درەو: بە پێی ئامارەكانی بەڕێوەبەرایەتی توندووتیژی دژی ژنان لەماوەی (4) ساڵی رابردوودا رێژەی كوشتن و خۆسوتاندنی ژنان كەمیانكردووەو خۆكوشتنی ژنان وەك خۆی ماوەتەوە. بە پێی ئامارێك كە پێگەی (نەوژین)ی تایبەت بە پرسی ژنان بڵاویكردووەتەوە و ئاماری (2021،2020،2019، و شەش مانگی 2022)یان بڵاوكردووەتەوە، بەپێی ئامارەكە: 🔹لە 2019: كوشتن (45) حاڵەت، خۆكوشتن (62) حاڵەت و خۆسوتاندنی ژنان (104) حاڵەت بووە. 🔹لە 2020: كوشتن (25) حاڵەت، خۆكوشتن (38) حاڵەت و خۆسوتاندنی ژنان (67) حاڵەت بووە. 🔹لە 2021: كوشتن (25) حاڵەت، خۆكوشتن (62) حاڵەت و خۆسوتاندنی ژنان (78) حاڵەت بووە. 🔹شەش مانگی یەكەمی 2022: كوشتن (22) حاڵەت، خۆكوشتن (31) حاڵەت و خۆسوتاندنی ژنان (29) حاڵەت بووە. بەپێی ئامارەكە لە نێوان (2019 – 2021 ) رێژەی كوشتنی ژنان (51%) كەمی كردووەو خۆسوتاندنی ژنانیش (25%) كەمیكردووەو خۆكوشتنی ژنان وەك خۆی ماوەتەوە. بەراوردی نێوان (2021 و شەش مانگی 2022) رێژەكە كەمیكردووە ئەگەر بۆ شەش مانگی دووەمیش هەمان رێژە ئەژمار بكرێت، كوشتن و خۆسوتاندنی ژنان كەمیكردووە. بەپێی ئامارەكانی بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژی خێزان و ژنان لە ساڵی ٢٠١٠ تاكو ساڵی ٢٠٢٠ (٤٩٠) ژن كوژراون و (٦١٢) ژنیش خۆیان كوشتوە، هەروەك بەردەوام رێژەی توندوتیژی دژی ژنان لە كوردستان لە زیادبوندایە.

 راپۆرت: درەو  زیاتر لە (5 ملیار) دیناری نەخۆشخانی شێرپەنجە شەش ساڵە كەوتوەتە ناو مامەڵەیەكی پیسی بانكییەوە لە سلێمانی‌و تێكەڵ بە مامەڵەی نایاسایی چەكی بەڵێندەران كراوە، رێكخراوی كوردستان بۆ هاوكاری نەخۆشانی شێرپەنجە لەرێگەی داواكاری گشتیەوە سكاڵای لەسەر (سەعد كۆڵەك) كردووە كە سەرمایەدارێكی ناسراوی سلێمانییە، لەم كەیسەدا ژمێریارێكی سەعد كۆڵەكیش تێوەگلاوە‌و ئێستا هەردووكیان كوردستانیان بەجێهێشتووە، وردەكاری چارەنوسی پارەی كەمپەینی "ژیانەوە" بۆ نەخۆشخانی شێرپەنجە لەم راپۆرتەدا بخوێنەرەوە.    سكاڵای یاسایی تۆماركرا بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەماوەی دوو رۆژی رابردوودا رێكخراوی كوردستان بۆ هاوكاری نەخۆشخانی شێرپەنجە لە رێگەی داواكاری گشتیەوە سكاڵای یاسایی لەسەر دوو كەس تۆماركرد كە سەرمایەدارێكە لەگەڵ ژمێریارەكەی. سەرمایەدارەكە (سەعد فایەق كۆڵەك)ە‌و ژمێریارەكەشی پیاوێكە بەناوی (عوسمان عەلی ساڵح)، ئەم دوو كەسە لەسەرەتای هەڵمەتەكانی دەستگیركردنی ئەو كەسانەوە كە لە سلێمانی مامەڵەیان بە چەكی بەڵێندەرانەوە كردووە، كوردستانیان بەجێهێشتووە‌و روویان لە (دوبەی) كردووە.  ئەم سەرمایەدارە بڕی زیاتر لە (5 ملیار) دیناری پارەی كەمپەینی پشتیوانی لە نەخۆشخانی شێرپەنجەی لە (نەقد)ەوە كردووە بە (چەكی بەڵێندەران)‌و ئەمە وایكردووە پارەی كەمپەینەكە بفەوتێت، ئەم كەیسە پەردە لەسەر چۆنیەتی مایەپوچبوونی بانكی (شیمال) لە سلێمانی هەڵدەداتەوە‌و تێوەگلانی ئەو بانكە لە پرۆسەی سپیكردنەوەی پارەدا دەردەخات لەرێگەی خاوەنەكەی‌و یەكێك لە هاوپشكەكانییەوە.  كەمپەینی پارەكۆكردنەوە لەسەردەمی قەیراندا  ساڵی 2012 پەرلەمانی كوردستان یاسای (سندوقی كۆمەك بۆ توشبوانی شێرپەنجە)ی پەسەندكرد، لەبەر رۆشنایی ئەم یاسایەدا، ساڵی 2014 كاتێك بەهۆی سەرهەڵدانی شەڕی داعش‌و دابەزینی نرخی نەوتەوە، حكومەتی هەرێمی كوردستان روبەڕووی یەكەم شەپۆلی قەیرانی دارایی بووەوە، سندوقی (كۆمەك بۆ توشبوانی شێرپەنجە) كەمپەینێكی ئەنجامدا بەناوی "ژیانەوە"، رێكخراوی (كوردستان بۆ هاوكاری نەخۆشخانی شێرپەنجە) كەمپەینەكەی بەڕێوەدەبرد، خاتوو (د. ئەختەر نەجمەدین) سەرۆكی رێكخراوەكەیە، كە پێشترو لەسەردەمی حكومەتی (عومەر فەتاح)دا لە سلێمانی وەزیری خوێندنی باڵا بووە، خاتونێكی تر بە ناوی (ئەمیرە مەحمود غەفور) ژمێریاری رێكخراوەكەیە. ئەم كەمپەینە بڕی (5 ملیارو 282 ملیۆن‌و 782 هەزارو 250) دیناری كۆكردەوە، بەڕێوەبەرانی رێكخراوەكە لە بانكی (شیمال) لە سلێمانی كە بانكێكی ئەهلییە‌و دەكەوێتە بەرامبەر یانەی ئەندازیاران لەسەر شەقامی سالم، حسابێكی بانكییان بە (دینارو دۆلار) كردوەتەوە بۆ دانانی ئەو پارەی كە كەمپەینەكە كۆیكردوەتەوە، هەر لەو بانكە حسابی دۆلاریان گۆڕیوەتەوە بۆ دینارو خستویانەتە سەر حسابی دینار. پارەی شێرپەنجە لە گەردنی سەعدی كۆڵەكدا ! ساڵی 2016 بانكی (شیمال) مایەپوچ بوو، بەگوێرەی بەدواداچونەكانی (درەو)، بەرلەوەی بەتەواوەتی مایەپوچبوونی ئاشكرا بكرێت، (سەعد  فایەق كۆڵەك) كە سەرمایەدارێكی دیاری سلێمانییەو ئەندامی ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی بانكی (شیمال)ە پەیوەندی بە بەرپرسانی رێكخراوی (كوردستان بۆ هاوكاری نەخۆشخانی شێرپەنجە)وە كردووە‌و بەناوی هاوكاریكردنیانەوە پێشنییازی بۆ كردوون بۆ ئەوەی پارەكانیان لە بانكی شیمال نەفەوتێت، بیگوازنەوە بۆ بانكێكی تر. رێكخراوی كوردستان بۆ هاوكاری نەخۆشخانی شێرپەنجە پارەی كەمپەینەكە كە زیاتر لە (5 ملیار) دینار بووە بە كاش لە بانكی (شیمال) دایناوە، بەڵام سەعد كۆڵەك وتویەتی ئێستا لە بانك پارەی كاشمان نییە‌و كەسێك رادەسپێرم یارمەتیدان بدات‌و پارەكەتان بە (چەك) بۆ بگوازێتەوە بۆ بانكێكی تر، بەڕێوەبەرانی رێكخراوەكە بەهۆی ئەوەی پارەكەیان لە كاری خێرخوازییەوە دەستكەوتووە، پێشبینی ئەوەیان نەكردووە كەس بتوانێت دەست بۆ پارەكە ببات.  دوای گفتوگۆ لەگەڵ (سەعد فایەق كۆڵەك)، رێكخراوی كوردستان بۆ هاوكاری نەخۆشخانی شێرپەنجە هەموو پارەی كەمپەینەكەیان كە تا ئەوكاتە بڕی (5 ملیارو 249 ملیۆن‌و 750 هەزار) دیناری ماوەتەوە، بەشێوەی نەقدو لەماوەی 2/5/2016 بۆ 26/7/2016 بە چەند جارێك‌و بەبڕی جیاواز خستوەتەسەر حسابی كەسێك لە بانكی شیمال بەناوی (عوسمان عەلی ساڵح)، ئەم پیاوە ناسراوە بە (عوسمان عەلاف) ژمێریاری تایبەتی كۆمپانیاكەی سەعد فایەق كۆڵەك بووە.  هەر لە ماوەی 2/5/2016 بۆ 26/7/2016 واتە رێك لەو ماوەیەدا كە رێكخراوەكە بە نەقد پارەی كەمپەینەكەی خستوەتە سەر حسابەكەی لە بانكی شیمال، عوسمان عەلاف پارەكەی بە (چەك) لە بانكی شیمالەوە گواستوەتەوە بۆ بانكی ئاشتیی،  ئەم كارەشی بە هاوبەشی كردووە لەگەڵ خاتوو (ئەمیرە) كە ژمێریای رێكخراوی كوردستانە بۆ هەماهەنگی نەخۆشخانی شێرپەنجە. دوای ئەوەی پارەی كەمپینەكە بەشێوەی (چەك) لە بانكی شیمالەوە گواستراوەتەوە بۆ بانكی ئاشتی، بەڕێوەبەرانی رێكخراوەكە بۆیان دەركەوتووە (عوسمان عەلاف) كە ژمێریاری سەعد كۆڵەك بووە، چەكی بەڵێندەرانی بۆ رێكخراوەكە پڕكردوەتەوە، ئەمەش چەكێكی بانكییە كە بەهۆی قەیرانی داراییەوە توشی كێشە هات‌و حكومەت خەرجی نەدەكردو لە بازاڕدا بەبەهای كەمتر لە بەهای خۆی مامەڵەی پێوەدەكرا، ئەمە ئەو كەیسەیە كە دەوترێت بەرپرسی باڵای كابینەی پێشوو و ئەم كابینەیەش تێیدا تێوەگلاون‌و لەڕێگەی كەسە نزیكەكانیانەوە مامەڵەیان بەم چەكانەوە كردووە، بەمدواییە هێزە ئەمنییەكانی سلێمانی چەندین كەسیان لە بازاڕی دۆلارەكە لەسەر ئەم كەیسە دەستگیركراوە، ئەو چەكە بانكییانەی بەڵێندەران كە بەهۆی قەیرانی داراییەوە حكومەت بۆی خەرج نەكردون خستیانە بازاڕەوە بە نرخی كەمتر بەهاكەی دەگاتە (470 ملیار) دینار.    كاتێك پارەی كەمپەینی هاوكاری نەخۆشی شێرپەنجە لە بانكی شیمالەوە بۆ بانكی ئاشتی لە پارەی نەقدەوە بوو بە چەكی بەڵێندەران، ئیتر پارەكە كەوتە ناو گێژاو و لە بانكی ئاشتیشەوە گواسترایەوە بۆ بانكی هەرێم كە لقی بانكی ناوەندی هەرێمە لە سلێمانی و لەوێش بە رێكخراوەكە راگەیەندراوە ئەم چەكانە چەكی بەڵێندەرانەو خەرجناكرێت،  بەمدواییە هێزە ئەمنییەكانی سلێمانی لەسەر كەیسی چەكی بەڵێندەران 23 فەرمانبەری بانكی هەرێمی دەستگیركرد.  دوای شەش ساڵ لەمایەپوچبوونی ئەو بانكە، دەردەكەوێت بانكی (شمال) لە سلێمانی تێوەگلاوە لە پرۆسەیەكی گەورەی سپیكردنەوەی پارە یان ئەوەی ناوی لێنراوە "مەمەڵەكردن بە چەكی بانكیی بەڵێندەران"ەوە.  ئێستا لەسەر ئەم كەیسە لەلایەن دەسەڵاتدارانی سنوری سلێمانییەوە چەندین كەس دەستگیركراون‌و هەندێكیان لەبەرامبەر رادەستكردنی بڕە پارەیەك ئازادكراون‌و هەندێكی تریان هێشتا لە زینداندا ماون، بەڵام چارەنوسی پارەی كەمپەینی هاوكاری بۆ نەخۆشخانی شێرپەنجە هێشتا بە نادیاری ماوەتەوە.  هەر بەتەمای چاوە! كورد وتویەتی" كوێر تا دەمرێت بەتەمای چاوە"، سەنتەری ژیانەوە بۆ چارەسەری شێرپەنجە بە تیشك كە تاكە سەنتەری تیشكە لە هەرێمی كوردستان، هەر ئومێدی نەبڕیوە‌و بەتەمای پارەی كەمپەینەكە بووە. ئەم سەنتەرە لە نیسانی 2019دا لەڕێگەی بەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی سلێمانییەوە نوسراوێكی ئاڕاستەی وەزارەتی تەندروستی كردووە‌و باسلەوە دەكات، تەنیا دوو ئامێری (لیناك)ی تایبەت بە چارەسەری نەخۆشیی لە سەنتەرەكەدا هەیە‌و بەهۆی زۆریی نەخۆشەوە لۆدیان لەسەر دروستبووە‌و لیستی چاوەڕوانی نەخۆش زیاتر لە (8) مانگی تێپەڕاندووە.  ئەم سەنتەرە لە نوسراوەكەدا داوا دەكات پارەی كەمپەینی "ژیانەوە"ی بۆ خەرجبكرێت بۆ ئەوەی بتوانێت سیستمی جیهانی (LC) دابین بكات كە پێویستە بۆ كڕینی ئامێری (لیناك).  لە بنەڕەتەوە بڕیار بوو بە پارەی ئەم كەمپەینە بینای نەخۆشخانەیەكی نوێی شێرپەنجە دروستبكرێت‌و ئامێری نوێی (لیناك)ی تایبەت بە نەخۆشانی شێرپەنجەی بۆ بكڕدرێت، بەڵام بەهۆی ئەوەی پارەی كەمپەینەكە كەوتە ناو گێژاوی ساختەكاریی بانكییەوە، ئەم خەونە هەرگیز نەبوو بە واقع.  لە تەموزی 2019 پارەكەی كەمپەینەكە خرایەسەر حسابی سندوقی كۆمەكی توشبوانی شێرپەنجە لە بانكی (باخان)، بەڵام ئەمە پارەی كاش نەبوو، تەنیا چەكی بانكی بەڵێندەران بوو كە ئەوكات‌و ئێستاش حكومەت بە نرخی خۆی خەرجیان ناكات. وەصی بەسەر بانكەوە ! خاوەنی راستەقینەی بانكی (شیمال) پیاوێكی دیارە بەناوی (نەوزاد جاف)، بەڵام چەند هاوپشكێكی تری هەیە، بەر لەوەی مایەپوچبوونی رابگەیەندرێت بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو) سەرمایەی بانكەكە گەیشتوەتە (300 ملیار) دینار.  خاوەنی بانكەكە‌و یەكێك لە هاوپشكەكانی (سەعدی فایەق كۆڵەك) بەرلەوەی مایەپوچبوونی بانكەكەی رابگەیەنن، چەندین ڤێلایان لە دەرەوەی وڵات كڕیوە لەگەڵ كڕینی پشكی هەندێك كۆمپانیا، ئەمە گومانی لای هەندێك لە هاوپشكەكانی تر‌و ئەوانەی پارەیان لە بانكەكە داناوە دروستكردووە، ئەوانەی لە نزیكەوە ئاگاداری كەیسەكەن دەڵێن پارەی كەمپەینی شێرپەنجە لەلایەن ئەو سەرمایەدارانەوە لە كڕینی پشك‌و ڤێلاكاندا خەرجكراوە‌و سپی كراوەتەوە.  بانكی (شیمال) لە ساڵی 2016وە توشی مایەپوچبوون بووە، بەڵام هێشتا پەیكەری بانكەكە هەر ماوە، مانگی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ (عەمار حەمەد خەلەف) جێگری پارێزگاری بانكی ناوەندیی عێراق فەرمانێكی دەركردووە‌و بەگوێرەی یاسای بانكەكان، بانكی (شیمال)ی لە سلێمانی خستوەتە ژێر (الوصایە)ی خۆیەوە‌و (محەمەد عەلی حسێن)ی كردووە بە وەصی بەسەر بانكەكەو دەسەڵاتی ئەوەی پێ بەخشیوە رێوشوێنی دژی ئەو كەسانە بگرێتە بەر كە هۆكاربوون لە بەهەدەردانی پارەی بانكەكە‌و خراپ بەكارهێنانی.  بانكی شیمال كە خاوەنە راستەقینەكەی (نەوزاد جاف)ە، ئێستا تەنیا پەیكەرەكەی ماوە، كە نەكەس پارەی تێدا دادەنێت‌و نە كەسیش پارەی لێ رادەكێشێت، ئەو پیاوەی كە وەكو وەصی لە بانكی ناوەندییەوە بۆی دانراوە حساباتی ئەوە دەكات بانكەكە چەندی لە قەرزدایە‌و خۆی چەندێك پارەی خەڵك‌و خاوەن پشكەكانی بانكەكە قەرزارە.          

 درەو: مورتەزا لاخانی كە بە ئەندازیاری فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان دادەنرێت، تۆمەتبار دەكرێت بەوەی بەنهێنی بازرگانی نەوتی لەگەڵ رووسیا كردووە. رۆژنامەی تایمزی بەریتانی لە راپۆرتێكدا بڵاویكردووەتەوە (مورتەزا لاخانی) كە بازرگانێكی نەوتی كەنەدی-پاكستانییە، پێش سەركەوتنی بۆریس جۆنسۆن لە هەڵبژاردنەكاندا لە ساڵی 2019، لە ڕێگەی كۆمپانیایەكەوە (500 ) هەزار پاوەندی بە پارتەكەی جۆنسۆن بەخشیوە، ئەو ئێستا پەیوەندی بەهێزی لەگەڵ كۆمپانیای نەوتی روسی (ڕۆسنەفت) دا دروستكردووەو بەردەوام بووە لە بازرگانیكردن بە نەوتی ڕووسیا لە كاتی شەڕی روسیا- ئۆكرانیا.   بەپێی زانیارییەكانی ڕۆژنامەی تایمز كۆمپانیای سێتراكۆر كە كۆمپانیایەكی نەمساییە و زۆرینەی پشكەكانی لەلایەن  (مورتەزا لاخانی)یەوە خاوەندارێتی دەكرێت، لە مانگی ئابدا (10) كەشتی پڕ بەرهەمی نەوتی لە كۆمپانیای (ڕۆسنەفت)ی ڕووسی كڕیوە ئەوەش تەنها دوای چەند مانگێك هاتووە لە دەستپێكردنی ململانێكانی پوتین لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپا. ( مورتەزا لاخانی murtaza lakhani ) وەكو تارماییەكی پشتی ئاشتی هەورامی و نەوتی هەرێمەوە دەردەكەوت،  ماوەی دوو دەیەیە لەبواری نەوتی هەرێمدا كاردەكات، راوێژكارو دەڵاڵ و فرۆشیاری نەوتی هەرێمە، بیرۆكەی ئابوری سەربەخۆی خستە بەردەم بەرپرسانی حكومەت، سەرەنجام هەرێمی كوردستان بودجەكەی لەبەغداد بڕدراو كەوتە ژێر باری قەرزێكی گەورەوە، ( مورتەزا لاخانی murtaza lakhani ) ناوێكی دیاری نێو كەرتی نەوتی هەرێمی كوردستان و جیهانە، خاوەن و سەرۆكی كۆمپانیای فرۆشیاری نەوتی هەرێمە بەناوی (IMMS). ساڵی 2020 شەڕی بەیاننامەی دەزگا ئەمنیەكانی نێوان یەكێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان لەسەر كەیسێكی ئەمنی بە ئاشكراكردنی كەیسێكی گەندەڵی گەورە كۆتایی هات، دەزگای زانیاری یەكێتی كە سەربە ئەنجومەنی ئاساییشی هەرێمە لە وەڵامی رونكردنەوەیەكی ئاساییشی هەولێردا كەبە رێنماییكارو سەرپەرشتیكاری سیخوری تۆمەتباری كردبوو، بڵاویانكردەوە كە (250 ملیۆن) دۆلار لەلایەن كۆمپانیایەكی وزەی روسیەوە دراوە بە یەكێك لە كوڕەكانی بنەماڵەی سەرۆكی حكومەت. كەیسی (250 ملیۆن) دۆلار لەو كاتەدا چەند وەڵامێكی حكومەت و بەدواداچوونی پەرلەمانتارانی بەدوای خۆیدا هێناو دەنگۆی دیارنەمانی (ملیارێك) دۆلاری داهاتی نەوتی هەرێمی لە یەكێك لە بانكەكانی لوبنانیشی هاتەسەر، ئەو فشارانە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانی ناچاركرد بە لێكۆڵینەوە بۆیە ئەمڕۆ داوای لە سەرۆكایەتی داواكاری گشتی هەرێمی كوردستان كرد " پێویستە لێكۆڵینەوە و بەدواداچوون بۆ ئەم دەنگۆیانە بكەن  و داواش لە هەموو لایەنەكان دەكەین هاوكاریی داواكاریی گشتی بكەن بۆ ئەوەی راستییەكان بۆ خەڵك ئاشكرا بكرێت". سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان تەنها ئاماژەی بەكەیسەكە كردوو خۆی لە ناونهێنان پاراست، بەڵام پەرلەمانتاران راستەوخۆ ناوی (مورتەزا لاخانی)یان لەپاڵ ئەو دوو كەیسەی گەندەڵیەدا خستە روو. مورتەزا لاخانی كێیە.؟ مورتەزا لاخانی بە ئەندازیاری فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان ناودەبرێت، ئەو نێوەندگیرە لەنێوان بەرپرسانی هەرێم و ئەو كۆمپانیایانەی كە نەوتی هەرێم دەكڕن. لاخانی تەمەنی نزیكەی (٦۰ ساڵ)ە، لە لەندەن دەژی، بەڵام لە هەولێریش ماڵی هەیە، دەوترێت ئەو كەسەی دەیەوێت پێی بخاتە ناو بازرگانی نەوتەوە لە هەرێم، ئەبێ شەوێك بەشداری ئاهەنگی نۆشینی شامپانیا بكات لە ماڵەكەی لاخانی، خواردنی میوانەكانیش لە دوبەیەوە رەوانەی ماڵەكەی لاخانی دەكرێت لە هەولێر. مورتەزا لاخانی بە رۆژنامەی (فاینەنشاڵ تایمزی)ی بەریتانی راگەیاندووە " لە كەراچی پاكستان لە دایكبووم و لە لەندەن گەورەبووم،." لاخانی پیاوێكە كە بەهێمنی ئەدوێ، پێڵاو بەبێ گۆرەوی لەپێ ئەكات و كراسی دوو رەنگ لەبەرئەكات، لە شاری كاراچی پاكستان لەدایكبووە، بەڵام لە لەندەن گەورەبووە، بەرلەوەی چانس بەرەو شاری ڤانكۆڤەری كەنەدا كێشی بكات.  لاخانی لەبارەی چیرۆكی ژیانی خۆیەوە دەڵێ:" توانیم لە هیچەوە شتێك لەخۆمدا دروست بكەم، سەرەتای كاركردنم بە خاوێنكردنەوەی حەوزی كبریت لە كەنەدا دەستیپێكرد. بنەماڵەی لاخانی نزیكن لە هۆزی "بۆتۆ" كە هۆزێكی بەهێزی پاكستانە، هەروەها پەیوەندی بەهێزیان لەگەڵ مارك ریچ گەورە بازرگانی نەوت هەیە كە دامەزرێنەری كۆمپانیای جلینكورە. لاخانی و هەورامی لاخانی سەرەتای ساڵانی ۲۰۰۰ رووی لە بەغداد كردووە بۆ كاركردن لەبواری نەوت بەرامبەر بە خۆراك، ئەو لە دوای ساڵی ۲۰۰۳وە زیاتر بازرگانییەكەی لە عێراق جێگیركردووەو چاوی بڕیوەتە نەوتی هەرێمی كوردستان، ئەگەرچی لەبەغداد تێوەگلاوە لە پلانێكی ئاڵۆزدا بۆ كڕینی نەوتی عێراق و خۆدەربازكردن لەو كۆتوبەندانەی كە ئەوكات بەهۆی سزا ئابورییەكانەوە بەسەر رژێمی سەددامدا سەپێندراوە، لەوانە قەدەغەكردنی فرۆشتنی نەوت،. بەڵام لەوبارەیەوە هیچ تۆمەتێك لەسەر لاخانی و كۆمپانیای گلینگور ساغنەكرایەوە، ئەمە سەردەمەكەی دەگەڕێتەوە بۆ قۆناغی نەوت بەرامبەر بە خۆراك. لە كابینەی پێنجەمی  حكومەتی هەرێمی كوردستان لە 2006دا كاتێك ئاشتی هەورامی پۆستی وەزیری سامانە سروشتیەكانی وەرگرت، لاخانی كۆمپانیاكەی دەهێنێتە كوردستان و لە پاڵ ئاشتی هەورامیدا كار لە نەوتی هەرێمدا دەكات،  كۆمپانیاكەی كەلوپەل و پێداویستی بۆ ئەو كۆمپانیا بیانییانەی بواری نەوت دابین كردووە كە لە هەرێمی كوردستان كاردەكەن، لاخانی نوێنەرایەتی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی كردووە لە چەندین پرۆژەی هاوبەش لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكان، لاخانی وەك گەورە راوێژكاری ئاشتی هەورامی لە پشت تەواوی بیرۆكەكانی ئاشتی هەورامیەوە بووە لە بواری نەوت و غاز. بەپێی قسەی لاخانی كە بۆ ( فاینەنشاڵ تایمز) قسەیكردووە" موچەكەم لەلایەن حكومەتی هەرێم یەك ملیۆن دۆلار بووە، بەڵام لە ساڵی ٢٠١٥ـەوە بەهۆی قەیرانی دارایی هەرێم موچەكەم بۆ ٢٥٠ هەزار دۆلار كەم بۆتەوە" لاخانی لە ساڵی 2014 ەوە  گرێبەستێكی لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكان واژۆكرد بۆ تێپەڕاندنی كارە لۆجیستییەكانی نەوتی هەرێم كە خۆی لە باركردنی نەوتی خاو لە بەندەری جەیهانەوە و چاودێریكردنی عەمبارەكانی نەوت و هەماهەنگی لەگەڵ خاوەن كەشتییەكان و وەزارەتی وزەی توركیا و كۆمپانیاكان. لەو كاتەدا بیرۆكەی ئابوری سەربەخۆ و نەوتی سەربەخۆ دەدەن بە گوێی بەرپرسانی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا و بەرپرسانی هەرێم رازی دەكەن، هەربۆیە بیرۆكەی فراوانكردنی نەوتی هەرێم بۆ ( ملیۆنێك ) بەرمیل دەدەن بە گوێی هەموو لایەكدا، بۆیە بەرپرسانی هەرێم رازی نابن نەوت رادەستی بەغداد بكەن و لەبەرامبەردا بەغداد بەشە بودجەی هەرێمی بڕی كە مانگانە ( ترلیۆنێك و 200 ملیار) دینار بوو، بڕی (850 ملیار) دینار بۆ موچەو ( 350 ملیار) دیناریش بۆ وەبەرهێنان تەرخان دەكرا، لەدوای ئەو بڕیارە حكومەتی هەرێم روبەرووی قەیرانی گەورەی دارایی بوەوە بەتایبەتیش دوای درووست بونی داعش و دابەزینی نرخی نەوت.   ساڵی ۲۰۱٤ هەرێمی كوردستان دەستیكرد بە فرۆشتنی نەوت بەشێوەی سەربەخۆ لەرێگەی بۆری نەوتی توركیاوە، لێرەوە لاخانی بەتەواوەتی جێپێی خۆی لە كەرتی نەوتی هەرێمدا جێگركرد، ئەو لەگەڵ ئاشتی هەورامی سەرەداوی نەوتی هەرێمیان گرتە دەست، لاخانی خشتەی زەمەنی ناردنی نەوتی هەرێمی بۆ بەندەری جەیهانی توركیا ئامادەدەكرد، چاودێری ئەمبارەكانی دەكرد، هەماهەنگی لەگەڵ خاوەن كەشتییەكانی گواستنەوەی نەوت و كۆمپانیا بازرگانییەكانی توركیادا دەكرد كە بۆرییەكانی نەوتیان بەڕێوە دەبرد، تا ئەمڕۆش سەرەداوی نەوتی هەرێم و داهاتەكەی و فرۆشتنی و مامەڵەكردنیان لەگەڵ كۆمپانیاكان لەدەستی خۆیاندایەو بەتەواوی رادەستی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان نەكراوە.     راپۆرتی پەیوەندیدار دەڵاڵێك نەوتی هەرێم هەڕاج دەكات   

درەو: نوسینی: نەوزادی موهەندیس بەشی سێیەم •    ئاشكرایە كەرتی وزە كە خۆی دەبینێتەوە لە نەوت و گازی سروشتیدا لە عێراق و هەرێمی كوردستان،بۆتە سەرچاوەی یەكەمی داهات بۆ هەردوولا و كەرتەكەش كەرتێكی گەورە و گرنگ و كاریگەر و هەستیاریشە بۆسەر بڕیارە سیاسی و ئابوری و ئەمنی و كۆمەڵایەتیەكان و پێویستە گرنگی زیاتری پێبدرێت لەسەرخان و ژێر خانی ئەو كەرتەدا بۆئەوەی بەبەردەوامی گەشە و پێشكەوتنی زیاتری تیادا ئەنجامبدرێت،بۆئەوەی بتوانێت توانا و وزەی بەرهەمهێنانیان زیاتر بكات،لەبەرئەوەی عێراق و هەرێمی كوردستانیش بەهەردووكیان بڕی 145 ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگیان تیادایە  و چوارهەم وڵاتە لە جیهاندا لەدوای هەریەكە لە فەنزەوێلا و سعودیە و ئێرانەوە و گازی سروشتی یەدەگیشی بەبڕی 137تریلیۆن پێ‌ سێجا خەمڵێنراوە كە لە پلەی دەهەمدایە لەسەر ئاستی جیهان. كە ڕەنگە بەشی لانی كەم  50-100ساڵی ئایندەش بكات. •     لێرەدا باس لە دینگە و پایە گرنگەكانی ژێر خانی كەرتی وزە دەكەین بەشێوەیەكی گشتی لە عێراق و هەرێمی كوردستاندا كە خۆیان دەبیننەوە لە هەریەكە لە: 1.    كێڵگەكانی نەوت 2.    تۆڕی بۆری نەوت و گاز گواستنەوە 3.    كۆگاكانی هەڵگرتن 4.    پاڵاوگەكانی نەوت 5.    پیشەسازی پتڕۆ كیمیاویات •    بەم شێوەیە هەریەكێك لەم كەرت و وێسگانە گرنگی خۆیان هەیە. لەبەشی  سێیەمدا باس لە گرنگی كۆگاكانی هەڵگرتنی نەوت دەكەین.كە بریتین  لە وێسگە و پایەی سێهەم لە ژێرخانی كەرتی وزەدا و ڕۆڵێكی گرنگ دەبینن لە هەڵگرتنی نەوتی خاو یان دوای پاڵاوتنیشی و جیاكردنەوەی پێكهاتەكانی بۆ بەكارهێنانی ناوخۆیی.ئەم كۆگایانە لەكاتی ئاسایی و بەتایبەتیش لەكاتی ڕوودانی كارەسات و ڕوودانی تەقینەوە و كێشە و گرفتە تەكنیكیەكاندا لە كێڵگە نەوتیەكان و بۆریەكانی گواستنەوە و سەكۆكانی باركردن لە بەندەرەكاندا  ،ڕۆڵی گەورە دەبینن و وەكو یەدەگێكی مسۆگەر ڕێگەدەگرن لە دروستبون یان درێژەكێشانی قەیرانەكانی سووتەمەنی و نەبوونی داهاتەكان،بۆیە پێویستە حكومەتەكان بەبەردەوامی لەهەوڵ و پلانداناندا بن بۆ دروستكردن و دامەزراندنی كۆگای نوێی هەمەجۆر  و بەقەبارەی جیاواز. 3-    دامەزراندنی كۆگای گەورەی هەڵگرتن: ئەمەش بەشێكی تری گرنگی ژێرخانی كەرتی وزەیە و بۆ دۆخە نائاسایی وكاتی  لێقەومان و قەیران و گەمارۆ دەرەكیەكان و ڕوودانی كێشە و گرفتە تەكنیكی و لەكاركەوتنی پاڵاوگەكان یان تەقینەوەی بۆریەكان و یان گڕگرتنی بیرە نەوتەكان .ئەم كۆگایانە كە بە  قەوارە و توانا گەورە هەبن دەبنە هۆكاری دەربازبوون لە قەیران و كێشەكان  تا دۆخەكان ئاسایی دەبنەوە .جا كۆگا هەن بۆ هەڵگرتنی نەوتی خاو هەشن بۆ بەرهەمە دەرچووەكان لە پاڵاوگەكان. كۆگای نەوت: بریتیە لە تانكی گەورە،یان بریتیە لە جێگەیەك كە ژمارەیەك تانكی گەورەی تیادایە كە نەوتی تیادا هەڵدەگیرێت.ڕەنگە لەو كۆگایانەشدا كەرەسەی پتڕۆكیمیاتیشی تیادا هەڵبگیرێت لە پاڵ نەوتدا.ئەم كۆگایانە پێش پاڵاوگەكان دادەنرێن و لەدوای پاڵاوگەكانیش هەن بۆ دووبارە دابەشكردنەوەی بەرهەمە نەوتیەكان.كۆگاكان بەشێوەیەكی گشتی دامەزراوەی زۆر ئاڵۆز نین لەبەرئەوەی تەنها بریتین لە تانكی گەورەی هەڵگرتن و ژمارەیەك ماتۆڕ و بۆری گواستنەوە.ئیدی هیچ یەكەیەكی چارەسەركردن و ...هتد. تیادا نیە. جا تانكیەكان لەو كۆگایانەدا دەكرێت لە سەر ڕووی زەوی دابنرێن،بەڵام شارەزایانی بواری نەوت پێیان باشە كە لە ژێر ڕووی زەویدا بن ئەوەش بۆ پاراستنی لە مەترسی گەرمای بەرز یان گڕگرتن. بەشێوەی كرداری ناتوانرێت كە كۆگا نەوتیەكان لە جێگەیەكدا دابمەزرێن گەر نزیك نەبن لە پاڵاوگە نەوتیەكان.ئەوەش لەبەر ئاسان گواستنەوەی نەوتی پاڵاوتە بۆ كۆگاكانی هەڵگرتن. هەندێكجاریش كۆگاكان لەنزیك بەندەرەكاكانی ناو دەریاكان دروستدەكرێن كە جێگەی ڕاوەستان و باركردنی پاپۆڕەكانن كە نەوتی خاو باردەكەن،یان كۆگاكان لەناو پاڵاوگەكاندا دروستدەكرێن و لەڕێگەی بۆریەوە بە پاڵاوگەكانەوە دەبەسرێنەوە ئەوەش بۆ خێرا گواستنەوەی نەوتەكە و كەمكردنەوەی خەرجیەكان. •    دوو جۆر لە كۆگای هەڵگرتنی نەوت هەن: 1.    كۆگای هەڵگرتنی نەوتی خاو : كە لەناو یان لە نزیك پاڵاوگەی نەوتەوە دەبێت بۆ هەڵگرتنی نەوتی خاو و دواتریش پێدانی بە پاڵاوگەكە بۆ پاڵاوتن و جیاكردنەوەی بەرهەمە نەوتیەكان. 2.    كۆگای هەڵگرتنی بەرهەمە نەوتیەكان: كە لە دوای پاڵاوگە نەوتیەكانەوە دەبێت بۆ هەڵگرتن و دواتر دابەشكردنی بەرهەمە نەوتیەكان كە جیاكراونەتەوە وەكو بەنزین و گازۆیل و نەوتی سپی و....هتد. •    سێ‌ جۆر خاوەندارێتی هەیە بۆ كۆگا نەوتیەكان وەك: 1.    خاوەندارێتی تاك لایەنە: بۆ كۆمپانیا نەوتیەكان، لێرەدا كۆمپانیا نەوتیەكە خاوەنی كۆگاكان دەبێت و هەرئەویش ئیشی پێدەكات،هەرئەویش سوودمەندی سەرەتا و كۆتا دەبێت. 2.    خاوەندارێتی هاوبەش : لەنێوان زیاتر لە كۆمپانیایەكی نەوتی،لێرەدا دوو كۆمپانیا هاوبەشیدەكەن لە كارپێكردنی كۆگاكە و خاوەندارێتی و قازانجیش بۆ هەردووكیانە. 3.    خاوەندارێتی تایبەتی كۆگاكان: لەم حاڵەتەدا ڕەنگە كۆمپانیایەكی تایبەت یان كەسێكی دیاریكراو خاوەندارێتی كۆگاكە بكات. مافی كارپێكردن و سوودوەرگرتنیش بدرێتە كۆمپانیایەك كەلەبواری نەوتدا كاربكات،لێرەدا قازانج بۆ هەردوولا دەبێت لە خاوەنەكەی و كۆمپانیا نەوتیەكەش. •    كێشە و گرفتەكانی كۆگاكان: كۆگانیش چ ئەوانەی بۆ هەڵگرتنی نەوتی خاو بەكاردێن یان ئەوانەی بۆ هەڵگرتنی بەرهەمە نەوتیەكان بەكاردێن،هەندێك كێشە و گرفت و مەترسییان لەسەرە،لەوانە: 1.    لیككردن و لێچوون كە مەترسی گڕگرتن و تەقینەوەیان لێدەكرێت. 2.    دروستبوونی هەڵمی پەنگخواردوو لەناو تانكیەكاندا و لەكاتی بەرزبونەوەی پلەی گەرما و لەژێر فشاردا ڕەنگە كرداری تەقینەوە ڕووبدات. 3.    پێویستە بە بەردەوامی كاری ساردكردنەوە و پاراستنی بۆ ئەنجامبدرێت و هۆكاری سەلامەتی بۆ دابینبكرێت،لەبەر پاراستنی گیانی كارمەند و كارپێكەرەكان و تانكیەكان خۆشیان. 4.    لەكاتی لێچوونی بەرهەمە نەوتیەكان دەبێتە هۆی پیسبوونی خاك و هەوا و ئاوی ژێر زەوی دەوروبەر و ئەمەش زیاندەگەیەنێت بە ژینگەی ناوچەكە. •    توانای عێراق لە هەڵگرتنی نەوتی خاو و بەرهەمە نەوتیەكاندا : عێراق وڵاتێكی دێرینی نەوتیە و ژێرخانێكی تاڕادەیەك باشی كەرتی وزەی هەیە،و بەبەردەوامیش هەوڵی پێشخستن و نۆژەنكردنەوە و دامەزراندنی بەش و یەكەی نوێ‌ دەدات لەهەموو بوارەكانی كێڵگە نەوتیەكان و ڕاكێشانی بۆری گواستنەوە و كۆگاكان و پاڵاوگەكانیشدا. هەر بۆ نموونە: لەئێستادا عێراق پڕۆژەیەكی گەورە و ستراتیژی جێبەجێ دەكات لەپارێزگای بەسرە بەناوی پڕۆژەی كۆگای فاوی نەوتی كە 24 تانكی  هەڵگرتن لەخۆدەگرێت كە 58هەزار مەتر سێجا نەوت هەڵدەگرێت.ئەم پڕۆژەیە گەر بەتوانای تەواوەتی خۆی كاربكات ئەوا دەتوانێت ڕۆژانە بڕی 8800 هەزار بەرمیل نەوت هەناردە بكات.و كاریگەری گەورەی دەبێت لەسەر بڕی هەناردەكردنی نەوت. تەنها لە شاری بەسرەدا وەكو شارێكی نەوتی و نزیك لە كەنداوی عەرەبی و بەندەرەكانی بەسرە و عەمیە وفاوەوە 5 كۆگای هەڵگرتنی نەوت هەیە كە توانای هەڵگرتنی 12ملیۆن بەرمیل نەوتیان هەیە. بەدڵنیایی عێراق توانای هەڵگرتنی گەورەی هەیە بۆ نەوتی خاو و بەرهەمە نەوتیەكانیش. •    توانای  هەرێمی كوردستان لە هەڵگرتنی نەوتی خاو و بەرهەمە نەوتیەكاندا : بەدڵنیایش هەرێمی كوردستانیش توانای هەڵگرتنی هەم نەوتی خاو و هەمیش بەرهەمە نەوتیەكانی هەیە،چونكە وەك باسمان كرد كەرتی وزە ناكرێت بەبێ‌ بوونی كۆگای گەورە و فراوان كارەكانی بڕواتە ڕێوە. هەربۆیە بۆ نموونە لە پارێزگای سلێمانیدا : كۆگای هەڵگرتنی بەرهەمە نەوتیەكان لە شارۆچكەی عەربەت توانای هەڵگرتنی 40 ملیۆن بەرمیلی هەیە لە بەنزین و گازۆیل و نەوتی سپی. بەهەمان شێوە لەهەر سێ‌ پاڵاوگەكانی خۆرمەڵە و بازیان و لانازیش لانی كەم هەریەكەیان دەبێت توانای هەڵگرتنی 50ملیۆن بەرمیل نەوتی خاویان هەبێت بۆئەوەی پاڵاوگەكان بێ‌ نەوتی خاو نەبن. بۆیە لەگەڵ هەر زیادبونێكی بڕی هەناردەكردندا پێویست دەكات كە توانای هەڵگرتن و كۆگاكانیش زیاد بكەن. •    بەم شێوەیە دەبینین كە دروستكردنی كۆگاكانی هەڵگرتنی سووتەمەنی چەندە گرنگن بۆ ژێر خانی كەرتی وزە،لەپاڵ  بەشەكانی تری ژێرخانی ئەم كەرتەدا،و بەبێ‌ بوونی ئەم كۆگایانە ئەوا بەشێك یان وێسگەیەكی گرنگی ژێرخانی كەرتی وزە بوونی نابێت و ئەمەش كاریگەری گەورە و خراپی دەبێت بۆ سەر تەواوی پڕۆسەی دەرهێنان و گواستنەوە و پاڵاوتنی نەوت. هەربۆیە گرنگیپێدانیان ئەركێكی هەنووكەیی وەزارەتە پەیوەندیدارەكانە.

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)    کوردانی خۆرھەڵات، ئەو بەشەی کۆمەڵگان لە ئێراندا کە بەردەوام مافە نەتەوەیی و کولتوریی و ئینسانییەکانیان ژێرپێ نراون و وەک کەمینیەکی ئەتنیی و دینیی ناجۆر و نەخواستراو، مامەڵەکراون. سیاسەتی کەمینەبوون لە ئێراندا، وەک لە بەشی زۆری وڵاتە نادیموکرسییەکانی خۆرھەڵاتی ناوەڕاستدا، سیاسەتێکە تێکەڵ لە ئینکارکردنی بونیان، پەراوێزخستنی ناوچەکانیان، ڕێزنەگرتنی مافەکانیان، مامەڵەنەکردنیان وەک ھاوڵاتییەکی یەکسان، تا ئاستی دانانی فشاردانی بەردەوام لەسەریان و لە کۆتاشدا پەلاماردانیان. لە پشتی ئەم جۆرە سیاسەتەوە سێ ستراتیژیەتی سەرەکیی کاریکردوە و تا ئەم ساتەش کاردەکات. یەکەم، وێناکردنی بوون و ئامادەگی کوردە لە ئێراندا وەک کێشەیەکی ئەمنی و وەک ھەڕەشە و مەترسیی لەسەر وڵاتەکە. دووھەم، وەڵامدانەوەی توندوتیژانەی  ئەو خواست و مافە ئەتنیی و دینیی و نەتەوەییانەی کورد داوایاندەکات و بەرگریان لێدەکات. سێھەمیان بە سەربازیکردنێکی بەردەوام و بەرفراوانی بەشێکی زۆری ئەو ناوچانەی کورد لەناویاندا دەژیی.  لە دوای شۆڕشی ئێرانیشەوە، لە ساڵی ١٩٧٩دا، بەشێکی گرنگیی ناوچە کوردییەکان کراون بە ناوچەی سەربازیی و ژمارەیەکی زۆر لە سەرباز و پاسدار و ھێزی سەربازی تریان تیادا، نیشتەجێکراوە. ئەم دۆخە وایکردوە زۆرجار ناوچە کوردستانییەکان وەک سەربازگەیەکی گەورە دەربکەوێت و ئەوەیشی تیایدا سەروەربێت، دۆخ و یاسا سەربازییەکان بێت. بەپێی ڕاپۆرتە نێودەوڵەتییەکان ژمارەی ئەو گیراوانەی لە ئێراندا دەگیرێن و لە سێدارەدەدرێن بەشی ھەرە زۆریان، کوردن. ئەم پەلامارە تا ئەو شوێنە دەڕوات چالاکەوانانی پەروەدەیی لەسەر وتنەوەی وانە بە زمانی کوردیی بە منداڵان بگیرێن و لە زیندان توندبکرێن.  لەبەرامبەر ئەم دۆخە نالەبار و ئەم شێوازە لە مامەڵەکردندا،ا فۆرمی جیاوازیی بەرگریکردن لەو بەشەی کوردستاندا گیراوەتەبەر، لەناویشیاندا خەباتی چەکدار، کە خۆشحاڵانە، شێوازی سەرەکیی و بنەڕەتیی بەرگریکردن نەبووە. لەوانەش بۆ نموونە، خۆپیشاندان، ناڕەزایی دەربڕینی ھێمن، داخستنی دوکان و بازاڕ، ڕاگرتنی دەوامی فەرمانگاکان، ھتد... لە ئێستاشدا زیاد لە دوو مانگە شەپۆلێکی بەھێز و بەرفراوانی ناڕەزاییدەربڕین لە بەشێکی گەورەی ئێراندا لە ئارادایە، ناوچەی جیاواز و گروپە ئەتنییە جیاوازەکانی ئەو وڵاتە بەشدارن لەم ناڕەزایەتیی دەربڕینەدا. بە تایبەتی ئامادەگیی بەرفراوانی ژنان و گەنجان ئاکاری سەرەکیی ئەم شەپۆلە نوێیەیە. لە ناوچە کوردییەکاندا ناڕەزاییدەربڕینەکان زۆر بەخەستیی ئامادەن و ژمارەی قوربانیەکانیش تا دێت ڕوو لەزیادبوونە. ئەگەرچی ناڕەزاییدەربڕینەکان سەرەتا بە کوشتنی خانمێکی کورد لە شاری تاران دەستیپێکرد، بەڵام ئەوەی ئەم شەپۆلە گەورەیەی ناڕەزاییدەربڕین لەوانیتر جیادەکاتەوە، ڕەھەندە جێندەریەکەیەتی کە تیایدا ژنان وەک ژن بەرگریی لە کۆمەڵک مافی سەرەتایی خۆیان دەکەن. بەگژاچوونەوەکە لە یەکەم دەرکەوتنیدا وەک بەگژاچوونەوەی ژنانی ئەو وڵاتە بەگژ ئەو حیجابە ئیسلامییەدا دەرکەوت، کە دەوڵەت و حوکمڕانان بەزۆر کردویانەتە سەر ھەموو ژن و منداڵێکی مێینە لەو وڵاتەدا. بەڵام لە قووڵایدا، بەگژاچوونەوەی ئەم حیجابە زۆرەملێیە، رەمزی بەگژاچوونەوەی کۆی ئەو سیستمە سیاسیی و دینیی و ئەخلاقیی و ڕەمزییەیە کە بەدەوری ئەو حیجابەدا دروستکراوە و دروستبووە. ئەوەی خەڵک لێی ناڕازییە و بەگژیدادەچێتەوە. چۆنیەتی ئامادەگیی دەوڵەت و حوکمڕانانە لەناو ژیانی شەخسیی و ناشەخسیی ئەواندا، ئامادەگییەک سەرەتایترین مافەکانی مرۆڤبوونیان لێ زەوتدەکەن. لە ئێستادا شارە کوردییەکان لە ناوچەیەکی پەراوێزیی ناو دەسەڵاتدارێتیی ئایەتوڵاکانەوە، گۆڕاون بۆ کرۆک و سێنتەری ناڕەزایی دەربڕینەکان و ژمارەیەکی گەورەی خەڵکانی سەر بە چین و توێژە جیاوازەکانی کوردستان، ژنان و پیاوان و گەنجان، دیندار و نادینیی، بەشدارن لەم شەپۆلە تازەیەی ناڕەزایەتیی دەربڕیندا. وەڵامدانەوەی ڕژێم بەم خەڵکە ڕاپەڕیوە، ھێجگار توند و خوێناوییە،  توندتر و خوێناویتر بە بەراورد بە ناوچەکانی تری ئەو وڵاتە. خەڵکانێکی زۆر لە کوردستاندا شەھیدکراون و ناوچەکانیان بە تەواوی بەسەربازیکراون. کەلەپوری درێژی چەوساندنەوە و حوکمی سەربازیی لە ناوچە کوردستانییەکاندا، بە تەواوی زیندوکراوەتەوە و کراوە بە ژێرخانی ئەو کاردانەوە توندەی ڕژێمی ئیسلامی ئێران لەم ساتەدا بەرامبەر بە خەڵکی کوردستان، نیشانیئەدات. ئەو خوێنە زۆرەی مێژوویەکی درێژە لەم ناوچەیەدا ڕژێنراوە، بووە بە ژێرخانی ئەو خوێنڕشتنە زۆرر و گەورەیەی ئەم ساتەی ئێستا. لەمەشدا شوناسی کوردبوون و کۆی ئەو داواکارییانەی بەم شوناسەوە گرێدراون، ڕۆڵی سەرەکیی دەبینن.   لەدوای زیاد لە دوو مانگ لە ناڕەزاییدەربڕین و لەدوای ئەو وەڵامدانەوە توند و خوێناویەی ڕژێم، ئێستا ئیتر لە ناوچە کوردستانییەکاندا خواستە سەرەتاییەکانی ناڕەزاییدەربڕینەکە، کە خواستی ئازادی شەخسیی و ڕێزگرتنی مافەکانی تاکەکەسە لەوەدا چ فۆرمێک لە ژیان و چ جۆرێک لە دەرکەوتن لەناو ژیانی گشتیدا ھەڵبژێرن، تێکەڵبووە بە مێژووی ئەو داواکارییە سەرەکییانەی کە بە شوناسی کوردبوون و بە مێژووی چەوساندەوەی ئەم شوناسەوە، گرێدراون. پێموایە لە کاتێکدا کوردستان بووە بە سێنتەر و خاڵی قورسایی ناڕەزاییدەربڕینەکان لە ئێستاداھاوکات گۆڕانێک لە خواستەکاندا دروستبووە. وەک لەسەرەوە باسمکرد چەوساندنەوەی نەتەوەیی و پەراوێزخستنی شوناسی دەستەجەمعی گروپە ئەتنیی و نەتەوەییەکان بەشێکە لە مێژووی دەوڵەت نەتەوەی ئێرانی لە سەدەی بیستەم و لە مێژووی ئەم ساتەی ئەو دەوڵەتە.   بۆیە ئەوەی ئێستا خەڵک دەشێت بیریلێبکاتەوە، ستراتیژیەتی دەرچوونە لە دۆخی کەمینەبوون، لە ڕێگای خواستی ھاوڵاتیبوونی یەکسان و خواستی سەلماندنی مافە کولتوریی و زمانەوانەیی و نەتەوەییەکانەوە. گرێدانی ئەمانەش بە خواستی دابەشکردنێکی ھاوسەنگ و دادپەروەرانەی دەسەڵات لەنێوان تاران، وەک پایتەخت، و ناوچە جیاوازەکانی ترم وەک بەشێک لە دەوڵەت لە وڵاتەدا. جۆرێک لە نامەرکەزیەتی سیاسیی دروستبکرێت کە بڕێکی گەورە لە ئازادیی بە ناوچە جیاوازەکانی ئەو وڵاتە و دانیشتوانەکانیان، ببەخشێت. ڕەنگە خواستی دروستکردنی دەوڵەتێکی فیدراڵیی لە ئێراندا ئەو ئەرکە سیاسییە گرنگە بێت لە ئێستادا بھێنرێتە پێشەوە و وەک دەرچەیەک لەو بەناوەندییکردنە ترسناکەی دەسەڵات لە وڵاتەکەدا بیریلێبکرێتەوە.  بە حوکمی ئەوەی کورد بەسیاسیکراوترین کەمینەی ئەتنیی و نەتەوەیی ناو ئێرانە، واتە لە ڕووی سیاسییەوە لە ھەموو گروپە ئەتنییەکانی تری ئەو وڵاتە چالاکتربووە و چالاکترە، بتوانێت ڕۆڵێکی گرنگ و سەرەکیی لە دەستپێشخەریکردندا بۆ بونیادنانی سیستمێکی دیموکراسی فیدراڵی ببینێت. ئەم دەستپێشخەریەش بکات بە بەشێک لەو زمانە سیاسیەی ئەم شەپۆلە تازەیەی ناڕەزاییدەربڕین لەو وڵاتەدا قسەیپێبکات.  بەمەش کۆتایی بە سیاسەتی بەناوەندیکردنێکی قۆرخکەر و تاک لایەنەی ئەو وڵاتە بھێنێت، کە تا ئەم ساتە ئامادەیە و کاردەکات. ئەوەی پێویستە ڕووبدات ئەوەیە کە نابێت گروپێکی حوکمڕان لە شارێکی وەک تاراندا، بە دە ملیۆن دانیشتوانەوە، بڕیار بۆ سەرجەمی شار و ناوچەکانی ئێران بدات کە ژمارەی دانیشتونیان زیاد لە دە جار لە دانیشتوانی تاران، گەورەترە.  بێگومان گەشەدان بەم زمانە دیموکراسییە و گەشەدان بە بیرکردنەوە لەوەی دەسەڵات لە ئێراندا چیتر بەو شێوەیەی ئێستای مەرکەزی نەبێت و دابەشبکرێت بەسەر ناوچە جیاوازییەکاندا، بەر لە ھەمووشتێک، ڕووی بە ڕووی ئەو عەقڵیەت و کەلەپورە مەرکەزیەدا ئەتەقێتەوە کە زیاد لە سەدەیەکە لە ئێراندا ئامادەیە و کاردەکات. عەقڵیەت و کەلەپورێک ھەموو خواستێکی سەر لەنوێ دابەشکردنەوەی دەسەڵات لە وڵاتەکەدا وەک پیلان و ھەڕەشە و خینەتکردن نمایشدەکات. لە پێش ھەمووانیشەوە بەر ئەو ناسیۆنالیزمە ئیێرانییە دەکەوێت کە فارسبوون بنەماکەیەتی و بەئەمنیکرنی مەسەلەی کەمینە نەتەوەییەکانی ناو ئێران، ژێرخانە سیاسیی و سایکۆلۆژیی و ئەخلاقییەکەیەکەی دروستدەکات. ئەوەی پێویستە دروستکردنی جۆرێکی نوێ لە ”پەیمانی کۆمەڵایەتیی“ و فۆرمی تازەی ”متمانەی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و ئەخلاقیی“ ە لەودیوی وێناکردنەکانی ئەو ناسیۆنالیزمە داخراوەوە کە بە ھەردوو قاچییەوە لەناو دیندا وەستاوە.  لە دۆخی نەگۆڕان و بەردەوامیداندا بە ھەمان عەقڵیەتی سیاسیی حوکمڕان، ئەوەی دەشێت ڕووبدات لە دوو ئەگەر تێپەڕناکات. یەکەم، ئەگەری سەرنەکەوتن و بەئەنجامنەگەیشتنی ناڕەزایەتییەکان، کە بێگومان ھاوشاندەبێت بە پرۆسەیەکی درێژخایەنی تۆڵەکردنەوەی سیاسیی لە خەڵکە ناڕازیی و یاخییەکەی وڵاتەکە، لە پێش ھەمووانیشەوە خەڵکی کوردستان.  دووھەم، لە ئەگەری سەرکەوتندا، بونیادنانەوەی سیستمێکی سیاسیی دەسەڵاتگەر ی نوێ، بەڵام بەبێ عەمامەی دینیی ئایەتوڵاکان. .  ھەر دوو ئەگەرەکەش دوو ئەگەری تراژیدین. 

شیكاری: درەو # کۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی پێشبینی دەکات بەرهەمی کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ لە چارەکی چوارەمی (2022) بەرزبێتەوە بۆ (42 – 47 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانەو لە ساڵی (2023)یش بگاتە (45 50 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە. # داهاتی کۆمپانیاکە لە ماوەی نۆ مانگی یەکەمی ساڵی 2022 بە ڕێژەی (61%) زیادی کردووە. تەنها لە چارەکی سێیەمی ساڵی 2022 بەراورد بە هەمان ماوە لە ساڵی 2021 داهاتی بە ڕێژەی (32%) زیادی کردووە. کێڵگەی نەوتی سه‌رسه‌نگ کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ دەکەوێتە سنوری (پارێزگای دهۆک)‌ەوە، ڕوبەری کێڵگەکە (420) کیلۆمەتر دووجایە، دابەشبووە بەسەر دوو ناوچەی نەوتی جیاوازدا کە بریتین لە ناوچەی (سوارە توکەو ڕۆژهەڵاتی سوارە توکە)، هەر یەکێک لەو دوو ناوچەیە سێ کۆگای نەوتی سەربەخۆی تێدایە. لە ئێستادا پشكی (62%)ی کێڵگە نەوتییەکە دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی و پشكی (18%)ی دراوه‌ته‌ لقێکی کۆمپانیای (تۆتاڵ)ی فەرەنسی و پشكی (20%)ی ماوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێم کوردستانە. کۆمپانیای ئێچ کەی ئێن ئینێرجی لە ساڵی 2007 لەلایەن (ڕۆس پیرۆت جونیۆر) دامەزراوە، کۆمپانیایەکی تایبەتی وزەی سەربەخۆیە و کاری گەڕان و بەرهەمهێنانی نەوتی لە هەرێمی کوردستاندا هەیە. بارەگای سەرەکی کۆمپانیاکە لە شاری داڵاسی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکایەو لقی لە هەردوو شاری تەکساس و هەولێر هەیە. بەپێی زانیارییەکانی پێشووتری کۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی توانای هەردوو ناوچەکەی کێڵگەکە بەم جۆرەیە؛ یەکەم؛ سوارە توکە؛ بەشی گرنگ و سەرەکی کێڵگە نەوتییەکەیە شەش بیری نەوتی تێدایەو توانای بەرهەمهێنانی (29 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانەی هەیە بە کولێتیەکی بەرزی (36 – 39 API)، لە ئێستادا بەرهەمەکەی لە ڕێگەی تانکەرەوە دەگوازرێتەوە بۆ فیشخابوور و پلان وایە داهاتوویەکی نزیکدا لە ڕێگەی بۆرییەوە بەرهەمەکەی بگوازرێتەوە، کە لە ئێستا لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە لە قۆناغی دروستکردندایە. دووەم؛ رۆژهەڵاتی سوارە توکە؛ ناوچەیەکی دیکەی نەوتییە لە چوارچێوەی کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ و یەک بیری نەوتی تێدایەو توانای بەرهەمهێنانی (2 هەزار و 500) بەرمیل نەوتی ڕۆژانەی هەیە بە کولێتیەکی بەرزی (36 – 39 API). بەپێی دواین ڕاپۆرتی کۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) بۆ سێ چارەکی یەکەمی ئەمساڵ خستوویەتیە ڕوو؛ 1.    داهاتی کۆمپانیاکە لە ماوەی نۆ مانگی یەکەمی ساڵی 2022 بە ڕێژەی (61%) زیادی کردووە. تەنها لە چارەکی سێیەمی ساڵی 2022 بەراورد بە هەمان ماوە لە ساڵی 2021 داهاتی بە ڕێژەی (32%) زیادی کردووە. 2.    تێکڕای بەرهەمی ڕۆژانەی کێڵگەکە لە نۆ مانگی یەکەمی 2022 هاوتا بووە لەگەڵ سێ چارەکی یەکەمی ساڵی 2021، کە بریتی بووە لە (29.8 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە. لە چارەکی سێیەمی ئەمساڵ تێکڕای بەرهەمهێنان (30.1 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە بووە. 3.    لە هەوڵە نوێیەکانی کۆمپانیاکە لە زۆنی "سوارە توکە" لە ئەیلولی (2022)دا بۆ یەکەم جار توانراوە ئاستی بەرهەمهێنانی بگەیەنرێتە (25 هەزار) بەرمیلی ڕۆژانە، چونکە پێشتر ڕۆژانە (18 هەزار) بەرمیل نەوتی بەرهەم هێناوە، چونکە؛ ‌أ.    (5) بیری نوێ کە لە ماوەی ساڵانی (2021 و 2022) لێدراون بەستراوەتەوە بە دامەزراوە نوێیەکەوەو ئێستاش لەهەوڵی بەرهەمهێنانی باشتری ئەو بیرانەن بۆ ئەوەی بگەن بە توانای بەرهەمهێنانی تەواو. ‌ب.    کۆپانیاکە لە مانگی ئابدا بیری (ST B8) گەیاندووەتە قۆناغی کۆتایی، کە بەرهەمهێنان زیاد دەکات بۆ دامەزراوە نوێیەکە لە کۆتایی مانگی ئازاری 2023. تاقیکردنەوە سەرەتاییەکانیش ئاماژەن بۆ بەرهەمهێنانی زیاتر. ‌ج.    کارکردن لەسەر باشترکردنی دامەزراوەکە، لەوانەش پەیڕەوکردنی سیستەمی ئەمین (کە ڕێگە بە "ئێچ کەی ئێن" دەدات گازی سروشتی وەک سووتەمەنی بەکاربهێنێت) و شێوازی مامەڵەکردن لەگەڵ ئاوی نێو بیرەکان، تا ساڵی ٢٠٢٣ بەردەوام دەبێت. 4.    کۆمپانیای "ئێچ کەی ئێن"  لە ماوەی نۆ مانگی یەکەمی ساڵی 2022دا (8) جار پارەی فرۆشتنی نەوتیان وەرگرتووە، بە کۆی گشتی داهاتی نەختینەییان بریتی بوو لە (248.5 ملیۆن) دۆلار. 5.    کۆمپانیای "ئێچ کەی ئێن" ڕێککەوتنی فرۆشتنی نەوتی لەگەڵ حکومەتی هەرێم هەموارکردەوەتەوە کە لە 1ی ئەیلولی 2022ەوە هەموارەکە کەوتووەتە بواری جێبەجێکردنەوە. ‌أ.    لە ڕێکەوتنە هەموارکراوەکەدا نرخی نەوتی خاوی سەرسەنگ بەو نرخە دەخەمڵێنرێت کە حکومەتی هەرێم دەیفرۆشێت، نەک نرخی نەوتی برێنت. ‌ب.    بەهای نەوتی خاوی سەرسانگ بەهۆی بەرزبوونەوەی API و کەمبوونەوەی گۆگرد، بەرز دەبێتەوە. ‌ج.    هەروەها بەپێی هەموارکردنەکە مەرجەکانی هەناردەکردن لە ڕێگەی بۆرییەوە ڕاستەوخۆ لە سنووری بلۆکی سەرسەنگەوە دەبێت. ئەمەش ڕێگە بە هەناردەکردنی زیاتر لە 90%ی نەوتی خاوی سەرسەنگ دەدات بە تەواوی لە ڕێگەی بۆرییەوە بێت و بەکارهێنانی بارهەڵگرەکان (تانکەر) بۆ گواستنەوەی نەوت بە شێوەیەکی بەرچاو کەمدەکاتەوە. 6.    بەرنامەی بەدەستهێنانی بومەلەرزەزانی سێ ڕەهەندی (3D) کە نیوەی ڕۆژئاوای سوارە توکە دەگرێتەوە لە چارەکی سێیەمی ساڵی ٢٠٢٢ کۆتایی هاتووەو لە ئێستادا خەریکی پرۆسێسکردن و هەڵسەنگاندنی داتا بەدەست هاتووەکانن. 7.    کۆمپانیای "ئێچ کەی ئێن" ڕایگەیاندووە؛ تا مانگی ئابی 2022 (168 ملیۆن) دۆلاری وەک پاداشتی قازنج خەرجکردووە. 8.    کۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی پێشبینی دەکات بەرهەمی کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ لە چارەکی چوارەمی (2022) بەرزبێتەوە بۆ (42 – 47 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانەو لە ساڵی (2023)یش بگاتە(45 - 50 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە. 9.    چاوەڕوان دەکرێت بەرهەمهێنان لە هەردوو دامەزراوەی "سوارە توکە" لە چارەکی دووەمی 2022دا بە بۆرییەوە ببەسترێتەوە. نەخشەی پەرەپێدانی کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ دەرەنجامی کارەکانی کۆمپانیای ئێچ کەی ئێن ئێنرجی لە کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ سەرچاوە؛ -    ڕاپۆرتی کۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی، بۆ چارەکی سێیەمی ساڵی 2022.  

درەو: راپۆرتی: دەستەی ئاماری هەرێم  پاڵپشت بە ڕووپێوییەکانی دەستەی ئاماری هەرێم کە بە هاوکاری ڕێخکراوە نێودەوڵەتییەکان لەسەر ئاستی هەرێم و پارێزگاکان ئەنجامی داوە؛  # لە کۆی (2 هه‌زار 16) دامەزراوه‌ی زۆر بچوک، بچوک و مامناوەند، تەنها (811)یان به‌ ڕێژه‌ی (40.2%) بە فەرمی تۆماركراوون و (هه‌زار و 205) یان به‌ ڕێژه‌ی (59.7%) لە هیچ شوێنێكی فەرمی تۆمار نەكراوون. # (هه‌زار و 985) دامەزراوەیان هەژماری بانکییان نییە به‌ڕێژه‌ی (98.5%) و تەنیا (1.5%)ی دامەزراوەکان هەژماری بانکییان هەیە، كە ژماره‌یان (31) دامەزراوه‌یە. # (3 هه‌زار و 812) كرێكار لە دامەزراوە پیشەسازییەكاندا كار دەكەن، (499) که‌سیان به‌ ڕێژه‌ی (13%) لە ڕەگەزی مێینه‌ن. ژمارەی خاوەنكاری ژن (269) که‌سن به‌ ڕێژه‌ی (13.3%). # بەپێی ئەنجامەكانی بەدەستهاتوو لە ڕووپێوی بارودۆخی كۆمه‌ڵایەتی و تەندروستی ئافرەتان دەركەوتووە كە ژمارەیەكی بەرچاوی كچان پێش تەمەنی (15 و 18) ساڵیدا هاوسەرگیرییان كردوە. لەسەر ئاستی پارێزگاكانیش پارێزگای سلێمانی بەرزترین ڕێژەی تۆمار كردووە لە ڕووی هاوسەرگیری پێش تەمەنی (15 و 18) ساڵیدا. # لە بواری تەندروستی منداڵبوونیشدا، نەشتەرگەری قیسەری رێژەیەكی بەرزی تۆماركردووە (50.8%) لە ساڵی 2021 بە بەراورد بە ساڵی 2011 (26.4%) بووە، كە ئەمەش كاریگەری نەرێنی هەیە لەسەر تەندروستی ئافرەتان. به‌شی یه‌که‌م؛ ئاماری دامەزراوە پیشەسازییەكان و ئابوورییەكان ئەم ئامارە پشت بە ستراوە بە؛ ڕووپێوی دامەزراوەكانی زۆر بچووك، بچووك و مامناوەند (MSME) لە هەرێمی كوردستانی- عێراق 2022 لە لایەن دەستەی ئاماری هەرێم بەهاوكاری (UNDP) ئەنجامدراوە. هاوکات ڕووپێوی دامەزراوە پیشەسازییەكانی گەورە و ڕووپێوی دامەزراوە پیشەسازییەكانی مامناوەند بۆ ساڵی 2020 لە لایەن دەستەی ئاماری هەرێم جێبەجێكراون.  پێویستە ڕوون بكرێتەوە كە ڕووپێوی دامەزراوەكانی زۆر بچووك، بچووك و مامناوەند بە نموونە وەرگیراوەو ڕووپێوەكانی دامەزراوە پیشەسازییەكانی گەورەو مامناوەند ڕووپێوی گشتگیرن. یه‌که‌م؛ ئەنجامەكانی ڕووپێوی دامەزراوەكانی زۆر بچووك، بچووك و مامناوەند (MSME) 1.    ژمارەی دامەزراوەكان: بەپێی ئەنجامەكانی ڕووپێوی (MSME) ژمارەی گشت دامەزراوەكان لە نموونەكەدا (2 هه‌زار 16) دامەزراوه‌یە (هه‌زار و 875) زۆر بچووك، (127) بچووك، (14) مامناوەند. له‌کۆی ئه‌و دامه‌زراوانه‌ (811)یان به‌ ڕێژه‌ی (40.2%) دامەزراوە بە فەرمی تۆماركراوون و (هه‌زار و 205) دامەزراوە به‌ ڕێژه‌ی (59.7%) لە هیچ شوێنێكی فەرمی تۆمار نەكراوون، كە زۆربه‌یان دامەزراوە پیشەسازییەكانی زۆر بچووكن هەروەك لە خشتەی خوارەوە پێشاندراوە. (بڕوانه‌ خشته‌ی ژماره‌ (1)). خشته‌ی ژماره‌ (1) 2.    ژمارەی كرێكاران (كرێكار و خاوەنكار): بەپێی قەبارەی نموونەكە، (3 هه‌زار و 812) كرێكار لە دامەزراوە پیشەسازییەكاندا كار دەكەن. زۆر بچووك (2 هه‌زار و 976)، بچووك (656) و مامناوەند (14) كرێكار، كە (3 هه‌زار و 313) به‌ ڕێژه‌ی (86.9%) له‌ ڕەگەزی نێرن و (499) که‌سیان به‌ ڕێژه‌ی (13%) لە ڕەگەزی مێینه‌ن. (بڕوانه‌ چارتی ژماره‌ (1)). چارتی ژماره‌ (1) 3.    ژمارەی خاوەنكارەكان: ڕووپێوەكەی ئێستای هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی 2020 دەریدەخات کە هێشتا ژنان کەمینەن لە خاوەندارێتی دامەزراوەكانی زۆر بچووك و بچووك و مامناوەند. لە كۆی گشتی (2 هه‌زار و 16) خاوەنكار، ژمارەی خاوەنكاری ژن (269) که‌سن به‌ ڕێژه‌ی (13.3%)، بە بەراوورد بە (هه‌زار و 747) خاوەنكاری پیاو به‌ڕێژه‌ی (86.6%). لە كۆی گشتی (269) خاوەنكاری ژن، (262) لە دامەزراوەی زۆر بچووك، (6) كەس لە دامەزراوەی بچووك و (1) كەس و دامەزراوەی مامناوەند خاوەنكارن. جێگه‌ی ئاماژه‌یه‌ كە زۆربەی ئەو دامەزراوانەی كە ژنان خاوەندارن لە هیچ شوێنێكی فەرمی تۆمار نەكراوون. تۆمارکراو (37) بە ڕێژەی (1.8%، تۆمارنەکراو (232) بە ڕێژەی (11.5%))، له‌سه‌ر ئاستی پارێزگاکان (بڕوانه‌ چارتی ژماره‌ (2)). چارتی ژماره‌ (2) 4.    بەكارهێنانی خزمەتگوزاری بانكی: بە پێی ئەنجامەكانی ڕووپێویMSME ، دەرکەوتووە کە زۆرینەی دامەزراوەکان (هه‌زار و 985)یان هەژماری بانکییان نییە به‌ڕێژه‌ی (98.5%) و تەنیا (1.5%)ی دامەزراوەکان هەژماری بانکییان هەیە، كە ژماره‌یان (31) دامەزراوه‌یە. لە ڕووی هەبوونی ژمارەی بانكی، جیاوازییەكی بەرچاو لە نێوان دامەزراوەكانی زۆر بچوك و بچووك و مامناوەند هه‌یە، چونکە ئەم ڕێژەیە لە (1.3%) بۆ دامەزراوەی زۆر بچووك بۆ (3.2%) بۆ دامەزراوەی بچووک و (14.3%) بۆ دامەزراوەی مامناوەند زیاد دەکات. سه‌باره‌ت به‌ هەبوونی هەژماری بانكی بەپێی دامەزراوە لە ڕووپێوی MSME (بڕوانه‌ چارتی ژماره‌ (3)). چارتی ژماره‌ (3) دووه‌م؛ ئەنجامی ڕووپێوی پیشەسازی گەورە: دامەزراوەکانی پیشەسازی گەورە: بریتییە لەو دامەزراوە پیشەسازییانەی کە ژمارەی کرێکارەکانی (30) کرێکار و زیاترە. 1.    ژمارەی دامەزراوەكان: بەپێی ئەنجامەکانی ڕووپێوی پیشەسازی دامەزراوەی گەورە دەردەكەوێت كە ژمارەی دامەزراوەکانی پیشەسازی گەورە لە ساڵی 2020 کار دەکەن (128) دامەزراوەن بەبەراورد بە ژمارەی ئەو دامەزراوانەی کە لە ساڵی 2018 کاریان دەکرد کە ژمارەیان (132) دامەزراوە بووە، واتە ژمارەی دامەزراوەی گەورە بەبەراورد بە ساڵی 2018 بە ڕێژەی (3.03%) کەمی کردووە. لە سەر ئاستی پارێزگاکانیش ژمارەی دامەزراوەکان لە پارێزگای هەولێر لە (59) دامەزراوە لە ساڵی 2018 دابەزیوە بۆ (57) دامەزراوە لە ساڵی 2020 کە زۆرترین رێژەی دامەزراوەكانی گەورە بە ڕێژەی (44%)ی لە خۆگرتووە. لە پارێزگای سلێمانی لە (56) دامەزراوە لە ساڵی 2018 دابەزیوە بۆ (52) دامەزراوە لە ساڵی 2020 بە پلەی دووەم دێت بە ڕێژەی (41%). به‌ڵام لە پارێزگای دهۆک لە (17) دامەزراوە لە ساڵی 2018 بەرزبۆتەوە بۆ (19) دامەزراوە لە ساڵی 2020 کە رێژەکەی دەکاتە (15%). تاینبه‌ت به‌ ژمارەی دامەزراوەكانی پیشەسازی گەورە لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان بۆ ساڵانی 2018 و 2020 (بڕوانه‌ چارتی ژماره‌ (4)) چارتی ژماره‌ (4) 2.    ژمارەی کرێکارەکان: بەپێی ئەنجامەكانی ڕووپێوی پیشەسازی دامەزراوەی گەورە دەركەوتووە کۆی ژمارەی کرێكارانی بەكرێ كە لە چالاکیە پیشەسازیە جۆراوجۆرەکاندا كاردەكەن (12 هه‌زار و 713) كرێكارەو ئەوانەی بێ كرێ كاردەكەن ژماره‌یان (50) كرێكارە، وەک خاوەن كار یان یەكێك لە ئەندامانی خێزان. ژمارەی كرێكارانی بەكرێ لە ساڵی 2020 بە ڕێژەی (0.2%) دابەزیوە بەبەراورد بە ژمارەی كرێكاران لە ساڵی 2018 كە ژمارەیان (12 هه‌زار و 737) كرێكار بوون. لە سەر ئاستی پارێزگاكانیش ژمارەی كرێكارانی بەكرێ لە پارێزگای هەولێر لە (4 هه‌زار و 975) كرێكاره‌وه‌ لە ساڵی 2018 بەرزبۆتەوە بۆ )5 هه‌زار و 284) كرێكار لە ساڵی 2020. لە پارێزگای سلێمانی لە (6 هه‌زار و 832) كرێكاره‌وه‌ لە ساڵی 2018 دابەزیوە بۆ (6هه‌زار و 144) كرێكار لە ساڵی 2020دا. لە پارێزگای دهۆك لە (930) كرێكاره‌وه‌ لە ساڵی 2018 بەرزبۆتەوە بۆ (هه‌زار و 285) كرێكار لە ساڵی 2020. له‌م باره‌یه‌وه‌ (بڕوانه‌ چارتی ژماره‌ (5)). چارتی ژماره‌ (5) سێیه‌م؛ ئەنجامی ڕووپێوی پیشەسازی مامناوەند دامەزراوەکانی پیشەسازی مامناوەند: بریتییە لەو دامەزراوە پیشەسازییانەی کە ژمارەی کرێکارەکانی لەنێوان (10 - 29) کرێکاردایە. 1.    ژمارەی دامەزراوەكان: بەپێی ئەنجامەكانی رووپێوی دامەزراوەی پیشەسازی مامناوەند دەركەوتووە كە ژمارەی دامەزراوەكان کە لە ساڵی 2020 کار دەکەن (396) دامەزراوەن بەبەراورد بە ژمارەی ئەو دامەزراوانەی کە لە ساڵی 2018 کاریان دەكرد كە ژماره‌یان (375) دامەزراوە بووە، واتە ژمارەی دامەزراوەی مامناوەند بەرێژەی (5.6%) لە هەرێمی كوردستان زیادیكردووە بەبەراورد بە ساڵی 2018. لەسەر ئاستی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان هەر چەندە کە پارێزگای سلێمانی لە (217) دامەزراوە لە ساڵی 2018 کەمی کردووە بۆ (214) دامەزراوە لە ساڵی 2020، به‌ڵام زۆرترین رێژەی دامەزراوەی مامناوەند دەكەوێتە ئەم پارێزگایە بەرێژەی (54%) و هەروەها ژمارەی دامەزراوەكان لە پارێزگای هەولێر لە (75) دامەزراوەوه‌ لە ساڵی 2018 بەرزبووتەوە بۆ (97) دامەزراوە لە ساڵی 2020 کە بە پلەی دووەم دێت بە رێژەی (25%) دامەزراوەکان. لە پارێزگای دهۆك لە (83) دامەزراوەوه‌ لە ساڵی 2018 بەرزبووتەوە بۆ (85) دامەزراوە لەساڵی 2020 و رێژەی دامەزراوەکان دەگاتە (21%)ی دامەزراوەکان لە هەرێمدا. له‌م باره‌یه‌وه‌ (بڕوانه‌ چارتی ژماره‌ (6)). چارتی ژماره‌ (6) 2.    ژمارەی کرێکارەکان: بەپێی ئەنجامەكانی رووپێوی پیشەسازی دامەزراوەی مامناوەند کۆی ژمارەی کرێكارانی بە كرێ كە لە چالاکیە پیشەسازیە جۆراوجۆرەکاندا كاردەكەن (5 هه‌زار و 441) كرێكاره‌و ئەوانەی بێ كرێ كاردەكەن ژماره‌یان (188) كرێكارە وەک خاوەن كار یان یەكێك لە ئەندامانی خێزان. ژمارەی كرێكارانی بە كرێ لە ساڵی 2020 بە ڕێژەی (0.7%) بەرز بۆتەوە بە بەراورد بە ژمارەی كرێكاران لە ساڵی 2018 كە ژمارەیان(5 هه‌زار و 401) كرێكار بوون.  لەسەر ئاستی پارێزگاكانیش ژمارەی كرێكاران لە پارێزگای هەولێر لە (هه‌زار و 298) كرێكار لە ساڵی 2018 بەرزبۆتەوە بۆ (هه‌زار و 600) كرێكار لە ساڵی 2020. لە پارێزگای سلێمانی لە (2 هه‌زار و 976) كرێكار لە ساڵی 2018 دابەزیوە بۆ (2 هه‌زار و 661) كرێكار لە ساڵی 2020. لە پارێزگای دهۆك لە (هه‌زار و 127)  كرێكار لە ساڵی 2018 بەرزبۆتەوە بۆ (هه‌زار و 180) كرێكار لە ساڵی 2020. (بڕوانه‌ چارتی ژماره‌ (7)). چارتی ژماره‌ (7) به‌شی دووه‌م؛ ئاماری پەروەردەو تەندروستی و كۆمەڵایەتی ئەم ئامارانە پشت بەستراوە بە ڕووپێوی بارودۆخی كۆمه‌ڵایەتی و تەندروستی ئافرەتان (IWISH). گەڕی یەكەمی ئەم ڕووپێوە لەساڵی 2011 و گەڕی دووەم لە ساڵی 2021 لە هەرێمی كوردستان و عێراق بە گشتی ئەنجامدراوه‌ له‌لایەن دەستەی ئاماری هەرێمی كور دستان بە هاوبەشی لەگەڵ دەزگای ناوەندی ئاماری عێراق و به‌هەماهەنگی لەگەڵ سندوقی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ دانیشتوان (UNFPA). قەبارەی نموونەی هەڵبژێردراو لەم ڕووپێوە لەسەر ئاستی هەرێم لە (هه‌زار و 596) خێزان پێكهاتووه‌و  بۆ هەر پارێزگایەك (532) خێزان بووه‌، لە هەردوو ژینگەی شارنشین و گوندنشین.  ژمارەی ئەو خێزانانەی كە چاوپێكەوتنیان لەگەڵ ئەنجامدراوه‌ (هه‌زار و 576) خێزان و ژمارەی ئەو ئافرەتانەی كە چاوپێكەوتنیان لەگەڵ كراوه‌ (2 هه‌زار و 162) ئافرەت بووە.  یه‌که‌م؛ بەرزترین بڕوانامەی بەدەستهاتوو بۆ ئەندامانی خێزان  تایبه‌ت به‌ بەرزترین بڕوانامەی بەدەستهاتوو بۆ ئەندامانی خێزان كه پێشتر په‌یوه‌ندیان كردووه به خوێندن به‌پێی ڕه‌گه‌ز (بڕوانه‌ چارتی ژماره‌ (8)) چارتی ژماره‌ (8) دووه‌م؛ تەمەنی ئافرەت لە یەكەم هاوسەرگیری  بەپێی ئەنجامەكانی بەدەستهاتوو لە ڕووپێوی بارودۆخی كۆمه‌ڵایەتی و تەندروستی ئافرەتان (2IWISH - 2021) بە شێوەیەكی گشتی لە هەرێمی كوردستان و لەسەر ئاستی پارێزگاكان لە ساڵی 2021 تێكڕای تەمەن لە یەكەم هاوسەرگیری لە هەمان ئاستدان كە لە تەمەنی (21) ساڵیدایەو لە هەمان كاتدا بە بەراورد لەگەڵ ساڵی (2011) دابەزینی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە. لە ساڵی 2011 بە شێوەیەكی گشتی لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان و پارێزگاكان جیاوازیەكی ئەوتۆ بەدی ناكرێت، لەم ڕووەوە بەشێوەیەك لەسەر ئاستی هەرێم تێكڕای تەمەن بۆ یەكەم هاوسەرگیری لە تەمەنی (26) ساڵیدایە. دواتر پارێزگاكانی دهۆك و هەولێر، لە تەمەنی (25) ساڵی و تەمەنی (24) ساڵی یەك لەدوای یەک، وه‌ک له‌ (چارتی ژماره‌ (9)) ئاماژه‌ی پێدراوه‌. چارتی ژماره‌ (9) سێیه‌م؛ هاوسە رگیری پێش تە مەنی (18 و 15) ساڵی بەپێی ئەنجامەكانی بەدەستهاتوو لە ڕووپێوی بارودۆخی كۆمه‌ڵایەتی و تەندروستی ئافرەتان (2IWISH - 2021) دەركەوتووە كە ژمارەیەكی بەرچاوی كچان پێش تەمەنی (15 و 18) ساڵیدا هاوسەرگیرییان كردوە. لە هەرێمی كوردستان. لە ساڵی 2021 ڕێژەی (23%) ئەو ئافرەتانەی كە لە تەمەنی (15- 49) ساڵیدان پێش تەمەنی (18) ساڵی هاوسەرگیرییان كردووە، هەروەها (10%)ی ئەو ئافرەتانەی لە تەمەنی (15- 49) ساڵیدان پێش تەمەنی (15) ساڵی هاوسەرگیرییان كردووە.  لەسەر ئاستی پارێزگاكانی هەرێم، پارێزگای سلێمانی بەرزترین ڕێژەی تۆمار كردووە لە ڕووی هاوسەرگیری پێش تەمەنی (15 و 18) ساڵیدا كە رێژەكەی (23%) و (10.3%) بۆ پێش تەمەنی (18) و پێش تەمەنی (15) ساڵی یەك لە دوای یەك. له‌م باره‌یه‌وه‌ (بڕوانه‌ چارتی ژماره‌ (10)). چارتی ژماره‌ (10) چواره‌م تەندروستی 1.    منداڵبوون بە (سروشتی، قەیسەری( رێژەی ئافرە تان كە بە نە شتەرگەری )قە یسەری) منداڵیان بووە: ئەم نیشاندەرە لە رووی تەندروستییەوە نیشاندەرێكی گرنگە. بەپێی ئەنجامەكانی بەدەستهاتوو لە ڕووپێوی بارودۆخی كۆمەڵایەتی و تەندروستی ئافرە تان  (2IWISH - 2021) لە هەرێمی كوردستان، نەشتەرگەری قیسەری رێژەیەكی بەرزی تۆماركردووە (50.8%) لە ساڵی 2021 بە بەراورد بە ساڵی 2011 (26.4%) كە ئەمەش كاریگەری نەرێنی هەیە لەسەر تەندروستی ئافرەتان. 2.    رێژەی ئافرەتان كە بە سروشتی منداڵیان بووە  بەپێی ئەنجامەكانی بەدەستهاتوو لە ڕووپێوی بارودۆخی كۆمەڵایەتی و تەندروستی ئافرەتان (2IWISH - 2021)، لە هەرێمی كوردستان، منداڵبونی سروشتی رێژەیەكی نزمی تۆماركردووە (49.2%) بە بەراورد بە هەمان ماوە لە ساڵی 2011 (67.6) هەروەك لە چارتی ژمارە (11) پێشاندراوە. چارتی ژمارە (11) ڕۆژى-جيهانى-ئامار2 (1).pdf

درەو: بەهرۆز جەعفەر   پوخته‌ى جێبه‌جێكار هه‌ر له‌سه‌ره‌تاى (2022) ه‌وه‌، ڕووسیاو  ئێران چێژیان له‌ گرانبونى نرخى نه‌وت و گازى سروشتى ئه‌بینى به‌ هۆى بۆن و به‌رامى هه‌ڵگیرسانى جه‌نگى ئۆكرایناوه‌. مانگێك پێش هه‌ڵگیرسانـى جه‌نگه‌كه‌، وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریكا له‌ ڕێگه‌ى كاخه‌زێكى نافه‌رمییه‌وه‌ بۆ به‌شـى په‌یوه‌ندییه‌ ئابورییه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كانى وه‌زاره‌تـى ده‌ره‌وه‌ى یۆنان و ئیسرائیل و قوبرسى ناردووه‌ كه‌ پاڵپشتییه‌كانى بۆ هێڵـى بۆڕیی گازیی ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى سپى (East- Med) ڕائه‌گرێت، ئه‌مه‌ش خه‌ونه‌كه‌ى ئیسرائیل و قوبرس بۆ هه‌نارده‌كردنى گاز له‌ دوورگه‌ى "كریت-Crete" ى یۆنانه‌وه‌ ئه‌كوژێت! ئایا ئه‌م ململانێیانه‌ زیاتر په‌یوه‌ستن به‌ وزه‌وه‌ یان قووڵایی مێژوویی و سیاسییان هه‌یه‌؟ هێڵه‌كانى بۆڕیی گازى سروشتى (جیۆپۆڵه‌تیكى نوێی وزه‌) هاریكاریی هه‌رێمایه‌تى به‌دواى خۆیاندا ئه‌هێنن یاخود جه‌نگ و گۆڕانى ناوچه‌یی به‌دوادا دێت؟   یه‌كه‌م: ئاسایشى وزه‌ و ڕاده‌ى پێداویستى جیهان بۆ نه‌وت و گازى سروشتى ئاسایشـى وزه‌، واتا په‌یوه‌ندى و باڵانس ڕاگرتن له‌ نێوان ئاسایشى نیشتیمانى و به‌رجه‌سته‌كردنى ڕاده‌ى پێویست له‌ سه‌رچاوه‌ى سروشتى هه‌رزان بۆ به‌كاربردن و پڕكردنه‌وه‌ى پێداویستییه‌ ناوخۆییه‌كان. به‌ پێى ئیداره‌ى زانیاریی ووزه‌ى ئه‌مریكى (US. Energy Information Administration) له‌ ساڵى (1980) دا جیهان بڕى (53) تریلیۆن پێ سێجا گازى سروشتى به‌كاربردووه‌، به‌ڵام له‌ ساڵى (2010) ه‌دا (113) تریلیۆن پێ سێجا گازى سروشتى له‌ جیهاندا به‌كارهاتوه‌(1). له‌ ساڵى (2022) دا خواستى جیهان بۆ گازى سروشتى ئه‌گاته‌ (146.482) تریلیۆن پێ سێجا گازى سروشتى، واته‌ ساڵانه‌ به‌ به‌رده‌وامى (4.6%) پێداویستى جیهان بۆ گازى سروشتى زیاد ئه‌كات(2). نه‌وتیش به‌ هه‌مان شێوه‌، له‌ ساڵى (2010) ه‌دا جیهان رۆژانه‌ (86.4) ملیۆن به‌رمیلى به‌كاربردووه‌ به‌ڵام له‌ (2020) دا (91) ملیۆن به‌رمیل نه‌وت له‌ رۆژێكدا به‌كارهێنراوه‌ و له‌ (2022) جیهان پێویستى به‌ (100.80) سه‌ت ملیۆن و هه‌شتا هه‌زار به‌رمیله‌ له‌ ڕۆژێكدا(3). به‌ ئاشكرا دیاره‌ خواست له‌سه‌ر گازى سروشتى و نه‌وت زیادو زیاترى كردووه‌: ئه‌مه‌ش له‌ ساده‌ترین بینین دا، ماناى وایه‌ هێشتا نه‌وت و گازى سروشتى ڕیزبه‌ندى یه‌كه‌مى كاڵا بازرگانییه‌كانى جیهانن، هێشتا ملیۆنه‌هاو بگره‌ ملیاره‌ها ئۆتۆمبیل و فڕۆكه‌و كه‌شتى و كارگه‌و كارخانه‌و تۆڕه‌كانى كاره‌باو پیشه‌سازییه‌ گه‌وره‌و مامناوه‌نده‌ جۆراوجۆره‌كان هه‌ر به‌ نه‌وت و گاز كار ئه‌كه‌ن. به‌ بێ گازى سروشتى و نه‌وت تا ڕاده‌یه‌كى زۆر جوڵه‌ ئه‌وه‌ستێت له‌ جیهاندا. هه‌روه‌ها مانایه‌كى ترى ئه‌وه‌یه‌، كه‌ سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى مرۆڤایه‌تى گه‌یشتوه‌ به‌ دوایین پله‌ى پێشكه‌وتن و داهێنانى گه‌وره‌و سه‌رسوڕهێنه‌ر له‌ مێژووى خۆیدا، هێشتا به‌ شێوه‌یه‌كى ئه‌وتۆ نه‌توانراوه‌ تا ئه‌م چركه‌یه‌ جێگره‌وه‌ى نه‌وت و گازى سروشتى بێته‌ ئاراوه‌. هه‌روه‌ك چۆن له‌ سه‌ده‌كانى پێشودا خه‌ڵوزى به‌ردین كاریگه‌ریی گه‌وره‌ى هه‌بو، پاشان ڕۆڵه‌كه‌ بو به‌ ڕۆڵى نه‌وت، ئێستاش گازى سروشتى له‌ كاریگه‌رترین ڕۆژه‌كانى ته‌مه‌نیدایه‌، هیچ كاتێك هێنده‌ى ساڵى (2022) گازى سروشتى كاریگه‌رى نه‌بوه‌ به‌ سه‌ر په‌یوه‌ندییه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كانه‌وه‌:  دووه‌م: حه‌وزه‌ى قه‌زوین: ڕێگاى ئاوریشمى نوێ، ململانێیه‌كى نوێ، ته‌واوكارییه‌كى نوێ  قه‌زوین، گه‌وره‌ترین ده‌ریاى داخراوه‌ له‌ جیهاندا، هه‌ریه‌كه‌ له‌ ئێران، ڕووسیا، ئازه‌ربایجان، كازاخستان و توركمانستان ئه‌كه‌ونه‌ سه‌ر ئه‌م  حه‌وزه‌یه‌:  هه‌مووشیان به‌ پێى پۆلێن كردن خاوه‌نى یه‌ده‌گى نه‌وت و گازى سروشتیین، له‌ ڕووى جوگرافییه‌وه‌ لینكى نێوان چین و ئه‌وروپان. ئه‌ڕوانن به‌ سه‌ر ده‌ریاى ڕه‌ش و به‌لتیق و شاخه‌كانى قه‌وقاز (ئه‌م ناوچه‌یه‌ له‌ ڕووى جیوپۆڵه‌تیكه‌وه‌ به‌ دڵى جیهان ئه‌ناسێنرێت، هه‌ر لایه‌نێك كۆنترۆڵى بكات ئه‌و لایه‌نه‌ له‌ توانایدایه‌ كۆنترۆڵى جیهان بكات)(4). ئه‌مانه‌ كوتله‌یه‌كى هه‌رێمین ده‌مێكه‌ چاویان له‌وه‌یه‌ ته‌واوكاریی-Integration ێكى وه‌كو ئه‌وه‌ى یه‌كێـى ئه‌وروپا بۆ خۆیان پێكه‌وه‌ بنه‌ن. له‌ دواى گرژییه‌كانى ساڵى (2021) ى نێوان ئه‌رمینیاو ئازه‌ریایجان ده‌ركه‌وت ڕووسیا هه‌ژمون و هاوپه‌یمانى ته‌واوه‌تى له‌م ناوچه‌یه‌ هه‌یه‌. 2- 1.  چیتر ئه‌وروپا به‌ گازى ڕووسیا خۆى گه‌رم ئه‌كاته‌وه‌؟ سێ یه‌كه‌مه‌كه‌ى یه‌ده‌گى گازى سروشتى له‌ جیهاندا له‌ ئاسیان: ڕووسیا (19.9%) ی گازى سروشتى و ئێران (17.1%)و ئینجا قه‌ته‌ر له‌ كه‌نداوى عه‌ره‌بیدا ئه‌گه‌رچى هاوپه‌یمانێكى ئه‌مریكاو دابینكه‌رى گازى سروشتى ئه‌وروپایه‌، له‌هه‌مان كاتدا دۆستى تاڵیبان و هاوپه‌یمانى ئێران و تێگه‌یشتنى له‌گه‌ڵ  ڕووسیاش هه‌یه‌ خاوه‌نى (13.1%) ى یه‌ده‌گى سروشتییه‌ (واته‌ ئه‌م سێ ده‌وڵه‌ته‌ 50.1%) گازى سروشتى جیهانیانه‌ به‌ده‌سته‌وه‌یه‌). چواره‌میش ئه‌مریكایه‌ (6.7%) كه‌ بۆ پێویستى ناوخۆیی زیاتر به‌ كارى ئه‌بات (5). له‌ ڕووى به‌كارهێنانه‌وه‌ ئه‌وروپا ساڵانه‌ (540) ملیار مه‌تر سێجا گاز به‌كار ئه‌بات، ڕووسیاش (40%) ى ئه‌و پێداویستییه‌ دابین ئه‌كات، ئه‌وه‌ش له‌ ڕێگه‌ى هێڵى بۆڕى نۆرت ستریم 2 (Nord Stream2) ه‌وه‌ گازى سروشتى ڕووسیا به‌ رێگه‌ى ئۆكرایناوه‌ ئه‌گاته‌ ئه‌ڵمانیا. ئۆكراین خۆى قازانجكه‌رێكى باشه‌ له‌ وه‌رگرتنى باجى تێپه‌ڕبونى بۆڕى گاز به‌ ووڵاته‌كه‌دا(6). له‌ 27 ى سێپته‌مبه‌رى 2022) دا ئاشكرا بو كه‌ له‌ (70) مه‌تر ژێر ئاوه‌كه‌دا گازى سروشتى له‌ هێڵى نۆرد-ستریم 2 دزه‌ى كردووه‌ته‌ ناو ئاوه‌كه‌و بۆڕییه‌كه‌ كوون بوه‌. جۆزیب بۆرێل به‌رپرسى سیاسه‌تى ده‌ره‌وه‌ى یه‌كێتى ئه‌وروپا ڕووداوه‌كه‌ به‌ ئه‌نقه‌ست ناوبردو ئامانجه‌كه‌شى بۆ ئه‌وه‌ گه‌ڕانده‌وه‌ كه‌ گازى سروشتى له‌سه‌ر ئه‌وروپا گرانتر بكه‌وێت. 2-2. جه‌نگى  ڕووسیاو ئۆكرانیا: دیبلۆماسى نه‌یتوانى به‌ر به‌ سه‌رهه‌ڵدانى جه‌نگ بگرێت ئه‌مه‌ ململانێیه‌ك نییه‌ له‌ نێوان دوو وڵاتى ئاساییدا، وه‌ك بینیمان له‌گه‌ڵ هه‌ڵگیرسانى جه‌نگه‌كه‌دا له‌ (24ى فێبریوه‌رى 2022) دا تاڕاده‌یه‌كى زۆر ئیتر سنورو سه‌روه‌رى ووڵاتان به‌گشتى كاڵبۆیه‌وه‌، به‌یه‌كدادانى لایه‌نى كه‌مى دوو كیشوه‌رى گه‌وره‌و، دوو شارستانیه‌تى جیاوازه‌ كه‌ هه‌زاران ساڵ ململانێ له‌ نێوانیاندا دێت و ئه‌چێت. هێشتا سه‌ره‌تایه‌ كه‌ هه‌ریه‌كه‌ له‌ ڕووسیاو ئه‌وروپاو ئه‌مریكاو به‌ریتانیاو چین و ئۆكراینا به‌شێكن له‌ جه‌نگه‌كه‌، پریشكه‌كه‌ى  گه‌یشتۆته‌ تایوان و ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست. ئایا ئه‌م دووكه‌ڵه‌ گه‌وره‌یه‌ى كه‌ جیهانـى گرتۆته‌وه‌ هه‌ر به‌ ته‌نها بۆڕییه‌كى گاز لێى به‌رپرسیاره‌ یان له‌ ڕاستیدا كێشه‌كه‌ له‌كوێوه‌ دێت؟ ساڵى (1991) میخائیل گۆرباجوف جاڕى كه‌وتنى ئیمپراتۆریه‌تى یه‌كێتى سۆڤیه‌تى دا: (16) ده‌وڵه‌ت له‌به‌رئه‌نجامى هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ى  یه‌كێتى سۆڤیه‌ته‌وه‌ سه‌ربه‌خۆیی خۆیان ڕاگه‌یاند. جیهان پێى خسته‌ قۆناخێكى جیاوازه‌وه‌ به‌ سه‌رۆكایه‌تى ئه‌مریكاو ناتۆ، ڕووسیاش دانـى به‌و سیسته‌مه‌ نوێیه‌دا نا به‌و مه‌رجه‌ى هه‌ژمون و سنورى ئێستاى بپارێزرێت. به‌ڵام له‌دواى ساڵى (1999) ه‌وه‌ بینییان ئه‌مریكاو ئه‌وروپا هه‌ریه‌كه‌ له‌ پۆڵه‌نداو هه‌نگاریاو چیك بانگهێشت ئه‌كه‌ن بۆ یانه‌ى ئه‌وروپى و ئه‌یانكه‌ن به‌ ئه‌ندامى ناتۆ. ئه‌مریكا دڵنیایی دا كه‌ چه‌كى ئه‌تۆمى له‌و وڵاتانه‌ جێگیر ناكات و ڕووسیاش بێده‌نگــى هه‌ڵبژارد.  ئینجا ساڵى (2004) جۆرج ده‌بلیو بوشى سه‌رۆكى ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتوه‌كان له‌ ووته‌یه‌كیدا ڕاى گه‌یاند"ڕۆمانیاو سلۆڤاكیاو سلۆڤینیاو بولگاریاو لیتوانیاو ئیستۆنیا" ئه‌بن به‌ ئه‌ندامى ناتۆ!. هه‌موو ئه‌م وڵاتانه‌ پێشوتر به‌ ده‌ست یه‌كێتى سۆڤیه‌ته‌وه‌ بون. بۆیه‌ كرملین گه‌یشت به‌و باوه‌ڕه‌ى كه‌ هه‌ڕه‌شه‌كه‌ به‌ توندى وه‌ربگرێت. پاشان ساڵى (2008) ئیداره‌ى ئه‌مریكا به‌ سه‌رپه‌رشتى ڕاسته‌وخۆى باراك ئۆباماو ئه‌ندامێتى هه‌ریه‌كه‌ له‌: بولگاریاو نه‌مساو توركیاو ڕۆمانیا پرۆژه‌ى هێڵى بۆڕى نابۆكۆ-Nabucco Pipeline ئیمزا ئه‌كه‌ن، بۆ گواستنه‌وه‌ى گازى سروشتى له‌ ناوه‌ڕاستى ئاسیا (له‌ قه‌زوینه‌وه‌) وه‌ بۆ ناوه‌ڕاستى ئه‌وروپا (ئه‌م گازه‌و هێڵه‌كه‌ش به‌ بناگوێى ڕووسیادا ببه‌ن و هیچ ئه‌رزشى بۆ دانه‌نه‌ن).   له‌گه‌ڕێكى تردا..به‌هۆى نزیكی زۆری له‌ رووسیاو پۆتینه‌وه‌، به‌ پاڵپشتى ئه‌مریكاو ئه‌وروپا خه‌ڵكى ناڕازى ئۆكراینا ساڵى (2014) ڤیكتور یانۆكۆفیچ -  Viktor Yanukovych ى سه‌رۆكى ئۆكراینایان دووچارى هه‌ڵهاتن كرد بۆ مۆسكۆ و كۆشكه‌ شاهانه‌یه‌كه‌شیان كرد به‌ مۆزه‌خانه‌. تیمێكى دیكه‌یان هێنایه‌ پێشه‌وه‌ كه‌ نزیكن له‌ خۆرئاواوه‌و، ماوه‌یه‌كى زۆریشه‌ له‌ هه‌وڵى ئه‌وه‌دان (بوون) ئۆكراینا بكه‌ن به‌ ئه‌ندامى ناتۆ! ئه‌مجاره‌یان، ڕووسیا بیرى له‌وه‌ كرده‌وه‌ نیمچه‌ دوورگه‌ى قرم (كریمیا) بخاته‌وه‌ ژێر ڕكێفى خۆیه‌وه‌. بۆ ئه‌مه‌ش ساڵى (2014) شه‌ڕى كریمیاى كرد (كریمیا: ئه‌كه‌وێته‌ باكورى ده‌ریاى ڕه‌ش و باشورى ئۆكرایناوه‌، دوورگه‌كه‌ له‌ ڕووى سه‌ربازیی و ماددییه‌وه‌ پێگه‌یه‌كى گه‌وره‌ى هه‌یه‌، به‌تایبه‌ت میناى سیفاستوبول كه‌ زۆربه‌ى هێزه‌ جیهانییه‌كان له‌وێوه‌ به‌ر یه‌ك كه‌وتون). به‌ داگیركردنى كریمیا ئیتر هاوپه‌یمانان ناتوانن هیچ هاریكارییه‌كى سه‌ربازییان له‌ خواره‌وه‌ (له‌ده‌ریاى ڕه‌شه‌وه‌) پێ بگات. جگه‌ له‌وه‌ى مه‌ترسیی به‌ یه‌كداكێشانى ناتۆ و ڕووسیا له‌ قرم هێڵى بۆڕیی نابۆكۆى په‌كخست. به‌تایبه‌تیش ئه‌وكاته‌ جیهان سه‌رقاڵبو به‌ شه‌ڕى دژه‌ تیرۆر (داعش) ه‌وه‌.                    ناوچه‌ى ململانێ و هێڵـى پێشه‌وه‌ى جه‌نگ بۆ ڕووسیا هه‌ڵگیرسانى قه‌یرانى سوریا له‌ ساڵى (2011) دا، بیانوى دایه‌ ڕووسیا بپه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ده‌ریاى سپى ناوه‌ڕاست و له‌ ده‌ریاى ڕه‌شه‌وه‌ به‌ ئاوه‌كانى مه‌ڕمه‌ڕه‌دا كه‌شتییه‌ سه‌ربازییه‌كانى ڕووسیا گه‌یشتنه‌ میناى ته‌رتوس له‌ سوریا. تا ئێستاكه‌ ڕووسیا لایه‌نێكى گرنگى جه‌نگ و ململانێكانه‌ له‌ سوریا. ئیداره‌ى ئه‌مریكاش په‌لهاویشتنه‌ ئابورییه‌كانى چین و سه‌ربازییه‌كانى ڕووسیایان به‌ گه‌وره‌ترین مه‌ترسی له‌سه‌ر ئاسایشى نیشتیمانى خۆیان پێناسه‌كردووه‌. بۆیه‌ له‌ ساڵى (2016) له‌ ڕۆمانیاو له‌ ساڵى (2020) له‌ پۆڵه‌ندا چه‌ك و مووشه‌كى دوورهاوێژیان جێگیركرد.  سێهه‌م: چه‌مكسازیی، تیۆرسازیی:  تیۆرى به‌ "ئاسایشكردن" Securitization Theory   تیۆر له‌ناو بابه‌تى په‌یوه‌ندییه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا یارمه‌تی زیاترمان ئه‌دات بۆ تێگه‌یشتن له‌ دیارده‌كان. تیۆرى به‌ ئه‌منیه‌تكردن "ئاسایشكردن" ساڵى (1983) له‌ میانه‌ى له‌ چاپدانى كتێبه‌كه‌ى "بارى بوزان-Barry Buzan" ه‌وه‌ هات " خه‌ڵك، ده‌وڵه‌ت، ترس: كێشه‌ى ئاسایشى نیشتیمانى له‌ په‌یوه‌ندییه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا" دواتر بوزان و چه‌ند تیۆرسێنێكى تر "قوتابخانه‌ى كۆبنهاگن" یان كرد به‌ به‌شێكى گرنگ له‌ زانستى په‌یوه‌ندییه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان. به‌ پێى ئه‌م قوتابخانه‌یه‌ سیاسه‌تى ئاسایشى نیشتیمانى شتێكى سروشتى نییه‌، به‌ڵكو به‌ ووردى له‌لایه‌ن سیاسه‌تمه‌داران و بیریارانه‌وه‌ داڕێژراوه‌. لێره‌دا به‌ ئه‌منیه‌تكردن ئه‌وه‌یه‌ كاتێك پرسێك به‌ "هه‌ڕه‌شه‌" و "مه‌ترسى" ناوه‌زند ئه‌كرێت، ئیتر ئه‌بێت ده‌سته‌ڵاتى كۆمه‌ڵایه‌تى و سیاسى بۆ ئاماده‌بكرێت. به‌ مانایه‌كى تر پرسه‌ ئه‌منییه‌كان هه‌ر له‌ ده‌ره‌وه‌ نایه‌ن، به‌ڵكو ئه‌بێت  له‌ناوه‌وه‌ له‌لایه‌ن  ئه‌كته‌ره‌ ئه‌منییه‌كانه‌وه‌ ناویان لێ بنرێت، بۆ نمونه‌ ناونانى " كۆچبه‌ران " به‌ مه‌ترسى له‌سه‌ر ئاسایشى نیشتیمانى، وا ئه‌كات ئیتر "كۆچبه‌ر" له‌ پرسێكى كه‌متر له‌ پێشینه‌وه‌ بگۆڕێت بۆ بابه‌تێك كه‌ ڕاسته‌وخۆ ڕووبه‌ڕووى ببنه‌وه‌، له‌ هه‌موو ئاسته‌كانى "سنوره‌كان" دا. ئه‌م تیۆره‌ جه‌خت له‌وه‌ ئه‌كاته‌وه‌ كه‌ خۆى له‌ بنه‌ڕه‌تدا پرسه‌كان مه‌ترسیدار نیین، به‌ڵام كه‌ "به‌ ئه‌منى ئه‌كرێن" ئیتر ده‌بنه‌ كێشه‌ى ئاسایش. ئینجا ئه‌م "ئاسایش" ه‌ پێشووتر له‌چوارچێوه‌یه‌كى ته‌سكدا له‌ میانه‌ى جه‌نگى ساردى سۆڤیه‌ت و ئه‌مریكادا وه‌ك پرسى ڕووبه‌ڕووبونه‌وه‌ى سه‌ربازیی ئه‌بینرا. ئیتر دواتر "ئاسایشى ناوچه‌یی" و "ئاسایشى ووزه‌" و "ئاسایشى ژینگه‌" و "ئاسایشى كۆمه‌ڵایه‌تى" و...تادوایی هاته‌ ناو دونیاى نوێوه‌. لێره‌وه‌ "پرسه‌كان" یان "دیارده‌ نوێیه‌كان" هه‌موویان به‌ ئه‌منى ئه‌بن و، به‌ هه‌ڕه‌شه‌ بۆ سه‌ر كه‌لتورو ناسنامه‌و ئاستى ئابوریی و داهات وێنا ئه‌كرێن. كاتێك له‌ساڵى (2021) دا له‌ ناكاو هێزه‌كانى ئه‌مریكا له‌ ئه‌فگانستان كشانه‌وه‌، له‌ماوه‌ى كه‌متر له‌ هه‌فته‌یه‌كدا ته‌واوى ئه‌فگانستان و به‌ به‌هاى (85) ملیار دۆلار چه‌ك و كه‌ره‌سته‌ى سه‌ربازیی ئه‌مریكى كه‌وته‌ ده‌ستى بزوتنه‌وه‌ى تاڵیبان. ئه‌مه‌ش پرسیارى گه‌وره‌ى له‌سه‌ر كه‌سێتى ئه‌مریكا له‌ جیهان دروست كرد، زیاتر له‌وه‌ش بو به‌ هانده‌رێك بۆ پۆتین و گوڕى وه‌رگرت, ئیتر له‌ زستانێكى سارددا هه‌م گه‌مارۆى ووزه‌ بخاته‌ سه‌ر ئه‌وروپا و هه‌م بیرۆكه‌ى داگیركردنى ئۆكرانیا بخاته‌ جێبه‌جێكردنه‌وه‌(7). ئۆكراینا پێشوتر (200) ساڵ له‌ژێر فه‌رمانڕه‌وایی ڕووسه‌كاندا بوه‌، به‌لاى ڕووسه‌كانه‌وه‌ ئۆكراینا به‌شێكى گرنگه‌ له‌ ناسنامه‌و زمان و جوگرافیاو ڕه‌سه‌نایه‌تى ڕووس، كه‌ هه‌ر ماوه‌ى جارێك ناتۆ و ئه‌مریكا ده‌ستى تێوه‌رئه‌ده‌ن له‌ به‌رژه‌وه‌ندى خۆیان. هه‌ر له‌ سه‌ره‌تاى جه‌نگه‌كه‌وه‌و نرخى له‌ (60) دۆلاره‌وه‌ گه‌یشته‌ (94) دۆلار، ۆولأ ستریت جۆرناڵ واى بینى نرخى نه‌وت بگاته‌ ( 100- 120$) دۆلار، دواتر گه‌یشته‌ هه‌مان نرخ و زیاتریش (8). به‌رپابونى قه‌یرانی گه‌وره‌ى گازى سروشتى له‌ ئه‌وروپا و فرۆشتنى گازو ووزه‌و دانه‌وێڵه‌ى ڕووسی به‌ دراوى وڵاته‌كه‌ خۆى "ڕۆبلأ" ماناى وایه‌ ڕووسیا كارى خۆى سه‌ركه‌وتوانه‌ كردوه‌و، ئیداره‌ى ئه‌مریكاش كارته‌كانى لاوازن. ته‌نانه‌ت ئیداره‌ى بایدن داواى كرد كه‌ ئۆپیك ئاستى به‌رهه‌مهێنانى نه‌وت به‌رزتر بكاته‌وه‌، ئۆپیك هه‌ر له‌ سه‌ره‌تاوه‌ گوێیان به‌ داواكه‌ى نه‌داوه‌. هه‌ریه‌كه‌ له‌ ڕووسیاو چین و ئێران سێ فاكته‌رى گه‌وره‌ن له‌ سه‌ر نرخى وزه‌ له‌ جیهانداو، هاوپه‌یمانى یه‌كترن. له‌لایه‌كى تره‌وه‌، خاڵێكى دیكه‌ى لاوازى  ئه‌وروپا ئه‌وه‌یه‌ كه‌ سوپایه‌كى  یه‌كگرتوویان نییه‌، هه‌موو بوونى سه‌ربازیی خۆیان به‌ستۆته‌وه‌ به‌ "ناتۆ" وه‌، ناتۆش له‌ ژێر هه‌ژمونى ئه‌مریكادایه‌. چواره‌م: هێڵى بۆڕیی گاز له‌ ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى سپى  زانینى ئه‌وه‌ى جۆر و شێوازى دابه‌شبونى په‌یوه‌ندییه‌كانى هێز له‌ په‌یوه‌ند به‌ پرسى وزه‌دا چۆنه‌، به‌ستراوه‌ به‌ ناسینى حه‌وزه‌كانى ستراتیجییه‌كانى وزه‌ و هاوپه‌یمانێتییه‌كان له‌و ناوچانه‌، ئه‌مه‌یه‌ "جیۆپۆڵه‌تیكى ووزه‌": ساڵى (2010) هه‌ریه‌كه‌ له‌ قوبرس و ئیسرائیل جاڕى ئه‌وه‌یاندا له‌ سنوره‌ ئاوییه‌كانى خۆیان له‌ ژێر ئاودا گازى سروشتییان دۆزیوه‌ته‌وه‌. له‌ (ئۆگه‌ستى 2019) هه‌ریه‌كه‌ له‌ قوبرس و ئیسرائیل و یۆنان به‌ پاڵپشتى ویلایه‌یه‌كگرتوه‌كان له‌ ئه‌سینا ڕێككه‌وتنیان بۆ هاوپه‌یمانى گازى سروشتی واژۆكرد. ته‌نانه‌ت فرانك فانون -Frank Fannon یاریده‌ده‌رى وه‌زیرى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریكا بۆ سه‌رچاوه‌ سروشتییه‌كان ئاماده‌ى كۆبونه‌وه‌كه‌ بو. به‌یه‌كیشه‌وه‌ هه‌ریه‌كه‌ له‌ میسرو قوبرس و ئیسرائیل و یۆنان لوتكه‌ى ده‌ریاى سپى ناوه‌ڕاستیان بۆ وزه‌ هه‌یه‌، هه‌ردوو سه‌رۆك و وه‌زیرى ده‌ره‌وه‌ى پێشوى ئه‌مریكا ترامپ و مایك پۆمبیۆ پاڵپشتى گه‌وره‌یان بۆ پرۆژه‌كه‌ ڕاگه‌یاند. دۆزینه‌وه‌ى ئه‌م یه‌ده‌گه‌ له‌ كێڵگه‌كانى لێڤاسان-Leviathan  ى ئیسرائیل و ئه‌فرۆدیتى-Aphrodite  قوبرس له‌لایه‌ك توركیاى نیگه‌ران كرد له‌ باشورى حه‌وزه‌ى ده‌ریاى سپى ناوه‌ڕاست، له‌لایه‌ك وه‌ك خه‌ونێكى ستراتیجى له‌ باشورى ئه‌وروپا هاتۆته‌ دى، كه‌ ئیدى ئه‌وروپا پێویستى به‌ گازى سروشتى ڕووسیا نابێت و، گاز له‌ قوبرس (وه‌ك وڵاتێكى ئه‌وروپى) و ئیسرائیله‌وه‌ هاورده‌ ئه‌كات. له‌سه‌ره‌تاى (2021) دا هێڵى بۆڕى ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى سپى-East- Med Pipeline به‌ درێژایی (1900كم) و به‌ بڕى (7) ملیار دۆلار كه‌وته‌ كار بۆ گواستنه‌وه‌ى گازى سروشتى ئیسرائیل و قوبرس له‌ ڕێگه‌ى یۆنانه‌وه‌ بۆ ئیتاڵیاو مه‌كه‌دۆنیاو سربیاو...تادوایی(9). ئه‌م پرۆژه‌یه‌ هه‌راو گۆڵمه‌زى زۆرى پێوه‌یه‌: - له‌و ناوچه‌یه‌ كێشه‌ى قوبرس به‌ هه‌ڵواسراوه‌یی ماوه‌ته‌وه‌، توركیا دان به‌ ده‌وڵه‌تى قوبرسى یۆنانیدا نانێت و قوبرسه‌ توركیه‌كه‌ش به‌ په‌راوێزخراوه‌یی ماوه‌ته‌وه‌ له‌لایه‌ن كۆمه‌ڵگه‌ى نێوده‌وڵه‌تییه‌وه‌، گرفتى گازى سروشتى ئه‌مه‌شى قوڵتركردۆته‌وه‌. هه‌ر سێ ته‌وه‌ره‌ سه‌ره‌كیه‌كه‌ى گازى سروشتى په‌یوه‌ندییه‌كى خراپیان له‌گه‌ڵ توركیا هه‌یه‌: قوبرس- یۆنان- ئیسرائیل، ئه‌مه‌ش بوه‌ته‌ هۆى ئه‌وه‌ى پرۆژه‌كه‌ توركیا په‌راوێز بخات و گرژیی ناوچه‌یی لێ بكه‌وێته‌وه‌. - ڕووسیا له‌ سوریا خۆى جێگیركردوه‌و، توركیاش نایه‌وێت ناوچه‌كانى باكورى ڕۆژهه‌ڵاتى سوریا كه‌ یه‌ده‌گى نه‌وت و گازى سروشتیان تێدایه‌ به‌ ده‌ست هێزه‌ كوردییه‌كانه‌وه‌ بن. - ده‌ریاى سپى ناوه‌ڕاست بۆ خۆى یه‌كتربڕینى نێوان سێ كیشوه‌ره‌: ئاسیاو ئه‌فریكاو ئه‌وروپا (هه‌ریه‌كه‌ له‌ میسرو ئیسرائیل و قوبرس و یۆنان و توركیا) سنورى ئاوى هاوبه‌شیان هه‌یه‌. - گرفتى ژینگه‌و، كۆچبه‌ران و، قاچاخچێتى كردن به‌ مرۆڤ و...تادوایی له‌م ناوچه‌یه‌ به‌رده‌وامى هه‌یه‌. - جێگیربونى كه‌شتى سه‌ربازیی ئیتاڵیاو فه‌ڕه‌نسا وه‌ك دووڵات كه‌ ئه‌كه‌ونه‌ سه‌ر ده‌ریاى سپى بۆ دژایه‌تى مانۆڕه‌كانى توركیا. - جێگیربونى كه‌شتى سه‌ربازیی ئه‌مریكاو به‌ریتانیا له‌ ده‌ریاى سپى - هاندانى ئیسرائیل له‌ ده‌وڵه‌تێكى هاورده‌كارى گازى سروشتییه‌وه‌ بۆ به‌رهه‌مهێنه‌رو هه‌نارده‌كار (ئیسرائیل: له‌ نه‌وه‌ته‌كانه‌وه‌ گازى سروشتى له‌ ئازه‌ربایجانه‌وه‌ به‌ خاكى توركیادا هاورده‌ ئه‌كرد، ماوه‌یه‌كیش له‌ 2008 تا 2012 له‌ میسره‌وه‌ گازى هاورده‌ ئه‌كرد). - له‌  مارتى 2021 دا كۆمپانیاى دیلیك دریلینگ-Delek Drilling ى ئیسرائیلى (22%) ى پشكه‌كانى كێڵگه‌ى گازی تامار-Tamar  ى به‌ به‌هاى زیاتر له‌ (1) ملیار دۆلار به‌ مه‌باده‌له‌ پیترۆلیۆم-Mubadala Petroleum  ى ئیماراتى فرۆشت (10).  - حه‌وزه‌ى ده‌ریاى سپى ناوه‌ڕاست (میدیتریانه‌-Mediterranean) به‌ سه‌ركردایه‌تى فه‌ڕه‌نسا له‌ ئه‌وروپاو ئیسرائیل له‌ ڕۆژهه‌ڵاتى ناوین و به‌ریتانیاو ئه‌مریكا چاویان له‌وه‌یه‌ ئه‌و یه‌ده‌گه‌ نه‌وت و گازه‌ى له‌ كه‌ركوك و هه‌رێمى كوردستان هه‌یه‌ بیكه‌نه‌ به‌شێك له‌ كوتله‌ى ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى سپى. بۆیه‌ له‌به‌رانبه‌ر ئه‌م هه‌نگاوانه‌ى خۆرئاوادا، كۆمپانیا ڕووسیه‌كان و توركییه‌كان له‌هه‌موو بواره‌كانى خزمه‌تگوزاریی نه‌وتدا له‌ گه‌رمیانه‌وه‌ تا زاخۆ به‌شداریی ئه‌كه‌ن.            4- 1.  بۆچـى ئیداره‌ى ئه‌مریكا بڕیارى كشانه‌وه‌یدا له‌ پاڵپشتــى كردنى پرۆژه‌ى هێڵـى بۆڕى ئێست- مێد؟ ڕۆژى (9ى جانیوه‌رى 2022) نامه‌یه‌كى نافه‌رمى له‌ وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریكاوه‌ ئه‌گاته‌ به‌شه‌كانى تایبه‌ت به‌ پرسى ووزه‌ له‌ وه‌زاره‌ته‌كانى ده‌ره‌وه‌ى یۆنان-قوبرس- ئیسرائیل، له‌ نامه‌كه‌دا هاتوه‌ كه‌ ئیداره‌ى ئه‌مریكا پاڵپشتییه‌كانى بۆ پرۆژه‌ى هێڵى بۆڕییه‌كه‌ى رۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى سپى ڕائه‌گرێت، ئه‌م پرۆژه‌یه‌ گرژی هه‌رێمایه‌تى هێناوه‌ته‌ ئاراوه‌و، پێویسته‌ یه‌ده‌گى زیاده‌ى گاز له‌و ناوچه‌یه‌ له‌ ڕێگه‌ى كێبڵى كاره‌باییه‌وه‌ بۆ به‌رهه‌مهێنان و سه‌رپێخستنى پرۆژه‌ى كاره‌باى هه‌رێمایه‌تى هاوبه‌ش به‌كار ببرێت. له‌ زانستى په‌یوه‌ندییه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا به‌مجۆره‌ دۆكیۆمێنتانه‌ كه‌ نافه‌رمیانه‌ ئاڕاسته‌ ئه‌كرێت ئه‌وترێت ( نا كاخه‌ز- Non paper). ئه‌م نامه‌یه‌، له‌كاتێكدایه‌ كه‌ ئه‌مریكاو ئه‌وروپا بێى بیسمیلایان له‌ ڕووبه‌ڕووبونه‌وه‌یه‌كى مه‌ترسیدار كردووه‌ له‌گه‌ڵ ڕووسیا (به‌ دیاریكراوى مانگێك پێش هه‌ڵگیرساندنى جه‌نگى نێوان ڕووسیاو ئۆكرانیا بو). پرۆژه‌ى گازى سروشتى ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى سپى بێ ئه‌ندازه‌ گرنگى بۆ ئه‌مریكاو خۆرئاوا به‌ گشتى هه‌یه‌، بۆیه‌ هیچ بیانویه‌ك ناكاته‌ ئه‌وه‌ى هیچ توێژه‌رێك باوه‌ڕ به‌وه‌ بكات كه‌ پاڵپشتى ئه‌وروپاو ئه‌مریكا بۆ ئه‌م پرۆژه‌یه‌ ڕائه‌گیرێت، له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا ئه‌م خاڵانه‌ى لاى خواره‌وه‌ هه‌ن:   یه‌كه‌م/ له‌م ساته‌وه‌خته‌دا، به‌ دۆكیومێنتێكى نا-فه‌رمى كه‌ له‌ به‌شێكى وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریكاوه‌ ده‌رچوه‌، هه‌روه‌ها له‌گه‌ڵیدا یه‌كێتى ئه‌وروپاش داواى ڕاگرتنى پرۆژه‌یه‌ك ئه‌كات كه‌ وه‌ك ئاوى حه‌یات پێویستى ئێستاى ئه‌وروپایه‌، ڕاسته‌وخۆ په‌یوه‌سته‌ به‌ قه‌یرانى ئۆكرانیاوه‌، موجامه‌له‌یه‌كى ئه‌مریكایه‌ بۆ توركیا بۆ ئه‌وه‌ى له‌ ڕووسیا نزیك نه‌بێته‌وه‌. چونكه‌ ئه‌م پرۆژه‌یه‌ ماوه‌ى (10) ساڵه‌ ئازارى دڵ و مێشكى توركیا ئه‌دات. ئه‌گه‌ر مه‌به‌ستى ئیداره‌ى ئه‌مریكا بۆ كۆتایی هێنان به‌ پرۆژه‌كه‌ بوایه‌، له‌ڕێگه‌ى باڵوێزخانه‌ى ئه‌و سێ وڵاته‌وه‌ له‌ واشنتۆن ئاگادارى ئه‌كردنه‌وه‌. دووه‌م/  پرۆژه‌كه‌ به‌لاى ئیداره‌ى ئه‌مریكاوه‌ گرژیی و ناكۆكى ناوچه‌یی ئه‌هێنێت نه‌ك ئاشتى و هاریكاریی و بوه‌ته‌ هۆى پشتگوێ خستنى توركیا له‌ ناوچه‌كه‌دا. هه‌ربۆیه‌ توركیا بڕیاره‌كه‌ى ئه‌مریكاى وه‌ك سه‌ركه‌وتنێكى گه‌وره‌ بۆ خۆى وێناكرد، پێده‌چێت په‌یامه‌كه‌شیان به‌ خراپ وه‌رگرتبێت، ئه‌یانگوت " ئه‌بێت هه‌موو هێڵێك بۆ ئه‌وروپا ئه‌بێت به‌ توركیادا تێ په‌ڕبێت". به‌ڵام لێره‌دا ئه‌وه‌ هه‌یه‌ كه‌ هه‌م په‌یوه‌ندییه‌كانى توركیاو ئیسرائیل لاوازه‌، هه‌م توركیا دان نانێت به‌ ده‌وڵه‌تى قوبرس دا. سێهه‌م/ ئه‌مریكا ئه‌یه‌وێت پرۆژه‌ى گازى سروشتى له‌ ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى سپى له‌گه‌ڵ  پلان و سیاسه‌تى ژینگه‌یی ئه‌وروپا بگونجێت. بۆیه‌ پێشنیارى كردووه‌ بكرێت به‌ تۆڕێكى ئاڵوگۆڕى كاره‌باو كێبڵ له‌ ناوچه‌كه‌دا. یه‌كێتى ئه‌وروپا بڕیارى داوه‌ به‌ ڕێژه‌ى (25%) تا ساڵى (2030) به‌ كارهێنانى گازى سروشتى كه‌م بكاته‌وه‌و تا (2050) ش به‌ته‌واوى گازى سروشتى به‌كار نه‌هێنێت.   چواره‌م/ پرۆژه‌كه‌ تێچوویه‌كى زۆرى هه‌یه‌و وه‌كو پێویستیش ناتوانێت چاره‌سه‌رى قه‌یرانى ووزه‌ى ئه‌وروپا بكات. به‌گشتى، له‌ كاتى دۆزینه‌وه‌ى گازى سروشتى دا، كۆمپانیا زه‌به‌لاحه‌كانى بوارى ووزه‌ له‌ ساڵى (2010) ه‌وه‌ به‌ لێشاو ڕوویان كرده‌ ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى سپى ناوه‌ڕاست، ماوه‌ى (10) ساڵ هه‌ریه‌كه‌ له‌ Noble Energy  و Exxon Mobile ى ئه‌مریكى، بریتش پیترۆلیۆم- BP ى به‌ریتانى، Totalى فه‌ڕه‌نسى، Eniى ئیتاڵى، Delek Drilling ى ئیسرائیلى، DEA ى ئه‌ڵمانى و به‌مدواییه‌ش ئیماراتى عه‌ره‌بى هه‌موو هێزى سیاسی و ئابوریی و دیبلۆماسی خۆى ته‌رخان كردووه‌ بۆ ئه‌وه‌ى به‌ره‌و ده‌ریاى سپى ناوه‌ڕاست بكشێت، بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش په‌یوه‌ندییه‌كانى له‌ ساڵى (2021) دا له‌گه‌ڵ ئیسرائیل و توركیا ئاسایی كرده‌وه‌و، له‌ساڵى (2022) شدا دواى دوانزه‌ ساڵ له‌ شه‌ڕو قه‌یرانى سوریا سه‌رۆكى سوریا "به‌شار ئه‌سه‌د" سه‌ردانى ئیماراتى عه‌ره‌بى كرد.. ئایا ئه‌م هه‌موو كۆمپانیا زه‌به‌لاحه‌ى بوارى نه‌وت و گازى سروشتى و ده‌یان كۆمپانیاى دیكه‌ش كه‌ له‌ سنورى ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى سپى ناوه‌ڕاستن، له‌ خۆیانه‌وه‌ هاتوون؟. ئایا بێ ئاگان له‌وه‌ى كه‌ ئه‌وروپا هه‌زاران كیلۆمه‌تر بۆڕى گازو نه‌وتى ڕاكێشاوه‌ له‌ سه‌ده‌ى پێشوتردا، ئایا ئێستا له‌ خوار پێیه‌كانى خۆیانه‌وه‌ گازى سروشتى دۆزراوه‌ته‌وه‌؟. ڕاكێشانى (1900) كیلۆمه‌تر بۆڕى گازى سروشتى به‌ناوى "پرۆژه‌ى ئێست مێد" و خه‌رجى (7) ملیار دۆلار و ده‌ستپێكردنى گواستنه‌وه‌ى گازى سروشتى قوبرس و ئیسرائیل به‌ره‌و یۆنان و وڵاتانى دیكه‌ له‌ ساڵى (2021) دا به‌ته‌نها بابه‌تێكى ئاساییه‌و پیًشوتر بیرى لێ نه‌كراوه‌ته‌وه‌؟. پێنجه‌م: خۆرئاواو پرسه‌ ژینگه‌ییه‌كانى  تۆڕى وزه‌ى ئه‌وروپى نیشانیداوه‌، به‌ پێى ئه‌و بۆنده‌ى  ئه‌وروپا بۆ ژینگه‌ى پاك "European Green Deal" هه‌یانه‌  ئامانجیانه‌ تا ساڵى (2050) ئه‌وروپا بگه‌یه‌ننه‌ ئاستى بێلایه‌نى له‌ كێشه‌ ژینگه‌ییه‌كان، وه‌ك ئاژانسى وزه‌ى جیهانى به‌ (سفرى ته‌واوه‌تى- Net Zero) ناوى ئه‌بات. به‌ پێى ئه‌م نه‌خشه‌ ڕێگایه‌ ئیتر ئه‌وروپا هیچى تر پشت به‌ نه‌وت و گازى سروشتى نابه‌ستێت (نه‌ ده‌رى ئه‌هێنێت نه‌ هاورده‌ى ئه‌كات).  ئه‌وروپاو ووڵاتانى ئه‌كه‌ونه‌ سه‌ر ده‌ریاى سپى ناوه‌ڕاست ڕێككه‌وتننامه‌ى جێگیریان له‌ دواى كۆتایی هاتنى جه‌نگى سارده‌وه‌ هه‌یه‌، وه‌كو ڕێككه‌وتننامه‌ى به‌رشه‌لۆنه‌- Barcelona Declaration  ى ساڵى (1999): چونكه‌ ئه‌م سێ كیشوه‌ره‌ ئه‌كه‌ونه‌ سه‌ر یه‌ك ده‌ریاو ناویان ناوه‌ شه‌راكه‌تى ناوچه‌ى یۆرۆ و ده‌ریاى سپى (Euro- Mediterranean Partnership) دواتر له‌ ساڵى (2008) ئه‌مه‌ ناونرا یه‌كێتى بۆ ده‌ریاى ناوه‌ڕاست (Union for Mediterranean) به‌ پێى ئه‌م ڕێككه‌وتنامانه‌شه‌ كه‌ ئه‌وروپا ده‌ست له‌ هه‌ر وڵاتێك وه‌رئه‌دات به‌ناوى هاوكارییه‌وه‌ له‌ ده‌ریاى سپى وه‌كو: سوریاو لوبنان و قوبرس و لیبیاو...تادوایی.  هه‌ربۆیه‌، ئیداره‌ى ئه‌مریكاش داواى كردووه‌ به‌ پێى سیاسه‌ته‌ ژینگه‌ییه‌كانى ئه‌وروپا پرۆژه‌ى گازه‌كه‌ى ده‌ریاى سپى به‌ڕێوه‌ بچێت، بۆ ئه‌مه‌ش ده‌رخسته‌یه‌كى تر خراوه‌ته‌ سه‌ر مێزه‌كه‌:  دامه‌زراندنـى هێڵێكى هاوبه‌شـى كاره‌بایی گه‌وره‌ بۆ گواستنه‌وه‌و به‌كاربردنى ئه‌و گازه‌ زیاده‌یه‌ى كه‌ له‌ كه‌ناراوه‌كانى قوبرس و ئیسرائیل و میسر دا به‌رهه‌م دێت له‌گه‌ڵ یۆنان، به‌مه‌ش سێ ده‌وڵه‌تى دراوسێ له‌ كیشوه‌رى جیاوازه‌وه‌ په‌یڕه‌وى له‌ ژینگه‌ ئه‌كه‌ن. به‌ڵام ئه‌وه‌ ئه‌وه‌نده‌ ئاسان نییه‌، چونكه‌ ڕووبه‌رێكى گه‌وره‌ى تێ ئه‌كه‌وێ كه‌ زیاتره‌ له‌ (1300 میل)، ئینجا دیسان ئه‌م پرۆژه‌یه‌ش ناڕه‌زایه‌تى توركیاى لێ ئه‌كه‌وێته‌وه‌. له‌ ڕووى یاسایشه‌وه‌، له‌و ئاوانه‌دا به‌ پێى بڕیارى نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتوه‌كان ناوچه‌ى ئابوریی دیاریكراو (EEZ) هه‌یه‌، كه‌ زیاتر به‌لاى توركیادا تێ ئه‌په‌ڕن. به‌گشتى، پسپۆڕان لایانوایه‌ له‌ دواى بڕیاره‌كه‌ى ئه‌مریكا له‌سه‌ره‌تاى (2022) ه‌وه‌ ئیتر ئه‌و گازه‌ى له‌ ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى سپى هه‌یه‌ ته‌نها بۆ ده‌ریاى سپى و ناوچه‌یه‌كى دیاریكراوه‌، له‌ ڕووى ئابورییه‌وه‌ په‌یوه‌ندییه‌كى ئه‌وتۆى به‌ ئه‌وروپاوه‌ نابێت. وه‌به‌رهێنه‌كانیش زیاتر به‌دواى قسه‌و لێدوانه‌كانى وه‌زیرى وزه‌ى ئیسرائیلى كارین حه‌رار-Karin Elharrar كه‌ وتى ساڵى (2022) ئۆفیسه‌كه‌ى زیاتر فۆكه‌س ئه‌خاته‌ سه‌ر ووزه‌ نوێبوه‌وه‌كان-طاقه‌ المتجدده‌-Renewable Energy بۆ به‌رهه‌مهێنانى وزه‌ به‌تایبه‌تى له‌ ڕێگه‌ى با و خۆره‌وه‌(12). شه‌شه‌م: هه‌رێمى كوردستان- عێراق: توانا هایدرۆكاربۆنییه‌كان، پێگه‌ى جوگرافی، بڕیارى سیاسیی ژماره‌ى دانیشتوانى هه‌رێمى كوردستان  (6) ملیۆن كه‌سى تێپه‌ڕاندووه‌، زیاتر له‌ (5) ملیۆنیان له‌شاره‌كاندا ئه‌ژین. (1.4) ملیۆنێك و چوارسه‌ت هه‌زار كه‌س مووچه‌ له‌ حكومه‌ت وه‌رئه‌گرن، بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش مانگانه‌  ێویستیان به‌ (870) ملیار دینارى عێراقیه‌ كه‌ ئه‌كاته‌ نزیكه‌ى (750) ملیۆن دۆلارى ئه‌مریكى. تیایدا هێزه‌ چه‌كداره‌كانى هه‌رێم (270) هه‌زار كه‌سن(13). ئه‌گه‌رچـى  وه‌زاره‌تـى سامانه‌ سروشتییه‌كانى هه‌رێمى كوردستان، بانگه‌شه‌ى ئه‌وه‌ ئه‌كات كه‌ له‌ نێوان (3.7 بۆ 5.3) تریلیۆن پێ سێجا گازى سروشتى و (45 بۆ 60) ملیار به‌رمیل نه‌وتى یه‌ده‌گى هه‌یه‌.  په‌یمانگه‌ى مێدیتریانه‌ بۆ توێژینه‌وه‌ى هه‌رێمایه‌تى-MIRS لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كى بۆ شیكردنه‌وه‌ى داتاكان له‌ سالًى (2020) دا بڵاوكردۆته‌وه‌ به‌ناونیشانى " سه‌ركه‌شیی سه‌رچاوه‌ پیترۆلیه‌كانى كورستان" ئه‌وه‌ ئه‌سه‌لمێنێت ئه‌و یه‌ده‌گه‌ ڕاسته‌قینه‌ى كه‌ په‌سه‌ند كراوه‌ له‌لایه‌ن كۆمپانیاكانه‌وه‌ له‌ كێلًگه‌كان له‌وه‌ كه‌متره‌ كه‌ وه‌زاره‌تى سامانه‌ سروشتییه‌كان بانگه‌شه‌ى بۆ ئه‌كات. هه‌رچۆنێك بێت هه‌رێمى كوردستان له‌ نێوان پله‌ى حه‌وته‌م بۆ نۆیه‌مین یه‌ده‌گى گازى سروشتى جیهاندایه‌ له‌ نێوان (3 % بۆ 5%) ى یه‌ده‌گى گازى سروشتى جیهانى هه‌یه‌(14). بونى تواناى هایدرۆكاربۆنى بۆ هه‌رێمى كوردستان له‌ چوارچێوه‌ى ده‌وڵه‌تى عێراقدا،  ئاڕاسته‌ى بیركردنه‌وه‌ى قووڵی پێویسته‌ له‌ ناو گه‌مه‌و ململانێ هه‌رێمایه‌تیه‌كاندا:  بیركردنه‌وه‌ له‌ پێگه‌ى جیۆپۆڵه‌تیكى  ووزه‌ى هه‌رێمى كوردستان، واته‌ جوگرافیاى سیاسی و هه‌ڵكه‌وته‌ى هه‌رێمـى كوردستان چه‌ند كاریگه‌ریی ئه‌خاته‌ سه‌ر ئه‌و یه‌ده‌گه‌ سروشتییه‌ى كه‌ هه‌یه‌تى؟  هه‌رێمى كوردستان ڕاسته‌وخۆ سه‌رى له‌ناوخوانى ئه‌و جه‌نگه‌دایه‌ كه‌ له‌ناوچه‌ى قه‌زوین له‌ نێوان ڕووسیاو ناتۆدا هاتۆته‌ ئاراوه‌. هه‌روه‌ها زۆر ڕاسته‌وخۆتر سه‌رى له‌ناوخوانى ئه‌و هاوكێشه‌یه‌دایه‌ كه‌ له‌ ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى سپى ناوه‌ڕاست بۆ پرسى وزه‌و ژینگه‌و ململانێ سیاسییه‌كان له‌ ئارادایه‌. له‌ ئێستادا كۆمپانیا ڕووسیه‌كان له‌ كوردستان كارئه‌كه‌ن، ئێرانیش وه‌ك هاوپه‌یمانێكى ڕووسیا له‌ هه‌موو بوارێكى كاركردنى هه‌رێمى كوردستاندا ئاماده‌یی هه‌یه‌، له‌هه‌مان كاتدا ئه‌ڵمانه‌كان له‌ (2014) ه‌وه‌ سه‌رقاڵى مه‌شق و ڕاهێنانن به‌ هێزى پێشمه‌رگه‌ى كوردستان و فه‌ڕه‌نسیه‌كان كورد به‌ دۆستى خۆیان ئه‌زانن و، ئه‌مریكییه‌كانیش گه‌وره‌ترین بنكه‌ى سه‌ربازییان  له‌هه‌رێمى كوردستان هه‌یه‌.  به‌مانایه‌كى تر هه‌رێم و گازه‌ سروشتییه‌كه‌ى كه‌وتۆته‌ نێوان سێ كوتله‌ یان سێ حه‌وزه‌ى جیاوازى وزه‌: حه‌وزه‌ى ده‌ریاى سپى ناوه‌ڕاست له‌ باكورى خۆرئاواوه‌، حه‌وزه‌ى قه‌زوین له‌ ڕۆژهه‌ڵات و باكورى ڕۆژهه‌ڵاته‌وه‌، حه‌وزه‌ى كه‌نداو (قه‌ته‌ر و ئیمارات و سعودیه‌) له‌ باشوره‌وه‌. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ ئه‌گه‌ر هاوسه‌نگى نه‌پارێزێت ئه‌وا هێڵى وزه‌ى كوردستان ناوچه‌كه‌ توشى ئاشوبێكى گه‌وره‌ ئه‌كاته‌وه‌. به‌ ئاشكرا ئه‌م ڕه‌نگدانه‌وه‌یه‌ ئه‌بینین له‌ هه‌رێمى كوردستان، كاتێك ئیمارات له‌گه‌ڵ ئیسرائیل و توركیا په‌یوه‌ندییه‌كانى ئاسایی ئه‌كاته‌وه‌، به‌دوایدا سه‌رۆكى حكومه‌تى هه‌رێمى كوردستان "مه‌سرور بارزانى" سه‌ردانى ئیمارات و سه‌رۆكى هه‌رێمى كوردستان "نێچیرڤان بارزانى" سه‌ردانى توركیا ئه‌كات. كاتێك قه‌یرانى گازى سروشتى دروست ئه‌بێت له‌ ئۆكراینا و، ئه‌میرى قه‌ته‌ر سه‌ردانى ئه‌مریكا ئه‌كات، به‌دوایدا سه‌رۆكى حكومه‌تى هه‌رێم له‌ (15ى شوباتى 2022) له‌سه‌ر بانگهێشتى میرى قه‌ته‌ر "ته‌میم بن حه‌مه‌د" سه‌ردانى قه‌ته‌ر ئه‌كات. پاشان سه‌رۆكى حكومه‌ت له‌ میانه‌ى به‌شدارى لوتكه‌ى ووزه‌ى ئه‌تله‌نتیك له‌ ئیمارات (ئازارى 2022) گوتى " گازى سروشتى ڕه‌وانه‌ى به‌غداو توركیاو ئه‌وروپاش ئه‌كه‌ین". ئینجا له‌میانه‌ى به‌شدارى له‌ لوتكه‌ى ئابوریی دێلفی له‌ ئه‌سینا له‌ نیسانـى 2022 دا جیگرى سه‌رۆكـى حكومه‌تى هه‌رێم "قوباد تاڵه‌بانى" گوتـى " ئامانجـى ئێمه‌ ئه‌وه‌یه‌ گازى كوردستان بگه‌یه‌نینه‌ ئه‌وروپا". ئیتر هه‌ر له‌م سه‌روبه‌ندانه‌دا، كۆمارى ئیسلامى ئێران (به‌ ئاگادارى ڕووسیا) ڕاسته‌وخۆ مووشه‌كبارانى هه‌ولێرى پایته‌ختى كوردستان و ماڵى به‌ڕێوه‌به‌رى جێبه‌جێكارى كارگروپ "شێخ باز به‌رزنجى" كرد. له‌ كاتێكدا (40%) هێڵى بۆڕى نه‌وتى كوردستان و به‌بازاڕكردنى "ڕۆس نه‌فت" لێى به‌رپرسه‌، هه‌رگیز ڕووسیاو ئێران ڕێگه‌ناده‌ن گازى سروشتى هه‌رێمى كوردستان نه‌ ببێته‌ جێگره‌وه‌ى گازى ئێرانى بۆ عێراق، نه‌ ببێته‌ جێگره‌وه‌ى گازى ڕووسیا بۆ ئه‌وروپا. ئه‌كرێت  هه‌رێمى كوردستان كار له‌سه‌ر پاراستنى  باڵانسى هێز بكات و بێلایه‌نى خۆى بپارێزێت (وه‌ك چۆن فینله‌ندا له‌ بن ده‌ستى ڕووسیادا وڵاتێكى ئه‌وروپیه‌و كه‌س ناوى ناهێنێت). به‌ڵام  ڕه‌نگه‌ باشترین سیناریۆ ئه‌وه‌ بێت كه‌ هه‌رێمى كوردستان له‌ چوارچێوه‌ى ده‌ستورى عێراقدا به‌ پێى مادده‌كانى (111، 112، 116 و 122) و هه‌روه‌ها به‌ پێى یاساى ژماره‌ (22) ى ساڵى (2005) ى تایبه‌ت به‌یاساى نه‌وت و گاز له‌ په‌رله‌مانى كوردستان ده‌رچوێندراوه‌، هه‌رێم مافى به‌كارهێنانى ده‌سته‌ڵاته‌كانى خۆى هه‌یه‌. له‌به‌رانبه‌ردا عێراق گاز بۆ به‌رهه‌مهێنانى كاره‌با له‌ ده‌ره‌وه‌ هاورده‌ ئه‌كات، ئێستا له‌م (2022) ه‌دا عێراق (1.6) یه‌ك ملیارو شه‌ش سه‌ت ملیۆن دۆلارى ئێران قه‌رزارى پاره‌ى كاره‌باو گازه‌، یه‌ك له‌سه‌ر سێى ئه‌و كاره‌بایه‌ى له‌ عێراقدا هه‌یه‌ له‌ ئێرانه‌وه‌ دابین ئه‌كرێت. به‌ڵام له‌ چوارچێوه‌ى سزاكانى ئه‌مریكا بۆ سه‌ر ئێران عێراق ناتوانێت ئه‌و پاره‌یه‌ بدات به‌ ئێران. بۆیه‌ وا باشه‌ هه‌رێم و حكومه‌تى مه‌ركه‌زى بگه‌نه‌ ڕێككه‌وتنێك، كه‌ گازى هه‌رێمى كوردستان نزیكترین  ڕێگه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ى كاره‌باى عێراقى له‌سه‌ر بینا بكرێت، به‌مه‌ش هه‌م گرفته‌ سیاسیه‌كان و هه‌م پرسه‌ داراییه‌كانى نێوان هه‌ردوولا چاره‌سه‌ر ئه‌بن، وه‌ هه‌م ئه‌م ڕه‌شه‌باى جه‌نگه‌ى له‌ناوچه‌كه‌دا هه‌ڵیكردووه‌ كه‌متر ڕووئه‌كاته‌ عێراق.    "له‌هه‌موو شوێنێكدا پرسى نه‌وت و گاز، ته‌نها پرسى نه‌وت و گاز نییه‌ له‌ ڕووى پێكهاته‌ى كیمیاوى و پێداویستى جیۆلۆجییه‌وه‌، ته‌نها بابه‌تى ئابوریی نییه‌ به‌ڵكو پرسى ژینگه‌و ئاسایش و سیاسه‌ت و جیۆپۆڵه‌تیكیشه‌. ئه‌توانین بڵێین: پێم بڵێ بۆڕییه‌كه‌ له‌ كوێوه‌ ئه‌ڕوات، پێت ئه‌ڵێم چاره‌نوست به‌ره‌و كوێ ئه‌ڕوات؟". ئه‌نـــــجام و كۆتایی ئه‌وه‌ى په‌یوه‌سته‌ به‌ "ئاسایشى وزه‌" ه‌وه‌ به‌ گشتى به‌رزى و نزمى نرخى نه‌وت و گازى سروشتى یه‌. پرۆژه‌ى گازى سروشتى ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى سپى به‌رده‌وام ئه‌بێت، بڕیارى پاشه‌كشه‌ى ئیداره‌ى ئه‌مریكا ته‌نها تاكتیكێك بو له‌ ڕێگه‌ى كاخه‌زێكى نافه‌رمییه‌وه‌. ئه‌وه‌ى ئه‌مه‌ زیاتر پشت ڕاست ئه‌كاته‌وه‌، ئیمزاكردنى دێڵێكى نوێى ئیسرائیل و میسرو یه‌كێتى ئه‌وروپایه‌ له‌ حوزه‌یرانى 2022 دا بۆ هه‌نارده‌كردنى ئه‌و گازه‌ى له‌ ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى سپى هه‌یه‌. هه‌روه‌ها سه‌رۆكى كۆمسیۆنى یه‌كێتى ئه‌وروپا " ئورسولا فونده‌رلاین" له‌هه‌مانكاتدا ڕایگه‌یاند، سوود له‌ گازى سروشتى قوبرس و ئیسرائیل وه‌ك جێگره‌وه‌ى گازى ڕووسیا ئه‌بینن. له‌گه‌ڵ ئه‌مانه‌شدا، یه‌كێتى ئه‌وروپاو ئه‌مریكا له‌سه‌ر به‌رنامه‌ ژینگه‌ییه‌كانیان بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ى پشت به‌ستن به‌ نه‌وت و گازى سروشتى به‌رده‌وام ئه‌بن. هه‌روه‌هل فشارخستنه‌ سه‌ر ئۆپیك به‌رده‌وام ئه‌بێت بۆ خستنه‌ ڕووى زیاترى بڕى نه‌وت. هه‌موو ئه‌مانه‌ ناكاته‌ ئه‌وه‌ى تا ناوه‌ڕاستى (2023) نرخى نه‌وت له‌خوار (70$) دۆلاره‌وه‌ ببینین. به‌ڵام له‌ (2023) و (2024) دا ڕۆژێك دێت نرخى نه‌وت له‌ خوار (40$) دۆلاره‌وه‌ ئه‌بینین. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، بۆ چه‌ندین ساڵى داهاتوو گازى سروشتى ته‌وه‌رى سه‌ره‌كى بازاڕ و ململانێ جیۆپۆڵه‌تیكییه‌كان ئه‌بێت.   ئه‌وه‌ى په‌یوه‌سته‌ به‌ "جیۆپۆڵه‌تیك" ه‌وه‌، زیاتر ڕووسیاو ڕووسه‌كان بایه‌خى پێ ئه‌ده‌ن، جیۆپۆڵه‌تیك وه‌ك "بازاڕ" نییه‌ ناسنامه‌ى نه‌بێت و نه‌وت بفرۆشیت و دۆلارى خۆت وه‌ربگریت، به‌ڵكو لێره‌دا سنورێك هه‌یه‌. كونبون (كونكردن) ى به‌ ئه‌نقه‌ستى بۆڕییه‌كه‌ى نۆرد-ستریم 2 له‌ ده‌ریاى به‌لًتیق ڕه‌تكردنه‌وه‌ى بازاڕى ئابوریی سه‌رمایه‌داریی خۆرئاواییه‌و، سزادانى خۆرئاوایه‌ له‌ كۆمه‌ڵێك سنوره‌وه‌.. وه‌كو دیاریكردنى ده‌سته‌ڵاتى جیۆپۆله‌تیكیی ڕووسیا، سنورى ده‌روونى و ِشڵه‌ژان، سنورى ئابوریی، كاریگه‌ریی خراپ خستنه‌ سه‌ر به‌هاى یۆرۆ.  تایبه‌تمه‌ندییه‌كى سه‌ره‌كى كه‌ ئه‌م جه‌نگه‌ى ڕووسیاو ئۆكراینا جیا ئه‌كاته‌وه‌ له‌ جه‌نگه‌ جیهانییه‌كانى دیكه‌، ئه‌وه‌یه‌ جه‌نگه‌كه‌ له‌ برى كاریگه‌رى گه‌وره‌ى سه‌ربازیی و ئابوریی و دارایی و سیاسى بخاته‌ سه‌ر دوو ووڵاتى ڕاسته‌وخۆى به‌شدار، قورسایی و كاریگه‌رییه‌ سیاسی و ئابورییه‌كه‌ى خستۆته‌ سه‌ر ته‌واوى جیهان و ئه‌وانه‌ى به‌ نا-ڕاسته‌وخۆ له‌ جه‌نگه‌كه‌دا به‌شدارن. به‌ مانایه‌كى دیكه‌، بۆ ناوه‌ندێكى وزه‌ى وه‌ك هه‌رێمى كوردستان چه‌نده‌ ده‌رفه‌تێكى گه‌وره‌یه‌ له‌م چه‌ند مانگه‌دا ژێرخانێكى ئابوریی به‌هێز بۆ خۆى دروست بكات به‌هۆى به‌رزى نرخى گازو نه‌وته‌وه‌، هێنده‌ش پێویسته‌ ژیرانه‌تر مامه‌ڵه‌ به‌ كارتى وزه‌وه‌ بكات له‌ جه‌مسه‌رگیریی نوێى جیهانى و هه‌رێمایه‌تییدا.       کلیک لێرە بکە بۆ داونلۆدکردنی ئەم بابەتە بە شێوەی PDFە به‌هرۆز جه‌عفه‌ر: سه‌رۆكـى په‌یمانگه‌ى مێدیتریانه‌یه‌ بۆ توێژینه‌وه‌ى هه‌رێمایه‌تی، دكتۆرا له‌ په‌یوه‌ندییه‌ ئابورییه‌ نێوده‌وڵه‌تیه‌كان – زانكۆى قوبرصـى نێوده‌وڵه‌تـى.   بيبلؤطرافيا 1-US. Energy Information Administration (2012) Global natural gas consumption doubled from 1980 to 2010. For more: https://www.eia.gov/todayinenergy/detail.php?id=5810 2-جزيرة نت (2019) كم نستهلك من النفط؟.. حقائق عن الذهب الأسود بالعالم. للمزيد اضغط هنا https://www.aljazeera.net › 2019 › كم...   3-Statista (2021) Daily global crude oil demand 2006-2026 – Statista 4-Mammadyarov, E (2007) "A new way for the Caspian region: cooperation and integration". Turkish Policy Quarterly (TPQ). P 2-8. 5-Henderson, S (2022) "Reality Check for Israel’s Natural Gas Plans", The Washington Institute for Near East Policy. 6-Reuters (2021) Explainer: Why Russian exports hold sway over European and British gas prices. See here: https://www.reuters.com/business/energy/why-russian-exports-hold-sway-over-european-british-gas-prices-2021-11-03/ 7-The hill (2022) McCaul says US withdrawal from Afghanistan has emboldened Russia on Ukraine 8-WSJ (2022) What’s Behind Wall Street’s $100 Oil Forecast? 9-Barkey, J (2022) US pipeline withdrawal marks new chapter in Eastern Mediterranean. Ekathimerini:https://www.ekathimerini.com/opinion/1176904/us-pipeline-withdrawal-marks-new-chapter-in-eastern-mediterranean/ 10-Bloomberg (2021) UAE-Israel Ties Deepen as Mubadala Buys Gas Stake for $1 Billion . see here: https://www.bloomberg.com/news/articles/2021-09-02/uae-israel-ties-deepen-as-mubadala-buys-gas-stake-for-1-billion 11-Henderson, S (2022). PS. 12-I24 News (2021) Energy Minister: Israel wants to focus on renewable energy: https://www.i24news.tv/en/news/israel/politics/1639586438-energy-minister-israel-wants-to-focus-on-renewable-energy 13-رووداو (٢٠٢١) وزارة التخطيط: عدد سكان إقليم كوردستان 6.17 مليون نسمة https://www.rudaw.net/arabic/kurdistan/180120214 14-Mediterranean Institute for Regional Studies (2020) Stubborn Kurdish Petroleum Resources: Surveying Actual data and investigating the declared Numbers. Research Paper  

 (درەو): مەكتەبی سیاسی پارتی لە دووەم كۆبونەوەیدا دوای كۆنگرەی 14 پۆستە حزبییەكانی بەمشێوەیە دابەشكرد:  •    ئاراس حەسۆ میرخان- بەرپرسی مەكتەبی وەبەرهێنان‌و پرۆژەكان •    زاگرۆس فەتاح- بەرپرسی مەكتەبی دارایی‌و كارگێڕیی •    هێمن هەورامی- بەرپرسی مەكتەبی رێكخستن •    هیوا ئەحمەد مستەفا- بەرپرسی مەكتەبی جەماوەریی •    رێبوار یەڵدا- بەرپرسی مەكتەبی هەڵبژاردن •    سالار عوسمان- بەرپرسی مەكتەبی راگەیاندن •    چنار سەعد عەبدوڵا- بەرپرسی مەكتەبی دراسات‌و ئەكادیمیا •    جەعفەر ئیمینیكی- بەرپرسی مەكتەبی پەیوەندییەكان •    سەربەست لەزگین- بەرپرسی مەكتەبی رێكخستنی هەولێر •    پشتیوان سادق- بەرپرسی مەكتەبی رێكخستنی دهۆك •    كەمال كەركوكی- بەرپرسی مەكتەبی رێكخستنی كەركوك- گەرمیان •    عەلی حوسێن- بەرپرسی مەكتەبی رێكخستنی سلێمانی •    فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق- بەرپرسی مەكتەبی رێكخستنی بەغداد •    نەوزاد هادی- بەرپرسی مەكتەبی رێكخستنی موسڵ‌و شەنگال  

 نەوزادی موهەندیس بەشی دووەم •    ئاشكرایە كەرتی وزە كە خۆی دەبینێتەوە لە نەوت و گازی سروشتیدا لە عێراق و هەرێمی كوردستان،بۆتە سەرچاوەی یەكەمی داهات بۆ هەردوولا و كەرتەكەش كەرتێكی گەورە و گرنگ و كاریگەر و هەستیاریشە بۆسەر بڕیارە سیاسی و ئابوری و ئەمنی و كۆمەڵایەتیەكان و پێویستە گرنگی زیاتری پێبدرێت لەسەرخان و ژێر خانی ئەو كەرتەدا بۆئەوەی بەبەردەوامی گەشە و پێشكەوتنی زیاتری تیادا ئەنجامبدرێت،بۆئەوەی بتوانێت توانا و وزەی بەرهەمهێنانیان زیاتر بكات،لەبەرئەوەی عێراق و هەرێمی كوردستانیش بەهەردووكیان بڕی 145 ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگیان تیادایە  و چوارهەم وڵاتە لە جیهاندا لەدوای هەریەكە لە فەنزەوێلا و سعودیە و ئێرانەوە و گازی سروشتی یەدەگیشی بەبڕی 137تریلیۆن پێ‌ سێجا خەمڵێنراوە كە لە پلەی دەهەمدایە لەسەر ئاستی جیهان. كە ڕەنگە بەشی لانی كەم  50-100ساڵی ئایندەش بكات. •     لێرەدا باس لە دینگە و پایە گرنگەكانی ژێر خانی كەرتی وزە دەكەین بەشێوەیەكی گشتی لە عێراق و هەرێمی كوردستاندا كە خۆیان دەبیننەوە لە هەریەكە لە: 1.    كێڵگەكانی نەوت 2.    تۆڕی بۆری نەوت و گاز گواستنەوە 3.    كۆگاكانی هەڵگرتن 4.    پاڵاوگەكانی نەوت 5.    پیشەسازی پتڕۆ كیمیاویات •    بەم شێوەیە هەریەكێك لەم كەرت و وێسگانە گرنگی خۆیان هەیە. لەبەشی دووەمدا باس لە گرنگی تۆڕەكانی بۆری نەوت و غازی سروشتی گوێزەرەوە دەكەین.كە بریتین لە هۆكاری پێكەوەبەستن و گرێدانی كێڵگە نەوتیەكان لەلایەك بە بەندەر و سەكۆكانی هەناردەكردنی نەوتەوە بۆ بازاڕەكانی نەوتی جیهانی دەرەكی و لەلایەكی تریشەوە كێڵگەنەوتیەكان و كۆگاكانی هەڵگرتن لەناوخۆی وڵاتدا پێكەوە گرێدەدات.بۆیە بەبێ‌ بوونی ئەم تۆڕانەی بۆری گواستنەوە ناتوانرێت  هیچ كارێك لەكەرتی وزەدا ئەنجامبدرێت،هەر بۆیە  بۆریە گوێزەرەوەكان وەك وێسگەی دووەم دەژمێردرێن لە ژێرخانی كەرتی وزەدا و چەندە گرنگی پێبدرێت لەڕووی سازكاری بەردەوامی ساڵانە و پاراستنی،هێندە ژێرخانی كەرتی وزە پتەوتر و سەقامگیرتر دەبێت.بۆریەكانی گوێزەرەوەی نەوتی خاو و غازی سروشتی  كاریگەری و گرنگی نێودەوڵەتیشیان هەیە چونكە زۆرجاران بە خاكی ژمارەیەك وڵاتدا تێپەڕدەبن كە ئەمەش پێویست بەڕێكەوتنی سیاسی و ئابوری و ئەمنی و تەكنیكی هەیە و بەم هۆكارەشەوە تۆڕەكانی بۆری گوێزەرەوەی نەوت و غازی سروشتی كاریگەری گەورەیان دەبێت لەسەر پەیوەندیەكانی وڵاتانی ناوچەكە و دونیاش و زۆرجارانیش دەبنە كارتی فشار و دژ بەیەكتریش بەكاردەهێنرێن.  2-    هێڵی بۆری گواستنەوە: كە ئەم بەشە زۆر گرنگە و پێویستە زۆر گرنگی پێبدرێت لەڕێگەی سازكاری بەردەوامی تیادا بكرێت و تۆڕی نوێش دابمەزرێنرێت،چونكە نەوتی خاو بەبێ‌ بوونی ئەم تۆڕە لەبۆری هیچ گرنگیەكی نابێت و ناتوانرێت سوودی لێببینرێت. •    ئەم بەشە گرنگی و هەستیارەكەی لەوەدایە كە دەبێتە هۆكارێك بۆ دامەزراندنی پەیوەندی نێوان وڵاتان و پێكەوە گرێدانی بەرژەوەندییەكانیان و ڕۆڵی دەبێت لە ئاشتی و جەنگەكاندا ،چونكە ئەم تۆڕی بۆریانە هەندێك جار سنووری نێودەوڵەتی چەندین وڵات دەبڕێت و كەئەم كارەش پێویستی بەڕێكەوتنی پێشوەختەی ئەو وڵاتانە هەیە و دەچێتە چوارچێوەی ڕێككەوتنە نێودەوڵەتیەكانەوە. بەنموونەی بۆری گواستنەوەی ستریم یەك و دووی ڕوسیا بۆ ئەوروپا و هێڵی بۆری باشوور و باكور و دواتریش هێڵی نابۆكۆ و دەیانی تریش لەنێوان وڵاتانی ناوچەكە و دونیاشدا. •    هەربۆیە عێراقیش وەك وڵاتێكی بەرهەمهێنی نەوت هەر لەسەرتاوە و لەساڵی 1930وە دەستیكرد بە ڕاكێشان و دامەزراندنی تۆڕێكی بەرفراوان و جیاواز لە بۆری گواستنەوەی نەوتەكەی لەوانە: 1.    هێڵی بۆری گواستنەوەی نەوتی لە كێڵگەكانی باكورەوە بۆ سەر دەریای سپی ناوەڕاست لەڕێگەی حەیفای فەلەستینەوە.دواتر بەهۆی داگیركردنی خاكی فەلەستینەوە لەلایەن ئیسڕائیلەوە ڕاگیرا. 2.    هێڵی بۆری گواستنەوی نەوت لە بانیاسی سوریا  بۆ لوبنان و بۆ سەر دەریای سپی ناوڕاست و بۆ بەندەری تەڕابولس. 3.    لەساڵی 1977دا هێڵی بۆری گەورە ڕاكێشرا بۆ كەناری دەریای سپی ناوەڕاست لەڕێگەی توركیاوە بۆ بەندەری جیهان.كاتێك ئەم بۆریە تەواو بوو عێراق هەناردەی نەوتی لەڕێگەی بۆری نەوتی سوریاوە ڕاگرت. 4.    تا ساڵی 1979 عێراق سێ‌ هێڵی بۆری نەوت گواستنەوەی هەبوو لەسەر كەنداوی عەرەبی كە بریتی بوون لە بەندەرەكانی بەكر و خۆر عەمیە و خۆر زوبێر. 5.    لەساڵی 1985دا عێراق هێڵێكی بۆری نەوتی دامەزراند كە بەخاكی سعودیەدا تێپەڕ دەبوو تا دەگەیشتە سەر دەریای سوور لە بەندەری یەنبوع. 6.    لەساڵی 1988دا،عێراق هێڵێكی بۆری نوێی تری دامەزراند لە جیاتی ئەو هێڵەی پێشتر بەڵام نەگەیشتە توانای تەواوی خۆی.دواتر و لە جەنگی كوێتدا هەموو دەروازە  نەوتیەكانی عێراقی داخست. 7.    لەساڵی 1996 و 1998 دا عێراق هەستا بە كردنەوە و چاكردنەوەی هەردوو هێڵی بۆری توركی و سوری و بەندەری بەكر كە پێشتر ڕاگیرابوون و لەكاركەوتبوون. بەم شێوەیە عێراق خاوەنی 10 هێڵی بۆری نەوت گوێزەرەوەیە كە بە وڵاتانی ناوچەكەدا تێپەڕ دەبن. •    ئەو هێڵی بۆریانەی كە كۆمپانیای نەوتی عێراقی IPC دایمەزراندوون: 1.    هێڵی بۆری كركوك-تەڕابولس 12 ئینج – بەندەری تەڕابولس كە لە مانگی ئەیلولی 1932 دەستبەكاركردن كرا و لە 14 تەموزی 1934دا تەواوكرا.و لە 3 /8 یەكەم وەجبەی نەوتی عێراقی گەیشتە بازاڕەكانی جیهان  بەبڕی 14500تەن/ڕۆژ لەبەندەری لاهارف لە فەڕەنسا.بەمەش بۆ یەكەم جار نەوتی عێراقی گەیشتە بازاڕەكانی نەوتی جیهانی و تائێستاش بەردەوامە. 2. هێڵی بۆری كەركوك-حەیفا – بەندەری حەیفا كاركردن تیایدا لەمانگی ئەیلولی ساڵی 1932 دەستیپێكرد و لە 14/11/1934دا كۆتایهات، بۆیەكەمجار لە 24/1/1935 لەلایەن مەلیك غازی كرایەوە و یەكەم وەجبەی نەوتیش لە 7/2/1935دا گەیشتە بەندەری حەیفا و تاساڵی 1948 بەردەوام بوو .دواتر بەهۆی جەنگی ئیسڕائیل-فەلەستینەوە ڕاگیرا.دوای ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس لەساڵی 2003دا هەندێك لێپرسراوی ئیسڕائیلی باسیان لە كردنەوەی ئەو هێڵە كردەوە دوای 55ساڵ لە ڕاوەستانی. ئەم هێڵە تیرەكەی 16 ((ئینجە)). 3.    هێڵی كەركوك- تەڕابولس بە تیرەی 16 ئینج لە ساڵی 1949دا. 4.    هێڵی كەركوك –بانیاس بەتیرەی 30-32 ئینج و بەدرێژی 888كیلۆمەتر لەساڵی 1952 و بەتوانای 400هەزار بەرمیل لە ڕۆژێكدا. 5.    هێڵی كەركوك- تەڕابولس بە تیرەی 30-32 ئینج لەساڵی 1965 بە توانای 400هەزار بەرمیل/ڕۆژ. 6.    هێڵێكی بۆری هەیە كە بەسراوەتەوە بە تۆڕی ئارامكۆ لە ڕۆژهەڵاتی سعودیە بە توانای 650 هەزار بەرمیل/ڕۆژ. 7.    هێڵێكی تر كە لەعێراقەوە دەگاتە سەر دەریای سوور بە توانای 1650 ملیۆن بەرمیل/ڕۆژ لە بەندەری یەنبوع. 8.    ژمارەیەك بۆری تریش هەن بە توانای جیاواز. 9.    لە ئێستاشدا عێراق دەیەوێت هێڵێكی بۆری تر ڕابكێشێت لە بەسرەوە بۆ ئوردون لە بەندەری عەقەبە. •    لەهەرێمی كوردستانیشدا لە ئێستادا چەند هێڵی گواستنەوەی نەوتی خاو و غازی سروشتی هەن وەك: 1.    هێڵی بۆری گواستنەوەی نەوت لە كێڵگەكانی نەوتی تەق تەق لە كۆیەوە بەدرێژی 81 كم بۆ كێڵگەی خۆرمەڵە لەهەولێر و لەوێشەوە بۆ فیشخابور بەدرێژی 869كم  كە 221كم لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندایە كە كۆمپانیای كاری كوردی و ڕۆزنەفتی ڕوسیی خاوەندارێتی دەكەن و 675كم دەكەوێتە ناو خاكی توركیاوە كە كۆمپانیای بۆتاشی توركی خاوەندارێتی دەكات و دواتر بەستنەوەی بەهێڵی بۆری نەوتی عێراق –توركیەوە بۆسەر بەندەری جیهان لەسەر دەریای سپی ناوەڕاست. 2.    بۆری گواستنەوەی غازی سروشتی لە قادر كەرمەوەا/ كۆرمۆرەی ناوچەی سەنگاو -چەمچەماڵەوە بۆ وێسگەی غازی بەرهەمهێنانی كارەبای چەمچەماڵ و بازیان و هەولێر بە درێژایی 180كم كە لە ئێستادا بڕی 2000مێگاوات كارەبا بەرهەمدێنن. •    بەم شێوەیە تۆڕی بۆریەكانی گواستنەوەی نەوت و غازی سروشتی ڕۆڵێكی گەورە و كاریگەر دەبینن لە بونیاتنانی ژێرخانی كەرتی وزەدا،و ئەركی وەزارەتی نەوت و سامانە سروشتیەكانە لە عێراق و هەرێمی كوردستان بەبەردەوامی كاری چاكسازی و نوژەنكردنەوە و پاراستنی ئەمنیەتیان بۆ دابینبكەن.چونكە بەبێ‌ بوونی تۆڕێكی هاوچەرخی بۆری گواستنەوەی نەوتی خاو یان غازی سروشتی دەرهێنراو لە كێڵگە نەوتی و غازیەكان هیچ سوودێكیان نابێت.

شیكاری:درەو  •    ئەو داهاتەی بەهۆی ڕاگرتنی بەرزە موچەی موچەخۆرانەوە لە (7) ساڵی ڕابردوودا بۆ حکومەتی هەرێم گەڕاوەتەوە بریتیە لە؛ (4 ترلیۆن و 421 ملیار و 505 ملیۆن 450 هەزار) دینار، لە هەردوو کابیەی هەشتەم و نۆیەمدا. •    کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕی (10 ترلیۆن و 597 ملیار و 997 ملیۆن) دیناری فەرمانبەرانی هەرێم پاشەکەوتکردووە. •    لە کابینەی نۆیەمدا حکومەتی هەرێم بڕی (8 ترلیۆن 190 ملیار) دیناری موچەخۆرانی بڕیوە. •    کەواتە کۆی شایستە داراییەکانی موچەخۆران لای حکومەتی هەرێم (23 ترلیۆن و 209 ملیار و 502 ملیۆن  و 450 هەزار) دینارە.  یەکەم؛ سەرە موچە (عەلاوە) و بەرزە موچە (تەرفیع) چییە؟ لە یاسای موچەی فەرمانبەرانی میری و كەرتی گشتی ژمارە 22ی ساڵی 2008 هەموارکراو بە ڕوونی باس لە هەردوو بابەتی سەرە موچە (عەلاوە) و بەرزە موچە (تەرفیع) کراوە، بەجۆرێک لە؛  (مادەی سێیەم) بڕگەی یەکەم: پلەکانی فەرمانبەران و سەرمووچەی ساڵانەیان و ماوەی پلە بەرز کردنەوەیان بەم شێوەیە دەبێت کە لە خشتەی مووچەکان و سەرمووچەی ساڵانە هاتووە (بڕوانە خشتەی ژمارە (1))  سەرمووچەی ساڵانە لە (مادەی پێنجەم)ی یاساکەدا هاتووە: سەرمووچەی ساڵانە دەدرێت بە فەرمانبەر لە کاتی تەواو کردنی (1) ساڵ لە خزمەتی وەزیفی بە رەچاو کردنی مادە (9)ی ئەم یاسایە. هەروەها لە (مادەی نۆیەم)دا هاتووە؛ یەکەم: ئەگەر نەتوانرا فەرمانبەر پلەی بەرز بکرێتەوە بۆ پلەی دواتر یان پێدانی سەرمووچەی ساڵانەی بۆ گەیشتن بە بەرزترین رادەی مووچەی پلەکەی، دەکرێت بەردەوام سەرمووچەی ساڵانەی پێ بدرێت لە پلەی دواتری پلەکەی خۆی. دووەم: فەرمانبەری پایە (11)ی پلە یەکی وەزیفی سەرمووچەی بەردەوام دەبێت کە تێپەڕ نەبێت لە نزمترین رادەی پلە باڵاکان (ب) پلە بەرز کردنەوەی فەرمانبەر لە (مادەی شەشەم)ی یاساکەدا هاتووە؛ یەکەم: پلە بەرز کردنەوە بریتییە لە گواستنەوەی فەرمانبەر لەو وەزیفەیەی کە تێیدایە بۆ وەزیفەیەک کە راستەوخۆ دەکەوێتە پلەیەکی بەرزتر دوای پلەی پێشتری لە پلەبەندنی وەزیفی.  سەبارەت بە مەرجەکانی پلە بەرز کردنەوەی فەرمانبەر هەر لە (مادەی شەشەم) و بڕگەی  (دووەم) هاتووە: هەبوونی ئەم مەرجانەی کە لە خوارەوە هاتوون لە کاتی پلە بەرز کردنەوە: ا. هەبووونی پلەی بەتاڵ یان وەزیفەی بەتاڵ لە پلەیەکی بەرزتر لەو پلەیەی کە تێیدایە لەنێو (چمن) میلاکی وەزیفی فەرمانگەکەی. ب. تەواوکردنی ماوەی بڕیاردراو بۆ پلە بەرزکردنەوە کە هاتووە لە خشتەی ژمارە (١). ج. دەبێت فەرمانبەر مەرجەکان و توانای پێویستی هەبێت بۆ ئەو وەزیفەیەی بۆی کاندید دەکرێت بۆ پلە بەرز کردنەوە. د. سەلماندنی تواناکانی فەرمانبەر بۆ وەرگرتنی ئەو وەزیفەیەی کە  نیاز وایە پلەکەی بۆی بەرز بکرێتەوە بە راسپاردەی سەرۆکی راستەوخۆ و پەسند کردنی سەرۆکی باڵا. لە بەشێکی تری یاساکە تایبەت بە (پێکهێنانی لیژنەی پلە بەرز کردنەوە) لە (مادەی حەوتەم)دا هاتووە؛ یەکەم: بە فەرمانی وەزیر یان سەرۆکی لایەنی نەبەستراو بە وەزارەت یان کەسی راسپێردراو لیژنەیەکی پسپۆر پێک دەهێندرێت بە سەرۆکایەتی فەرمانبەرێک کە پلە وەزیفیەکەی لە یاریدەدەری بەڕێوەبەری گشتی خوارتر نەبێت و دوو ئەندام کە پلەی وەزیفییان لە بەڕێوەبەر کەمتر نەبێت بۆ  بینینی داواکارییەکانی پلە بەرز کردنەوە لە ماوەی 60 رۆژ لە رێکەوتی وەرگرتنی داواکارییەکە و کاندید کردنی فەرمانبەر بۆ پلە بەرز کردنەوە پاش دڵنیابوون لە هەبوونی مەرجەکانی بڕیاردراو بۆ پلە بەرز کردنەوە کە هاتووە لە بڕگە دووەم لە مادە 6ی ئەم یاسایە. دووەم: فەرمانی پلە بەرز کردنەوە دەردەچێت لە لایەن وەزیری تایبەتمەند یان سەرۆکی لایەنی نەبەستراو بە وەزارەت و پلە بەرز کردنەوەکەشی جێبەجێ دەکرێت لە رێکەوتی شایستە بوونی، ئەگەر خودی فەرمانبەر رۆڵی نەبووبێت لە دواکەوتنی پلە بەرز کردنەوەکەی. مادەی هەشتەم یەکەم: ئەگەر مووچەی فەرمانبەری پلە بەرز کراو هاوتا بوو لەگەڵ یەکێک لە پایەکانی پلەی بەرزکراوەکە، ئەوا مووچەی پایەتی دواتری پێ دەدرێت کە لەگەڵ مووچەکەی هاوتا بێت. دووەم: ئەگەر مووچەی فەرمانبەری پلە بەرز کراو کەوتە نێوان دوو پایە (مەرتەبە) لەو پلەیەی کە بۆی بەرز کراوەتەوە، ئەوا مووچەی پایەی بەرزتری پێ دەدرێت. خشتەی ژمارە (١) موچەی بنەڕەتی پلەکانی وەزیفی سیستمی موچە بە هەزار دینار   دووەم؛ شایستە داراییەکانی موچەخۆران لای حکومەتی هەرێم فەرمانبەران و موچەخۆران دوو جۆر شایستەی داراییان لای حکومەتی هەرێمی کوردستانە، کە ئەوانیش بریتین لە شایستەی (بەرزە موچە)ی فەرمابەران و موچەی (پاشەکەوت، لێبڕین و چارەکە موچە)، لە خوارەوە ڕاڤەی هەردوو ئەو جۆرە شایستەیە دەکەین و قەبارەی ئەو شایستانە لەسەر حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕوندەکەینەوە.   1.    ڕاگرتنی بەرزە موچەو کاریگەرییەکانی لەسەر فەرمانبەران مامۆستایان لە 1-1-2016ەوە پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران، كە مافێكی یاساییە بەپێی یاسای (موچەی فەرمانبەرانی دەوڵەت‌و كەرتی گشتی ژمارە 22ی ساڵی 2008)ی عێراق جێگیركراوە، ئەم یاسایە لە هەرێمی كوردستان كاری پێدەكرێت. ڕاگیراوە و تا ئێستا هیچ بڕیارێكی حكومەتی هەرێم نییە بۆ پێدانەوەی ئەو مافە بە فەرمانبەران، ئەم پرسە دوای تێپەڕبوونی نزیکەی (7) ساڵ نە لە یاسای چاکسازی باسی لێوە کراو نە لەسەردانەکەی تیمی حکومەت بۆ پەرلەمانی کوردستان لە ڕۆژی  28ی6ی2021 بووە جێی گفتووگۆی جدی، نە لە ئێستاشدا کە بەرەو ساڵی نوێ دەچین (بەهۆی نەبوونی یاسای بودجە)ەوە دێتە بەر باس. تەنها ئەو نەبێت، بەپێی زانیارییەکان بەپێی (بڕیارێكی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان) كە رۆژی 26ی تشرینی یەكەمی ئەمساڵ دەریكردووە، حكومەت سەرقاڵی ئامادەكردنی پرۆژە یاسایەكە سەبارەت بە بەرزە موچە (تەرفیع)ی فەرمانبەران.  ئەمە لە کاتێکدایە پلە بەرزکردنەوەی هێزەکانی ناوخۆ نەوەستاوەو، پلە بەرزکردنەوە لە وەزارەتی پێشمەرگە دەستی پێکردووەتەوە کە لەم وەزارەتەش لە ساڵی ٢٠١٧ەوە ڕاوەستابو، بەڵام بەپێی نووسراوی ژمارە 7797ی وەزارەتی پێشمەرگە کە لە رۆژی 15-06-2021 دەرچووە و لەلایەن شۆڕش ئیسماعیل، وەزیری پێشمەرگەوە واژۆ کراوە، بڕیاردراوە بە بەرزکردنەوەی پلەی (5 هەزار و 995) پلەدار و پێشمەرگەی سەر بە دیوانی وەزارەت و لیواکان.  کەواتە فەرمانبەرانی مەدەنی و مامۆستایانی هەرێم زەرەرمەندی یەكەمن، کە پیێ داتاکانی بایۆمێتری ژمارەی فەرمانبەرانی مەدەنی و مامۆستایان (710 هەزار و 282) کەسە. جگە لەوەی ڕاگرتنی پلەبەرزکردنەوە کێشەی زۆری کارگێڕی وەزیفی دروستکردووە، تەنانەت بە هەزاران فەرمانبەر و مامۆستا هەیه خانەنشین کراون، بەبێ ئەوەی پلەبەرزکردنەوەیان بکرێت، بەمەش ئەو فەرمانبەرانەی مافی پلە بەرزکردنەوەیان هەبووە و پیش وەرگرتنی پلەکەیان خانەنشین بوون بە درێژایی ژیان باجی بڕیاری ڕاگرتنی پلەبەرزکردنەوە دەدەن. بەپێی دواین زانیاری و ئامار کە لە 26ی حوزەیرانی 2021، ‎حازم گۆران، به‌ڕێوە‌به‌ری گشتی خانه‌نشینی هه‌رێم كه‌ سه‌ر به‌وه‌زاره‌تی داراییه ڕایگەندووە، (40 هه‌زار) كه‌س  له نێوان 2014 بۆ 2021 له‌هه‌رێمی كوردستان خانەنشین بوون. سەبارەت بەو بڕە پارەیەی کە بەهۆی بڕیاری ڕاگرتنی پلە بەرزکرنەوەی فەرمانبەرانەوە لەسەر حکومەت کەڵەکە بووەو دەبێت، هیچ زانیارییەکی ورد لەبەردەست نییەو حکومەتیش هیچ ڕونکردنەوەکی لەو بارەیەوە نەبووە لەبەر ئەوەی؛ 1.    بەشێک لە فەرمانبەران و مامۆستایان دوو پلە بەرزکردنەوەیان لای حکومەت کەڵەکە بووە، بەتایبەت ئەوانەی لەدوای 2012 ەوە دامەزراون، یان کاتی پلە بەرزکردنەوەیان کەوتووەتە کۆتاییەکانی ساڵی 2016ەوە کاتێک مافی پلە بەرزکردنەوەیان هەبووە و بەهۆی بڕیارەکەی حکومەتەوە سودمەند نەبوونە. پلە وەزیفییەکانیان لە نێوان (٦-١٠) دایەو (4) ساڵ جارێک پلەکانیان بەرز دەکرێتەوە (بۆ بەرچاوڕوونی بگەڕێرەوە بۆ خشتەی ژمارە (1)). 2.    بەشێک لە فەرمانبەران و مامۆستیان یەک پلە بەرزکردنەوەیان لای حکومەت کەڵەکەبووە، بەتایبەت ئەوانەی لە ساڵانی (2011 بۆ 2015) لەو مافە سودمەند بوونەو پلەی وەزیفیان لە نێوان (١-٥)دایەو (٥) ساڵ جارێک پلەکانیان بەرز دەکرێتەوە (بۆ بەرچاوڕوونی بگەڕێوە بۆ خشتەی ژمارە (1)). 3.    زانیاری ورد نییە لەبارەی کۆی ئەوەی فەرمانبەران و مامۆستایان (هەڵگری چی بڕوانامەیەکن، لە چ پلە و پلکانەیەکی وەزیفیدان، لە چ پۆستێکی ئیداریدان) چونکە دەرماڵەماڵەکان کاریگەری گەورە لەسەر ڕێژەی بەرزبوونەوەی موچەکانیان جێ دەهێڵێت. بەڵام بەشێوەیەکی گریمانەیی بەهای ئەو قەرزەی "بەرزە موچە" كە دەبێت حكومەت بۆ فەرمانبەرانی بگەڕێنێتەوە بەدیاریكراوی نازانرێت، ئەگەر تێكڕای بەرزەموچە بە (50 هەزار) دینار ئەژماربكرێت، كە بۆ هەندێك پلەی وەزیفی لەم بڕە زیاتر‌و بۆ هەندێك تر كەمترە، لەحاڵی دەستپێكردنەوەی خەرجكردنی بەرزەموچە بۆ فەرمانبەران کە ژمارەیان  (710 هەزار و 282) موچەخۆرە، کە بۆ هەر مانگێک دەکاتە (35 ملیار و 514 ملیۆن و 100 هەزار) دینار. بەمەش ئەگەر تەنها بۆ فەرمانبەرێک یەک پلە بەرزکردەنەوە و بۆ هەر پلە بەرزکرنەوەیەک (50 هەزار) دینار بخەمڵێنین _چونکە هەر پلە بەرزکردنەوەیەک فەرمانبەر (26 هەزار دینار بۆ 122 هەزار دینار) دەچێتە سەر موچەکەی_  بۆ (7) ساڵی ڕابردوو بەم جۆرەیە؛ •    710 هەزار و 282 موچەخۆری شارستانیX  50 هەزار دینار X 83 مانگ = (2 ترلیۆن و 947 ملیار و 670 ملیۆن و 300 هەزار) دینار. ئەگەر نیوەی ئەو فەرمانبەرانە مافی دوو جار پلە بەرزکردنەوەیان لای حکومەتی هەرێم بێت، ئەوا بەپێی ئەم لێکدانەوەیەی خوارەوە، ئەم بڕەش لە شایستەی دارایی موچەخۆران وەک بەرزە موچە لەسەر حکومەت کەڵەکە دەبێت. •    355 هەزار و 141 موچەخۆری شارستانیX  50 هەزار دینار X 83 مانگ = (1 ترلیۆن و 473 ملیار و 835 ملیۆن 150 هەزار) دینار. بەم پێیەش کۆی ئەو شایستە داراییەی موچەخۆرانی شارستانی کە بەهۆی ڕاگرتنی بەرزە موچەوە بۆ حکومەتی هەرێم گەڕاوەتەوە بریتیە لە؛ •    (2 ترلیۆن و 947 ملیار و 670 ملیۆن و 300 هەزار) دینار + (1 ترلیۆن و 473 ملیار و 835 ملیۆن 150 هەزار) دینار = (4 ترلیۆن و 421 ملیار و 505 ملیۆن 450 هەزار) دینار 2.    پاشەکەت و لێبڕینی موچە وەک شایستەی دارایی موچەخۆرانی هەرێم لەسەر شانی حکومەت یەکێک لە کاریگەرترین ئەو بابەتانەی ڕاستەخۆ پەیوەندی بە ژیان گوزەرانی هاوڵاتیانەوە هەیە دابینکردنی پژێوی و موچەی موچە خۆرانە، ئەم پرسە ئەگەر بۆ هەر کیان و دامەزراوەیەک جارێک ڕاست بێت، ئەوا بۆ هەرێمی کوردستان و هاوڵاتیەکانی دووجار ڕاستە، چونکە جگە لەوەی کەرتی تایبەت لە هەرێمی کوردستان لە دۆخێکی لاوازدایەو هاوڵاتیان و خێزانەکان ناتوانن وەک پێویست پشتی پێببەستن، لەگەڵ ئەوەشدا  ژمارەی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستان زیاتر لە (1 ملیۆن و 250 هەزار) موچەخۆرە، ئەگەر دانیشتوانی هەرێمی کوردستان (6 ملیۆن) کەس بێت، ئەوا (20%) دانیشتوانی هەرێمی کوردستان موچە لە حکومەتی هەرێمی کوردستان وەردەگرن. بە دیوێکی دیکەدا بەپێی داتاکانی دەستەی ئامار ژمارەی خێزان لە هەرێمی کوردستان (1 ملیۆن و 201 هەزار) خێزانە واتە بە نزیکەیی هەموو خێزانێک موچەیەکی بەردەکەوێت. ئەم ڕاستییەی سەرەوە گرنگی و بایەخی موچە دەردەخات بۆ هاوڵاتیان و بازاڕ لە هەرێمی کوردستان. بەڵام هێشتا بابەتی هاتن و دابەشکردن و دابەشنەکردنی موچە هاوشێوەی ئەزمونی کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان هەواڵی گەرم و بە پەلەی ئامرازو کەناڵەکانی ڕاگەیاندنە. لە بانگەشەی هەڵبژانی (30/9/2018) لایەنە سیاسییەکان بانگەشەی گێڕانەوەی موچە پاشەکەوت کراوەکان و کردنەوەی ژمارەی حیسابی بۆ موچە خۆران دەکرا، لەگەڵ دەستبەکاربوونی کابینەی نۆیەم موچەخۆران لە چاوەڕوانی گڕانەوەی موچە پاشەکەوتکراوەکانیان بوون، بەڵام ئەم کابینەیە بیدعەیەکی نوێی داهێناو ناوی نا، لێبڕین، ئەمە سەرەڕای ئەوەی لە ساڵی (2020) ژمارەی پێوانەیی تۆمارکرد لە خەرج نەکردنی موچەی موچە خۆران (بڕوانە خشتەی ژمارە (2))  سەبارەت بەو شایستە داراییانەی موچەخۆران کەتووەتە لای حکومەتەوە، بە دوو جۆرە ئەوانیش بریتین لە؛ ‌أ.    پاشەکەوتی مووچە؛ ئەم قۆناغە لە سەردەمی کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە سەرۆکایەتی نێچیرڤان بارزانی بەڕێوەچوو، لەماوەی نێوان ساڵانی (2015 - 2018) مووچەخۆران (5) موچەی تەواویان پێنەدراوە (23) مانگیش چارەکە مووچەو (11) مانگیش بەشێک لەم موچەکانیان پاشەکەوت کرا. سەبارەت بە کۆی پارەی پاشەکەوتەی موچەخۆران سەرۆكی حكومەتی هەرێم (مەسرور بارزانی) لە دانیشتنی رۆژی 5/10/2020 لە پەرلەمان رایگەیاند، قەرزەکانی سەر حکومەتی هەرێم زیادیان کردووە و بونەتە نزیکەی 28 ملیار دۆلار و نیو لە ماوەی چەند مانگی رابردوو ملیارو نێوێک زیاد بووە  . لە بەشێکی قسەکانی تایبەت بە قەرزی موچە پاشەکەوتکراوەکانی فەرمانبەران ئەوەیان ڕاگەیاند کە بەهاکەی بریتیە لە (8 ملیار و 966 ملیۆن و 156 هەزار و 514) دۆلارە، کە بەرامبەرە بە (10 ترلیۆن و 597 ملیار و 997 ملیۆن) دینار. ئەم زانیارییانەش پێش خەرنەجکردنی موچەی مانگەکانی (4، 5، 6، 7، 8، 11،12ی ساڵی 2020)ی لێبڕینەکانی  ساڵانی (2021 - 2022)ی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان بوو لە سەردەمی کابینەی نۆیەم؛ ‌ب.    لێبڕینی موچە؛ ئەم قۆناغە لە سەردەمی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە سەرۆکایەتی مەسرور بارزانی داهێنرا، لەم قۆناغەدا لەماوەی ساڵی (2020 - 2021) موچەخۆران (7) موچەی تەواویان بڕاو و (10) موچەشیان بە لێبڕینی (18%) و (21%) بۆ خەرجکرا. بەڵگەش بۆ ئەوەی کە سەرۆکی حکومەتی هەرێم (مەسرور بارزانی) لە دانیشتنی رۆژی 5/10/2020 لە پەرلەمان ئەم لێبڕینانەی بە قەرز لەسەر حکومەتەکەی هەژمار نەکردبووە، ڕۆژی 28/6/2021 ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران لە پەرلەمانی کوردستان ڕایگەیاند؛ "كۆی قەرزەكانی هەرێمی كوردستان لەمانگی 3ی 2020 (28 ملیار و 476 ملیۆن و 675 هەزار دۆلارە بووە، بەڵام لە مانگی 3ی 2021 گەیشتووەت بە: 31 ملیار و 637 ملیۆن دۆلار". دواتریش لە ڕونکردنەوەیەکدا ئەوەیان ڕاگەیاند؛ کە زیاکردنی ئەو (3) ملیار دۆلارە پەیوەندیدارە بە شایستە داراییەکانی فەرمانبەران بۆ مانگەکانی (5، 6، 7، 8، 11،12ی ساڵی 2020)ی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان". کەواتە کۆی ئەو شایستە داراییەی موچە خۆران لە کابینەی نۆیەمدا لێیان بڕاوە بریتیە لە؛ •    (7) مانگ موچەی بڕاو X (900 ملیار) دینار = (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار •    (10) مانگ بە لێبڕینی (21%)  X (189 ملیار) دینار = (1 ترلیۆن 890 ملیار) دینار •    کەواتە کۆی ئەو موچانەی لەکابینەی نۆیەمدا لەموچە خۆران بڕاوە دەکاتە؛ (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار + (1 ترلیۆن 890 ملیار) دینار = (8 ترلیۆن 190 ملیار) دینار کەواتە کۆی ئەو شایستە داراییانەی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستان، کە بەهۆی لێبڕین و پاشەکەوتی موچە لە لایەک و ڕاگرتنی پلە بەرزکردنەوەی فەرمانبەران لە لایەن حکومەتی هەرێمەوە لەلایەکی دیکە، بریتی لە؛ (10 ترلیۆن و 597 ملیار و 997 ملیۆن) دینار پاشەکەوت (لە کابیەی هەشتەم) + (8 ترلیۆن 190 ملیار) دینار (لە کابیەی نۆیەم) + (4 ترلیۆن و 421 ملیار و 505 ملیۆن 450 هەزار) دینار ڕاگرتنی بەرزە موچە (لە کابینەی هەشتەم و نۆیەم)  = (23 ترلیۆن و 209 ملیار و 502 ملیۆن  و 450 هەزار) دینار. (بڕوانە خشتەی ژمارە(3)). خشتەی ژمارە (2) شێوازی خەرجکردنی موچە لە ماوەی (2015 - 2021) لە هەرێمی کوردستان   خشتەی ژمارە (2) شایستە داراییەکانی فەرمانبەران لای حکومەتی هەرێمی کوردستان  

ڕووناک شێخ جەناب ئەوانەی لە ساتی شەهیدبوون و رۆژگارە سەختەكاندا بەیاننامەیان لە دژی کاکە شەهاب و هاوڕێكانی دەردەكرد، دوێنی لە ساڵیادی  شەهید بوونیاندا بۆ مەرام و مەبەستی تایبەت، بەبێ ئامادەبوونی كەسوكار و هاوڕێ و هاوسەنگەرە راستەقینەكانی یادی کاکە شەهاب و هاوڕێكانی دەكەنەوە.  لە كۆڕێكدا چەند كەسێك باس لە مێژوویەک دەکەن کارکتەری ناو. ئەو شۆڕشەن ، شەنوكەوی مێژوویەك دەكەن كە خۆیان تێدایە کارەكتەری ناو ئەو شۆڕشەن، بە هەزارانی وەك کاکە شەهاب و هاوڕێكانی گیانی خۆیان بەختكرد و ئەمانیش لە سێبەری ئازایەتی ئەو شەهیدانەدا مێژوو ئاوەژۆ دەكەن و بێئەمەكی خۆیان بە ئازایەتی سەركردە شەهیدەكان رووپۆش دەكەن. ئەوان بوون لە ساتی شەهیدبوونی کاکە شەهاب و هاوڕێكانیدا بەیاننامەیان لەسەر کاکە شەهاب و هاوڕێکانی بڵاودەكردەوەو بە ترسنۆك و راكردوو وەسفیان دەكردن لە كاتێكدا شەهید شەهاب و هاوڕێکانی بۆ دیداری هەڤاڵ مام جەلال دەیویست لە ئێرانەوە خۆی بگەیەنێتە سوریا، بەڵام كە هاوسۆزی خەڵكی و ئازایەتی و مەردایەتی کاکە شەهاب و هاوڕێکانیان  بینی ئینجا بەیاننامەكەیان كشاندووە. ئەوانەی ئەمڕۆ بەناوی كۆمەڵەوە پڕۆپاگەندە بۆ سەركردە دڵسۆز و شەهیدەكان دەكەن و لە بێكەسی كورددا ئێستا خۆیان وەك پاڵەوان نماییش دەكەن، ئەوان نە هاوڕێ و نە جێمتمانەی کاکە شەهاب و هاوڕێكانی بوون، ئەوان هەمان بێوەفاكانی جارانن كە چەندین ساڵ و  دوای شەهیدبوونی كەڵەپیاوانی شۆڕش و كۆمەڵە و یەكێتی، بۆ خولەكێكیش بیری شەهید شەهاب و هاوڕێكانیان لە دڵی خۆیاندا بەرز رانەگرتووە، ئازایەتی و قوربانیدان و وەفایان لێوەفێرنەبوون، ئێستا خۆیان لێبووە بە پاڵەوانی رۆژگاری سەختی خەبات. ئەو ساتانەی کاکە شەهاب لە ژێر ئەشكەنجەی بەعسدا، خوێن لە جەستە و پەنجەكانی دەچۆڕا و ئامادەنەبوو وشەیەك لەسەر هاوڕێكانی بڵێت، ئەمان سەرقاڵی بەرژەوەندیە كەسیەكانی خۆیان و بوون. ئەوانەی دوێنێ لەبەردەم شاشەدا خۆیان بە هاوڕێ و نزیكەكانی شەهید کاکە شەهاب دەدایە قەڵەم، ئەوان هەمیشە و لە مێژووی خەبات و تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت، بە پێچەوانەی رێبازو بیروباوەڕەكانی کاکە شەهاب و هاوڕێكانی رۆیشتوون و هیچ وانەو رەوشتێكی لێوە فێرنەبوون.   ئەوانە چۆن لەروویان دێت باسی خەباتی کاکە شەهاب و هاوڕێکانی بكەن و خۆیان بخەنە هاوشانی، لەكاتێكدا هەر ئەمانەبوون هیچ نەما بە خەبات و نەبەردیەكانی کاکە شەهاب و هاوڕێ کانیان نەكەن؟ ئێمەی هاوڕ و دۆست و كەسوكاری شەهید شەهاب، ئەوە دەزانین یادكردنەوەی شەهیدەكان پیشەو ئاكاری مرۆڤە جوامێر و بەوەفاكانە، بەڵام بەهەموو ئەوانە دەڵێن، لە 46 ساڵی رابردوودا جوامێریەكمان لە ئێوە نەبینی، یادێكی سەروەرانەمان لە ئێوە نەبینی وەفا و ئاكارێكی پڕ شكۆمان لە ئێوە نەبینی، خێرە ئەمڕۆ لە پێناو چی مەرامێكی شەخسی  یادی شەهید شەهاب و هاوڕێکانی دەكەنەوە و خۆتان كردووەتە میراتگری؟ بەشێكی زۆر لە شاهیدی ئەو رۆژگارە سەختانە لەژیاندان، هەموو ئەوەیان بیرە كە ئێوە چۆن دەتانویست بۆ مەرامی شەخسی خۆتان مێژووی کاکە شەهاب و هاوڕێكانی بشوێنن و چەندین رێگەتان تاقیكردەوە، بەڵام گەلی خەباتگێڕی كورد زۆر لەوە وشیار بوو وە وشیار ترە كە ئێوەی بێوەفا و ناجوامێر، وەك چۆن لە رابردوودا نەتانوانی مێژوویان بشێوێنن، ئەمڕۆش ناتوانن بە مێژووی ناجوامێریتانەوە، مێژووی پڕ لە قوربانیدان و جوامێری کاکە شەهاب و هاوڕێكانی بشێوێنن.  دروود بۆ گیانی پاكی کاکە شەهاب و سەرجەم شەهیدانی كۆمەڵە و یەكێتی و كوردستان. ڕووناک شێخ جەناب

درەو: لە ماوەی یەك هەفتەدا (42) هاوڵاتی لە شارەكانی رۆژهەڵاتی  بەتەقەی راستەوخۆی هێزە ئەمنیەكانی ئێران شەهید بون و زیاتر لە ( هەزارو 500) كەسیش برینداربوون. لە بۆكان (12) شەهید، لە جوانڕۆ (7) شەهید، لە سنە (7) شەهید، لە مهاباد (4) شەهید. رێكخراوی مافی مرۆڤی هەنگاو ئاماری شەهیدانی یەك هەفتەی بڵاوكردەوە. لە ماوەی حەوتووی ڕابردوودا، لانی کەم ٤٢ هاووڵاتی کورد بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان کوژران و زیاتر لە ١٥٠٠ کەسیش بریندار بوون. بە پشتبەستن بە ئاماری تۆمارکراو لە ناوەندەی ئاماری ڕێکخراوی مافی مرۆڤی هەنگاو، لە ڕۆژی سێشەممە، ٢٤ی خەزەڵوەرەوە هەتا ڕۆژی دووشەممە، ٣٠ی خەزەڵوەر، لە بەرخۆدانی شارەکانی کوردستان لانی کەم ٤٢ هاووڵاتی لەلایەن هێزە حکومەتییەکان کوژران. بەپێی بەڵگەکانی بەردەستی هەنگاو، ٤٠حاڵەت بەرامبەر بە ٩٥٪، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان کوژراون، کە زۆربەیان سەر و سینگیان کراوەتە ئامانجی تەقەکان. هەروەها هاووڵاتییەک لەدوای ڕفاندنی لەلایەن هێزە حکومەتییەکان، لە ژێر ئەشکەنجەدا کوژرا و هاووڵاتییەکی دیکە بەهۆی سەختی برینەکەی لە ئەنجامی لێدانی چەقۆ کوژرا. پۆلێنبەندی ٤٢ هاووڵاتی کوژراو لە ٩ شاری کوردستاندا بە شێوەی خوراوەیە: شاری بۆکان ١٢ حاڵەت شاری جوانڕۆ ٧ حاڵەت شاری سنە ٧ حاڵەت شاری مەهاباد ٤ حاڵەت شاری پیرانشار ٤ حاڵەت شاری کامیاران ٢ حاڵەت شاری سەقز ٢ حاڵەت شاری دیواندەرە ٢ حاڵەت شاری دێولان ١ حاڵەت شاری بانە ١ حاڵەت شیاوی ئاماژە پێدانە، کە ئاماری کوژراوەکان لەم ڕێژەیە زۆرترە، کە تیمی لێکۆڵینەوەی هەنگاو دوای پشتڕاستکردنەوە و لێکۆڵینەوەی زیاتر ڕایاندەگەیێنێت. ڕێکخراوی مافی مرۆڤی هەنگاو، سەرەڕای شەرمەزارکردنی توندوتیژی لەڕادەبەدەری هێزە حکومەتییەکان بەرامبەر بە هاووڵاتییانی کورد، پێی وایە ڕووداوەکانی ٤٨ کاتژمێری ڕابردوو لە شارەکانی کوردستان و بەتایبەت جوانڕۆ، "کۆمەڵکوژی" بووە. هێرشی نیزامی بۆ سەر شارەکانی کوردستان، بە شێوەیەکی سیستامتیک و بەرفراوان بەمەبەستی تایبەتی کوشتنی تاکی کورد ئەنجام دەدرێت. ناوی کەسانی کوژران بە وردەکارییەوە: شەوی سێشەممە، ٢٤ی خەزەڵوەری ٢٧٢٢ ١-فواد محەممەدی خەڵکی کامێران، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری کامێران کوژرا. ٢-زانیار مورادی خەڵکی سنە، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری سنە کوژرا. ٣-عیسا بیگلەری خەڵکی سەوڵاوا، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری سنە کوژرا. ٤-سامان قادربەیگی خەڵکی بۆکان، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری بۆکان کوژرا. ڕۆژی پێنجشەممە، ٢٥ی خەزەڵوەری ٢٧٢٢ ١-دانیال پابەندی تەمەن ١٧ ساڵ و خەڵکی سەقز، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری سەقز کوژرا. ٢-بورهان کەرەمی خەڵکی کامێران، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری کامێران کوژرا. ٣-سالار موجاور خەڵکی بۆکان، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری بۆکان کوژرا. ٤-ئەسعەد ڕەحیمی خەڵکی بۆکان، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری بۆکان کوژرا. ٥-محەممەد حەسەن زادە خەڵکی بۆکان، بە لێدانی چەقۆ لەلایەن هێزە حکومەتییەکان کوژرا. ٦-فەرهاد خوسرەوی خەڵکی کرماشان، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری سنە کوژرا. ڕۆژی پێنجشەممە، ٢٦ی خەزەڵوەری ٢٧٢٢ ١-شاهۆ بەهمەنی خەڵکی سنە، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری سنە کوژرا. ٢- ئارام حەبیبی خەڵکی سنە، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری سنە کوژرا. ٣-عەبدوڕەحمان بەختیاری خەڵکی سەقز، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری سەقز کوژرا. ٤-هەژار مام خوسروەی خەڵکی بۆکان، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری بۆکان کوژرا. ٥- ئەمجەد عینایەتی خەڵکی بۆکان، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری بۆکان کوژرا. ٦-هیوا جان جان خەڵکی بۆکان، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری بۆکان کوژرا. ٧- ئازاد حوسێن پوور خەڵکی مەهاباد، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری مەهاباد کوژرا. ٨- مستەفا شەعبانی خەڵکی بۆکان، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری بۆکان کوژرا. ٩-ئومێد حەسەنی خەڵکی سنە، لەدوای دەستبەسەرکرانی لەژێر ئەشکەنجەی هێزە حکومەتییەکان لە شاری سنە گیانی لەدەست دا. ١٠-ئاسۆ قادری خەڵکی ڕەبەت، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری بانە کوژرا. ١١-غەفور مەولودی خەڵکی بۆکان، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری بۆکان کوژرا. هەینی، ٢٧ی خەزەڵوەری ٢٧٢٢ ١-محەممەد ئەحمەدی گاگاش خەڵکی مەهاباد، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری مەهاباد کوژرا. ٢-ئەمیر فەراستی شاد خەڵکی پیرانشار، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری پیرانشار کوژرا. ٣-میلاد مەعروفی خەڵکی بۆکان، کە پێشتر بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان بریندراکرابوو بەهۆی سەخی برینەکەیەوە گیانی لەدەست دا. ٤-سەید کەماڵ ئەحمەدپووری خەڵکی مەهاباد، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری مەهاباد کوژرا. ٥-مێهران ڕەحمانی خەڵکی مەهاباد، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری مەهاباد کوژرا. ٦-شەهریار محەممەدی خەڵکی بۆکان، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری بۆکان کوژرا. شەممە ٢٨ی خەزەڵوەری ٢٧٢٢ ١-فواد سواری خەڵکی دیواندەرە، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری سنە کوژرا. ٢- حەبیبوڵڵا فەتحی خەڵکی دیواندەرە، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری دیواندەرە کوژرا. ٣-حوسێن عەبدپەنا خەڵکی سنە، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری سنە کوژرا. یەکشەممە ٢٩ی خەزەڵوەری ٢٧٢٢ ١-عیرفان کاکایی خەڵکی جوانڕۆ، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری جوانڕۆ کوژرا. ٢-بەهالدین وەیسی تەمەن ١٦ ساڵ و خەڵکی جوانڕۆ، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری جوانڕۆ کوژرا. ٣-سولێمان شوکری خەڵکی بۆکان، کە پێشتر بریندارکرابوو، بەهۆی سەختی برینەکەیەوە گیانی لەدەست دا. ٤-موحسێن نیازی خەڵکی دێولان، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری دێولان کوژرا. ٥-جەلال قوربانی خەڵکی پیرانشار، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری پیرانشار کوژرا. ٦-تاهێر عەزیزی خەڵکی پیرانشار، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری پیرانشار کوژرا. ٧-کاروان قادر شوکری تەمەن ١٦ ساڵ و خەڵکی پیرانشار، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری پیرانشار کوژرا. دووشەممە ٣٠ خەزەڵوەری ٢٧٢٢ ١-ئیسماعیل گوڵ عەنبەر خەڵکی جوانڕۆ، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری جوانڕۆ کوژرا. ٢-جەوهەر فەتاحی خەڵکی جوانڕۆ، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری جوانڕۆ کوژرا. ٣-تەحسین میری خەڵکی جوانڕۆ، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری جوانڕۆ کوژرا. ٤-جەماڵ ئەعزەمی خەڵکی جوانڕۆ، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری جوانڕۆ کوژرا. ٥-مەسعوود تەیموری خەڵکی جوانڕۆ، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری جوانڕۆ کوژرا.  

  (درەو):  شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە بەهۆی تێكچوونی پەیوەندییەكانی لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی، سلێمانی بەجێهێشت‌و گەیشتە هەولێر، بڕیارە گەشتی دەرەوە بكات.  لەدوای دواین كۆبونەوەی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی كە رۆژی 8ی ئەم مانگە بەڕێوەچوو، بافڵ تاڵەبانی هەریەكە لە شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە‌و چەتۆ ساڵح بریكاری وەزیری ناوخۆی هەرێمی كوردستانی بانگهێشت كرد‌و ئاگاداری كردنەوە لەوەی نابێت بگەڕێنەوە بۆ هەولێر، ئەمەی وەكو فەرمانی یەكێتی پێ راگەیاندن.  بەڵام بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە دوێنێوە شۆڕش ئیسماعیل گەڕاوەتەوە بۆ هەولێرو چەند بەرپرسێكی یەكێتی ئاگاداركردووە لەوەی بەنیازە لە هەولێرەوە گەشتی دەرەوەی وڵات بكات‌و نیگەرانە لەو فشارانەی كە بافڵ تاڵەبانی خستویەتییە سەری.  (درەو) زانیویەتی، شۆڕش ئیسماعیل نیگەرانە لە بڕیارەكەی بافڵ تاڵەبانی‌و پێیوایە بیانوی پێدەگرن لەبارەی ئەو هەنگاوانەی كە بۆ رێكخستنەوەی هێزەكانی پێشمەرگە گرتویەتییە بەر.  بڕیارەكەی بافڵ تاڵەبانی بۆ دورخستنەوەی شۆڕش ئیسماعیل‌و چەتۆ ساڵح لە هەولێر هاوكاتە لەگەڵ تێكچوونی پەیوەندییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتی‌و بایكۆتكردنی كۆبونەوەكانی حكومەت لەلایەن قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیرانەوە كە تائێستاش بەردەوامە.  بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، بافڵ تاڵەبانی دەیەوێت هەریەكە لە شۆڕش ئیسماعیل‌و چەتۆ ساڵح لە پۆستەكانیان لابدات‌و كەسانی تر لە یەكێتی لە شوێنیان دابنێت، بەڵام مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت ئامادە نییە ئیمزا لەسەر ئەم گۆڕانكارییە بكات.  (درەو) زانیویەتی، چەتۆ ساڵح بریكاری وەزیری ناوخۆ چووەتە دەرەوەی وڵات و  نەگەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی ناوخۆ لە هەولێر، پێشتر سەركەوت حەسەن بریكاری پێشووی وەزارەتی ناوخۆ لە پشكی گۆڕان بە (درەو)ی راگەیاند، لەلایەن یەكێتییەوە كاندید كراوە بۆ وەرگرتنی پۆستی بریكاری وەزیری ناوخۆ لە شوێنەكەی چەتۆ ساڵح.  ئەم پەرەسەندنە لەكاتێكدایە بڕیارە لە  چەند رۆژی داهاتوودا وەفدێكی پارتی سەردانی یەكێتی بكەن بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی كێشەكانی نێوانیانەوە.  (درەو) زانیویەتی، یەكێك لە كێشەكانی یەكێتی پەیوەندیدارە بە گۆڕانكاریی لە هەندێك پۆستی حكومیدا كە تیمی پارتی لە حكومەت ئامادە نین ئیمزای لەسەر بكەن، ئەمە لەپاڵ كەیسی كوژرانی عەقید (هاوكار جاف)‌و گەمارۆدانی ماڵەكەی قوباد تاڵەبانی لە هەولێر‌و دۆخی دارایی‌و خزمەتگوزاریی لە سلێمانی.  یەكێتی سەرباری ئەوەی لەسەر ئاستی جێگری سەرۆك وەزیران بایكۆتی كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیرانی كردووە، بەڵام چەند وەزیرێكی ئەندامن لە وەفدی دانوستانكاری حكومەتی هەرێم لەگەڵ بەغدادو بڕیارە بەمزوانە وەفدەكە بچێتە بەغداد‌و ئەندامانی یەكێتیش بەشدار دەبن. 

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   ڕووخانی سێ خانوی خێزانێک لە سلێمانی بەسەریەکدا و گیان لەدەستدانی ژمارەیەکی زۆر لە ئەندامانی ئەو خێزانە، بە ھۆی لێچوونی گازی ئێڵ پی جی لە سیستمی شۆڤاژەوە، دەبێت بەرەو ئەو ڕاستییەمان ببات کە ئێمە لەبەردەم دیاردەیەکی تەواو تازەداین و تێگەیشتن لەو دیاردەیەش پێویستی بە ڕوانین و شیکردنەوەی تازە ھەیە. ئەو خاڵەی پێویستە لێیەوە دەستپێبکەین پێداگرتنە لەسەر ئەو ڕاستییە سادەیە کە ئەم تەقینەوەیە و ئەم داڕمانەی باڵەخانەیەک و ئەم مردنە دەستەجەمعییە، ھەموویان دیاردەی شارین و لەناو شاردا ڕووئەدەن. خودی مردنەکەش خۆی، مردنێکی شارییە و پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆی بەو مۆدێلە لە ”بەشاربوون“ەوە ھەیە کە لە دوو دەیەی دواییدا لە کوردستاندا ھاتونەتەکایەوە. پرۆسەی بەشاربوون بەو مانایەی بە ئینگلزیی پێیدەگوترێت ”ئوربانیزەیشن“. شار وەک شار تەنھا شوێنی پرۆسەی کۆمەڵایەتیی تازە نییە، تەنھا شوێنی کۆبوونەوەی خەڵکی جیاواز و شێوە ژیانی جیاوازی لەپاڵیەکدا نییە، بەڵکو شوێنی مردنی تازە و کارەساتی تازەشە. لە پەیوەندیدا بە ڕووداوەکەی گەڕەکی کازیوەوە، سلێمانی ڕووبەرێکی تازەیە بۆ شێوازێکی تازە لە مردن. مردنەکە خۆیشی پەیوەندیی بە جۆرێکی تایبەت لە ”پرۆسەی بەشاربوون“ی سلێمانییەوە ھەیە، نەک بە نەخۆشیی و پەتا و کارەساتی سروشتییەوە. ئەم جۆرە تازەیە لە مردن ڕووداوێکی مرۆڤکردە، بەرھەمی شێوازێکی تایبەتی کارکردنی مرۆڤە لەناو ژینگەکەی خۆیدا، پەیوەندیی بە شێوازێکی تازەی ھەندەسەی شارەوە ھەیە. ھەم نەخشەی خانوەکە و ھەم شوێنەکەی و ھەم ئەو کەرەستانەی لە دروستکردنیدا بەکارھێنراون و ھەم ئەو ئامێرانەی لەناویدا دانراون، نەخشە و شوێن و کەرەستە و ئامێری تازەن و بەشێکن لەو پرۆسەی بەشاربوونەی دوو دەیەیە لە ھەرێمدا، بەڕێوەدەچێت.  ئەم ھەندەسە تازەیەی شار، ھەندەسەی دابڕانی کەسەکان و بەشە جیاوازەکانی شارە لەیەکتری، ھەندەسەی دروستکردنی گیتۆ و ژیانی تەریب و بێپەیوەندییە لەنێوان بەشە جیاوازەکانی کۆمەڵگادا، ھەندەسەی دروستکردنی خانوبەرەیە بەشێوەیەکی خێرا کە بە جۆرێکی تازە لە دەوڵەمەندبوونی خێراوە گرێدراوە، ھەندەسەی مامەڵەکردنی شارە بە لۆژیکی بازاڕ نەک بە لۆژیکی دابینکردنی ژیانێکی گشتیی باش بۆ دانیشتوانەکەی، ھەندەسەی مامەڵکردنی شوێنی ژیانە وەک پرۆژەیەکی ئابوریی قازانج فڕێدەری خێرا، ھەندەسەی بازرگانیکردن بە کەرەستە و ئامێری خراپ و نەشیاوەوە، ھەندەسەی نەبوونی شارەزا و لێزانی پیشەیی لە بوارەکانی دانان و بەگەڕخستن و سیانەی وەرزیانەی ئەو کەرەستانە.   لە دوو دەیەی ڕابوردودا شار بووە بە یەکەی ھەرەسەرەکیی ناو ژیانی کۆمەڵایەتیی و ئابوریی و سیاسیی و فەرھەنگیی و دینیی کۆمەڵگای ئێمە. زۆرینەی دانیشتوانی ھەرێم لەناو شارە گەورەکاندا دەژین، ڕووداوە گەورەکانی ناو ژیانی ڕۆژانە و ژیانی کۆمەڵایەتیی و فەرھەنگیی و سیاسییش، ھەر لەناو شارەکاندا ڕووئەدەن. جۆرێک لە شڵەژانی گەورە لە شارەکاندا دروستبووە کە لە نووسینێکدا ناوی ”شڵەژانی پێوانەیی“م لێناوە، واتە شڵەژانی ئەو بەھایانەی کە باش لە خراپ ، دەشێت لە ناشێت، جوانیی لە ناشیرنیی. ھتد... لەیەکتری جیادەکەنەوە. بەڵام ئەوەی شوێنی سەرنج و لەسەروەستانە کورتکردنەوەی پرۆسەی بەشاربوونە لای ئەوانەی پرۆسەکانی بەشاربوون لە دونیای ئێمەدا بەڕێوەدەبەن،، لە دروستکردنی خانوبەرە و بازاڕ و مۆڵ و شوێنی گشتیی تازەدا، کەزۆرجار ئابورییەکی پڕ گەندەڵیی ژێرخانەکەیەتی و بەدەستھێنانی قازانجی خێرا و پاراستنی لۆژیکی قۆرخکردن، ئاراستەی دەکات.  ئەوەی لەم مۆدێلە تایبەتەی بەشاربووندا غائیبە وێناکردنی شارە وەک ماف. شار وەک ڕووبەر و پانتاییەک بۆ ماف، لەوانەش، بۆ نموونە، مافی ھەبوونی کۆمەڵێک مافی سەرەکیی و بنەڕەتیی کە بریتین لە: مافی ھەبوونی ماڵ، ھەبوونی ئاسایشی کۆمەڵایەتیی، ھەبوونی کار، ھەبوونی ئاستێک لە ژیانی گونجاو، ھەبوونی شوێنی یاریی و پشوودان، ھەبوونی توانای دەستگەیشتن بە زانیاریی، ھەبوونی ئازادیی خۆڕێکخستن و کۆبوونەوە، ھەبوونی ئاو و خۆراک، ھەبوونی توانای بەشداربوون و تەعبیرکردن لە خود، ھەبوونی خزمەتگوزاریی تەندروستیی و خوێندن و پەروەردە و ڕۆشنبیریی، ھەبوونی ژیانی تایبەت و ئاسیش، ھەبوونی ژینگەیەکی پاکژ و تەندروست، ھتد... ئەمە جگە لە مەسەلەی پاراستنی پلورالیزم و فرەڕەنگیی کولتوریی و دینیی و سیاسیی و شێوەژیان لە شاردا، ئینجا پاراستنی مێژو و شوناسی فەرھەنگیی شار و پاراستنی ژیانی کۆمەڵایەتیی، لەناویدا.  ئەوەی لە دونیای ئێمەدا غائیبە بەشی ھەرەزۆری ئەم مافانە و وێنانەکردنی شارە وەک ماف، دابڕانی پرۆسەی بەشاربوونە لە دەستەبەرکردنی ئەم مافانە. لەباتی وێناکردنی شار وەک یەکەیەکی گشتیی و ھاوبەشی خاوەن ماف وێناکردنیەتی وەک کۆمەڵێک گیتۆی کۆمەڵایەتیی لەیەکتری دابڕاو و سەرزەمینێک بۆ کەڵەکەکردنێکی بێچاودێریی سەرمایە. گیتۆی تایبەتی فیرعەونەکان بە دابڕاوی لە ڕووبەرێکی گەورەی کەم تا زۆر فەرامۆشکراو، بۆ ئەوانیتر. کە باس لە مافی ئاسایش لە شاردا دەکرێت، تەنھا باس لە مافی پاراستنی ھاوڵاتیان لە دەستدرێژیی و توندوتیژیی و سوکایەتیپێکردن ناکرێت، بەڵکو مافی پاراستنیشیانە لە ئەگەری ڕوودانی ئەو جۆرە کارەساتەی لە گەڕەکی کازیوە، ڕوویدا. کارەساتێک کە پەیوەندیی بە جۆری غازی بەکارھێنراو و بە شێواز و کەرەستەکانی دروستکردنی خانوەکان و بەنەبوونی سیانە و پشکنینی ڕێکخراوەوە، ھەیە. بە کورتییەکەی، ئەم جۆرە کارەساتە پەیوەندییەکی پتەویان بە غیابی وێناکردنی شارەوە ھەیە وەک ماف، لەناویاندا مافی ھەبوونی ئاسیش. بۆیە ئەوەی پێویستە لە خوێندنەوەماندا بۆ ئەم کارەساتە ئینسانییە ئەنجامیبدەین بەستنەوەی شێوازی تۆقێنەرانەی مردنەکەیە بە دیاردەی بەشاربوونێکی تایبەتەوە، کە دەشێت ناوی ”بەشاربوونی نابەرپرسیارانە“ی لێبنێین. ئەم شێوازە تایبەتەی بەشاربوون لەھەناوی زۆرێک لە پرۆسەکانیدا بێنرخکردنێکی بەردەوام و سیستماتیکی ژیانی ئەو دانیشتوانەی ھەڵگرتوە کە لەناویدا دەژین. ژیان بۆ ئەوەی ببێت بە ژیان پێویستیی بەوەیە خەمی لێبخورێت و مشوری پێداویستییە سەرەکییەکانی بخورێت،.بەڵام ئەم شێوازە لە ”بەشاربوونی نابەرپرسیارانە“ باز بەسەر ئەو پرنسیپە سادە و سەرەکییانەدا ئەدات و لۆژیکی قازانجێکی خێرا و چاودێرینەکراو ئاراستەیدەکات.   ئەم کارەساتە ئەمڕۆکە لە ماڵی ئەو ھاوڵاتیانەدا لە گەڕەکی کازیوە لە سلێمانی ڕوویدا، بەڵام ئەگەری چەندبارەبوونەوەی لە فۆرم و شێوازی جیاوازدا، لە شارەکانی ترى ھەرێمدا، ئەگەرێکی گەورە و ئامادەیە. ھۆکاری سەرەکیی دووبارەبوونەوەکەش ئەو فۆرمی ”بەشاربوونی نابەرپرسیارانە“ یە کە باسمکرد، فۆرمێک  لە ھەموو شارەکانی ھەرێمدا بەخەستیی ئامادەیە و کاریگەریی دوورخایەنی ھێجگار نێگەتیڤی لەسەر ژیانی ئەوانە دەبێت، کە لەو شارانەدا دەژین. پرسیارەکە ئەوەیە ئایا ئەو ماتەمینە گەورەیە کە بۆ ئەم ڕووداوی مردنە بەکۆمەڵە ھاتۆتەکایەوە دەتوانێت ببێت بە خاڵی وەرچەرخان لە پێداچوونەوەیەکی ڕەخنەییانەی ھەمەلایەنةدا بەکۆی ئەو ھەندەسە تایبەتەی ”بەشاربوونی نابەرپرسیارانە“ لە ھەرێمدا؟ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە بە بەڵێ ھێجگار زەحمەتە، ئەگەر مەحاڵ نەبێت. لە سەرێکەوە خەریکە خودی ماتەمینییەکە بە حیزبیی و بە سیاسیی دەکرێت، بەمەش ھەم نمایشی سیاسیی شوێنی بیرکردنەوەی ڕەخنەیی دەگرێتەوە ھەم ئەو ڕەھەندە گشتییە لە ماتەمینییەکە دەسێندرێتەوە کە بە پرۆسەی دروستکردنی شارەکانەوەی، دەبەستێتەوە. لەسەرێکی دیکەوە ژێرخانی پرۆسەی بەشاربوون لە ھەرێمدا ھێندە گەندەڵ و قۆرخکراوە، ھێندە بەشێکە لە گرێدانێکی گەورە و ھەمەلایەنی کایەی سیاسیی و کایەی ئابوریی بەیەکەوە، دەتوانێت کارەساتی لەم شێوەیەش بێ بەجێھێشتنی کاریگەرییەکی ئەوتۆ، تێپەڕێنێت.