو، لەبەر ئەوەی پێویستیی بە نەوت و غازی سروشتی ئێران و رووسیا کەم کردەوە. بەپێی زانیارییەکان کۆمپانیای کار بۆری نەوتی دروستکردووە و (40%) خاوەندارێتی بۆرییەکە هی کۆمپانیای ناوبراوە، پرۆژەکە نزیەکەی (600) ملیۆن دۆلار تێچوونەکەی بووە لە سنوری هەرێمی کوردستاندا. (60%) بۆری نەوتی هەرێم خاوەندارێتییەکەی بۆ کۆمپانیای (رۆسنەفتی ڕوسی) دەگەڕێتەوە، کاتێک لە 2/6/2017 لە شاری (سانبترسبورگ)، بە ئامادەبوونی سەرۆکی حکومەتی هەرێم و جێگرەکەی و وەزیری سامانە سروشتییەکانی لە کابینەی هەشتەم گرێبەستێکیان لەگەڵ بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای رۆسنەفرت واژۆ کرد، بەشێکی گرێبەستەکە فرۆشتنی (%60)ی بۆری نەوتی کوردستان بوو بە کۆمپانیای رۆزنەفت بە بەهای (1 ملیار و 700 ملیۆن) دۆلار.  درێژی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستان (896) کیلۆمەترە، لە سنوری هەرێمی کوردستان لە کێڵگەی خورمەڵەوە دەستپێدەکات و بەنێو بلۆکەکانزاییەکانی (هەولێر، بەردەڕەش، عەین سەفنی، جەبەل کەند، ئەلقوش، دهۆک و سلیڤانی)یدا تێدەپەرێت و دەگات بە (فیشخابور)، (221) کیلۆمەترە، بەم پێیەش (%24.6) بۆری نەوت لە سنوری هەرێمی کوردستاندایە، خاوەندارێتییەکەی بۆ هەردوو کۆمپانیای (کار و رۆسنەفتی ڕوسی) دەگەڕێتەوە. ئەو بەشەی لە سنوری تورکیایە، خاوەندارێتییەکەی بۆ کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC) دەگەڕێتەوە کۆمپانیای "بۆتاش" سەرپەرشتی دەکات. لە فیشخابوورەوە تا دەگات بە بەندەری جەیهانی تورکی (675) کیلۆ مەترەو (74.6%)ی درێژی بۆرییەکە پێکدەهێنێت.    راکێشانی بۆری نه‌وت لە کوردستانه‌وه بۆ تورکیا، به سه‌ربه‌خۆ له تورکیا، کاریگه‌ری گه‌وره‌ی هەیە لەسەر دۆخی وزه، دۆخی ئابووری، په‌یوه‌ندی نێوان هه‌رێم و تورکیا، په‌یوه‌ندی نێوان هه‌رێم و به‌غدا، هه‌روه‌ها په‌یوه‌ندی نێوان تورکیاو عێراق.  سێیەم: کۆمپانیا تورکییەکان لە  کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان دوو گەورە کۆمپانیای بواری وزەی تورکی لە هەرێمی کوردستان کاردەکەن، هەردوو کۆمپانیای ناوبراو لە سەرەتاکانی دەستکردن بە پرۆسەی نەوت و پێش نوسینەوەی دەستوری عێراق لە ساڵی (2005) لە هەرێمی کوردستان دەستیان بەکارکردن کردووە بە جۆرێک، لە ١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٣ دا حکوومەتی هەرێم/ئیدارەی سلێمانی گرێبەستی نەوتی بۆ کارکردن لە بلۆکەکانی شاکەل و پەڵکانە لەگەڵ کۆمپانیای پیت ئۆیڵ ئیمزا کرد، ئەمە لە کاتێکدا بوو پێش ئەو ڕێککەوتە ئیدارەی سلێمانی گرێبەستی پێشتری هەبوو لەگەڵ کۆمپانیای گەنەڵ ئینێرجی  و لە  ٢٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٤دا هەمواری گرێبەستەکەی لەگەڵ حکومەتی هەرێم/ ئیدارەی سلێمانی کردەوە. لە ئێستادا هەردوو کۆمپانیاکە لە چەند کێڵگەیەکی کانزایی هەرێمی کوردستان لەگەڵ حکومەتی هەرێم گرێبەست و پشکیان هەیە، بە جۆرێک؛ ‌١. کۆمپانیای گەنەڵ ئینێرجی، گرێبەستی لەگەڵ حکومەتی هەرێم هەیە لە کێڵگەکانی؛ -    بلۆكی تاوكێ: لە پارێزگای دهۆک، ده‌كه‌ویته‌ قه‌زای زاخۆوه‌و به‌گشتی ڕۆژهه‌ڵاتی قه‌زاكه‌ ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (594) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، کۆمپانیای گەنەڵ ئینێرجی پشکی (25%)ی لە کێڵگەی ناوبراو هەیە. لە ساڵی (2022)دا تێکڕای بەرهەمی رۆژانەی کێڵگەکە (107 هەزار 90) بەرمیل نەوت بووە. -    بلۆكی ته‌ق ته‌ق: ده‌كه‌وێته‌ قه‌زای كۆیه‌و ناحیه‌ی ته‌ق ته‌ق و ناحیه‌ی ئاغجه‌له‌ری قه‌زای چه‌مچه‌ماڵه‌وه‌، ڕووبه‌ره‌كه‌ی (951) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. پشكی (44%)ی دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی. لە ساڵی (2022)دا تێکڕای بەرهەمی رۆژانەی کێڵگەکە (4 هەزار 490) بەرمیل نەوت بووە. -    بلۆكی سارتا: لە پارێزگای هەولێر، كۆمپانیای (شیڤرۆن)ی ئه‌مریكی (50%)ی پشكه‌كانی له‌ كۆمپانیای (گنێڵ ئێنریجی) (30%)ی هه‌یه‌ و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. لە ساڵی (2022)دا تێکڕای بەرهەمی رۆژانەی کێڵگەکە (4 هەزار 710) بەرمیل نەوت بووە. -    جگە لەو کێڵگە بەهەمهێنەرانەی سەرەوە کۆمپانیای (گنێڵ ئێنریجی) گرێبەستی لەگەڵ حکومەتی هەرێم هەبوو لە هەردوو کێڵگەی گازی (بنەباوێ و میران) و خاوەنی (100%) ی پشکەکانی هەردوو کێڵگەکەبوون، بەڵام بە بیانووی ئەوەی زیانیان بەو کێڵگانە گەیاندووە حکومەتی هەرێم لە ڕێگەی وەزارەتی سامانە سروشتییەکانەوە لە (10/12/2021) بڕیاریدا گرێبەستەکەیان هەڵوەشێنێتەوە. هاوکات لە (کێڵگەی نەوتی قەرەداغ)یش لە سنوری پارێزگای سلێمانی کۆمپانیای (گنێڵ ئێنریجی) تورکی (40%)ی پشکەکانی پێدرابوو، بەڵام لە سەرەتای ساڵی (2023)ەوە ماوەی گرێبەستی نێوان کۆمپانیاکەو حکومەتی هەرێم بەسەر چووەو و ئێستا کێڵگەکە لەژێر دەستی حکومەتی هەرێم خۆیەتی. 2. کۆمپانیای (پیت ئۆیڵ)ی تورکی، گرێبەستی لەگەڵ حکومەتی هەرێم هەیە لە کێڵگەکانی؛ -    بلۆكی په‌ڵكانه‌: لە ناوچەی گەرمیان، قه‌زای دووزخورماتو ناحیه‌ی جه‌باره‌ و ڕۆژهه‌ڵاتی ئه‌و قه‌زایه‌ ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (529) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌، پشكی (20%)ی دراوه‌ته‌ (پیت ئۆیڵ)ی توركی. هێشتا  -    بلۆكی چیا سورخ: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ڕووباری سیروان و ناحیه‌كانی قۆره‌توو مه‌یدان له‌ قه‌زای خانه‌قین ده‌گرێته‌وه‌ تا سنوری ئێران و ڕووبه‌ری (938) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و پشكی (20%)ی دراوه‌ته‌ (پیت ئۆیڵ)ی توركی. بە پێی زانیارییەکان، لەتازە گەیشتووە بە قۆناغی بەرهەمهێنان و لە مانگی ئازاری ساڵی (2023) دا رۆژانە نزیکەی (2 هەزار) بەرمیل نەوت لە کێڵگەی ناوبراو بەرهەمهاتووە. چوارەم: پارەی نەوت و هالک بانک پارەی نەوتی فرۆشراوی هەرێمی کوردستان دەخرێتە سەر هەژمارەی تایبەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە بانکەکانی تورکیا، هەر بۆیە بینیمان لە ساڵی (2015) ئەنجومەنی هەرێمی بۆ کاروباری نەوت وگاز بەنوسراوی ژمارە (٥٥٣) لەبەرواری (٣١ ی ئایاری ٢٠١٥)، ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان لەدواین کۆبونەوەی خۆی کە (١٥ی ئەیلولی 2015) ئەنجامیدا بەنوسراوی ژمارە (٩٨٣) بڕیاریدا: 1.     پێویستە گشت داهاتەکانی هەناردەکردن وفرۆشتنی نەوت لەڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستان کەلەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەکانەوە ئەنجام دەدرێت ڕاستەوخۆ لەحسابی بانکی کڕیاری نەوتی هەرێمەوە بخرێتە سەرتەنها حسابی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەبانکی (هاڵک بانک) لەوڵاتی تورکیا بەبێ نێوەندگیری بانکی سێهەم، جگە لەوحسابەش نابێت هیچ حسابێکی بانکی تری هەبێت بۆ داهاتی هەنادەکردن وفرۆشتنی نەوتی هەرێم لەڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستانەوە بۆ ئەم مەبەستەش پێویستە وەزارەتی دارایی وئابوری زانیاری تەواو لەسەر ئەو حسابە بەنوسراوێک ئاڕاستەی وەزارەتی سامانە سروشتیەکان بکات بەزووترین کات 2.    لەبەر ڕۆشنایی بڕیاری ئەنجومەنی هەرێمی بۆ کاروباری نەوت وگاز ئاماژە پێدراولەسەرەوە، وەزیری دارایی وئابوری حکومەتی هەرێم بەڕێز (ڕێباز محمد حملان) کەسی ڕێگاپێدراو دەبێت بۆ ڕەفتارکردن وجوڵاندنی نەقدی لەسەر ئەوحسابە بەناوی حکومەتی هەرێم بۆ بەرژەوەندی هەرێمی کوردستان لەبەر ڕۆشنایی یاساو ڕێنماییە داراییە کارپێکراوەکان لەهەرێم . 3.    وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و وەزارەتی دارایی وئابوری ئەم بڕیارە جێبەجێدەکەن لە ماوەیەکدا بەشێوەیەک کەلەبەرواری ١-١٠-٢٠١٥ تێپەڕ نەکات. ئەم بڕیارەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2015) دەرخەری ئەو ڕاستییەیە کە سەرجەمی پارەی فرۆشی نەوتی هەرێمی کوردستان لە وڵاتی تورکیا کۆدەکرێتەوە، چەند جارێکیش ئەم پرسە لەلایەن حکومەتی ناوەندی عێراقەوە فشاری لەسەر دروست کراوە بەڵام پرۆسەکە بە هەمان شێوەی خۆی ماوەتەوە. سەرچاوەکان -    راپۆرتەکانی کۆمپانیای دیلۆیت بۆ وردبینی نەوتی هەرێم لە (4) چارەکی ساڵی (2022)دا.  -    درەو میدیا، بەرهەمهێنانی گه‌نێڵ ئەنێرجی تورکی لە ساڵی 2022، لینکی ماڵپەڕ؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=11971 -    یادگار سدیق -  روونبین، داهاتی کۆمپانیا نەوتییەکانی هەرێم لە ساڵی 2022، لینکی ماڵپەڕ؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=11956 -    درەو میدیا، بۆری نەوتی هەرێمی كوردستان، لینکی ماڵپەڕ؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9734 -    درەو میدیا، پشکی کۆمپانیا بیانییەکان لە بلۆکە نەوتییەکانی هەرێمدا، لینکی ماڵپەڕ؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9680 -    عەبدولڕەحمان عەلی رەزا، دیسانەوە هاڵک بانک، فراکسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی کوردستان، لە تۆڕی کومەڵایەتی فەیس بووک؛ https://ar-ar.facebook.com/1497770880440978/posts/1658359767715421/  

درەو:   دوای كۆتایی هاتنی ماوەی تانە لێدان, ڕۆژنامەی فەرمی توركیا لیستی كۆتایی ناوی كاندیدەكانی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بڵاوكردەوە, (ڕەجەب تەیب ئەردۆغان و كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ و موحەرەم ئینجەو سەنان ئۆغان) ناویان لەلایەن لیژنەی باڵای هەڵبژاردنەكانەوە پەسەندكراوە, لیستە بەشدارەكانی هەڵبژاردنیش بۆ پەرلەمانی ئەو وڵاتە, مۆڵەتی تا ڕۆژی (9)نیسانی داهاتوویان لەبەردەستدایە, بۆ پێشكەشكردنی ناوی كاندیدەكانیان.   ئەمڕۆ كێبڕكێی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لەتوركیا دەستیپێكرد, دوای ئەوەی بەفەرمی ناوی ئەو كاندیدانە ڕاگەیەندرا كە كێبڕكێی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی دەكەن و بڕیارەی ڕۆژی (14)ی ئایاری ئەمساڵ لەتوركیا بەڕێوەبچێت. كاندیدەكانی سەرۆكایەتی •ڕەجەب تەیب ئەردۆغان: كاندیدی هاوپەیمانی (كۆمار), كە پارتەكانی دادو گەشەپێدان و بزوتنەوەی نەتەوەیی و یەكێتی گەورەو ڕەفاهی نوێ‌ لەخۆ دەگرێت, پارتی (هودا بار)ی كوردیش كە پارتێكی ئیسلامیە پشتیوانی دەكات. •كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ: كاندیدی هاوپەیمانی (میللەت), كە لەلایەن پارتەكانی گەلی كۆماری و باش و سەعادەت و ئایندەو دیڤا و پارتی دیموكراتەوە پشتیوانی دەكرێت, هاوپەیمانی (كارو ئازادی)یش پشتیوانی دەكات, كە پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) گەورەترین پارتەكانێتی. •سەنان ئۆغان: كاندیدی هاوپەیمانی (ئەتا) كە پارتی سەركەوتن بە سەرۆكایەتی (ئومیت ئوزداغ) رێبەرایەتی ئەم هاوپەیمانێتییە دەكات‌و چەند پارتێك لە نمونەی پارتی (حەقیقەت) لەخۆدەگرێت. •موحەرەم ئینجە: سەرۆكی پارتی (نیشتمان) كە ماوەی چوار خول ئەندامی پەرلەمانی توركیا بووەو لەپارتی گەلی كۆماری جیابووەتەوە. لەڕۆژنامەی فەرمی بڵاوكرایەوە دوای كۆتایی هاتنی ماوەی تانە لێدان ڕۆژنامەی فەرمی توركیا لیستی كۆتایی كاندیدەكانی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بڵاوكردەوە, كە ناوی ئەو چوار كاندیدە لەلایەن لیژنەی باڵای هەڵبژاردنەكانەوە پەسەندكراوە.   یەكلابونەوەی ناوی كاندیدەكانی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیا لەكاتێكدایە, لیستە بەشدارەكانی هەڵبژاردن بۆ پەرلەمانی ئەو وڵاتە, مۆڵەتی تا ڕۆژی (9)نیسانی داهاتوویان لەبەردەستدایە بۆ پێشكەشكردنی ناوی كاندیدەكانیان.  هەڵبژاردنی ئەمجارەی توركیا, بە هەڵبژاردنێكی سەخت و یەكلاكەرەوە دادەنرێت بۆ پارتە سیاسیەكانی ئەو وڵاتە, پێشبینی دەكرێت كێبڕكێی سەرەكی لەنێوان ڕەجەب تەیب ئەردۆغان كاندیدی هاوپەیمانی (كۆمار)و كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ كاندیدی هاوپەیمانی (میللەت)دابێت. ڕاپرسیەكانی مانگی ئازار بە گوێرەی (9) راپرسی كە لە توركیا ئەنجامداراوە، رەجەب تەیب ئەردۆغان لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیا شكست دەهێنێت، لە دواین ڕاپرسیدا كە كۆمپانیایەكی توركی ڕۆژی (14)ی ئازار ئەنجامیداوە, هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیا دەچێتە خولی دووەم, كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 46.2%ی دەنگەكان و ڕەجەب تەیب ئەردۆغان ڕێژەی 43.1% دەنگەكان بەدەستدەهێنێت, بەپێی لێكۆڵینەوەیەكی بنكۆڵكاریش كە لەومایەوەدا بڵاوبوتەوە ئەوە ئاشكرادەكات, كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ بە (9) خاڵ لەپێش ڕەجەب تەیب ئەردۆغانەوەیە, بەپێی لێكۆڵینەوەكە ڕێژەی دەنگەكانی قڵیچدار ئۆغلۆ 54.5% و ڕێژەی دەنگەكانی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 45.5%.  بەپێی ئەنجامی ڕاپرسیەكانی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كۆماری توركیا, كە بڕیارە ڕۆژی (14)ی ئایاری (2023) لەو وڵاتە بەڕێوەبچێت و لەلایەن (9)كۆمپانیای جیاوازی تایبەت بەبواری ڕاپرسیەوە ئەنجامدراوە, كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ كاندیدی هاوپەیمانی میللەت(ئۆپۆزسیۆن) بەڕێژەی جیاواز لەپێش ڕەجەب تەیب ئەردۆغان كاندیدی هاوپەیمانی كۆمارەوەیە. خشتەی ڕاپرسیەكان و ڕێژەی دەنگی كاندیدەكان و ناوی كۆمپانیاكانی ڕاپرسی: كۆمپانیای) (AVRASYA: كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 53.5%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 39.7% كۆمپانیای (MAK): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 47%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 42% كۆمپانیای (PAPORU): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 54.5%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 45.5% كۆمپانیای (AR-G): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 46.2%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 43.1% كۆمپانیای (AKSOY): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 55.6%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 44.4% كۆمپانیای (PIAR): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 57.1%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 42.9% كۆمپانیای (ALF): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 55.1%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 44.9% كۆمپانیای (ORC): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 56.8%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 43.6% كۆمپانیای (SAROS): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 45.5%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 43.2% هەڵمەتێكی چڕو ئارام دەبێت  چاوەڕواندەكرێت بەپێچەوانەی ڕابردوو, بەهۆی كارەساتی بومەلەزەكەی ئەم دوایەو هاتنی مانگی ڕەمەزان, هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن چڕو ئارامتربن, كاندیدەكان كە بەكارهێنانی میوزیكیان لەهەڵمەتەكانیاندا قەدەغەكردووە, بەشێوەیەكی گشتی چاو دەخنە سەر دیدارە ناوخۆییەكان و پرۆگرامەكانی بەربانگ زیاتر لەگردبونەوەی جەماوەری. پێدەچێت لەگەڵ هاتنی جەژنی ڕەمەزاندا كاندیدەكان هەڵمەتەكانیان چڕتر بكەنەوەو لەقۆناغی دەركەوتنی میدیایی و بەشداریكردن لەبۆنە كۆمەڵایەتی و ئاینیەكانەوە, بڕۆن بەرەو ڕێكخستنی گردبونەوەی جەماوەری لەسەرانسەری ویلایەتەكانی توركیا.

 شوان سدیق ئیتاڵیا کە جەنگی نێوان ڕووسیاو ئۆکرانیا هەڵگیرسا، هەرێمی کوردستان دوای گەمارۆی سەر ڕووسیا بووەتە دابینکەرێکی سەرەکی نەوت بۆ ئیتاڵیا بەرپرسانی وڵاتیش ئەوەیان نەشاردۆتەوە. کەچی لەم چەند ڕۆژە، بەهۆی ناکۆکی لە نێوان عێراق و تورکیا، ڕێگری لە هەناردەکردنی نەوت لە کەرکووک و هەرێمەوە بۆ بەندەری جەیهان و لەوێوە بۆ دەریای ناوەڕاست راگیراوە. ئاشکرایە، لەگەڵ چوونە بواری جێبەجێکردنی قەدەغەکردنی کڕینی نەوتی خاوی ڕووسیا لە ئەوروپا، بەدروستی لە 5ی کانوونی دووەمی 2022،  کوردستان بۆتە دابینکەرێکی ئیتاڵیا لەبواری سوتەمەنی کە ناوچەیەکی نیمچە سەربەخۆیەو دەکەوێتە سنووری جوگرافیای باکووری عێراق.. لە مانگی یەکی ساڵی ڕابردوو، وەک لە (ڕاپۆرتی وەزارەتی ژینگە و ئاسایشی وزە)دا هاتووە. "کوردستان بڕی ( 4.5 ملیۆن بەرمیل) ڕەوانەی ئیتاڵیا کردوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە لە ڕۆژێکدا دەکاتە (150 هەزار) بەرمیل. دیارە نەوتی کوردستان پێکهاتووە لە (12.5%)ی کۆی ئەو نەوتەی ئیتاڵیا بۆ نێوخۆ هاوردەی کردووە. لە مانگی یەکەمی ساڵی ڕابردوو هێشتا لەشکرکێشی ڕووسەکان بۆ سەر ئۆکرانیا دەستی پێنەکردبوو کڕینی نەوت لە کوردستان تەنیا (یەک ملیۆن و 200 هەزار بەرمیل بوو)؛  لە بەرامبەردا ئەوانەی لە ڕووسیاوە کە هاتبوون 5.7 ملیۆن) هەزار بەرمیل بوونە. (ئارگوس)، چەند مانگێک لەمەوبەر نووسیبووی، بۆ ناوچەی دەریای ناوەڕاست (دیارترین) جێگرەوەی نەوتی خاوی (ئۆراڵی ڕووسی)ی قورس، هی کەرکووک و کوردستانی عێراقە، بەتایبەتی لە ڕووی ڕێژەی (گۆگرد و کێشی تایبەتی ئاوەک)ە هاوشێوەیە. نەوتی کوردستان و کەرکووک لە بەندەری جەیهانی تورکیاوە بۆ پاڵاوگەکانی دەریای ناوەڕاست دەنێردرێ و ئیتاڵیایش یەکێکە لە کڕیارەکانی. پرسیار ئەوەیە ئایا ململانێی عێراق و تورکیا، ئیتاڵیا بێ نەوت دەهێڵێتەوە؟ لەڕۆژانی داهاتوو هەموو شتێ ڕوون دەبێتەوە! ماڵپەری (ستارتماگ)ی ئیتاڵی..

 راپۆرت: درەو لەكاتێكدا هەموو جیهان چاوی لەوەیە حكومەتی هەرێم لەگەڵ بەغداد رێككەوتن بكات‌و هەناردەی نەوت دەستپێبكاتەوە، لە هەرێمی كوردستان هەموو ئەو دەزگایانەی بۆ ئیدارەی نەوت دیاریكراون ناكاران، وەزارەتی سامانە سروشتییەكان بە "وەكالەت" بەڕێوەدەبرێت، ئەنجومەنی هەرێمیی نەوت‌و غاز لە تەمەنی ئەم كابینەیەدا یەكجار كۆبوەتەوە‌و ئاشتی هەورامیش كە یاریدەدەری سەرۆكی حكومەتە بۆ كاروباری وزە، بێدەنگی هەڵبژاردووە، وردەكاری زیاتر لەبارەی بەڕێوەبردنی نەوت لە هەرێمی كوردستان لەم راپۆرتەدا.  وەفدەكانی هەرێم كێن ؟ ماوەی هەفتەیەكە توركیا هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستانی راگرتووە، ئەمە بووەتە مانشێتی سەرەكی میدیاكانی جیهان.  هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان رێژەی 0,5%ی كۆی گشتی هەناردەی نەوت لەسەر ئاستی جیهان پێكدەهێنێت، راوەستانی هەندێك كاریگەری لەسەر بەهای نەوت لە بازاڕەكانی جیهان دروستكردووە.  لەكاتێكدا جیهان چاوی لەسەر گفتوگۆكانی نێوان حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێمی كوردستانە سەبارەت بە دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت، لە هەرێمی كوردستان پۆستە هەستیارەكانی تایبەت بە كەرتی نەوت بەتاڵن و ناكاران.  لەدوای دەرچوونی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریس‌و راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم لەلایەن توركیاوە، حكومەتی هەرێم دووجار وەفدی ناردووە بۆ بەغداد بۆ گفتوگۆكردن سەبارەت بە میكانیزمەكانی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت.  وەفدی یەكەم 26ی ئەم مانگە سەردانی بەغدادی كرد‌و لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق كۆبووەوە، وەفدەكە (كەمال محەمەد) وەزیری سامانە سروشتییەكان بەوەكالەت سەرۆكایەتی دەكرد‌و پێكهاتبوو لە هەریەكە لە: •    ئومێد سەباح- سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم •    فارس عیسا- سەرۆكی نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێم لە بەغداد •    شێخ باز- سەرۆكی كۆمپانیای كار (كۆمپانیای كار خاوەنی خاوەنی رێژەی 40%ی بۆری هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستانە، سەرباری ئەمە كێڵگەی "خورمەڵە" كە گەورەترین كێڵگەی نەوتی هەرێمە لای كۆمپانیایە)  سێ رۆژ لەمەوبەر هەر بۆ مەبەستی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت، حكومەتی هەرێم وەفدێكی تری ناردەوە بۆ بەغداد، وەفدی ئەمجارە (ئاوات شێخ جەناب) وەزیری دارایی سەرۆكایەتی دەكرد‌و پێكهاتبوو لە هەریەكە لە:  •    كەمال محەمەد- وەزیری سامانە سروشتییەكان بە وەكالەت •    ئومێد سەباح- سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران كەمال محەمەد وەزیری سامانە سروشتییەكان بە وەكالەت‌و ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی هیچ كامیان پسۆڕییان لەبواری نەوتدا نییە.  سەرباری ئەمە، لە هەردوو وەفدەكەی حكومەتدا، نوێنەرانی یەكێتی نیشتمانی غائب بوون، تیمی یەكێتیی لە كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران كشاوەتەوە. وەزیر بەوەكالەت ! كەمال محەمەد وەزیری كارەبایە، لەدوای دەستلەكاركێشانەوەی (كەمال ئەتروشی)یەوە پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكانی بەوەكالەت وەرگرتووە، واتا لە یەك كاتدا دوو وەزارەت بەڕێوەدەبات كە هەردووكیان لە قەیراندان، ئەو بڕوانامەی بەكالۆریوسی لە (ئەندازیاری كارەبا)دا هەیە.  لەساڵی 2005وە لە هەرێمی كوردستان پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان دروستكراوە، واتە 18 ساڵە هەرێم وەزارەتی تایبەت بە نەوت‌و غازو سامانە سروشتییەكانی تری هەیە. لەماوەی 18 ساڵی رابردوودا وەزارەتی سامانە سروشتییەكان تەنیا دوو وەزیری بەخۆوە بینیوە، یەكەمیان (ئاشتی هەورامی)یە كە ماوەی زیاتر لە (14 ساڵ) وەزیری بووە، ئەوی تریان (كەمال ئەتروشی)یە كە تەنیا ماوەی ساڵێك‌و چوار مانگ لە وەزارەت مایەوە‌و دەستی لەكاركێشایەوە.  كەمال ئەتروشی رۆژی 6ی كانونی دووەمی 2021 سوێندی یاسایی خواردو دەستبەكاربوو، رۆژی 26ی ئایاری 2022 دەستی لەكاركێشایەوە‌و هۆكاری دەستلەكاركێشانەوەكەی هێشتا بە ناڕووی ماوەتەوە، نوسینگەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت هۆكاری دەستلەكاركێشانەوەكەی بۆ نەخۆشی‌و وەرگرتنی چارەسەری پزیشكی گەڕاندەوە، بەڵام هەندێك لە سەرچاوەكانی تر لەناو حكومەتەوە هۆكاری دەستلەكاركێشانەوەكەیان بۆ دەستوەردان لە كاروباری وەزارەتەكەی لەلایەن كەسە نزیكەكانی مەسرور بارزانییەوە گەڕاندەوە، ئەتروشی لەوكاتەوە تائێستا خۆی هیچ قسەیەكی نەكردووە.   كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم  كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات لە 10ی تەموزی 2019 دەستبەكاربوو، ئەم كابینەیە هەر لەسەرەتاوە پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكانی بەبەتاڵی بەجێهێشت‌و دوای ساڵ‌و نیوێك پۆستەكەی پڕكردەوە. رۆژی (5)ی ئۆكتۆبەری 2020 كاتێك لە پەرلەمانی كوردستان پرسیار لە مەسرور بارزانی كرا لەبارەی ئەوەی بۆچی پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكانی پڕنەكردوەتەوە، ئەو وتی:" خۆم حەزم دەكرد لە وردەكاری وەزارەتی سامانە سروشتییەكان ئاگادار بم، بۆیە پۆستەكەم پڕنەكردوەتەوە.. بەدوای كەسێكدا دەگەڕێم كە جێگەی متمانەبێت بۆ ئەوەی دۆسیەكە بەڕێوەببات".  وەزارەتی ناو جانتا ! ئاشتی هەورامی كە زیاتر لە 14 ساڵ وەزیری سامانە سروشتییەكان بوو، ناوێكی ناسراو بوو لای بەرپرسانی عێراقی، بەڵام ئێستا ئیتر ناوی كوژاوەتەوە.  بێدەنگی ئاشتی هەورامی لەم كاتەدا كە نەوتی هەرێم توشی قەیرانێكی گەورە بووە لەكاتێكدایە، هێشتا ئەو بە تەواوەتی دەستی لە دۆسیەی نەوتی هەرێم نەبڕاوە‌و بە فەرمی یاریدەدەری سەرۆكی حكومەتە بۆ كاروباری وزە.  مەسرور بارزانی لەگەڵ دەستبەكاربوونیدا لە پۆستی سەرۆكی حكومەت، هەورامی لە پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان دورخستەوە، بەڵام بەتەواوەتی دەستی لەناو دۆسیەی نەوتی هەرێمدا نەبڕی، مەسرور بارزانی بۆ یەكەمجار لە مێژووی حكومەتی هەرێمدا، پۆستێكی نوێی بەناوی "یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت" لە دەرەوەی یاسا كارپێكراوەكان داتاشی، ئاشتی هەورامی كرد بە "یاریدەدەری خۆی بۆ كاروباری وزە‌و سامانە سروشتییەكان". ئاشتی كە پێشتر بینای نەبوو، دۆسیەی سامانە سروشتییەكان لە جەنتاكەیدا هەڵگرتبوو، دوای دورخستنەوەی لە پۆستەكەی، وەزارەتەكەی بردە ناو بینایەك لە لەندەنی پایتەختی بەریتانیا، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) بیناكە دەكەوێتە تەنیشت باڵیۆزخانەی ئیسرائیل لەناوچەیەك لە پشت كۆشكی (باكینگهام)، ئەوكاتەی هێشتا پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان پڕنەكرابووەوە، ئاشتی لەم بینایەدا ژمارەیەك فەرمانبەری وەزارەتی سامانە سروشتییەكان‌و راوێژكاری بیانی لەگەڵدابوو‌، لەوێوە دۆسیەی نەوتی بەڕێوەدەبرد. لەمەشدا دەسەڵاتی لە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت وەردەگرت، ئەوەش بەپێی فەرمانێك كە رۆژی 24ی تەموزی 2019 مەسرور بارزانی بە نهێنی‌و بە زمانی ئینگلیزی بۆی دەركردبوو. لەم فەرمانەدا مەسرور بارزانی هەموو دەسەڵاتەكانی وەزیری سامانە سروشتییەكانی بەخشی بەخۆی‌و دواتر لە خۆیەوە گواستیەوە بۆ ئاشتی هەورامی.  ئاشتی هەورامی لە نێچیرڤان بارزانییەوە نزیك بوو، كاتێك نێچیرڤان بارزانی دەستبەرداری پۆستی سەرۆكی حكومەت بوو، لە یەكەم هەنگاودا مەسرور بارزانی هەوڵیدا وەزارەتی سامانە سروشتییەكان كۆنترۆڵ بكات كە سەرچاوەی 77%ی داهاتی حكومەتی دابین دەكرد، دورخستنەوەی ئاشتی هەورامی بەپلەی یەكەم دورخستنەوەی دەستی نێچیرڤان بارزانی بوو لەناو داهاتی سەرەكی هەرێمی كوردستاندا، نێچیرڤان كە ئەندازیاری رێككەوتنی 50 ساڵەی نەوت‌و غاز بوو لەگەڵ توركیا، ئێستا ئیتر وەكو جاران كۆنترۆڵی بەسەر وەزارەتی سامانە سروشییەكاندا نەماوە.  لە كۆتایی سەرۆكایەتییە 17 ساڵییەكەی نێچیرڤان بارزانیدا لە حكومەت، بۆ یەكەمجار وەزارەتی سامانە سروشتیەكان بوو بە خاوەنی یەكەمین بینای خۆی، بیناكە دەكەوتە نزیك بانكی كوردستانەوە لە هەولێر، بەڵام كاتێك نێچیرڤان بارزانی پۆستی سەرۆكی حكومەتی بەجێهێشت، بیناكەی كرد بە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێم‌و جارێكی تر وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی بێ ماڵ كردەوە. ئەنجومەنی نەوت‌و غاز چی بەسەرهات ؟ ناوەڕاستی شوباتی 2022 دادگای باڵای فیدراڵی عێراق یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستانی هەڵوەشاندەوە، بەڵام وەكو تەحەدایەك بۆ دادگای فیدراڵی، پەرلەمانی كوردستان رۆژی 29ی حوزەیرانی 2022 یاسای نەوت‌و غازی هەمواركردەوە.  پارتی پرۆژەی هەموارەكەی پێشكەش كردبوو، ئامانجی ئەوە بوو ئەنجومەنی هەرێمیی نەوت‌و غاز سەرلەنوێ‌و بەپێكهاتەیەكی تازەوە كارا بكاتەوە.  لەم هەموارەدا، پەرلەمانی كوردستان لە بەرژەوەندی پارتی ئەندامێكی نوێی بۆ ئەنجومەنی هەرێمی نەوت‌و غازی كوردستان زیاد كرد‌و (ئومێد سەباح)ی سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران كرد بە ئەندام لە ئەنجومەنەكەدا.  ئێستا پێكهاتەی ئەنجومەنی هەرێمیی نەوت‌و غازی هەرێم بەمشێوەیە:  •    مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت: سەرۆكی ئەنجومەن •    قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت: جێگری سەرۆكی ئەنجومەن •    كەمال محەمەد وەزیری سامانە سروشتییەكان بەوەكالەت: ئەندامی ئەنجومەن •    ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی- ئەندامی ئەنجومەن •    دارا رەشید وەزیری پلاندانان- ئەندامی ئەنجومەن •    ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران- ئەندامی ئەنجومەن ئەم ئەنجومەنە كە خۆی پێشتر ماوەی سێ ساڵ هیچ كۆبونەوەیەكی نەكردبوو، لەدوای هەمواری یاساكە‌و كاراكردنەوەی تەنیا یەك كۆبونەوەی كردووە كە ئەویش رۆژی 30ی حوزەیران بووە، واتە رۆژێك دوای پەسەندكردنی هەمواری یاسای نەوت‌و غاز لە پەرلەمانی كوردستان.  ئەم ئەنجومەنە كە دەبوو لەم دۆخە هەستیارەدا كۆببێتەوە‌و بڕیاری پێویست بدات بۆ رزگاركردنی نەوتی هەرێم، هیچ رۆڵێكی نییە.  گفتوگۆكانی ئەمدواییەی نێوان حكومەتی هەرێم‌و وەزارەتی نەوتی عێراق ئاماژە بەوە دەكەن، وەزارەتی نەوتی عێراق دژی ئەوەیە هەرێمی كوردستان ئەنجومەنی تایبەت بە نەوت‌و غازی خۆی هەبێت‌و دەیەوێت ئەمەش لەناو یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵدا بچەسێنێت.   

درەو: تایبەت بە (روونبین) دوای ئەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم وەستا لە بەرواری ٢٥ی ئازاری ٢٠٢٣ و پاشان بەهۆی نەبوونی ئەمبار بۆ هەڵگرتنی نەوتی بەرهەم هاتووە لە رۆژی ٢٦ ی ئازار کێڵگەی هەولیڕ کە کۆمپانیای فۆرزا پەترۆلیۆم( پێشو ئۆرێکس) خاوەن پشک و کۆمپانیای سەرکارە لەکێڵگەکەدا رایگەیاند ئەمباری کێڵگەکە پڕ بووە و بەرهەمیان راگرتووە و کێڵگەکە داخراوە.  بەرهەمی کێڵگەکە لەو کاتەدا ١٤،٢٠٠ بەرمیل نەتی رۆژانەبوو. پاشتر کۆمپانیاکانی تری نەوت کە لە کێڵگەکانی هەرێم ڕایان گەیاند کە تا چەند رۆژێک توانای ئەمبارکردنیان هەیە و هەندیکیشیان هەفتەیەک. هەروەها رۆژی ٢٩ی ئازاریش دوو لە گەورە ترین کێڵگەکانی پارێزگای دهۆک،  کێڵگەی تاوکی و فیشخاپور بەرهەمیان وەستا، ئەو دوو کیلگەیە بەیەکەوە بەرهەمیان ١٠٧ هەزار بەرمیل بوو داخران. لە چەند رۆژەی ئایندەشدا پێشبینی وەستانی بەرهەمی یەک بەیەک کێڵگەکانی تر دەکرێت گەر هەناردە دەست پێنەکاتەوە. زۆرجار پرسیاری ئەوە دەکرێت کە ئەگەر کێڵگەیەک دابخرێت و بەرهەمی بووەستێ، ئاسان و ئاسیی دواتر بەرهەم دەست پێدەکاتەوە؟ ئایا وەکو قوفڵی بەلوعە وایە کەی ویستت بیگریتەوە یان نەخێر پرۆسەیەکی ئاڵۆزە؟ ئایا زیانی دەبێت بۆ کێڵگە نەوتییەکان یا نا؟  روونبین ئەم پرسیارەی ئاراستەی پرۆفیسۆری یاریدەدەر بەرێز دکتۆر فوئاد محمد قادر کرد کە دکتۆرای لە جیۆلۆجیای نەوتدا هەیە و مامۆستای زانکۆیە لەزانکۆی سلێمانی  ئەویش لەوەڵامدا دەڵێت: وەستانی بەرهەم بەدڵنیای  کاریگەری دەبێت، و کاریگەریەکەشی پەیوەستە بەوەی بۆ ماوەی چەندە بەرهەم دەوەستێ. تا  ماوەی وەستانەکە زۆربێت کاتی زۆرتری دەوێت تاوەکو بیرەکە  بگەڕێتەوە دۆخی ئاسایی خۆی. کاریگەرییەکەی بەندە بە بارودۆخی حەشارگە نەوتییەکانەوە (Reservoir) پێی دەوترێ بارودۆخی  پیترۆ فیزیک. پەیوەستە بە کونۆچکە ( Porosity) و توانای تێپەڕاندن (Permebility) بەردەکانەوە، دواتر پەیوەستە بە جۆری نەوتەکەوە. لێرەدا قسەمان لەسەر نەوتە، ئایا جۆری نەوتەکە  نەوتی قورسە یان نەوتی سوکە  واتە خەستی  (Viscosity) یەکەی زۆرە یا کەمە. تا خەستی زۆر بێت موعالەجەو چارەسەرکردنی زیاتری ئەوێ و کێشەی زۆرتر دروست دەکات. نەوت کەوەستا، نیشتن (Precipitation) روئەدات، بەشە قورسەکان لە کنۆچکە بچوکەکان  ئەنیشێ دواتر جوڵەی نەوتەکە قورستر دەبێت، کاتی دەوێت, چارەسەری پێویستە، شوشتن و ئەسیدایز وئەو تەکنیکانەی پێویستە، واتە پرۆسەیەکی دوورو درێژی پێویستە تا بیرێک بالانسی راگیردەکەن. لە چ ئاستێکدا چەن بەرهەمی هەبێت بەپێی بارودۆخی بیرەکە، بەپێی ئەو فشار وپرێشەرەی لە حەشارگەکەدا هەیە، کاتێک بەرهەم دەوەستێت ئەو باڵانسانە هەمووی تێک دەچێت. لە حاڵەتێکی داینامیکییەوە کە ئەوەستێ دەچێتە دۆخێکی ستاتیکیەوە بۆ ماوەی هەفتەیەک ١٠ رۆژ ، یان ٢٠ رۆژ مانگێک، گرفت بەدوای خۆیدا بەجێ دەهێڵێت.   جارێکی تر پێویستە بە تەجروبە و سیمولەیشن و بە مۆدێل  تا ئەگەنە دۆخێکی جێگیر و ئەزانن چەند لەتوانای ئەو بیرەدایا  رۆژانە بەرهەم بهێنێ ، کە بەرهەمەکەی پاکبێت و ئاوی کەمی لەگەڵا بێت و فشاری زۆر دانەبەزێت. ئەمانە هەمووی کاتی دەوێت و ئیشی ئەوێ و تێستی دەوێت. کاتێک بەرهەم دەوەستێت، دواتر دەبێت ئەو ڕیوشوێنانەی کەلەسەرەوە باسکرا بگیرێتەبەر بۆ دەستپێکردنەوە. بەگشتی نەوت هەیە سوکە گازی تواوەی زۆر تیایە کە پێی دەوتریت گازی هاوتا (Associated gas) ئەمانە ئاسانتر دێنەوە سەردۆخی خۆیان. نەوتیش هەیە قورسە ئەی پی ئای (API)ە کەی نزمە ئەمانە گرفت زیاتر درووست دەکەن. هەروەها کێڵگەهەیە کاپ گازی هەیە ،گازی ئازادی(free gas) هەیە لەسەرو نەوتەکەوە، کە پاڵ بەنەوتەکەوە دەنێت وە لەژێریشەوە هەموو کێڵگەکان ئاوی هەیە، حەشارگەی ئاو (Water Reservoir)ی پێ دەوترێت کواڵێتی ئەمانە هەمووی کاریگەری هەیە. لەسەرو ئەمانە هەمویەوە جۆری حەشارگەکە  هەم لە رووی بەردەوە توانای تێپەڕین و کونیلەکان (Permebility Porosity and ) هەم وەکو بارودۆخی هایدرۆکاربۆن و نەوتەکە کە فشاری بەرزە یا ن نزمە، وە ئایا بەرهەمی سرووشتییەو خۆی دێتە دەرەوە یا پەمپ بەکار دەهێنرێت یان ئینجێکشن بەکار دەهێنرێت. ئەمانە هەمووی بارودۆخێکی زۆر ئاڵۆزە. ئەندازی بەرهەم هێنان ( Production Engineering) تەحەکومی پێوەدەکەن دوای ئەوەی خاسێتە جیۆلۆجییەکانی داخڵ دەکەن و دەیزانن، ئەوکاتە پلان دادەنێن بۆ دەرهێنانانی نەوت. خاڵێکی تر کە بەهۆی وەستانی بەرهەمەوە درووست دەبێت ئەوەیە کە H2S جیا دەبیتەوە.  رێژەیەکی کەم لەم H2Se تەنانەت لەناو بۆرییەکان کێشە  دروست دەکات و بڵق  و جیابوونە دروست دەبێت. کاتێک نەوتەکە وەستا لە ناو بۆرییەکاندا جا چ بۆری ناو بیرەکە بێت یان بۆری گواستنەوەبێت ئەم گازانە زەرەی خۆی دەدات بەتایبەت ئەگەر بۆ ماوەیەکی زۆر بمێنێتەوە. نەوت نیشتن و تەرسب روودەدات، نەوتی قورس چ لەناوبۆری یان لەناو بەردەکان خۆیدا و لە حەشارگەکەدا نیشتن ڕوو دەدات و ئەمانە بەدڵنیای دوای وەستان کاتی دەوێت بگەڕینەوە دوخی خۆی. لەوانەیە لە هەفتەیەک بۆ دە رۆژ بۆ مانگ تا دوو مانگی بوێت، پەیوەستە بە جۆری بیرەکەوە کاتی دەوێت تا بگەڕینەوە بۆ دۆخی بەرهەم هێنانی پێشوو. بۆنمونە ئەگەر مانگێک وەستا، لەوانەیە هەندی بیر مانگی زیاتری بوێت تا بچێتەوە دۆخی خۆی، هەرلەسەرەتاوە دەتوانن بەرهەم بێنن بەڵام بەبڕی کەم تا ئەگەنە ئەو باڵانسەی  کە ویستویانە.  بەپێی زانیارییەکان ئێستا لە کێڵگەی شێخان کە کێڵگەیەکە نەوتەکەی قوردسە  کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن بیرەکانی  خستووەتە سەر کەمترین ئاستی بەرهەم  (مینیمەم چۆک) بۆ ئەوەی بیرەکان کێشەی گەورەیان بۆ دروست نەبێت.

(درەو):  هاوشێوەی سعودیە، لە ئیماراتی عەرەبیش دەسەڵات لە باوكەوە شۆڕكرایەوە بۆ كوڕەكەی‌و لەمەدا براكان وەلانران، سەرۆكی ئیمارات (خالید)ی كوڕی كرد بە جێنشین، تەحنون سەرۆكی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی ئیمارات ركابەری خالید بوو، سەرباری پەیوەندییە بەهێزەكانی لەگەڵ هەواڵگرییەكانی خۆرئاوا، پێناچێت رۆڵی گشتی لە داهاتووی ئیماراتدا وەرگرێت، ئەمە پەیوەندی بە ناكۆییەكانی خێزانی (زاید)ەوە هەیە.  جێنشینیی لەنێوان كوڕو براكاندا  شێخ محەمەد بن زاید ئال نهەیان سەرۆكی ئیماراتی عەرەبی رۆژی چوارشەممە شێخ (خالید بن محەمەد بن زاید)ی كوڕی كرد بە جێنشینی میرنشینی (ئەبوزەبی)، براكانیشی بۆ پۆستە باڵاكانی تر دەستنیشان كرد.  ئاژانسی دەنگوباسەكانی ئیمارات ئەم گۆڕانكارییانەی راگەیاند، كە بە دیارترین گۆڕانكاری لەسەردەمی دەسەڵاتی سەرۆكی ئیمارات ئەژماردەكرێت، لەوكاتەوە كە لە ئایاری 2022وە پاش كۆچی دوایی شێخ (خەلیفە بن زاید ئال نهەیان)ی برای پۆستەكەی وەرگرتووە. گۆڕانكارییەكان دانانی (مەنسور بن زاید) وەكو جێگری سەرۆكی دەوڵەت لەخۆدەگرێت، هاوشانی (محەمەد بن راشد ئال مەكتوم)ی جێگری ئێستا سەرۆكی دەوڵەت كە حاكمی (دوبەی)ە، هەریەكە لە شێخ (تەحنون)‌و شێخ (هەززاع)یش بە جێگرانی سەرۆكی میرنشینەكە دانران.  جێنشینی نوێی ئەبوزەبی كێیە ؟  شێخ خالید بن محەمەد بن زاید ئال نهەیان لە 8ی كانونی دووەمی 1982 لەدایكبووە، كوڕی گەورەی شێخ  محەمەد بن زایدە، شێخە (سەلامەی كچی حەمدان ئال نهەیان) دایكیەتی.  دەرچووی ئەكادیمیای (ساندهێرست)ی سەربازییە لە بەریتانیا، لە دەزگای ئاسایشی دەوڵەت كاریكردووە. بەگوێرەی مەرسومێكی فیدراڵی كە لە رۆژی 15ی شوبای 2016 دەرچووە، كراوە بە سەرۆكی دەزگای ئاسایشی دەوڵەت بە پلەی وەزیر، تاوەكو رۆژی 17ی كانونی دووەمی 2017 لەم پۆستەدا ماوەتەوە، پاشان وەكو راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی بە پلەی وەزیر دەستبەكاربووە.  بەگوێرەی مەرسومێكی میرایەتی كە لە رۆژی 21ی كانونی دووەمی 2019 دەرچووە، شێخ خالید بووە بە ئەندامی ئەنجومەنی جێبەجێكردنی میرنشینی (ئەبوزەبی). دوای 9 مانگ، شێخ خالید وەكو سەرۆكی نوسینگەی جێبەجێكردنی ئەبوزەبی دانراوە، بووە بە بەرپرس لە هەموو ئەو كاروبارانەی كە پەیوەندییان بە ئەنجومەنی جێبەجێكردنەوە هەبووە، لەوانە بابەتە بەرزكراوەكان یان پلان‌و داواكاری‌و نەخشەرێگاكان.  هەروەك شێخ خالید ئەندامی ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی دەزگای ئەبوزەبیە بۆ كاروباری وەبەرهێنان‌و كۆمپانیای نەوتی ئیمارات (ئەدنوك). "جێنشینییەكی چاوەڕوانكراو" لەوكاتەوە دەوڵەتەكە دامەزراوە، جگە لە حاكمەكانی میرنشینی (ئەبوزەبی) هیچ كەسێكی تر سەرۆكایەتی ئیماراتی عەرەبی نەگرتوەتە دەست، ئەمە لەكاتێكدا بووە جێگرانی سەرۆك بەردەوام لە میرنشینی (دوبەی) بوون.  بۆیە لە چەند مانگی رابردوودا، قسەوباسی زۆر هەبوو لەبارەی ئەگەری دانانی شێخ خالید وەكو جێنشینی ئەبوزەبی، بەتایبەتیش بەهۆی دەركەوتنی لە زۆرێك لە دیدارە سیاسییەكاندا.  شێخ خالید بەشداری لە ژمارەیەك بۆنەی گرنگدا كرد، رۆژی 26ی ئەیلولی 2022 لەگەڵ فۆمیۆ كیشیدا سەرۆك وەزیرانی ژاپۆن دەركەوت، كە لەگەڵیدا رێككەوتنی شەراكەتی ستراتیژی گشتگیری نێوان هەردوو وڵاتی ئیمزا كرد، ئەمە لە پەراوێزی سەردانێكیدا بوو بۆ تۆكیۆ.   هەروەك سەرۆكایەتی وەفدی بەشداربووی ئیماراتیشی كرد لە مەراسیمی بەخاكسپاردنی تەرمی شینزۆ ئابی سەرۆك وەزیرانی پێشووی ژاپۆن، لە شاری تۆكیۆی پایتەخت، بەئامادەبوونی ژمارەیەك  لە سەركردەو رێبەرانی وڵاتانی جیهان، ئامادەبوونی لە مەراسیمەكەدا سەرەنجڕاكێش بوو، بەتایبەتیش كە ولاتانی كەنداو سەركردە یان وەزیرە دیارەكانیان ناردبوو بۆ بەشداریكردن.  لە شوباتی ئەمساڵدا شێخ خالید سەرپەرەشتی پرۆسەی " الفارس الشهم"ی كرد، كە دەوڵەتی ئیمارات بۆ بەهاناوەچوونی زیانلێكەوتوانی بومەلەرزەكەی توركیا‌و سوریا رایگەیاندبوو، ئەمەش لەرێگەی دروستكردنی پردێكی ئاسمانیی بۆ گواستنەوەی تیمەكانی گەڕان‌و رزگاركردن‌و كەلوپەلی پزیشكی‌و یارمەتی پێویست.  چالاكییەكانی شێخ خالید ئاماژەن بۆ ئەوەی بایەخێكی تایبەت بە گەنجان دەدات، هەروەها بە بوارەكانی ئابوری، بەڵام زانیاریی لەبارەی ژیانی تایبەتی شێخ سەبارەت بە هاوسەرو منداڵەكانی، دور  لە چاوی میدیاكان ماوەتەوە.  دەسەڵاتەكانی جێگری سەرۆكی ئیمارات چین ؟ مەنسور بن زاید جێگری سەرۆك وەزیران وەكو جێگری سەرۆكی وڵات دانرا، هاوشان لەگەڵ جێگری سەرۆكی ئێستا.  جیگری سەرۆكی دەوڵەت لە ئیماراتی عەرەبی یەكگرتوو دووەم پۆستی گەورەیە لە دەوڵەتدا، راستەوخۆ لەدوای سەرۆكی دەوڵەتەوە دێت.  بەگوێرەی ماددەی 51ی دەستوری ئیمارات، ئەنجومەنی باڵای فیدراڵ لەنێو ئەندامەكانیدا جێگری سەرۆكی دەوڵەت هەڵدەبژێرێت.  جێگری سەرۆكی دەوڵەت هەموو دەسەڵاتەكانی سەرۆكی دەوڵەت وەردەگرێت لەكاتی نائامادەگیی سەرۆكدا، ئەمە بەپێی ماددەی 52ی دەستوری ئیمارات.  ماوەی ولایەتی جێگری سەرۆكی دەوڵەت 5 ساڵە‌و دەكرێت نوێ بكرێتەوە، لەحاڵەتی چۆڵبوونی پۆستی سەرۆكی دەوڵەت بە هەر هۆكارێك، جێگری سەرۆك بەشێوەیەكی كاتیی دەسەڵاتەكانی سەرۆك وەردەگرێت تا ئەوكاتەی سەرۆكێكی نوێ هەڵدەبژێردرێت.  لەدوای دامەزراندنیەوە، لە ئیمارات بووە بە نەریت كە حاكمی (دوبەی) جێگری سەرۆكی دەوڵەت‌و حاكمی (ئەبوزەبی) سەرۆكایەتی دەوڵەتەكە دەكات، هەروەك بووە بە نەریت جێگری سەرۆكی دەوڵەت دەبێت بە سەرۆك وەزیران.  ئەنجومەنی باڵای فیدراڵ چییە؟ بەگوێرەی ماددەی (46)ی دەستوری دەوڵەت، ئەنجومەنی باڵای فیدراڵ دەسەڵاتی باڵای دەوڵەتە، پێكدێت لە حاكمی حەوت میرنشینەكە، لە گفتوگۆكانی ناو ئەنجومەنەكەدا هەر میرنشینێك (1) دەنگی هەیە.  بەگوێری ماددەی (49)، بڕیارەكانی لەناو ئەنجومەنی باڵادا بۆ پرسە بابەتییەكان بەدەنگی زۆرینەی (5) ئەندام دەبێت، بەمەرجێك ئەم زۆرینەیە دەنگی هەردوو میرنشینی ئەبوزەبی‌و دوبەی لەخۆبگرێت، كەمینە پابەند دەبێت بە بۆچوونی زۆینەوە، بەڵام بڕیارەكانی ئەنجومەن لە بابەتە رێكارییەكاندا بەزۆرینەی دەنگ دەردەچن.  ماددەی (53) دەڵێ" لەحاڵی چۆڵبوونی پۆستی سەرۆك یان جێگرەكەی بەهۆی مردن یان دەستلەكاركێشانەوە یان كۆتایهاتنی حوكمی هەریەكێكیان لە میرنشینەكەیدا بە یەكێك لەو هۆكارانە، سەرۆكی ئەنجومەنی باڵا لەماوەی مانگێكدا لە رۆژەوە، بانگەواز دەكات بۆ سازدانی كۆبونەوە بەمەبەستی هەڵبژاردنی شوێنگرەوەی پۆستە بەتاڵەكە، لەو ماوەی كە دیاریكراوە".  ئەو ئاڵنگاریانە چین رووبەڕووی جێنشینی نوێ دەبنەوە ؟ دانانی شێخ خالید وەكو جێنشین رەنگدانەوەی ئەو ئاڕاستەیە كە لە زۆرینەی وڵاتانی كەنداودا هەیە بۆ پێشختنی كوڕەكان بەسەر براكاندا لە پرسی جێنشینیدا، بە سعودیەشەوە.  لەوكاتەوە كە لە ساڵی 1971وە ئیماراتی عەرەبی لەسەر دەستی باوكی شێخ محەمەد دامەزراوە، ئەبوزەبی پارێزگاری لە پۆستی سەرۆكی وڵات كردووە.  تەنانەت پێش ئەوەش دوای مردنی براكەی لە مانگی ئایاری رابردوو دەسەڵات بگرێتە دەست، شێخ محەمەد چەند ساڵێك لەوەوبەر هەر خۆی حاكمی ئیمارات بووە، ئەمەش لەكاتێكدا بوو كە پەیوەندییەكانی نێوان ئیمارات‌و ئەمریكا ئاڵۆزی تێكەوتبوو، بەهۆی ئاڕاستەی واشنتۆن بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ناوچەكەدا.  شێخ محەمەد سەركردایەتی پرۆسەی دووبارە رێكخستنەوەی كارتەكانی كرد لە  ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، ئەمەش كاتێك بوو كە ساڵی 2020 ئیمارات‌و بەحرەین پەیوەندییان لەگەڵ ئیسرائیل گرێدا بۆ پێكهێنانی میحوەرێكی نوێی دژە ئێران لە ناوچەكەدا.  هاوكات، ئیمارات بەردەوام بوو لە مامەڵەكردن لەگەڵ تاران بۆ كۆنترۆڵكردنی گرژییەكان‌و جەختكردن لەسەر ئەولەویەتە ئابورییەكان. هەروەك ئیمارات كاریكرد لەسەر بەهێزكردنی پەیوەندییەكان لەگەڵ روسیا‌و چیندا.  ئەم دەوڵەتە كە ژمارەی دانیشتتوانەكەی (10 ملیۆن) كەسە، شانازی بە سەقامگیرییە سیاسی‌و ئابورییەكەیەوە دەكات. یەكێك لەو وڵاتانەی جیهانە كە خاوەنی بەرزترین داهاتی تاكە، میوانداری ملیۆنان كرێكاری بیانی دەكات، كە بەشێكی گەورەی دەستی كار پێكدەهێنن.  "رۆڵی رانەگەیەندراوی تەحنون گرنگ‌و بەهێزترە" راپۆرتە رۆژنامەوانییەكان تیشكیان خستوەتەسەر ئەو ركابەرێتییەی كە لەنێوان جەمسەرەكانی خێزانی (زاید)دا هەیە لەوكاتەوە كە محەمەد بن زاید وەكو سەرۆكی دەوڵەت هەڵبژێردراوە، خالید ركابەرێتی چەندین كەسایەتی كردووە كە دیارترینیان: تەحنون‌و مەنسور‌و براكانی زاید بووە.  تەحنون كە پۆستی راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی بەدەستەوەیە، یەكێك لە دیارترین ركابەرەكانی شێخ خالید بوو، پەیوەندی بەهێزی لەگەڵ دەزگا هەواڵگرییە خۆرئاواییەكان هەیە‌و مامەڵە لەگەڵ دۆسیەكانی تایبەت بە توركیا‌و ئێران دەكات.  شرۆڤەكاران پێشبینی ئەوە ناكەن تەحنون رۆڵی گشتی هەبێت، بەتایبەتیش كە زۆربەی كات كارو جموجوڵی سەرۆكی دەزگا هەواڵگرییەكانی هاوشێوەی تەحنون ئاشكرا نیە‌و ئەمەش هەندێكجار ئاسانكاری دەكات بۆ بڕیاردان یان هەڵوێستی سیاسی.  تەحنونی راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی كە لەسەر ئاستی كەسایەتیی بەوە ناسراوە خولیای هونەرە جەنگییەكانی وەكو كاراتی‌و تایكواندۆیە، كانونی یەكەمی رابردوو سەردانی ئێرانی كرد‌و ئەمە لەكاتی خۆیدا بوو بە مانشێتی هەواڵەكان، بەوپێیە یەكەم سەردان بوو لەماوەی چەندین ساڵدا.  دیارترین جێنشینەكانی ئیمارات  •    شێخ محەمەد بن زاید ئال نهەیان: جێنشینی ئەبوزەبی‌و فەرماندەی باڵای هێزە چەكدارەكان •    شێخ سوڵتان بن محەمەد قاسمی: جێنشینی جێگری حاكمی شاریقە •    شێخ محەمەد بن سعود بن سەقر قاسمی: جێنشینی رەئس خەیمە •    شێخ محەمەد بن حەمەد شەرقی: جێنشینی فوجێرە •    شێخ راشد بن سعود موعەلا: جێنشینی ئەم قەیوین •    شێخ عەمار بن حەمید نعێمی: جێنشینی عەجمان سەرچاوە: BBC  

درەو: راپۆرتی:: پێگەی الطاقة هاوردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان لەلایەن ئیسرائیلەوە لەسەرەتای ئەم مانگەدا گەیشتووەتە (167) هەزار بەرمیل نەوت لەڕۆژێكدا, بڕیاری ڕاگرتنی نەوت, ئیسرائیلی ڕوبەڕوی گێژاو كردووەتەوە كە بەئاسانی ناتوانێت جێگرەوەی بۆ بدۆزێتەوە, بەهۆی نزیكی شوێن و هەرزانی نرخ و جۆری نەوتەكەی, حكومەتی هەرێم بەردەوام بوونی هەر پەیوەندیەكی ڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆی لەگەڵ ئیسرائیل ڕەتكردووەتەوەو ڕایگەیاندووە, باری نەوت تا دەگاتە شوێنی كۆتایی, چەنجارێك خاوەنەكانی دەگۆرێن.  درەو: هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان, بەشێكی گرنگی داواكارییە ناوخۆییەكانی ئیسرائیل دابین دەكات, بەهۆی بەرزبونەوەی خواست لەسەر سەرچاوەكانی وزە.  حكومەتی هەرێم تێكەڵەی كوردستان هەناردە دەكات كە بە (KBT) ناسراوە, لەڕێی بەندەری جەیهانی توركیەوە. بەگوێرەی كۆمپانیای (كیبلەر) هاوردەی ئیسرائیل لەنەوتی هەرێمی كوردستان لەسەرەتای ئەم مانگەدا گەیشتووە(167) هەزار بەرمیل نەوت لەڕۆژێكدا. پێدەچێت ئیسرائیل ڕوبەڕوی كێشە ببێتەوە, بەهۆی ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان لەڕێی توركیاوە, دوای ئەوەی دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی سەر بەژووری بازرگانی نێودەوڵەتی لەبەرژوەندی عێراق بڕیاریدا, دوای ناكۆكی نێوان عێراق و توركیا كە (9)ساڵی خایاند. توركیا پابەندبونی خۆی بە فەرمانی دادگاكە ڕاگەیاندو هەناردەكردنی نەوت هەرێمی بەبێ‌ ڕەزامەندی بەغداد ڕاگرت. لەسایەی ئەو پێشهاتەنەدا, دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم بۆ ئیسرائیل قورسە لایەنی كەم, تا ئەو كاتەی هەولێرو بەغداد دەگەنە ڕێككەوتن. لەئێستادا, لایەنی عێراقی و حكومەتی هەرێم لەگفتوگۆدان بۆ تاوتوێكردنی میكانیزمەكانی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان, كە گرنگترین خاڵی ئەو لایەنە دەبێت بەرپرسیارێتی فرۆشتنی نەوتی كوردستان دەگرێتە دەست. قەبارەی هەناردە لەڕێی جەیهانی توركیەوە هێشتا دۆخەكە سەقامگیرنییە, وێڕای پێشبینییەكان بەدەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی عێراق لەڕێی جەیهانەوە, كە قەبارەكەی لەنێوان (400-450) هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانەدایە. ئاژانسی بلۆمبێرگ ڕۆژی سێ‌ شەممە (28)ی ئەم مانگە بڵاویكردوە, هەوڵەكانی هەولێرو بەغداد بۆ دەسپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم لەڕێی جەیهانەوە شكستیهێناوە. لەبارەی چارەنوسی هاوردەكردنی نەوتی هەرێمیش لەلایەن ئیسرائیلەوە, كۆمپانیای كیبلەر ڕایگەیاندووە: ئیسرائیل لەسەرەتای ئەمساڵەوە تائێستا 40% نەوتی هەرێمی كوردستانی هاوردەكردووە, كە بەڕێژەی (23%)زیادیكردووە بە بەراورد بە ساڵی (2022).  پێشیوایە, دۆزینەی جێگرەوەی نەوتی خاوی كوردستان بۆ ئیسرائیل ئاسان نابێت, لەبەر هۆكاری هونەری و سیاسی. پێشبنیش دەكات ئەو بازرگانیە بوەستێت, لەكاتی دەستپێكردنەوەی هەناردەكردن بەپێی ڕەزامەندی دامەزراوەی بە بازاڕكردنی نەوتی حكومەت (سۆمۆ). داژایەتیكردنی لەبەغداد بەرپرسانی بەغداد دژایەیتكردنی هەناردەی نەوتی كوردستانیان كردووە بۆ ئیسرائیل, لەساڵی (2022)دا پەرلەمانی عێراق یاسای بەتاواناساندنی ئاسایكردنەوەو دروستكردنی پەیوەندی لەگەڵ ئیسرائیل پەسەندكرد. لەگەڵ ئەوەی ئیسرائیل نەوتی خاو لەچەند وڵاتێكەوە هاوردە دەكات, لەنمونەی ئازربیجان و كازاخستان و نێجیریاو بەرازیل, پێناچێت بەو خێرایە نەوتی هەرێمی كوردستان بەجۆری تر بگۆڕێت. لەبارەی هەناردەكردنی نەوت لە ئازربیجان و كازاخستان, پێناچێت هاوردەكردنی نەوت زیادبكات, بەهۆی سنورداری تواناكانی ئازربیجان و جیاوازی جۆری نەوتی كازاخستان بە بەراورد بە نەوتی كوردستانی عێراق. دەكرێت ئیسرائیل پەنابەرێتە بەر وڵاتانی تر, لەنمونەی بەرازیل و ویلایەتەیەكگرتووەكان, بەڵام ڕوبەڕوی كۆمەڵێك بەربەست دەبێتەوە, كە گرنگترینیان نرخی و تێچوی باركردن و جۆری نەوتەكەیە. دواجار جێگرەوەی نەوتی هەرێم بۆ ئیسرائیل هەر وڵاتێك بێت, تێچوەكەی زیاتر دەبێت بەهۆی بەرزی تێچوی باركردنەوە, وێڕای بەرزی نرخی نەوتی خاو بە بەراورد بەنەوتی هەرزانی كوردستان.   نەوت لەئیسرائیل  بەگوێرەی داتانی كۆمپانیای بی پی بەریتانی, ئیسرائیل لەم ساڵانەی دوایدا نزیكەی (210)هەزار بەرمیل نەوتی بەكارهێناوە لەڕۆژێكدا. توركیا بەسەرچاوەی سەرەكی باركردنی نەوتی خاو دادەنرێت بۆ ئیسرائیل, كە لەڕێی هێڵی بۆرییەكانی ئازربیجانەوەو عێراقەوە پێیدەگات, بەدیاریكراویش لەهەرێمی كوردستانی عێراقەوە. هاوكات نێجیریاو كازاخستان و بەرازیل و گابۆن بە هەناردەكاری گەورەی نەوت دادەنرێن بۆ ئیسرائیل. هاوردەی ئیسرائیل لەنەوتی كوردستان لەم ساڵانەی دوایدا هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ ئیسرائیل جێگەی مشتومڕبووە, لەدوای ئەوەی گۆڤاری فۆربس لەمانگی حوزەیرانی (2014)فرۆشتنی نەوتی كوردستانی بە ئیسرائیل ئاشكراكرد, لەگەڵ دەركەوتنی بارهەڵگرێكی نەوت كە نەوتی لەبەندەری جەیهانی توركیەوە گواستبوەوەو لە شاری عەسقەلان لەنگەری گرتبوو. دواتریش رۆژنامەی فاینانشەڵ تایمز لەمانگی ئابی (2015)ڕاپۆرتێكی بلاوكردەوەو, ئاماژەی بەوەكرد ئیسرائیل نزیكەی (77%) پێداویستیەكانی نەوت لەهەرێمی كوردستانەوە هاوردە دەكات. لەماوەی نێوان مانگی ئایار بۆ ئابی ساڵی (2015), هاوردەی ئیسرائیل لەنەوتی كوردستان گەیشتووەتە نزیكەی (19)ملیۆن بەرمیل.  ڕاپۆرتەكە ڕونیشكردبوەوە, سەرجەمی هەناردەكردنی نەوتی كوردستان لەڕێی بەندەری جەیهانی توركیەوە ڕەوانەی ئیسرائیل كراوە, بەهاكەشی گەیشتووەتە نزیكەی (1) ملیار دۆلار. نەوتی كوردستان لەڕێی بەندەری جەیهانی توركیەوە بۆ ئیسرائیل گرنگە, بەتایبەت كە بارهەڵگرەكان ڕۆژێكیان پێدەچێت بۆ گەیشتن بە بەندەری عەسقەلان. نەوتی كوردستان بەگوێرەی داتاكانی پێگەی (درەو میدیا) كە لەمانگی كانونی دووەمی (2023)دا بلاویكردووەتەوە, حكومەتی هەرێمی كوردستان لەمانگی كانونی یەكەمی (2022)دا, (12)ملیۆن و (255)هەزار بەرمیل نەوتی فرۆشتووە. لەو بڕە, هەرێم (4)ملیۆن و (450) هەزار بەرمیل نەوتی بە ئیسرائیل فرۆشتووە, كە (38%) تێكڕای نەوتی فرۆشراو دەكات لەكۆتاییەكانی ساڵی (2022)دا. لەكاتێكدا كرواتیا (2)ملیۆن و (230)هەزار بەرمیلی كریوە, كە دەكاتە (18%)نەوتی فرۆشراوی كوردستان, ئیتاڵیاش (1)ملیۆن و (700)هەزار بەرمیل نەوتی كڕیوە, كە دەكاتە (14%) . تایوان (2)ملیۆن بەرمیل نەوتی هەرێمی كوردستانی كڕیوە, هاوردەكردنی چینیش لەنەوتی كوردستان گەیشتووەتە(1)ملیۆن و (250)هەزار بەرمیل, هەناردەكردنیش بۆ ڕۆمانیا (650)هەزار بەرمیل بووە. لەگەڵ ئەوەشدا, حكومەتی هەرێمی كوردستان بەردەوام ڕەتیكردووەتەوە ڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆ مامەڵەی لەگەڵ ئیسرائیل كردبێت, ئاماژەی بەوەشداوە خاوەنی بارەكانی نەوت چەند جارێك دەگۆرێن, پێش ئەوەی بگەنە شوێنی كۆتایی خۆیان.  https://attaqa.net/2023/03/28/%d8%a5%d8%b3%d8%b1%d8%a7%d8%a6%d9%8a%d9%84-%d9%81%d9%8a-%d9%88%d8%b1%d8%b7%d8%a9-%d8%a8%d8%b9%d8%af-%d8%aa%d9%88%d9%82%d9%81-%d9%86%d9%81%d8%b7-%d9%83%d8%b1%d8%af%d8%b3%d8%aa%d8%a7%d9%86-%d8%a7%d9%84/

  درەو: لە کۆی (57) بلۆکی نەوتی لە هەرێمی کوردستان تەنها (14) بلۆکیان گەیشتوونەتە قۆناغی بەرهەرمهێنان و (16) کۆمپانیای بیانی و کۆمپانیایەکی ناوخۆیی لەو کێڵگانەدا پشکدارن، بەپێی دواین زانیارییەکان سەرجەم ئەو بلۆکە نەوتییانە توانای بەهەمهێنانی زیاتر لە (453 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانەیەیان هەیە، لە ئێستا بەشی زۆری ئەو کێڵگانە بەهۆی پڕبوونی عەمبارەکانی نەوت و ڕاوەستانی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم بۆ بەندەری جهانی تورکی لەدوای بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریسەوە بەرهەمهێنانیان ڕاکرتووە، ئەو کێڵگانەش بریتین لە؛     1.    بلۆكی خورمه‌ڵه‌: لە پارێزگای هەولێر ئه‌م كێڵگه‌یه‌ له‌لایه‌ن (گروپی كار)ه‌وه‌ سه‌رپه‌رشتی ده‌كرێت و پشكه‌كانی (100%) دراوه‌ته‌ كیپكۆ، بەپێی دواین داتاکان توانای بەهەمی رۆژانەی (145 هەزار) بەرمیل نەوتە. 2.    بلۆكی تاوكێ: لە پارێزگای دهۆک، (75%)ی پشكه‌كانی دراوه‌ته‌ کۆمپانیای (دی ئێن ئۆ)ی نه‌رویجی و (25%)ی دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئینێرجی)، توانای بەهەمی رۆژانەی زیاتر لە (107 هەزار) بەرمیل نەوتە. 3.     بلۆكی شێخان: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (80%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای گوڵف كیستۆن و (20%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئێم ئۆ ئێڵ)ی هه‌نگاری، توانای بەهەمی رۆژانەی  (55 هەزار) بەرمیل نەوتە. 4.    بلۆكی ئه‌تروش: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (47.4%)ی دراوه‌ته‌ (تاقە) و (27.6%)ی پشکی شاماران پیترۆلیۆمە، توانای بەهەمی رۆژانەی  (36 هەزار) بەرمیل نەوتە. 5.    بلۆكی سه‌رسه‌نگ: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (62%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئینه‌رجی) و پشكی (18%)ی دراوه‌ته‌ (شاماران)، توانای بەهەمی رۆژانەی  (43 هەزار) بەرمیل نەوتە. 6.    بلۆكی هه‌ولێر: لە پارێزگای هەولێر، (65%)ی پشكه‌كانی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (فرۆزا پیترۆلیۆم)، توانای بەهەمی رۆژانەی زیاتر لە (15 هەزار) بەرمیل نەوتە. 7.    بلۆكی كۆرمۆر: لە ناوچەی گەرمیان، (پێریل پەترۆلیۆم) (80%)ی پشكه‌كانی هەیە، توانای بەهەمی رۆژانەی  (15 هەزار) بەرمیل نەوتە. 8.    بلۆكی گه‌رمیان: پشكی (40%)ی كۆمپانیای (گاز پرۆم) له‌ كۆمپانیای (تالیسمانی كڕیوه)‌ و پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ویسترۆن زاگرۆس) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە‌، توانای بەهەمی رۆژانەی (14 هەزار) بەرمیل نەوتە. 9.    بلۆكی عه‌ین سه‌فنی: پشكی (80%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (پی ئۆیڵ)ی تورکی، توانای بەهەمی رۆژانەی  (6 هەزار و 500) بەرمیل نەوتە. 10.    بلۆكی ئاكرێ بجیل: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (80%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (رۆس نەفت)ی روسی، توانای بەهەمی رۆژانەی  (6 هەزار) بەرمیل نەوتە. 11.    بلۆكی ته‌ق ته‌ق: پشكه‌كان كۆمپانیای (ئەداکس پیترۆلیۆم) (36%) و (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی (44%) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە، توانای بەهەمی رۆژانەی  (3 هەزار 970) بەرمیل نەوتە. 12.    بلۆكی سارتا: لە پارێزگای هەولێر، كۆمپانیای (شیڤرۆن)ی ئه‌مریكی (50%)ی پشكه‌كانی له‌ كۆمپانیای (گنێڵ ئێنریجی) (30%)ی هه‌یه‌ و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌، توانای بەهەمی رۆژانەی  (3 هەزار 960) بەرمیل نەوتە. 13.    بلۆكی چیا سورخ: لە ناوچەی گەرمیان، كۆمپانیای (پیت ئۆیڵی) توركی  خاوه‌نی (80%)ی پشكه‌كانه‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌، توانای بەهەمی رۆژانەی  (2 هەزار) بەرمیل نەوتە. 14.    بلۆكی باشیك: له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی موسڵ، پشكی (64%)ی دراوه‌ته‌ (دی ئێن ئۆ)ی نەرویجی و (16%)ی پشکی کۆمپانای وزەی تورکی (TEC) یە و پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ ، توانای بەهەمی رۆژانەی  (600) بەرمیل نەوتە. خشتە  

 درەو: دامەزراوەی (گالوب)ی ئەمریكی: 🔹بەنیسبەت (5)ملیۆن هاوڵاتی هەرێمی كوردستانەوە, ڕوخاندنی رژێمی پێشو لەلایەن ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكاوە بەشێوەیەكی بەرچاو جیاوازی هەبوو لەوەی لەباشوری عێراق ڕویدا, لەبری وێرانكاری بووە مایەی گەشەسەندنی ئابوری, لەبری ناسەقامگیری, هێزە سیاسییە ناكۆكەكانی كۆكردەوە.  🔹داتاكانی گالوب دەریدەخەن, بەدرێژایی دوو دەیەی ڕابردوو كوردستانی عێراق لەزۆر ڕوەوە چیرۆكی سەركەوتنی عێراق بووە, بەپێی تازەترین ڕاپرسیەكان نیگەرانی لەدۆخی ئابوری ئەو دەستكەوتانەی ڕوبەڕوی مەترسی كردووەتەوە. 🔹زۆرینەی هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستان هەست بەوە دەكەن كە لەدۆخێكی سەقامگیردا دەژین, لەدوای (2003)وە هێزە كوردیەكان توانیویانە تا ئاستێكی زۆر كۆنتڕۆڵی سنورەكان بكەن و چالاكانە دژی هەڕەشە تیرۆرستیەكان بووەستنەوە.  🔹لەساڵی (2008)دا, لە(56%)دانیشتوانی ناوچە كوردنشینەكان ئاماژەیان بەوەداوە كە هەست بەسەقامگیری دەكەن كاتێك شەوانە لەناوچەكانیان و شارەكانیان بەتەنیا دەسوڕێنەوە, كە جیاوازی زۆری هەبووە لەناوچەكانی تری عێراق.   🔹هەرێمی كوردستان پەناگەیەكی ئارام بووە بۆ كەمینە گەمارۆدراوەكانی عێراق, ئەو سەقامگیرییەی لەكوردستان هەبووە, ئاوارەكانی ناوخۆو كەمینە لاوازەكانی لەناوچەكانی تری عێراقەوە بۆلای خۆی ڕاكێشاوە, بەتایبەت مەسیحییەكان.  🔹ژمارەی مەسیحیەكانی عێراق پێش جەنگ بە نزیكەی (یەك ملیۆن و 500)هەزار مەزەندە دەكرا, لەئێستا كەمتر لە(200) هەزار مەسیحی لەوڵات ماون, كە نیوەیان لەناوچە كوردیەكان دەژین. 🔹 (84%)دانیشتوانی ئەو ناوچانەی  حكومەتی هەرێمی كوردستان ئیدارەیان دەدات, دەڵێن شارەكەیان شوێنێكی ئارامە بۆ كەمینە نەتەوەییەكان, ئەو ژمارەیە زۆر لەناوچەكانی تری عێراق بەرزترە كە (59%), بەرزتریشە لەتەواوی ناوچاكانی تری خۆرهەڵاتی ناوەڕاست كە كەمینەكانی تیادا دەژین. 🔹هەرێمی كوردستان بە ژینگەیەكە لەبارتر دادەنرێت بۆ وەبەرهێنان بە بەراورد بەناوچەكانی تری عێراق, بەڵام لەكاتێكدا باڵەخانەی هەوربڕی نیشتەجێبون لەهەولێرو سلێمانی دەركەوتن, تێڕوانینی ئابوری هاوڵاتی ئاسایی ناوچەكە, هەمان تێڕوانینی هاوڵاتیانی ناوچەكانی تری عێراقە. 🔹لەساڵی (2022)دا لەهەر سێ‌ كەس دووكەسی دانیشتوانی كوردستان (66%), دۆزینەوەی كاریان بەزەحمەت ناوبردووە, كە هاوشێوەی ناوچەكانی تری عێراق بووەو ڕێژەكەی لەو ناوچانە(65%) بووە. 🔹دانیشتوانی هەرێمی كوردستان نیگەرانن بەهۆی ئەوەی توانای كڕینیان كەمترە بە بەراورد بەناوچەكانی تری عێراق كە (45%)بەرامبەر (72%)ە.  🔹لەگەڵ باشبونی دۆخی ئابوری لەعێراق, هاوڵاتیانی كوردستان وایدەبینین لەڕووی ئابوریە دۆخیان باشنیە,  لەساڵی (2008) ڕێژەی (9%) ئەو كەسانەی لەناوچە كوردییەكان  دەژین  پیاوانبووە دۆخی ژیانیان خراپە, لەكاتێكدا ڕێژەكە لەناوچەكانی تری (34%)بووە, بەڵام لەساڵی (2022)دا, ڕێژەی ئەو كەسانەی لەكوردستان پێیانوایە كە دۆخی ژیانیان خراپە بەرزبووتەوە بۆ (16%) و نزیكبووتەوە لە ڕێژەی عێراق كە (18%)یە.  🔹لەدوای ساڵی(2003)وە, هەرێمی كوردستان و ناوچەكانی تری عێراق لەدوو دۆخی جیاوازادابوون, لەناوەڕاست و باشور پشێوی و توندیژی باڵیكێشابو, سەقامگیری ئاسایشیش لەكوردستان دەرفەتێكی باشتری بۆ ژیان خولقاند, بەڵام پێدەچێت لەم وەرزە نوێیەدا عێراقییەكان كە ئەزمونی خۆشگوزەرانی تاقیدەكەنەوە, ئیتر جیاوازیەك نەمابێت و دۆخی ژیانیان هاوشێوەبێت.   دامەزراوەی (گالوب)ی ئەمریكی:  

(درەو):  سایتی (میدڵ ئیست ئای) بەریتانیا راپۆرتێكی لەبارەی بڕیارەكەی دادگای پاریس سەبارەت بە هەرێمی كوردستان بڵاوكردەوە، لەم راپۆرتەدا بەرپرسێكی توركیا قسەی كردووە كە ئاگاداری رێككەوتنی ساڵی 2013ی نێوان حكومەتی هەرێم‌و توركیایە، ئەم بەرپرسە دەڵێ" بڕیاری دادگا هەرچییەك بێت هیچ بڕە پارەیەك لە گیرفانی ئەنكەرە دەرناچێت، چونكە بەپێی رێككەوتنی هەرێم‌و توركیا، دەبێت هەرێم قەرەبووەكان بداتەوە".  سایتی (Middle east eye) بەریتانی لەراپۆرتێكدا لە ژێر ناوی "لەڕاستیدا عێراق لە دۆسیەی ناوبژیوانی نەوتی توركیادا براوە نییە" دەڵێ" كاتێك دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی رۆژی پێنجشەممە بڕیاریدا توركیا بە بازرگانیكردنی ڕاستەوخۆی نەوت لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستانی عێراق لە ساڵی 2013ەوە، گرێبەستی پێشێلكردووەو داوای لە ئەنقەرە كرد 1.4 ملیار دۆلار بدات، بەغدا زۆر خێرا سەركەوتنی راگەیاند". راپۆرتەكە باسلەوە دەكات" پێدەچێت ئەنكەرە تەنها چەند سەد ملیۆن دۆلارێك بە عێراق بدات، كە دەكرێت حكومەتی هەرێمی كوردستان بە رێككەوتنێكی نهێنی ئەم بڕە پارەیە بۆ توركیا قەرەبوو بكاتەوە". "وەزارەتی نەوتی عێراق بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوەو دەستخۆشی لە دادگاكە كرد، بەرپرسانی عێراقیش بە خێرایی  قسەكانیان بۆ میدیا ناوخۆیی‌و نێودەوڵەتییەكان گواستەوە. توركیا بەرەبەیانی رۆژی شەممە پەمپكردنی نەوتی خاوی عێراقی لەڕێگەی جەیهانەوە راگرت كە (0,5%)ی تێكڕای نەوتی هەناردەكراو لەسەر ئاستی جیهان پێدەهێنێت". سایتە بەریتانییەكە لەزاری سەرچاوە توركی‌و رۆژئاواییەكانی نزیك لە دۆسیەكەی دادگای پاریس نوسیویەتی" بەغداد لە بازنەی گشتی حوكمی دادگا كەمدەكاتەوە‌و سەبارەت بە بۆری نێوان عێراق‌و توركیا (ITP) كە لە ساڵی 1973دا ئیمزاكراوەو نەوتی عێراق لەرێگەی بەندەری جەیهانی توركیاوە هەناردە دەكات".  سەرچاوەیەكی رۆژئاوایی بە سایتە بەریتانییەكەی وتووە" ئەوان دەتوانن بۆ ئەو شتانەی كە دەیانەوێت ئاهەنگ بگێڕن، بەڵام بەدڵنیایی پارێزەرەكانی ئەوان بەهۆی شكستهێنانیانەوە دوردەخەمەوە.. ئەوان بانگەشەی ئەوە دەكەن لە پێنج پۆلدا گرێبەست پێشێلكراوە: عەمباركردن- گواستنەوە- بەكارهێنانی تایبەت-داواكاری دەستڕاگەیشتن‌و باركردن، ئەوان تەنیا لە (باركردن)دا توانیان سكاڵاكەیان ببەنەوە". وەكو ئاڵنگارییەك یاسایی تەماشای دۆسیەی دادگاكە دەكرێت كە لەگەڵ ململانێی بازرگانی‌و سیاسەتی نیشتمانی‌و نێودەوڵەتیدا بەریەكتر دەكەون، عێراق دەڵێ حكومەتی هەرێمی كوردستان دەسەڵاتی ئەوەی نییە بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەرێگەی بۆرییەكانەوە نەوت بفرۆشێت وەكو ئەوەی لە ساڵی 2013دا هەولێرو ئەنكەرە رێككەوتنیان لەسەر كردووە.  بەغداد لە ساڵی 2014دا سكاڵایەتی یاسایی دژی توركیا بەرزكردەوە‌و داوای (33 ملیار) دۆلار قەرەبووی داهات‌و زیانەكانی لێكرد، بەپێی قسەی سەرچاوەكان مانگی رابردوو عێراق داوای (58 ملیار)  دۆلار قەرەبووی سەرجەم فرۆشی نەوت تاوەكو 2022 لە ئەنكەرە كردووە، بەڵام لە كۆتایدا دادگا تەنیا بڕی (ملیارێك‌و 400 ملیۆن) دۆلار قەرەبووی داوە بە عێراق بۆ ماوەی ساڵانی 2014 بۆ 2018.  "هیچ لایەكیان سەركەوتوو نەبوون"  سەرچاوەكان دەڵێن، دادگا بڕیاریداوە حكومەتی هەرێم دامەزراوەیەكی سەربە حكومەتی عێراقە، بۆیە بەگوێرەی رێككەوتنی بۆری نێوان عێراق‌و توركیا، هەرێمی كوردستان قەوارەیەكی یاساییە.  سەرچاوەیەكی خۆرئاوایی بە (Middle east eye) رایگەیاند" بۆیە توركیا هەڵە نەبووە كە بە رێنمایی حكومەتی هەرێمی كوردستان هەستاوە بە گواستنەوە‌و عەمباركردنی نەوت، هەروەك داوای عێراق بۆ قەرەبووی زیانەكان بەگوێرەی بەكارهێنانی تایبەت رەتكرایەوە‌و داوای قەرەبووی تەواوەتی داهاتی نەوت‌و زیانەكانیان كرد".  ئەو سەرچاوانە باسیان  لەوەكرد، دادگا بڕیاریداوە بەوەی توركیا تەنیا لە باركردنی تانكەرەكانی نەوتدا گرێبەستی پێشێلكردووە، كە گواستراونەتەوە بۆ بەندەری جەیهان بەگوێرەی رێنمایی حكومەتی هەرێم، چونكە هەمواری رێككەوتنی بۆری نێوان عێراق‌و توركیا لە ساڵی 2010 ئەوەی رونكردوەتەوە كە وەزارەتی نەوتی عێراق‌و دامەزراوەی "سۆمۆ" تاكە دەسەڵاتی شەرعین كە دەتوانن فەرمانی باركردنی نەوت دەربكەن.  بەگوێرەی قسەی سایتە بەریتانییەكە، لەرێگەی ئەم پێشێلكارییەەوە، دادگا هەستاوە بە هەڵسەنگاندنی ئەوەی ئایا ئەنكەرە بۆ گواستنەوەی نەوتەكە پارەی زیاتری لە عێراق وەرگرتووە‌و بەشێوەی نایاسایی داشكاندنی لە نرخی نەوتدا بۆ كراوە؟ دادگاكە بڕیاریداوە بەوەی دەبێت حكومەتی عێراق رێژەی 50%ی زیانی داهات بەهۆی كەمی نرخی نەوتەوە لەئەستۆ بگرێت، چونكە حكومەتی هەرێمی كوردستان وەكو دەزگایەكی سەربە حكومەتی عێراق سودی لە فرۆشتنی نەوت وەرگرتووە‌و بۆ خەرجییەكانی دەوڵەت بەكاریهێناوە.  سەرچاوەیەكی خۆرئاوایی تر بە سایتە بەریتانییەكەی رایگەیاندووە" پرسێكی تر كە بەغداد نایەوێت باسی بكات داواكارییەكانی توركیایە لەبارەی  كەمی توانای بۆرییەكە‌و پێدانەدانی گرێی گواستنەوە كە بۆ دەیان ساڵ لەمەوپێش دەگەڕێتەوە.. بەهۆی ئەمانەوە دادگا بڕی نزیكەی 600 ملیۆن دۆلاری بە توركیا بەخشیوە".  سەرچاوەكە دەڵێ" لەبەرامبەردا سكاڵاكانی توركیا قورسایی زیاتریان دەبێت، ئەمەش كاتێك كە رێژەی سودی ئەمریكی حیسابی بۆ دەكرێت‌و زیاد دەكرێت بۆ كۆی گشتی، چونكە ئەمانە مێژووەكەیان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی نەوەدەكان كە ئەوكات رێژەكان زیاتر بوون". "سكاڵاكانی عێراق كە تەنها بۆ ساڵانی 2014  تا 2018 دەگەڕێتەوە  هەمان زیادەی نرخیان نابێت لە رێژەی سودەكەدا، لە كۆتاییدا تەنها چەند سەد ملیۆن دۆلارێكیان دەستدەكەوێت.. ئەوە سەركەوتنێكی كونە. تەنانەت دادگاش لە بڕیارەكەیدا هاوڕایە كە هیچ كام لە لایەنەكان ناتوانرێت بە براوە ئەژماربكرێت". سەرچاوەیەكی ئاگاداری توركیا لە رێككەوتنی ساڵی 2013ی نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و توركیا بە (Middle east eye)ی وتووە" لە كۆتایدا هیچ پارەیەك  لە گیرفانی ئەنكەرە دەرناچێت، چونكە رێككەوتنەكە بڕگەیەك لەبارەی قەرەبوكردنەوە لەخۆدەگرێت‌و هەر قەرەبوویەك هەبێت دەبێت حكومەتی هەرێم بیدات".  "بەڵام بەرپرسانی توركیا پێشبینی دەكەن لە كاتی خۆیدا رێككەوتن لەنێوان هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان بكرێت‌و هەناردەكردنی نەوت دەستپێبكاتەوە".    دەقی راپۆرتەكەی سایتی (میدڵ ئیست ئای) بەریتانیا

درەو: ئاژانسی (بەغداد ئەلیەوم)ی عێراقی لەڕاپۆرتێكدا: 🔹ئەو پەراوێزە لەئازادی و دیموكراسی و ژیانی مەدەنی لەكوردستان هەبووە, تاكە شت بوو ساڵانێك حزبە دەسەڵاتدارەكانی هەرێم شانازییان پێوەدەكرد. 🔹كێشمەكێشی حزبی و خێزانی گەورەترین بەربەستە لەبەردەم پێشكەوتنی هەرێمی كوردستان, سەرەڕای ئەو پشكە زەبەلاحەی لەبودجەو هەناردەكردنی نەوت و داهاتەكانی تر و پشتیوانی نێودەوڵەتی, بەتایبەتی ئەمریكا بەدەستیهێناوە.   🔹پێدەچێت پێداگری مەسعود بارزانی لەسەر ئەنجامدانی ریفراندۆم و عینادیكردن لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و وڵاتانی ناوچەكە, سەرەتای داڕمانی پەیوەندییەكانی كوردبێت لەگەڵ هاوپەیمانە خۆرئاواییەكانی . 🔹دۆخی كوردستان لەهەموو ڕویەكەوە, بەتایبەت لەبواری ئابوریدا خراپە, لەساڵی (2014) موچەی فەرمانبەران كەوتووەتە گێژاوەوە, جارێك بەتەواوی نایاندرێتێ‌, جارێك بەشێكی زۆری لێدەبڕێت, هەندێك جاریش بۆ زیاتر لە (50) ڕۆژ دوادەكەوێت, وێڕای بەرزبونەوەی ڕێژەی هەژاری و بێكاری و زیادكردنی باج و بەرزبونەوەی لەڕادەبەدەری نرخی بەنزین و نەوت. 🔹هاوپەیمانی نێودەوڵەتی لەزیاد لەبۆنەیەكدا هەڕەشەی بڕینی هاوكارییە دارایی و سەربازییەكانی پێشمەرگەی كردووە, ئەگەر هێزەكانیان یەك نەخنەوە, هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بێزاربووە لەهێزی حزبی پارتی و یەكێتی. 🔹پێگەی فۆرین پۆلەسی ئەمریكی, لەڕاپۆرتێكدا باسی لەو قەیرانانە كردووە كە هەرێمی كوردستان لەئاستە سیاسی و ئابوری و ئیدارییەكاندا گیرۆدەی بووە, هاوكات وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا لەڕاپۆرتێكدا باس لەپاشەكشێی مافەكانی مرۆڤ و ئازادییەكان كردووە لەهەرێم. 🔹ئیرفین هیكس كۆنسوڵی گشتی ویلایەتە یەكگرتووەكان چەندین جار هۆشداریداوە لە پاشەكشێی مافەكانی مرۆڤ و پێشێلكارییەكان لەهەرێمی كوردستان و نیگەرانی وڵاتەكەی لەو باریەوە دەربڕیوە.   🔹ساڵی ڕابردوو دەیان گەنجی عێراقی لەسەر سنورەكانی بیلاڕوسیا گیریان خوارد, كە بەنیازی رۆیشتن بوون بەرەو ئەوروپاو زۆرینەیان دانیشتوی هەرێمی كوردستان بوون, ئەوەش ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە دۆخی هەرێم بەكەڵكی ژیان نەماوە. 🔹ڕێكخراوێكی كوردی لەهەولێر لەسەرەتای ئەمساڵدا ڕاپرسیەكی ئەنجامدا, لەبارەی گەڕانەوەی كورد بۆ بەغدادو كۆتایهاتنی قەوارەی هەرێم, ئەنجامەكان شۆكهێنەر بوون, بەوپێیەی زۆرینەی بەشداربوان لەگەڵ گەڕانەوە بوون بۆ ژێر دەسەڵاتی حكومەتی فیدراڵی. 🔹 ڕۆژنامەنوس محەمەد ڕەئوف ڕاپرسیەكی ئەنجامداوە,  سەبارەت بەوەی  نەوتی هەرێم لەڕێی بەغدادوە هەناردە بكرێت یاخود لەڕێی حكومەتی هەرێمەوە, ڕێژەی 88%ی بەشداربوانی ڕاپرسیەكە دەنگیان بۆ ئەوە داوە كە نەوتی هەرێم لەژێر سەرپەرشتی حكومەتی فیدراڵیدا هەناردەی دەرەوە بكرێت.   دەقی راپۆرتەكەی ئاژانسی (بەغداد ئەلیەوم)ی عێراقی    

درەو: دکتۆر کەمال کەرکوکی، بەرپرسی مەکتەبی ڕێکخستنی پارێزگای کەرکوك- گەرمیان   پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان لەگەڵ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا پێشەکی لەبەر ڕۆشنایی پێشهاتەکانی ئەم دواییەدا، چەند بیرۆکەیەک سەبارەت پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی هەرێمی کوردستان لەگەڵ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا، دەخەینە ڕوو: 1- ڕاستیی ئەو وتارەی قەیرانەکەی دروست کرد. 2. کونسوڵی ئەمەریکا لە هەولێر. 3. ئەو سیناریۆیانەی لەبەر دەست بوون و لێکەوتەکانیان. 4- کارلێکەکانی کە دروست بوون و چارەسەرییەکان لە سایەیاندا. 5. ڕاسپاردەکان. ڕاستیی ئەو وتارەی قەیرانەکەی دروست کرد لە چوارچێوەی زنجیرە وتارێکدا کە پێشتر لە پێگەی ئەلمۆنیتۆر و ئینستیتیوتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ڕیدلاین و زە نێسار (ماڵپەڕێکە لەگەڵ نووسەرێکی کەنەدی بەڕێوەی دەبات و تیشک دەخاتە سەر هەموو هەواڵەکانی کورد لە گشت بەشەکانی کوردستان)، کە هەموویان بە شێوەیەکی زۆر نەرێنی دۆخی کوردستان دەخەنە ڕوو، جا لە ڕێگەی بابەتێکەوە سەبارەت بە پاشەکشەی هونەر لە سلێمانی، یان لە سەر توندوتیژی بەرامبەر بە ڕۆژنامەنووسانی سلێمانی لە ژێر دەسەڵاتی بافڵ و قوباد تاڵەبانی، یان سەبارەت بە سەردانە خێراکانی بافڵ بۆ بەغدا و، نووسەر (وینترۆپ ڕۆدجەرز - Winthrop Rodgers) دوا بابەتی دژی "حوکمڕانی لە هەرێمی کوردستان" بڵاوکردەوە. بە پێداچوونەوەی نووسینەکانی و مێژووی کارەکانی، ئەم خاڵانە گەڵاڵە دەبن: 1- نووسەر بڕوانامەی ماستەری لە زانکۆی کوینز Queens  بێلفاستی ئیرلەندا تەواو کردووە و بڕوانامەی بەکالۆریۆسی لە ویلایەتی مەین Maine  لە ئەمەریکا تەواو کردووە. نووسەرێکی ئەمەریکییە. 2- ڕۆژنامەنووس و توێژەرێکی ئازادە (Freelance)، واتە بابەتی پەرشوبڵاو بۆ لایەنە جیاجیاکان دەنووسێت، لەو دەزگا جۆراوجۆرانە بابەت بڵاودەکاتەوە کە دەستی پێیان دەگات و، زۆربەی کات، ئەو دامەزراوانە حەقدەستێکی نادەنێ، چونکە نووسەرێکی باوەڕپێکراوی خۆیان نییە یان ستوونی تایبەتی خۆی نییە. بۆیە تێبینی دەکەین لە هەر دامەزراوەیەک یان سایتێکدا بابەتێک بڵاودەکاتەوە و دوای ئەوە دەچێتە سایتێکی دیکە، واتە بەپێی دەرفەتی بڵاوکردنەوەی بەردەستی، نەک لەبەر ئەوەی دامەزراوەکە داوای بڵاوکردنەوەی لێ دەکات و، جیاوازییەکی گەورەیش لە نێوانیان ئەوەدا هەیە دامەزراوەیەک داوا لە شارەزایەک بکات بابەتێک بڵاو بکاتەوە و، ئەوەی توێژەرێک داوای بڵاوکردنەوەی بابەتێکی خۆی بکات. 3. لە کۆی بابەتەکاندا تێبینی دەکەین هەوڵی دۆزینەوەی پێگەیەک بۆ خۆی دەدات لە ڕیزی توێژەران سەبارەت بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، خۆی وەک توێژەرێک پیشان دەدات کە لە کوردستان - سلێمانی دەژی و، تێبینییە ڕۆژانەکانی دەگوازێتەوە و بەم شێوەیە هەوڵ دەدات ناوی بچێتە نێو لیستی شارەزایانی بیانی لە هەرێمی کوردستان. 4- وەک هاووڵاتییەکی ئەمەریکی مافی خۆیەتی پەیوەندی بە باڵیۆزخانەی ئەمەریکا و کونسوڵی ئەمەریکاوە بکات بۆ ئەنجامدانی دیمانە یان وەرگرتنی ڕستەی کورت بۆ ئەوەی لە بابەتەکانیدا بەکاریان بهێنێت. لە ڕێگەی دۆستێکمان لەگەڵ  لەگەڵ USAID کاری دەکرد بۆمان دەرکەوتووە ئەوان پشتگیرییەکی زۆری ئەو هاونیشتمانیانەیان دەکەن کە لە عێراق کار دەکەن بۆ ئەوەی سەرکەوتوو بن و کێبڕکێ لەگەڵ پسپۆڕانی دیکەی بیانی بکەن، هەمیشە باڵیۆز یان کونسوڵ یان سەرۆکی نوێنەرایەتیی USAID پەیوەندی خۆیان بەهێز دەکەن لەگەڵ ڕۆژنامەنووسانی جۆراوجۆری ئەمەریکی کە ئارەزوو دەکەن لە پرسی عێراقدا کار بکەن، چونکە ئەمە ڕۆشنایی دەخاتە سەر ئەوان وەک دیپلۆماتکار کە لە وڵاتێکی بیانیدا کار دەکەن و دەرکەوتنیان لە چەندین بابەت یان بڵاوکراوەدا، شتێکی باشە بۆ ئەوان. 5- ئەو وتارەی لەم دواییانەدا بڵاوکرایەوە (ماڵی کارتەکانی کوردستانی عێراق دەڕووخێت Iraqi Kurdistan’s House of Cards Is Collapsing)، بە گشتی بریتییە لەو خاڵانەی میدیاکانی سەر بە یەکێتی یان ئێن ئاڕ تی (ئەو وردبینی زمان بووە لە ئێن ئاڕ تی کە هاوکاریان بووە بۆ بڵاوکردنەوەی هەواڵ بە زمانی ئینگلیزی) بڵاویان کردووەتەوە. ناونیشانی (ماڵی کارتەکان) ئیلهامی لە ناونیشانی زنجیرەیەکی زۆر بەناوبانگی ئەمەریکی وەرگرتووە کە پەیوەندییە سیاسییەکانی نێوان ناوەندەکانی دەسەڵاتی سیاسەتی ناوخۆی ئەمەریکا دەخاتە ڕوو، بەتایبەتی پەیوەندییە تێکەڵاوەکانی نێوان کۆشکی سپی و کۆنگرێس و بازرگانان. لە کاتی پەخشی زنجیرەکەوە، دەستەواژەی ماڵی کارتەکان بووەتە باو و بۆ ئاماژە بۆ ناوەندەکانی دەسەڵات لە وڵاتێک یان قەوارەیەکی دیاریکراودا. 6- بەرزترین پێگە کە پێی گەیشتووە بوونی ئێستایەتی وەک توێژەرێکی سەردانیکەر لە پەیمانگای توێژینەوەی ناوچەیی و نێودەوڵەتی (Institute of Regional and International Studies) لە زانکۆی ئەمەریکی لە سلێمانی و توێژەری سەردانیکەریش بە زۆری شوێنی نیشتەجێبوون و خەرجییەکی مانگانەی پێ دەدرێت کە زۆربەی کات کەمە. هەروەها توێژەری سەردانیکەر نازناوێکە توێژەرە گومناوەکان لە سەرەتای ژیانی کارکردنیاندا بەکاری دەهێنن بەتایبەتی ئەگەر بڕوانامەی دکتۆرایان نەبێت. ئەم پێگەیە زۆربەی کات بە خاڵی دەستپێک دادەنرێت بۆ ڕێخۆشکردن بەرەو توێژینەوە چونکە دەبێتە مایەی ئاسانکاری بۆ پێشکەشکردن بۆ پرۆگرامەکانی دکتۆرا لە زانکۆکانی ئەمریکا. 7- لێرەدا پێویستە ئاماژە بکرێت بەوەی ویلایەتی مەین یەکێکە لە ویلایەتەکانی ئەوسەری باکووری ڕۆژهەڵاتی ئەمەریکا و یەکێکە لە ویلایەتە هەژارەکان (لە ڕیزی هەژارترین 15 ویلایەتە)، بۆیەش دەبینین ئەم ڕۆژنامەنووسە ماستەرەکەی لە ئێرلەندا تەواو کردووە نەک لە ئەمەریکا. کونسوڵی ئەمەریکا لە هەولێر (پاشکۆیەک بە گرینگترین خاڵەکانی ژیاننامەکەی) کونسوڵی ئەمەریکا لە هەولێر لەگەڵ سیاسەتی ئیدارەی بایدن هات بۆ پڕکردنەوەی پۆستە سیاسییەکانی ئیدارەکەی، بە وەزارەتەکانی بەرگری و دەرەوەیشەوە، بە توخمەکانی پێکهاتەکانی ئەفریقایی و لاتینی ئەمەریکی، واتە بەوانەی بە ڕەچەڵەک لە ئەمەریکای باشوورەوە هاتوون. بە پێداچوونەوە بە ژیانی پیشەییدا، ئەم تێبینییانە دەکەین: 1- شارەزایی ئەو لە چەسپاندنی ڕۆڵی هاووڵاتییانی ڕەشپێستی ئەمەریکا لە دامەزراوە ئەمەریکییەکان چڕ دەبێتەوە و زۆربەی کارەکانی لە وەزارەتی دەرەوە لەسەر ئەوە بوونە، لە سەرەتای تەمەنیدا کارمەند بووە لە تیمی سیناتۆری کۆچکردوو ئێدوارد کێنێدی (برای سەرۆک جەی ئێف کێنێدی - دیموکراتی خەڵکی بۆستن)، واتە دیپلۆماتکارێکی دێرین نییە، بەڵکو سیاسەتوانێکی - دیموکراتە و پۆستەکانی لە زۆربەی ساڵەکانی کارکردنی لە وەزارەتی دەرەوە لە ئاستی بەرزی دیپلۆماسیدا نەبوون. 2- بڵاوکردنەوەی ئەو وتارەی سەرەوە لە پەیجەکانی خۆی لە سۆشیال میدیا هەڵەیەکی دیپلۆماسییە و، ڕوونە کە پێشاندانی ئەو قسەیەی نووسەر بۆ بابەتەکەی لێی وەرگرتووە تیایدا باسی پاشەکشەی ئازادیەکان لە هەرێمی کوردستان دەکات پاڵنەری بووە و، ئەم قسانەیشی شتی نوێ نین، چونکە تیمی ئیدارەی بایدن (بەشێکی زۆریان کارمەندی ئیدارەی ئۆباما بوون) زۆرجار باسیان لە هەندێک بنەما کردووە کە بۆ گەلەکەمان ناگونجێن لەبەر ئەوەی ئەوان نوێنەرایەتیی ئەجێندای ئەوپەڕی چەپی لیبراڵ دەکەن و، کردەوەکانیان کاریگەرییان لەسەر هاوپەیمانەکانی ئەمەریکا لە ناوچەکەدا، وەک دەوڵەتانی کەنداو و ئیسرائیل، هەبووە. ئەو سیناریۆیانەی لەبەر دەست بوون و لێکەوتەکانیان دەبوو ئەم کارانەی خوارەوە ئەنجام بدرێن: 1- ئەو وتارە هیچ گرینگیی پێ نەدرێت چونکە بابەتێکە هیچ کاریگەرییەکی نییە و، ڕوونە نووسەرەکەی لە سلێمانییە و واشنتۆن تەواو ئاگاداری هەموو ڕیزبەندییەکانی نێوان سلێمانی و هەولێرە و، هیچ شتێکی نوێ لە وتارەکەدا نییە چونکە بافڵ و قوباد تاڵەبانی نامەی وایان بۆ نوێنەرایەتییە دیپلۆماسییە جیاوازەکان ناردووە لەم وردەکارییانە زیاتریان تێدایە، واتە دەبوو بابەتەکە وەک جوڵانەوەیەکی ڕووکەشیی دیکەی یەکێتی دژ بە پارتی مامەڵەی لەگەڵدا بکرایە، هەرچەندە من پێم وایە بابەتەکە بە هاندانی بەرهەم ساڵح نووسراوە نەک پاڤڵ تاڵەبانی و، ڕەنگە بەرهەم خۆی پەیوەندیی لەگەڵ Foreign Policyی بۆ نووسەرەکە ڕێک خستبێت. 2- وەڵامنەدانەوەی هیچ هەڵمەتێکی میدیایی نەوەی نوێ یان یەکێتی یان هەر لایەنێکی سیاسیی دیکە، چونکە ئەوان هەوڵ دەدەن، لەڕێگەی کەناڵە حزبییە تەسکەکانیانەوە، هەڵمەتی جۆراوجۆر بەرپا بکەن، کەناڵەکانی ئێن ئاڕ تی سادەترین هەواڵی بچووکترین گوند لە دژی ئەم حکوومەتەی ئێستا زەق دەکەن. هەڵمەتەکەیش لە ڕووی کاریگەرییەوە دەچووە پاڵ هەر هەڵمەتێکی دیکە کە بەم دواییە ئەنجامیان دا و گرینگییان پێ نەدرا. 3. هەڵسوکەوت کردن وەک دەوڵەت و حکوومەتێکی ڕەسەنی خاوەن ئامرازی دروستی خۆی، کە بریتین لە فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوە لە هەولێر و نوێنەرایەتیی هەرێمی کوردستان لە واشنتۆن. دەبوایە کۆنسوڵی ئەمەریکا بانگهێشتی فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوە - هەولێر بکرێت (نەک لەلایەن سەرۆکوەزیران یان کەسێک لە سەرکردایەتیی باڵای حکوومەت) و، نامەیەکی ناڕەزایەتیی توندی پێ بدرێت تیایدا خاڵەکان بە ڕوونی و ڕاستەوخۆ و بەشێوەیەک کە ناڕوونی قبووڵ ناکەن، پێی بڵێن ئێمە ئەم ڕەفتارە ڕەتدەکەینەوە و، ناکرێتت کونسوڵ وتارێک (لەگەڵ یان دژ) بڵاو بکاتەوە و ئەمە هەڵەیەکی دیپلۆماسیی زەقە و لە دەرەوەی سیاقەکانی پرۆتۆکۆلی دیپلۆماسییە و بە وەستانی کونسوڵ لەگەڵ لایەنێک دژ بە لایەنێکی دیکە دادەنرێت. 4- هاوپێچی خاڵی (3) و، لەگەڵ وەرگرتنی نامەکە، پێویست دەبوو بۆ وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکا و باڵیۆزخانەیان لە بەغدا بینێرێت چونکە کاری دامەزراوەیی وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکا ئەوەی بە سەردا دەسەپێنێت و، نامەکەش وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکای پابەند دەکرد بە نامەیەک بۆ حکوومەتی کوردستان هەڵوێستی خۆی ڕوون بکاتەوە و ئەو پرسە لە ڕێگەی کەناڵە دیپلۆماسییەکانەوە مامەڵەی لەگەڵ دەکرا. لەبەرئەوەیشی ئێستا ئەمەریکا لە دۆخێکی سەختدایە لەگەڵ هاوپەیمانە جۆراوجۆرەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی، هەروەها لەبەر ئەوەی فشارەکانی شەڕی ئۆکرانیا بەرەو هەڵکشان دەچن، لەوانە بوو کونسوڵەکە بانگهێشتی واشنتۆن بکات (یان بۆ بەغدا چونکە کونسوڵ دەبێت بە وردی پابەندی سیاسەتەکان و ئەو ڕێکارانە بێت کە لە لایەن باڵیۆزخانەوە دانراون) یان بیگۆڕن یان ڕێوشوێنێک بۆ هێورکردنەوەی "کێشە دیپلۆماسییەکە" بگرنە بەر و، ئێمەیش دڵنیایی یان نووسراوی فەرمیمان دەکەوتنە دەست کە تیایاندا باڵیۆزخانە ڕوونکردنەوەی دەدا یان داوای لێبوردنی دەکرد و، ئێمەیش دوای کپبوونی دەنگی دەهۆڵی یەکێتی و ئەوانی دیکەك دزەمان بە نووسراوەکە دەکرد بۆ پێشاندانی قووڵیی پەیوەندیمان لەگەڵ ئەمەریکا و چۆن حکوومەت هەنگاوی ڕەسەن دەنێت و وەک حکوومەت هەڵسوکەوت دەکات نەک وەک حزب. 5- زۆر گرینگ بوو قەیرانێک دروست نەکەین کە کات و ساتەکەی نەگونجاو بێت لە کاتیکدا کوردستان لە گەرمەی دانوستان[نێکی ماراسۆنی و ستراتیجیدایە لەگەڵ بەغدا و، یەکێک لە ئامرازە گرینگەکانمان لەو دانوستاندنانەدا ئەو بیرۆکەیە باوەیە کە دەڵێت هەرێمی کوردستان پێگە و گرینگیی بۆ ئەمەریکا و وڵاتانی ڕۆژئاوا هەیە و، بەتایبەتی پارتی سەنگێکی جیاوازی هەیە. پێویست ناکات ئێمە بێین ئەم وێنەیە بشکێنین و مەسەلەکە بورووژێنین و خۆمان بخەینە کونجێکی زۆر تەسکەوە کە لەگەڵ پێگەی پارتی ناگونجێت. کارلێکەکانی کە دروست بوون و چارەسەرییەکان لە سایەیاندا 1- لە سۆشیال میدیا کەمپەینێکی میدیایی لاواز ئەنجام درا و دەست بە تۆمەتبارکردنی کونسوڵ بە شتی جۆراوجۆر کرا، لەوانە ئەوەی کە یاسای هاوڕەگەزبازیی پێشکەش کراووە و هتد. ئەم بابەتانەش بە تایبەتی کە ئەو ڕەشپێستە، دەیکەنە دیپلۆماتکارێکی ئەمەریکی کە هەوڵ دەدات سیاسەتی چەپ لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکا و تیمی بایدن کارا بکات، لەبری ئەوەی سەرنج لە سەر هەڵە دیپلۆماسییەکەی بێت. 2- ئێمە بە ئاشکرا و بە هەڵمەتێکی میدیایی حزبی هێرشمان کردە سەر هەڵە دیپلۆماسییەکەی، بۆیە ئەو بوو بە قوربانییەک کە "مافی خۆی لە بڵاوکردنەوەی بابەتێک کە ڕستەیەکی خۆی تێدا هەبوو، بەکار هێنا" کەچی ڕووبەڕووی ئەم هەڵمەتە بوو. 3- نووسەری بابەتەکەمان گەیاندە ئاستێک کە خەونی پێیەوە نەبینیبوو و، لەمەودوا هەر کەناڵێکی میدیایی بیانی کە خوازیاری ڕاپۆرتی نەرێنی سەبارەت بە هەرێمی کوردستان بێت، پەیوەندی بە ئەوەوە دەکات، بەو پێیەی ئەو ڕۆژنامەنووسە قەیرانێکی لەناو ماڵی سیاسی کورد و لەگەڵ دیپلۆماسی ئەمەریکیدا دروست کردووە، واتە ئەستێرەی بەختی نووسەرمان بە شێوەیەکی وەسفنەکراو درەوشاندەوە. 4- ھەڵمەتی ڕاگەیاندنەکان بە شێوەیەک بوو وەکو ئەوەی  قەیرانێکی دیپلۆماسی لەگەڵ ئەمەریکادا ھەیەو وابکەین بە ئاشکرا دەربکەوێت، هەروەها ئەو دژە هەڵمەتەمان سەلماند کە دەڵێت ئەمەریکا لە حکوومەتی ئێستا ڕازی نییە. 5- کەمپەینەکە سەرکەوتوو نەبوو،چونکە  دەری خست گوتاری حزب، نەک دامودەزگاکانی حکوومەت، پەسەند دەکرێت. 6- ئیدارەی بایدن بە ئاسانی دیپلۆماتکارێکی ڕەشپێست لە کارەکەی دوورناخاتەوە و نایگۆڕێت، بەتایبەتی دوای ئەوەی هەڵمەتێکی سەختمان لە دژی ڕاگەیاند، بەمەیش بۆشایی دیپلۆماسیمان دەبێت کە ئەرێنی نییە، بەتایبەتی لەم قۆناغەدا. لەبەر ئەمە نابێت هەڵوێستی ئێمە یان بڕیارمان لەسەر کونسوڵ لەسەر بنەمای ئامانجێک بێت کە بەدی نایەت و بەم شێوەیە گرێیەکی ناپێویست بخەینە ناو پەیوەندی دیپلۆماسی لەگەڵ ئەمەریکا. 7- وا دەرکەوتین کە سادەترین شت تووشی هەستیاری دەبین، توڕەیی وامان لێ دەکات کەرەستەی نادروست لە شوێنی هەڵەدا بەکار بهێنین و قەیرانی ناپێویست دروست بکەین. هەموو ئەمانەیش لە بەرژەوەندی پڕوپاگاندای یەکێتین. ڕاسپاردەکان 1- ساڵی 2023 ساڵێکی زۆر گرینگە، کە ئەم ڕووداوانە بەخۆوە دەبینێت: ئا- لەگەڵ بەغدا: دەرچواندنی چەند یاسایەکی بنچینەیی کە کاریگەریی درێژخایەنیان دەبێت، وەک  یاسای بودجە و، هەردوو یاساکانی نەوت و گاز و، کاراکردنی جێبەجێکردنی مادەی (140) و گەڕانەوەیبارەگاکانی پارتیمان بۆ کەرکوک. هەموو ئەم یاسا و بابەتانە خوازیاری کارتی ڕەسەنی دانوستاندنن و چڕکردنەوەی هەموو هەوڵەکانمانن و، سوودوەرگرتن لە گشت ئامراز و هاوپەیمانەکانمانن. ب. لە ناوخۆی هەرێمی کوردستان: هێشتا دۆخی ئابووری و مووچەی فەرمانبەران خەمی ڕۆژانەی هاوڵاتییانن و، لەلایەن یەکێتی و نەوەی نوێ و لایەنە کێبڕکێکارە جیاوازەکانەوە دەقۆزرێنەوە، بۆیە سەرکەوتن لە خاڵی (ئا) ئاسانکاری بۆ ڕێکخستن و چەسپاندنی دۆخی ناوخۆیی دەکات. ج. لە ماوەی ئەم ساڵەدا، پێویستە سەرنجمان لەسەر جێبەجێکردنی گرینگترین ئەو پرسانەی سەرەوە بێت، چونکە ئەمە سەقامگیرییەکی درێژخایەن بۆ کوردستان فەراهەم دەکات و خولی دووەم بۆ سەرۆکوەزیرانی ئێستا مسۆگەر دەکات. 2- پەیوەندی لەگەڵ ئەمەریکا: ئەم پەیوەندییە دەبێت لە دوو ئاستدا بێت. یەکەمیان فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوەی کوردستان لەگەڵ کونسوڵی ئەمەریکا و، پەیامێکی توندی پێ بدرێت بە ڕەتکردنەوەی ئەو کارانەی کە لە دەرەوەی پرۆتۆکۆڵی دیپلۆماسیدا ئەنجامیان دەدات. ئاستی دووەمیش، سەرۆکایەتیی وەزیرانە لەگەڵ باڵیۆزی ئەمەریکا و ڕوونکردنەوەی هەڵوێستی فەرمیی حکوومەتە، کە ئێمە دژی بڵاوبوونەوەی هیچ وتارێک نیین و، زۆر ڕوونە چۆن کەناڵە ئسمانییە جیاوازەکان بابەتی هەواڵی و لێکدانەوەی سیاسیی جۆراوجۆر پەخش دەکەن، کە سەرەڕای نادروستیی زۆربەیان و، کاریگەرییان لەسەر ئاسایش و سەقامگیریی هەرێمی کوردستان لەم قۆناغە هەستیارەدا، حکوومەتی هەرێمی کوردستان دەستوەردانی لە کاری هیچ یەکێک لەو کەناڵانە نەکردووە. ڕەتکردنەوەی حکوومەتیش بەهۆی ئەو هەڵە دیپلۆماسییەی کونسوڵی ئەمەریکاوە هات، کە وای پێشان دا ئەمەریکا پاڵپشتیی لایەنێک لەسەر حیسابی لایەنێکی دیکە دەکات ، یان خۆی لە ڕیزی سلێمانی دادەنێت لە دژی هەولێر، لە کاتێکدا ئێمە دڵنیاین لەوەی سیاسەتی ئەمەریکا لە سەری پرەنسیپی دەستوەرنەدان و هاندانی پرۆسەی دیالۆگ لە نێوان لایەنە سیاسییە جیاوازەکانی کوردستان بنیات نراوە و، هەرگیز لەگەڵ لایەنێک لە دژی لایەنێکی دیکە ناوەستێت. هەروەها دەبێت لە ڕێگەی فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوە - نوێنەرایەتیی هەرێمی کوردستان لە واشنتۆن هەڵوێستی فەرمیی حکوومەت بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ بۆ نووسینگەی عێراق لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکا بنێردرێت. 3- ڕاگرتنی هەڵمەتەکە بە زووترین کات و، لێدوانە گشتییەکان کپ بکرێن. 4- نابێت ناو و هەڵوێستەکانی سەرۆک بارزانی بخزێنرێنە ئەو کارلێکە سیاسییانەی کە حکوومەت لە ڕێگەیەوە و بە ئامرازەکانی خۆی دەتوانێت کاریان لە سەر بکات، یان ئامرازەکانی حزب دەتوانن مامەڵەی لەگەڵدا بکەن. دەبێت سەرۆک مەسعود بارزانی تەواو دوور بێت لەهەر هەڵمەتێک، تەنانەت ئەگەر ڕاستیش بێت و ڕەمزییەتی ئەو بە پارێزراوی بمێنێت، بەو پێیەی کە ئەو مەرجەعی بۆ بڕیاری کوردە لای هەمووان، تەنانەت ئەگەر یەکێتیش نەیەوێت دان بەوەدا بنێت، بەڵام بەغدا و هەمووان مامەڵەی لە ڕێگەی ئەو بڕیارە کوردییەوە کە لای سەرۆک بارزانییە مامەڵە لەگەڵ دۆسیەی کورد و بنەماکانی دەکەن. دکتۆر کەمال کەرکوکی بەرپرسی مەکتەبی ڕێکخستنی پارێزگای کەرکوك- گەرمیان ٢٥-٣-٢٠٢٣

درەو: راپرسی كۆمپانیای شیكار بۆ توێژینەوە و راپرسی بەپێی راپرسیەكی دیكەی كۆمپانیای شیكار بۆ توێژینەوە و راپرسی (65%) هاوڵاتیانی بەشداربوارنی راپرسیەكە شانازی بە عێراقی بوونی خۆیانەوە دەكەن، هەر بەپێی راپرسیەكە ئەوانەی ئامادەن بەرگری لە خاكی كوردستان و نیشتمان بكەن لە پارێزگای دهۆك (72%) و پارێزگای هەولێر (67%) و پارێزگای سلێمانی - هەڵەبجە (46%) واتا لە پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە (54%) ئامادەنین بەرگری لەخاك و نیشتمان بكەن.  بەپێی راپرسیەكی دیكەی كۆمپانیای شیكار بۆ توێژینەوە و راپرسی لە مانگی ئازاری 2023 ئەنجامدراوەو (1250) كەس بەشداریان تێداكردووە، ٦٣% و رەگەزی نێرو ٣٧%ی رەگەزی مێ بووە،  هەولێر ٣٣%، سلێمانی - هەڵەبجە ٤١% و دهۆک ٢٦%، ٦٨% نموونەکە بوون. -    86%ی بەشداربوانی راپرسیەكە شانازی بە كوردبوونەوە دەكەن -    65% شانازی بە عێراقی بوونەوە دەكەن -    62% ئامادەی بەرگرین لە خاكی نیشتمان تا ئاستی خۆبەكوشتدان -    94% بەرگریكردن لە ئایینەكەیان تا ئاستی گیانفیدایی -    82% منداڵەكەیان لەسەر بیری نەتەواویەتی پەروەردە دەكەن -    96% لەسەر بیری ئایینی ئیسلام پەروەردە دەكەن كۆمپانیای شیكار بۆ توێژینەوە و راپرسی ساڵی ٢٠١٠ دامەزراوە. بنكەی سەرەكی لە شاری هەولێرە  لەلایەن (مراد حكیم، رابەر تەڵعەت و مەهدی حەسەن)ەوە خاوەندارێتی دەكرێت.   🔹دوای 20 ساڵ لە روخانی بەعس، سێکوچکەی؛ کوردبوون، ئیسلامگەرایی و عێراقچییەتی لای خەڵکی هەرێمی کوردستان ده‌روازه: ‌ له‌ئێستادا خەڵکی هەرێمی کوردستان بەدەست قەیرانی ناسنامەوە دەناڵێنێت، قەیرانێک کە سەرچاوەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ناسکی ناسنامەی کوردبوون و نەبوونی ناسنامەیەکی توکمە و یەکگرتوو لە ئەنجامی نەبوونی قەوارەیەکی کوردستانی لە رابردوودا. خەڵکی لە هەرێم لە نێوان سێکوچکەی ناسنامەکانی کوردبوون، ئیسلامگەرایی و عێراقچییەتیدا تێداماون. ئەم سێ ناسنامەیە بە درێژایی سێ دەیەی رابردوو بەردەوام لە کێبڕکێدابوون، حزبە ناسیۆنالیستیە کوردستانیەکان زۆرتر کاریان بۆ ناسنامەی کوردایەتی کردووە، حزبە ئیسلامییەکان و رەوتی رابوونی ئیسلامیی جیهانی کاری بۆ ئیسلامگەرایی و هاوکێشە نێودەوڵەتی و ناوچەییەکان و هەندێک گروپی ناوخۆیی بە ئاراستەی عێراقچییەتی کاریان کردووە. بۆیە ئەم سێکوچکەیە لە دوای راپەڕینەوە هیچ کات سێگوشەیەکیان پێکنەهێناوە کە گوشەکانی یەکسان بن، بەڵکو هەمیشە گوشەیەک لەسەر حیسابی گوشەکانی دیکە کشاوە یان بچووکبووتەوە، ئەو سێ ناسنامەیە ناتوانن تەواوکەری یەکتر بن، بەڵکو لە ململانێدان و دەکرێ یەکێکیان ئەوانی دیکە بکات بە پاشکۆی خۆی یان پشتیوانی خۆی، وەکو ئەوەی کە لە وڵاتانی دەوروبەر ئیسلامگەرایی کراوە بە پشتیوانێک بۆ گوتاری ناسیۆنالیستی.  لەسەرەتای راپەڕینەوە خەریک بوو عێراقچییەتی لەو سێگوشەیەدا نەدەما و گوتاری زاڵ کوردبوون بوو، بەڵام لەدوای هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆ، گوتاری ئیسلامگەرایی هاتە پێشەوەو جێگەی خۆی بە فراوانی کردەوە، هێشتاش مەیلی عێراقچییەتی هەر زۆر لاواز بوو. ئەوەش بە پلەی یەکەم دەگەڕایەوە بۆ لەسەر دەسەڵاتبوونی بەعس لە عێراق کە حزبەکان و جەماوەریش لە دژی راپەڕیبوون و کەس نەیدەویست، هەروەها نەوەی ئەوکاتیش لە هەرێم ئەو نەوەیە بوو کە لەگەڵ ئەو کارەساتە سامناکانە ژیابوو کە بەسەر کورد هاتبوون لە سەر دەستی بەعس، یادەوەرییە تاڵەکان هێشتا زیندوو و ئامادەبوون.  دوو گوتاری (کوردبوون و ئیسلامگەرایی) تا رزگاریی عێراق هەر لە بڕەوسەندندابوون. لەگەڵ رزگاری عێراق و لە ناوچوونی بەعس دەسەڵاتی کوردی لە سەر داوای رۆژئاوا و بە خەونی دروستبوونی عێراقێکی نوێی فیدرالی دیمۆکراتی یەکەمین هەنگاوەکانی هەڵهێنا بە ئاراستەی عێراقچییەتی. ئەم مەیلە زیاتر لای حزبەکان هەبوو نەک جەماوەر. وێڕای ئەوەی، لە رووی ئیدارییەوە (دوای ٢٠٠٤)، هەرێم بووەوە بە بەشێک لە عێراق، بەڵام مەیلی عێراقچییەتی لەو پەڕی لاوازیدابوو، هەڵبەت ئەوە تەنیا لای خەڵکی هەرێمی کوردستان بەو شێوەیە نەبوو، بەڵکو لای شیعەو سوونەکانیش ناسنامەی عێراقیبوون کەوتە ژێر پرسیارێکی گەورەوە و ناسنامەی تایفی و ناوچەگەرێتی جێگەی ناسنامەی عێرایبوونی گرتەوە. لە هەرێم، عێراقچییەتی بەرەبەرە لە ژێر کاریگەری یەکێتی نیشتیمانی کوردستاندا لە زۆنی سەوز خەریک بوو زیادی دەکرد، بەڵام ئەویش زۆر بە لاوازی. هۆکارەکەشی زیاتر دەگەڕایەوە بۆ ئامادەیی زیاتری یەکێتی نیشتیمانی لە بەغدا لە رێگەی سەرۆک کۆمارەوە. ئالای عێراق لەسەر فەرمانگە حکومییەکانی زۆنی سەوز بەرزکرایەوە لەپاڵ ئالای کوردستان و  جەخت لەسەر عێراقچییەتی دەکرایەوە لە بۆنەکان و خەڵکی شایەدی کۆمەڵێک هەنگاون بەو ئاراستەیە. لەولاشەوە پارتی، سەرەڕای داواکارییە بەردەوامەکانی بەغدا و رەنگە کۆمەڵگای نێودەوڵەتی، خۆراگری دەنواند و نەدەچووە ژێر ئەو بارەوە. بەدرێژایی ساڵەکانی ٢٠٠٥ -٢٠١٤ لە راپرسییەکاندا عێراقچییەتی لە هەرێمی کوردستان زۆر لاواز بوو، بە لەبەرچاوگرتنی ئەو جیاوازییە کەمەش کە لە نێوان هەردوو زۆنەکەدا هەبوو.  ئیسلامگەرایی لەگەڵ شەڕی ناوخۆ و خۆرێکخستنەوەی ئیخوانەکان لە ژێر ئاڵای رابیتەی ئیسلامی و یەکگرتووی ئیسلامیدا و دواتریش دامەزراندنی کۆمەڵی ئیسلامی، هاوشان لەگەڵ بەهێزبوونی ئیسلامی سیاسی و بڕەوسەندنی رابوونی ئیسلامی لە ئاستی جیهانی ئیسلامیدا، هەروەها چاوداخستنی دەسەڵاتی سیاسی هەرێم لە کاری رێکخراوە ئیسلامییەکان و پەیوەندییان بە جیهانی دەرەوە، دەتوانین بڵێین لە هەرێمی کوردستانیش ناسنامەی ئیسلامگەرایی بۆ یەکەمین جار بووە ناسنامەی سەردەست لای بەشێک (هەرچەند گروپێکی گەورەش نەبن) لە خەڵکی هەرێم. بۆیەشە رێکخراوێکی وەکو ئەنسار و لئیسلام سەریهەڵدا و ئیسلامییە توندڕەوەکان ژمارەیان زیادیکرد. لە ساڵانی دوای رزگاری عێراقیش لە ژێر کاریگەری راگەیاندنی جیهاد لە دژی داگیرکاری ئەمریکا تا دەهات توندڕەوەکان لە زۆر ناوچەی جیهانەوە روویان لە عێراق دەکرد و کوردەکانیش پشکیان لە ناو ئەو توندڕەوانەدا هەبوو.  لە باشووری عێراق هێزە شیعییە تایفییەکان لە زیادبووندابوون و ناسنامەی تایفەگەری لەو کاتەوە تا ئێستا ناسنامەی سەردەستی ئەوانە بە پشتیوانی ئێران و مەرجەعییەت و سروشتی تایفی و ئایینیانەی حزبە باڵادەستەکانیان، لە بەرامبەریشدا سوونەکانی عێراق وێڕای پەرتی و دابەشبوونە جیاجیاکانیان، لە  هێنانە پێشەوەی ناسنامەی سوونەگەرایی هاوڕابوون و وەقفی سوونیش لە شێوەی مەرجەعییەتی شیعە بووە دامەزراوەیەکی دیار، سوونەکان بوونە پاڵپشت و پشتیوانی هێزە ئیسلامییە توندڕەوەکان تا لە ٢٠١٤ داعشی لێ بەرهەم هات.  لە هەرێمی کوردستان لەدوای هاتنی داعش، حزبە ئیسلامییەکان و گروپە سەلەفییەکان خەریک بوو توشی ئیحراجی دەهاتن و ناسنامەی ئیسلامگەرایی بەرەو لاوازی دەچوو، بەڵام پشتیوانی دەسەڵات لە هەندێک بانگخواز و رەوتی سەلەفی مەدخەڵی وایکرد ژمارەی ئەوان زیاد ببێت و جورئەتی زیادتریش پەیدا بکەن، بۆیە لە ئێستادا زیاتر لە هەر کاتێک سەلەفییەکان ژمارەیان زۆربووە و نیقاب لە زیادبووندایە.  سەبارەت بە کوردبوون و هەستی نەتەوایەتی، لەدوای هاتنی داعش (٢٠١٤) ئەم گوتارە خەریک بوو هەردوو گوتارەکەی دیکە (عێراقچییەتی و ئیسلامگەرایی) لە مەیدانەکە وەدەرنێت و ئەمە تا ئەو رادەیە رۆیشت کە پەلی بۆ ریفراندۆم هاوێشت، بەڵام لە دوای ریفراندۆمەوە لە بەر کۆمەڵێک هۆکار : بەردەوامی زیاتر و بەهێزتری یەکێتی لەسەر گوتاری عێراقچییەتی،  بوونی گروپێکی کوردی عێراقچی دژە ریفراندۆم لە ناکۆکی لەگەڵ پارتی دیمۆکراتی کوردستان، کاری بەردەوامی حزبە ئیسلامییەکان  بەمەبەستی لاوازکردنی گوتاری کوردبوون، پاشەکشەی پارتی لە گوتاری ناسیۆنالیستی، کەمتەرخەمی حکومەتی هەرێم لە چاکسازی و بەدامەزراوەییکردن،  زیادبوونی ژمارەی عەرەب لە هەرێمی کوردستان، لاوازبوونی ئابووری حکومەتی هەرێم لەبەرامبەر بەغدا و گوشارەکانی دادگای فیدراڵی، هەموو ئەو هۆکارانە یارمەتیدەروون لە بەرزبوونەوەی مەیلی عێراقچییەتی  و رەنگە زیادتریش ببێت. لە ئێستادا ئەو سێ گوتارە (کوردبوون، ئیسلامگەرایی و عێراقچییەتی) زیاتر لە هەر کاتێکی دیکە دەتوانین بڵێین لە رووی پاڵپشتی جەماوەرییەوە بۆشایی نێوانیان کەمبووتەوە. ئەوەش لە راپرسییەکەماندا لە مانگی شوباتی ٢٠٢٣ بە ڕوونی دەردەکەوێت کە لە خوارەوە وردتر باسی دەکەین. هەڵمەتی ئیمانیی و ئیسلامگەرایی:  هۆکارگەلێک هەن لە پشتی گەشەکردنی هەڵمەتە ئیمانیەکان و ئیسلامگەرایی لە هەرێمی کوردستاندا، لەوانە؛ ئامادەیی قوڵی ئاینی ئیسلامە لە مێژوو و کولتووری ناوچەکەدا، لەناویاندا کوردستان، بەشێک لە نۆرم و پراکتیک و بەها کۆمەڵایەتی و ئەخلاقیەکانی خۆی لە روانگەی ئیسلامەوە پەیڕەو دەکات. جوڵاندنی هەست و سۆزی ئاینیش بۆ خەڵکێکی باوەڕدار، رەنگە خێراتیرین رێگا بێت بۆ زۆر لەو هێز و کەسایەتیانەی کە بە مەرامی سیاسی پەنا بۆ ئیمان دەبەن. لەپاڵ ئەوەشدا، لە دەیەکانی رابردوودا ململانێ و ناسەقامگیریی سیاسی و سەربازی، کاریگەریی قوڵی بەسەر ئەم ناوچەیەدا جێهێشتووە، کە   وایکردووە خەڵکێکی زۆر ڕوو لە ئایین بکەن وەک سەرچاوەیەکی ئاسوودەیی و سەقامگیری لە کاتە نادیارەکاندا. کەواتە جەنگ و ناسەقامگیریی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتی؛ پەراوێزێکی فراوانی بۆ تەشەنەکردنی ئاین و ئیمان وەک ئاسوودەیی روحی بۆ تاکەکان رەخساندووە.  فاکتەرێکی دیکەی بەهێزبوونی ئیسلامگەرایی یان ئیسلامگەرایی و هەڵمەتە ئیمانییەکان لە هەرێمی کوردستاندا، دەگەڕێتەوە بۆ ڕۆڵی سەرکردە سیاسی و ئایینییەکان لە بەرەوپێشبردنی ئەو بزاوتە ئاینیەدا. حکومەتی هەرێمی کوردستان و حزبە ناسیۆنالیستییەکان هەوڵی پێشخستنی بەها و ناسنامەی ئیسلامییان داوە وەک ڕێگەیەک بۆ بەهێزکردنی کولتوور و ناسنامەی کوردی لە بەرامبەر هەڕەشە دەرەکییەکان، ئەمە لە لایەک و لە لایەکی دیکەشەوە وەک وڵامدەرەوەیەک بۆ خواستی گشتی، زۆرجار چوونەتە ژێر رکێفی خواستی بزوتنەوە و رەوتە ئاینییەکان بەدژی رەوتە لیبڕاڵی و مۆدێرنەکان، ئەمەش وەک بانگەشەی پاراستنی ئاشتی کۆمەڵایەتی و ئادابی عام و رازیکردنی جەماوەر. هەروەها سەرکردە حزبیەکان لەپاڵ سەرکردە ئاینییەکاندا ڕۆڵیان هەبووە لە بەرەوپێشبردنی ئیسلامگەرایی و هەڵمەتە ئیمانییەکان، زۆرجاریش بانگەشەیان بۆ لێکدانەوەیەکی کۆنەپەرستانەتر بۆ ئیسلام کردووە وەک ڕێگەیەک بۆ بەرەوپێشبردنی بەها تەقلیدییەکان و نۆرمە کۆمەڵایەتییەکان. لە گشتدا، دەتوانین رەوتی ئیسلامگەرایی یاخود ئیسلامگەرایی و هەڵمەتە ئیمانیەکان لە هەرێمی کوردستاندا وەک بەشێک لە ڕەوتێکی فراوانتر بەرەو بوژانەوەی ئایینی و کۆنسێرڤاتیزم لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا سەیر بکرێت. بەهێزبوونی ئەم ڕەوتە بەشێکی پەیوەندی هەیە بە شکستی ئایدۆلۆژیای ناسیۆنالیستی و عیلمانی لە چارەسەرکردنی ئەو ئاستەنگە کۆمەڵایەتی و ئابوورییانەی کە ڕووبەڕووی زۆرێک لە وڵاتانی ناوچەکە بووەتەوە، بەشەکەی تریشی پەیوەستە بە گەشەکردنی بزووتنەوە ئیسلامییە نێودەوڵەتیەکان و سەروو دەوڵەتیەکانەوە لە نمونەی (داعش و ئەلقاعیدە)، هەوڵەکانیان بۆ زیندووکردنەوەی خەونی خەلافەت و دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامیی لەسەر بنەمای لێکدانەوەیەکی کۆنەپەرستانەتر و تەقلیدیتر بۆ ئیسلام. سەرەنجام؛ گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە سەرهەڵدانی ئیسلامگەرایی و هەڵمەتە ئیمانییەکان لە هەرێمی کوردستاندا، دیاردەیەکی ئاڵۆز و فرەلایەنە، کە ناتوانرێت لە یەک فاکتۆر یان ڕوونکردنەوەدا کورت بکرێتەوە. پاڵنەر و بزوێنەرەکانی پشت ئەم بزووتنەوانە ئەگەری زۆرە بەپێی ئەزموون و زەمینەی تاکەکەسی جیاواز بن و لێکۆڵینەوەی زیاتری پێویستە بۆ ئەوەی بە تەواوی لە داینامیکی ئەم ڕەوتە تێبگەین. نموونە و داتا؛ میتۆدی راپرسی:   نموونەی ئەم راپۆرتە ١٢٥٠ کەسە لەسەرووی تەمەنی ١٧ ساڵەوە لە هەرێمی کوردستان. نموونەکە بە ئاستی متمانەی  ٩٥% و بە پەڕاوێزی هەڵەی -٣ و +٣ دیاریکراوە. بە مەبەستی کەمکردنەوەی پەڕاوێزی هەڵە نموونەیەکی گەورەمان هەڵبژاردووە، هەروەها هۆکارێکی دیکە بەشداری زیاتری خەڵکە لە قەزا جیاوازەکان لەلایەک و بەشداریپێکردنی خەڵکی یەکە ئیدارییە جیاوازەکانە لە گوند، شارەدێ، ناحیە و قەزاکان. بۆیە دەتوانین بڵێین نموونەکە لە زۆربەی هەرە زۆری قەزا و ناحیەکانی هەرێمی کوردستان وەرگیراوە، بەوەش دەتوانین باشتر بانگەشەی گشتاندنی ئەو نموونەیە بکەین بەسەر هەرێمدا. سەبارەت بە کۆکردنەوەی داتا، داتاکان لە رێگەی ئەپلیکەیشنی پرسیارەوە کۆکراونەتەوە، کە ئەم ئەپلیکەیشنە پلاتفۆرمی کۆمپانیای شیکار راپرسییە و یەکەم ئەپلیکەیشنی داتای مەیدانییە لە ئاستی عێراقدا. لە رێگەی ئەم ئەپلیکەیشنەوە پرسیارنامە بە شێوەیەکی هەڕەمەکی بۆ خەڵکی جیاوز لە خالە جیاوازەکانی ئەم هەرێمە دەچێت، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە سیستەمی ئەپلیکەیشنەکە زیرەکە و دەتوانرێت پێشتر دیاربکرێت لە هەر رەگەزێک، قەزایەک، ئاستێکی خوێندن و تەمەنێک چەند کەس وەربگیرێت، کە ئەو رێژانەش بە پشت بەستن بە ئامارەکانی دەستەی ئاماری هەرێم و  لەلایەن ستافی پسپۆری کۆمپانیاکەوە دیاریدەکرێن. بۆ کۆکردنەوەی داتا پشت بە پرسیارنامەی داخراو دەبەسترێت و پرسیارەکان بە جۆرێک دادەڕێژرێن کە سادە و ساکار بن و خەڵکی لە ئاستی رۆشنبیری جیاوازدا لێی تێبگەن و پێویستیان بەوە نەبێت بۆیان روونبکرێنەوە.  تایبەتمەندییە دیمۆگرافییەکانی نموونەکە بەم شێوەیەن: رەگەزی نێر ٦٣% و رەگەزی مێ ٣٧%، هەولێر ٣٣%، سلێمانی - هەڵەبجە ٤١% و دهۆک ٢٦%، ٦٨% نموونەکە باری ئابوورییان ناوەند، ١٣% باش و ١٩% خراپ، هەروەها لە ئاستی خوێندنی جیاواز و پیشەی جیاجیا پێکهاتوون. شیکردنەوەی داتاکان:  i.    شانازیکردن لە نێوان کوردبوون و عێراقیبووندا:  لەپرسیاری تایبه‌ت به‌ شانازیكردن به‌ كوردبوون  دەردەکەوێت تێکڕا ٨٦% نموونەکەمان شانازی بە کوردبوونی خۆیانەوە دەکەن، لە بەرامبەریشدا نزیکەی ٦٥% نموونەکە شانازی بە عێراقیبوونی خۆیانەوە دەکەن. هەر دوو رێژەکە بەرزن. ئەگەر بەگشتی تەماشای ئەو شانازیکردنە بە عێراقیبوونەوە بکەین (٦٥%) هەندێک نائاسایی دەردەکەوێت، چونکە هەر ئەو خەڵکە بە رێژەی ٩٣% دەنگیان بە ریفراندۆمی سەربەخۆیی داوە لە لایەک و لەلایەکی دیکەوە پەیوەندی کورد بە عێراقەوە هەرگیز پەیوەندییەکی ئاسایی نەبووە و هەمیشە کوردەکان خەباتیان کردووە بۆ رزگاربوون لە عێراق. نەک تەنها ئەوە بەڵکو یادەوەری زۆر ناخۆشیشیان لەگەڵ عێراق هەیە لەو هەموو کارەساتانەی بەسەر کوردەکانیان هاتووە لە سەر دەستی دەوڵەتی عێراق.    ii.    بەرگری لە خاک و ئایین:  هەرچەندە بەپێی ئایینی ئیسلام بێت بەرگری کردن لە خاک یان نیشتیمان پێویستە، هەروەها بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە کورد کێشەی خاکی هەیە و نیشتیمانی داگیرکراوە لە لایەک و لە لایەکی دیکەشەوە لە سەردەمی شێخ مەحموودەوە کورد بەرگری لە خاکی خۆی دەکات و ئایینەکەی کەمتر رووبەڕووی مەترسی بووتەوە، بەڵام ئامادەیی بۆ بەرگریکردن لە ئایین زۆر بەهێزترە لە ئامادەیی بۆ بەرگریکردن لە خاک.  ئەوانەی هاوڕان لەگەڵ ئەوەی کە دەبێت مرۆڤ بەرگری لە خاک و نیشتیمانەکەی بکات تا ئاستی خۆبەکوشتدان وەک ئەو هەزاران شەهیدەی کە پێشتر لە پێناو کوردستان بوونەتە قوربانی رێژەیان نزیکەی ٦٢% دەبیت کە لە راستیدا رێژەیەکی بەرزە، بەڵام بە بەراور بەو رێژەیەی کە هاوڕایە لەگەڵ ئەوەی کە دەبێت بەرگری لە ئایین بکات تا ئاستی گیان فیداکردن جیاوازییەکە زۆرە، چونکە ئەوانەی هاوڕان لەگەڵ بەرگری لە ئایین تا ئاستی گیانفیداکردن رێژەیان نزیکەی ٩٥% دەبیت.     هەروەها لە پرسیارێکی دیکەی نزیک لەوەی سەرەوە بەڵام راستەوخۆتر لە نموونەکەمان پرسیوە ئەگەر هەرێمی کوردستان کەوتە بەر شاڵاوێکی دوژمنکارانەی سەربازی ئامادەی بەرگری لێ بکەی؟ لە وەڵامدا ٥٠.٨% نموونەکە دەڵێن بەڵێ بە دڵنییاییەوە بەرگری دەکەین، رێژەیەکی بەرزی دیکەش کە دەکاتە ٣٢% دەڵێن لەوانەیە، بەڵام هەمان پرسیار سەبارەت با بەرگریکردن لە ئایین، ئەوانەی وەڵامیان بەڵێ بەدڵنیاییەوەیە رێژەیەکی یەکجار بەرزە کە دەکاتە ٨٧%.  iii.    پەروەردەی منداڵ لەسەر بیری ئایینی یان نەتەوەیی:  خێزانەکان منداڵ لەسەر بیری نەتەوەیی، ئایینی یان ئایدیۆلۆجیایەک یان فەلسەفە و جیهانبینیەک پەروەردە دەکەن. لەم راپۆرتەدا بۆ ئێمە گرنگ بوو بزانین چەندە خەڵکی هەرێم دەیانەوێت منداڵەکانیان لە سەر هەردوو بیری نەتەوەیی و ئایینی پەروەردە بکەن نەک هیچ ئایدیۆلۆجیا یان جیهانبینییەکی دیکە. دەرکەوت ئەوانەی لەگەڵ ئەوەدان منداڵەکانیان لە سەر بیری ئایینی پەروەردە بکەن رێژەیان نزیکەی ٩٦% دەبیت کە نزیکە لە ١٠٠%. لە بەرامبەردا ئەوانەی لەگەڵ ئەوەدان لە ئێستا و لە داهاتوودا منداڵەکانیان لەسەر بیری نەتەوایەتی (کوردایەتی) پەروەردە بکەن رێژەکەیان دەکاتە ٨٢%. دەردەکەوێت جیاوازی لە نێوان ئەو دوو رێژەییەدا هەیە و هەستی ئایینی بەهێزتر دەردەکەوێت لە هەستی نەتەوایەتی.    iv.    موسڵمانبوون، عێراقیبوون و کوردبوون:  سەبارەت بە سێ ناسنامەکە بەپێی وەڵامەکانی نموونەکە بێت خەڵکی هەرێم زۆریان پێ باشترە کە موسڵمانن لەوەی کە سەر بە هەر ئاینێکی دیکە بن، چونکە ئەوانەی لەگەڵ ئەوەدان رێژەیان ٩٤% دەبێت کە ئەمەش دەکرێ بڵێن هەمان ئەو رێژەیەیە کە ئامادەن تا ئاستی گیانفیداکردن بەرگری لە ئایینەکەیان بکەن. سەبارەت بەوەی کە پێیان باشترە کورد بن لەوەی لە هەر نەتەوەیەکی دیکە بن رێژەکە نزیکەی ٨٠% دەبێت، لێرەدا رێژەکە بەرزترە لەگەڵ ئەو رێژەیەی هاوڕابوون لەگەڵ بەرگری لە خاک تا ئاستی خۆبەکوشتدان (٦٢%). هەرچی ئەوانەن کە دەڵێن: بوونم وەک هاوڵاتیەکی عێراقی پێ باشترە لە بوونم وەک هاوڵاتی هەر وڵاتێکی تر رێژەکەیان ٦٥% دەبیت واتە هەمان ئەو رێژەیەی کە شانازی بە عێراقیبوونەوە دەکەن، لێرەدا پێویستە  مرۆڤ هەڵوەستەیەک بکات و بپرسێت چی وادەکات خەڵکی هەرێم پێیانباش بیت سەر بە عێراق بن لە کاتێکدا عێراق لەو پاشەگەردانیەدایە، بەدەر لە هەستی تایفی و جیاکاری نەتەوەیی و بەعەرەبکردنی ناوچەکانی مادەی ١٤٠ و بڕینی بودجەی هەرێم و هەوڵدان بۆ داگیرکردنەوەی هەرێم لە ٢٠١٧ و پێشتر و هەوڵدان بۆ وشککردنی سەرچاوە داراییەکانی هەرێم! هەمیشە باسی ئەوە دەکرێت کە کوردەکان یادەوەرییان لاوازە، بەڵام ئەوەی ئێستا لەگەڵ عێراق روودەدات هێشتا بەردەوامە و مێژوو نییە تا ببێتە یادەوەری.    v.    مانەوە لە وڵات لە هەموو بارودۆخێکدا:  ئایا خەڵکی هەرێم ئامادەن لەم وڵاتە بمێننەوە یا دەیانەوێ وڵاتەکەیان بەجێ بهێڵن؟ دیارە کە خەڵکێکی زۆر دەیانەوێ کۆچ بکەن و ئەو مەیلەش نەشاردراوەتەوە، هەروەها بە پراکتیکیش هەر کاتێک دەرفەتێکیان دیتبێت کۆمەڵ کۆمەڵ خەڵکی کۆچیان کردووە بۆ نموونە کۆچ بۆ ئەلمانیا لە ٢٠١٥ و گردبوونەوە لەسەر سنوورەکانی بێلاڕووس-پۆڵەندا لە ٢٠٢٠. پرسیارەکەی ئێمە لێرەەدا ئەوەیە: چەندە هاوڕای لەگەڵ ژیان و مانەوەت لە وڵات لە هەر بارودۆخێکدا بێت؟ دەردەکەوێت ئەوانەی دەیانەوێت لە هەموو بارودۆخێکدا لە وڵات بمێننەوە و لە وڵات بمرن رێژەیان ٦١% دەبێت و لەبەرامبەریشدا نزیکەی ٣٩% ئەو ئامادەییەیان تێدا نییە.     هەروەها لە پرسیارێکی هاوشێوەی دیکەدا کە دەڵێت: ئایا تاچەند لەگەڵ ئەم دەربڕینە هاوڕای؛ من منداڵەکانم لە ئێستا و داهاتووشدا لەسەر ئەوە هاندەدەم کە لەم وڵاتەدا بژین و بمێننەوە؟ دەردەکەوێت ٧٣% لەگەڵ ئەوەدان و ٢٧% لەگەڵ ئەوەدا نین. ئەگەر پرسیاریش بکرێت لەوەی بۆ رێژەی ئەمانە زیاترە هۆکارەکەی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کەوا لەم پرسیارەدا تەنیا باسی هاندان دەکرێت، لە کاتێکدا لە پرسیاری پێشوو ئەگەری ئەوە هەیە کە بارودۆخێکی ناڵەبار رووبدات وەکو شەڕ یان کارەساتی سروشتی یان قەیرانێک لە قەیرانەکان. ئەوەی لە ئەنجامی ئەو دوو پرسیارەدا دەردەکەوێت ئەوەیە کەوا زیاتر لە ٢٥% هاوڵاتییان هاوڕانین لە مانەوە یان هاندان بۆ مانەوە لە وڵات، رێژەیەکی بەرزە.    vi.    هەڵمەتی ئیمانیی:   وەک لە سەرەتادا ئاماژەمان بەوە کرد کە هەڵمەتێکی ئیمانی هەیە لە هەرێمی کوردستان و بە جیددی کار بۆ ئەوە دەکرێت لەلایەن هەندێ گروپ و لایەنی جیاجیاوە کە رەنگە لە مێژووی ئێمەدا هەوڵی بەو شێوەیە نەدرابێت . یەکێک لە نیشانەکانی چەقاندنی ئەو هەموو تابلۆیانەیە لەسەر رێگا سەرەکییەکانی نێوان شارەکان کە لەسەریان نووسرایە (سبحان الله، الحمد لله ولا إله إلا الله). دوو حاڵەتی دیکەی دیاری ئەو هەڵمەتە بەحیجابکردنی بەکۆمەڵی کچانە و پێشبڕکێی لەبەرکردنی قورئانن. هەروەها بۆ ئەوەی ئەو هەڵمەتە کاریگەرتر بێت لە راگەیاندنەکاندا پیشاندەدرێت و لە سۆشیال میدیادا بانگەشەی بۆ دەکرێت و بە شێوەی جیاواز دەخرێتە بەرچاوان. ئێمە لە راپرسییەکەماندا لەبارەی ئەو دوو دیاردەیە پرسیارمان کردبوو کە خەڵکەکە نەک تەنیا چەندە لەگەڵ ئەو دوو دیاردەیەدان، بەڵکو لەگەڵ ئەوەشن کە لە راگەیاندندا پیشاندەدرێت؟ دەردەکەوێت بەرێژەی زۆر بەرز لەگەڵ ئەوەدان. نزیکەی ٩٧% لەگەڵ پێشبڕکێیەکانی لەبەرکردنی قورئاندان و هەروەها نزیکەی ٨٥% لەگەڵ حیجابکردنی بەکۆمەڵی کچان و پیشاندانیانن لە میدیا.   vii.    رێوڕەسمی ئایینی دیکە: کۆمەڵێک رێوڕەسمی ئایینی دیکە هەن  کە بە گرنگمان زانی پرسیاریان لەبارەوە بکەین . سێ لەو دیاردانە ئەوانەن کە لە کۆمەڵگادا پێشتر باوبوون، ئەوانیش مەولوودی پێغەمبەر، پرسەی مردوو و سەردانی مەزاری پیاوچاکان، لە دیاردە نوێیەکانیش پرسیارمان لە عومرەکردن کرد. عومرەکردن و هاندان بۆ عومرە کە تەنیا سونەتێکە بەشێکە لە هەڵمەتی ئیمانی لەلایەک و بۆ خەڵکانێکی بازرگانیش کە سەرقافڵەن سەرچاوەی پارەپەیداکردنە. هەرسێ رێورەسمەکەی دیکە (مەولوودی پێغەمبەر، پرسەی مردوو و سەردانی مەزاری پیاوچاکان) کە سێ رێوڕەسمی ئایینی ئیسلامی کۆنن لە ناو کورداندا لە ژێر کاریگەری ئیسلامی سیاسیدا لە پاشەکشەدان. دوو  رێوڕەسمی مەولوودی پێغەمبەر و  پرسەی مردوو بە بیدعە لەقەڵەم دراون و سێیەمیش سەردانی مەزاری پیاوچاکان کە هەندێ جار و لای هەندێ کەس تا ئاستی کوفر بەرزکراوەتەوە، بەڵام عومرە، چونکە بەشێکە لە هەڵمەتی ئیمانی بەردەوام هاندەدرێت، بۆیە نزیکەی ٩١% نموونەکە دەلێن ئەگەر دەرفەتیان هەبێت دەیانەوێت عومرە بکەن. هەڵبەت بەشێکی ئەوە رەنگە بگەڕێتەوە بۆ کەمی خەرجی عومرە لەلایەک و سەفەر لە لایەکی دیکە کە زۆربەی هەرە زۆری خەڵکی هەرێم ئەو دەرفەتەیان نەبووە سنوورەکانی هەرێم ببڕن، بۆیە ئەو سەفەرە بۆ ئەوان رەنگە گرنگ بێت.        viii.    پارێزگاکان و سێکوچکەی ناسنامە:  سەبارەت بە چوار پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان کە دوو پارێزگا دوو پارێزگا بەسەر دوو زۆنەکەدا دابەشبوون، لەبەر ئەوەش کە لە نێوان دوو زۆنەکەدا وەکو پێویست پرۆسەی تێکەڵبوونەوەکە بە ئەنجام نەگەیشت، لە زۆر بابەتدا هەست بە جیاوازییەکان دەکرێت . هەوڵماندا بزانین ئەو پرسانەی سەرەوە لە پەیوەندیدا بەو پارێزگایانە هیچ جیاوازییەک پیشاندەدەن دەرکەوت لە بابەتی شانازیکردن بە عێراقیبوون هەست بە جیاوازی ناکرێت بەڵکو رێژەکانیان لە نێوان %٦٤ و ٦٦% دایە، بەڵام لە بابەتی شانازیکردن بە کوردبوون هەست بە جیاوازی دەکرێت وەک لە وێنەی خوارەوەدا دیارە. پارێزگای دهۆک لە شانازیکردن بە کوردبوونەوە لە پێش پارێزگاکانی دیکەیە و ئەو هەستە نزیکەی ٩٥% دەبیت، لە پارێزگای هەولێر دەگاتە نزیکەی ٨٨% و لە پارێزگاکانی سلێمانی-هەڵەبجەش ٨٠%  سەبارەت بە دوو برگەی هاوڕابوون لەگەڵ بەرگریکردن لە نیشتیمان تا ئاستی خۆبەکوشتدان و بەرگریکردن لە ئایین تا ئاستی گیانفیداکردن، دەبینین سەبارەت بە بڕگەی تایبەت بە ئایین جیاوازی هەست پێناکرێت لە نێوان پارێزگایەکانی هەرێم، بەڵام کاتێک بەرگریکردن لە خاک و نیشتیمان دێتە پێش پارێزگای دهۆک بە پێش پارێزگایەکانی دیکە دەکەوێت و بە ڕێژەیەکی بەرزتر کە دەکاتە نزیکەی ٨٢% هاوڕان لەگەڵ بەرگریکردن لە خاک، لە کاتێکدا ئەو هاوڕابوونە بۆ بەرگریکردن لە خاک لە سلێمانی-هەڵەبجە دەکاتە کەمتر لە ٥٠% و  پارێزگای هەولێریش دەکەوێتە نێوان دهۆک و  سلێمانی-هەڵەبجە بە ڕێژەی ٦٦%.  ئەنجامگیری 1.    ناسنامەی کوردبوون ئەگەرچی هێشتا بەهێزە (بە لەبەرچاگرتنی ئەو جیاوازیەی لە پارێزگا جیاوازەکان هەیە)، بەڵام دوو ناسنامەکەی دیکە (عێراقچییەتی و ئیسلامگەرایی) لە گەشەسەندنێکی خێراو بەهێزدان. 2.    بەهێزبوونی ناسنامەکانی عێراقچییەتی و ئیسلامگەرایی دەبنە هۆی لاوازبوونی ناسنامەی کوردبوون و دواکەوتنی پرسی کورد.  3.    بەهێزبوونی ناسنامەی عێراقچییەتی کاریگەری دەبێت لەسەر باڵادەستبوونی زیاتری ناوەند و دەستبردن بۆ هەمواری دەستوور بەمەبەستی کاڵکردنەوەی فیدرالیەت و سەربەخۆیی هەرێم. 4.    بەهێزبوونی ناسنامەی ئیسلامگەرایی و سەلەفیزم دەبێتە هۆی دواکەوتنی کۆمەڵایەتی و کولتووری و بەرتەسکبوونەوەی ئازادی تاکەکەسی و بەهای پێکەوەژیان و لێبووردەیی.