درەو: لە لێدوانێكی تایبەتدا بۆ (درەو) بەڕێوەبەری راگەیاندنی دەزگای ئاسایشی هەرێم دەڵێت: (ئارام حەسەن و شەرمین عەلی) لەلایەن ئاسایشەوە دەستگیركراون، بە پێی مادەی (341) تایبەت بە خراپ بەكارهێنانی دەسەڵات. عەقید سەلام عەبدولخالق بەڕیوەبەری راگەیاندن و پەیوەندییە گشتیەكانی دەزگای ئاساییشی هەرێمی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند: (ئارام حەسەن و شەرمین عەلی) لەلایەن ئاسایشەوە دەستگیركراون، بە پێی مادەی (341) لە یاسای سزادانی عێراقی و بە فەرمانی دادوەری لێكۆڵینەوە دەستگیركراون مادەكە تایبەتە بە خراپ بەكارهێنانی دەسەڵات، (سو‌ء استعمال السلطە) لە ئێستادا كەیسەكەیان لەژێر لێكۆڵینەوەدایە. ئارام حەسەن، پێشتر بەرپرسی پەیوەندییەكانی دەروازەی پەروێزخان و شەرمین عەلی بەرپرسی راگەیاندنی دەروازەكە بووە، دواتر بە فەرمانی وەزیری دارایی راژەكەیان لە دەروازەكەوە گوازرایەوە بۆ بەڕێوبەرایەتی باجی خانوبەرەی گەرمیان، شەرمین عەلی رۆژنامەنووس بووەو بۆ ماوەی چەند ساڵێك پەیامنێری كەناڵی (KNN) بوو. نیوەڕۆی چوارشەمە (26ـی نیسانی 2023)، ئارام حەسەن و شەرمین عەلی كە فەرمانبەری بەڕێوەبەرایەتی باجی خانوبەرەی گەرمیانن، لە ماڵەكەی خۆیاندا لە گەڕەكی شەهیدانی كەلار دەستگیركران، كەسوكاریان رایانگەیاند كە لەلایەن هێزێكەوە براون و چارەنووسیان نازانرێت.

(درەو): توێژینەوەی سەنتەری ئیمارات بۆ سیاسەت وەرگێڕانی: درەو  خاڵە سەرەكییەكان:  •    بەمدواییە چەندین ناكۆكی لەنێوان محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق‌و محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران‌و لە پشتی ئەویشەوە هێزەكانی "چوارچێوەی هەماهەنگیی" سەریهەڵداوە. لە گرنگترینیان، ناكۆكی لەسەر بڕیارەكانی سودانی سەبارەت بە دابەشكردنی ژمارەیەك لە پۆستە حكومییەكان‌و، ناكۆكی لەبارەی بودجەی گشتی فیدراڵ.  •    ئەم ناكۆكیانە بووە هۆی سەرهەڵدانەوەی قسەكردن لەبارەی ئەگەری دووبارەبوونەوەی سیناریۆی "لەكارلادانی حەلبوسی"، بەتایبەتیش هاوكات لەگەڵ لێدوانی ئاشكرای "هاوپەیمانی عەزم" سەبارەت بە هەنگاوەكان لەمبارەیەوە. بەڵام سەركەوتنی پرۆسەی لەكارلادانی حەلبوسی لە بنەڕەتەوە بڕیارێكی سوننی نییە، بەڵكو وابەستەیە بە ئیرادەی بكەری سیاسی شیعەوە. •    بەردەوام ئاماژەدانی هێزەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بە لەكارلادانی سەرۆكی پەرلەمان بەبێ هەڵگرتنی هیچ هەنگاوێكی راستەقینە، پێدەچێت بۆ دروستكردنی فشاری زیاتر بێت لەسەر حەلبوسی بۆ ئەوەی سازشی زیاتری پێبكەن.  بەمدواییە داواكاری ژمارەیەك لە سیاسەتمەدارانی سوننە‌و شیعە لە عێراق بۆ لەكارلادانی محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان زیادی كردووە، وا دەردەكەوێت بەشێك بێت لە شەڕێكی كراوە بۆ دووبارە داڕشتنەوەی دۆخی سیاسی سوننەو، رەنگدانەوەی ئەو ناكۆكیانە بێت كە لەناو ئەو ئیئتیلافەدا هەیە كە حكومەتی محەمەد شیاع سودانی دروستكردووە.  ئەم توێژینەوەیە رۆشنایی دەخاتە سەر پاشخانی ئەم ناكۆكییە، رەهەندەكانی‌و، سیناریۆ چاوەڕوانكراوەكانی. پێشەكییە بنەڕەتییەكان بۆ تێكەیشتن لە دۆخی سوننەی عێراق هەندێك پێشینەی گرنگ هەیە كە دەبێت لە هەر شیكارییەكدا بۆ دۆخی سوننەكان لە عێراق، بخرێنە چوارچێوەوە. یەكەم، لە دۆخی سیاسی سوننەدا ناكرێت باس لە پارتی سیاسی پێگەیشتوو و رێكخراو بكرێت، چونكە ئەوەی هەیە لە قەوارە سیاسییەكان لە باشترین حاڵدا كۆمەڵێك گردبوونەوەی سیاسی- بەكاربەرن كە لە دەوری كەسێكی دیاریكراو لەسەر بنەمای سێ هۆكار دروستكراون: پۆستی فەرمی، توانای دارایی بۆ دابینكردنی پارە‌و، پەیوەندی لەگەڵ هێزە شیعەكاندا. بۆیە هێزی هەر حزب‌و كوتلەیەكی سیاسی سوننە پشت بەو قوڕە دەبەستێت كە ئەو سێ هۆكارە دروستی دەكەن.  دووەم: لەدوای ساڵی 2014وە، ئیتر هیچ سیمایەكی ناسنامەی سیاسی سوننە نەماوە، بەتایبەتیش دوای ئەوەی بكەری سیاسی شیعە توانی توێژێكی سیاسی سوننە دروست بكات كە بەشێوەیەكی گەورە پشت بە پشتیوانی ئەو ببەستێت‌و، دواتریش بوون‌و بەردەوامی خۆی ببەستێتەوە بە پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەو بكەرە نەك ئەوەی نوێنەرایەتی راستەقینەی داواكارییەكانی كۆمەڵگەی خوجێی سوننەو خواستەكانی بكات.  سیێەم: پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران زیاتر لە پۆستە سەرۆكایەتییەكانی تر دەكەوێتە ژێر كاریگەریی گۆڕانی تەرازووی سیاسی هێزەوە، هەربۆیە بەپێچەوانەی پۆستی سەرۆك كۆمارو سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانەوە، سەرۆكی پەرلەمان بەئاسانی لادەبرێت؛ بەگوێرەی دەستور ناتوانرێت سەرۆك كۆمار لابدرێت مەگەر دوای ئەوەی لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە لە تەنیا سێ حاڵەتدا تاوانبار بكرێت كە ئەوانیش: شكاندنی سوێندنی دەستوریی، پێشێلكردنی دەستور، ناپاكی گەورە. تا ئەم ساتەش یاسایەك نییە كە ئەم دادگایكردنە رێكبخات.  هەروەها ناتوانرێت متمانە لە سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران بسەندرێتەوە مەگەر لەسەر داوای یەك لەسەر پێنجی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران، ئەمەش بەمەرجێك ئەم هەنگاوە دوای ئەوە بێت لە ئەنجومەنی نوێنەران پرساندنی سەرۆك وەزیران كرابێت، ئەم پرساندنەش دەكرێت پەكبخرێت (وەكو ئەوەی نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشووتر كردی كاتێك رەتیكردەوە تا كۆتایی ولایەتی یەكەمی سەرۆكایەتییەكەی ئامادەی پرساندن بێت)، هەروەك بوونی كوتلەیەكی شیعە كە لە نیوە+1 زیاترە لەناو ئەنجومەنی نوێنەراندا وادەكات سەندنەوەی متمانە بە زۆرینەی رەها لەڕووی كردارییەوە زۆر ئەستەم بێت بەبێ دروستكردنی بڕیارێك كە زۆرینەی هێزە شیعەكان پاڵپشتی لێبكەن.  بەڵام سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران، دەكرێت ئەنجومەنی نوێنەران لەكاری بخات بە زۆرینەی رەهای ژمارەی ئەندامەكانی‌و لەسەر داوای تەنیا یەك لەسەر سێی ئەندامانی ئەنجومەن (بەگوێرەی یاسای گۆڕینی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران)، واتە تەنیا بەوەی 110 ئەندام داواكارییەك پێشكەش بكەن بۆ لادانی لە پۆستەكە بەهەر مەبەستێك بێت، داوای ئەوەی 165 یان 166 دەنگ بەدەستدەهێنێت، لادەبرێت (هەڵبەت بە لێكدانەوەی جیاواز بۆ بابەتی زۆرینەی رەها). ئەم نەرمیە كە وا دەكات ئەوانەی ئەم پۆستە وەردەگرن لە دۆخێكی لاوازدا بن.  حەلبوسی‌و ولایەتی دووەم هەڵبژاردنی پێشوەختەی ئەنجومەنی نوێنەران كە لە ئۆكتۆبەری 2021 بەڕێوەچوو، بە سەركەوتنی گەورەی "حزبی تەقەدوم" كۆتایی هات كە محەمەد حەلبوسی سەرۆكایەتی دەكات (37 كورسی بەدەستهێنا)، دواتریش توانی ئەو پەرلەمانتارانە بەلای خۆیدا رابكێشێت كە بەشێوەی سەربەخۆ خۆیان كاندید كردو لە هەڵبژاردن سەركەوتن كە ژمارەیان 5 پەرلەمانتار بوو، بەمەش ژمارەی ئەندامانی حزبەكە گەیشتە 42 پەرلەمانتار.  ئەم بردنەوەیە وایكرد هێزە نەیارەكانی حەلبوسی لە گردبونەوەیەكدا دژی ئەو كۆببنەوە كە هاوپەیمانێتییەكە بەناوی "هاوپەیمانی عەزم"، 32 پەرلەمانتار لەخۆدەگرێت، 16 كورسی هاوپەیمانی عەزم، 3 كورسی بزوتنەوەی حەسم، 4 كورسی جەماوەری نیشتمانی، پەرلەمانتارانی سوننەی هاوپەیمانی "عەقدی نیشتمانی" بە سەرۆكایەتی فالح فەیاز كە 3 پەرلەمانتارن، ئەمە لەپاڵ 6 پەرلەمانتاری سەربەخۆ. ئەم هاوپەیمانێتییە ئاڵنگارییەكی گەورەی بۆ دەرفەرتی گەڕانەوەی دووەمی حەلبوسی بۆ پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران دروستكرد، بەتایبەتیش لەبەر رۆشنایی ململانێی شیعە- شیعەی نێوان "رەوتی سەدر"‌و "چوارچێوەی هەماهەنگیی" كە هەموو ئەو هێزە شیعانە لەخۆدەگرێت هەستیان بە هەڕەشە كرد لە ئەگەری كۆنترۆڵكردنی حكومەت لەلایەن سەدرییەكانەوە، هەروەها لەبەر رۆشنایی خستنەڕووی بیرۆكەی "حكومەتی زۆرینە" لەلایەن موقتەدا سەدرەوە كە بەلای ئەوەوە مەبەست لێی حكومەتێكی ئیئتیلافی بوو كە هەموو هێزە شیعە‌و سوننە‌و كوردییەكان لەخۆنەگرێت، بەڵكو بەشێكیان لەخۆبگرێت‌و ئەوانی تریان ببن بە ئۆپۆزسیۆن.  "چوارچێوەی هەماهەنگیی" بەتوندی پاڵپشتی لە پێكهێنانی "هاوپەیمانی عەزم"كرد، نەك هەر ئەمە، بەڵكو بەشێوەیەكی راستەوخۆش دەستوەردانی كرد بۆ ئەوەی هەندێك لە هێزە سوننە هاوپەیمانەكانی بكەری سیاسی شیعە (هاوپەیمانی حەسم) یان هەندێك لەو پەرلەمانتارانەی كە لەسەر لیستەكانی "چوارچێوەی هەماهەنگیی" سەركەوتبوون بۆ پەرلەمان، پەیوەندی بە هاوپەیمانێتییەكەوە بكەن، هەمان حاڵەتیش بۆ ئەو سێ پەرلەمانتارەی سوننە كە لەسەر هاوپەیمانی "عەقدی نیشتمانی" سەركەوتبوون بۆ پەرلەمان، یان پەرلەمانتارانی بەروكەش سەربەخۆ بەڵام لایەنگری هەندێك لە هێزەكانی "چوارچێوەی هەماهەنگیی".  هەروەك هێزەكانی "چوارچێوەی هەماهەنگیی" خۆیان كارەكتەری سەرەكی بوون لەو لێكترازانەی كە لەناو "هاوپەیمانی عەزم" روویدا، دوای رێككەوتنی خەمیس خەنجەری رێبەری هاوپەیمانێتییەكە لەگەڵ "حزبی تەقەدوم" بۆ پێكهێنانی هاوپەیمانێتییەك بەناوی "سیادە"، ئەوەش كاتێك بوو كە ویستی پاڵ بەو هێزانەوە بنێت بۆ ئەوەی داواكارییەك پێشكەشی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان بكەن بۆ گۆڕینی سەرۆكی هاوپەیمانێتییەكە (ئەمە موسەننا سامەڕایی كرد بە سەرۆكی نوێی هاوپەیمانێتییەكە)‌و، دواتریش هێشتنەوەی "هاوپەیمانی عەزم" بە دوور لە "هاوپەیمانی سیادە"، پاشان‌و لە كاتێكی تردا فشاركردن لە ئەحمەد جبوری (ئەبو مازن) بۆ كشانەوە لە هاوپەیمانێتییەكە، ئەمەش بە هەمان شێوە لەبەرامبەر تێپەڕاندنی هەندێك لە بەرژەوەندییەكانی‌و پەكخستنی لێپێچینەوە یاساییەكانی.  بەڵام ئەو هاوپەیمانێتییە سێقۆڵییەی كە لە "رەوتی سەدر"‌و "هاوپەیمانی سیادە"‌و "پارتی دیموكراتی كوردستان" پێكهات، ئەوكات بەهۆی قەبارەیەوە لەڕووی ژمارەوە توانی سەرباری هەوڵەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بۆ پەكخستنی، دانیشتنی هەڵبژاردنی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران تێپەڕێنێت‌و پۆستی سەرۆكی پەرلەمان بۆ محەمەد حەلبوسی نوێ بكاتەوە، ئەمەش چ لەرێگەی پێشكەشكردنی كاندیدێكی سوننە بۆ ئەم پۆستە یان لەڕێگەی دروستكردنی تەنگژە بۆ دواخستنی دانیشتنەكە یاخود رۆشتن بۆ دادگای باڵای فیدراڵی لەپێناو بەردەوامیدان بەم پەكخستنە لەرێگەی دەركردنی فەرمانێكی سالاری "ولائی" بۆ سڕكردنی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی نوێنەران، بەڵام دواجار بە رەتكردنەوەی ئەو تانانەی كە لەبارەی نایاسایبوونی ئەو دانیشتنە تۆماركرابوون، لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە، بابەتەكە یەكلابووەوە.  لەگەڵ ئەوەشدا، "چوارچێوەی هەماهەنگیی" توانی بڕیاری دادگای فیدراڵی لەبارەی لێكدانەوەی ئەو ماددەی دەستور بەدەستبهێنێت  كە باس لە نیسابی دانیشتنی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار دەكات، دادگا فتوای دا بەوەی ئەو دانیشتنە دەبێت نیسابەكەی دوو لەسەر سێ بێت، ئەمە بوو كە ئەگەری هەڵبژاردنی كاندیدی "پارتی دیموكراتی كوردستان"ی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار پەكخست كە لەلایەن سەدرو سیادەوە پاڵپشتی لێدەكرا، ئەمەش بەواتای پەكخستنی پێكهێنانی حكومەت بوو لە هەنگاوی دواتردا.  پاشان هەنگاوە كتوپڕەكەی موقتەدا سەدر هاتە ئاراوە، كە بووە هۆی دەستلەكاركێشانەوەی پەرلەمانتارانی رەوتی سەدر (ژمارەیان 73 پەرلەمانتار بوو)، كە جارێكی تر نەخشەی هاوپەیمانێتییەكانی لەناو ئەنجومەنی نوێنەراندا داڕشتەوە، بەجۆرێك "سیادە"‌و "پارتی دیموكراتی كوردستان" هاوپەیمانێتی بكەن لەگەڵ "چوارچێوەی هەماهەنگیی"دا، ئەمجارە بۆ پێكهێنانی ئیئتیلافی "ئیدارەی دەوڵەت"، یەكێك لە بەرهەمەكانی ئەم هاوپەیمانێتییە رێككەوتن بوو لەسەر جوڵەیەكی نمایشیی كە خۆی دەبینییەوە لە دەستلەكاركێشانەوەی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران لە پۆستەكەی كە  بە پاڵپشتی سەدرییەكان‌و ناڕەزایەتی "چوارچێوەی هەماهەنگیی" پێی گەیشتبوو، لەگەڵ دەنگدانی ئەنجومەنی نوێنەران (بە پەرلەمانتارانی چوارچێوەی هەماهەنگیشەوە) بە رەتكردنەوەی دەستلەكاركێشانەوەكە، بۆ ئەوەی ئەمە ببێت بە هەڵبژاردنەوەی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران بەڵام ئەمجارەیان بە پاڵپشتی "چوارچێوەی هەماهەنگیی". بەردەوامی گومان بەڵام ئەم نوێكردنەوەی متمانەیە ئەو راستییەی نەشاردەوە كە هەندێك لە هێزەكانی ناو "چوارچێوەی هەماهەنگیی" هێشتا هەر بەردەوامبوون لە تەماشاكردنی حەلبوسی وەكو "خیانەتكارێك"، بەتایبەتیش ئەو هێزانە هەمان ئەو هێزانە بوون كە ساڵی 2018 ئەویان گەیاندە پۆستەكە، بەدیاریكراویش هەردوو كوتلەی "دەوڵەتی یاسا" بە سەرۆكایەتی نوری مالیكی‌و هێزە وەلائییەكانی وەكو "عەسائیبی ئەهلی حەق". بۆیە ئەم هێزانە پاڵپشتییان لە "هاوپەیمانی عەزم" كرد بۆ بەدەستهێنانی پشكێكی گەورەتر لە قەبارەی ژمارەیی خۆی لە دابەشكردنی وەزارەتەكاندا (دوو وەزارەتی بەدەستهێنا كە وەزارەتەكانی بەرگری‌و پەروەدەیە)، یان دابەشكردنی پۆستەكانی تر‌و، هەركاتێكیش پێویست بووبێت، هاوپەیمانێتییەكەی بۆ دژایەتی حەلبوسی بەكارهێناوە.  ئەمەش بوو بەهۆی دروستبوونی ئەو هەستە لەلای محەمەد حەلبوسی كە بە بەرنامە هەوڵێك هەیە بۆ لاوازكردنی‌و، بەگوێرەی هەندێك راپۆرت محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران بڕیاری لەبارەی 15 پۆستی حكومییەوە داوە كە بەگوێرەی رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەت بڕیار بووە بدرێت بە هاوپەیمانی "سیادە"، بەڵام ئەو لەمبارەیەوە نەگەڕایەوە بۆ هاوپەیمانێتییەكە.  بەمدواییەش، روبەڕووبونەوەی لەنێوان حەلبوسی‌و سودانی روویدا، بەهۆی ناكۆكی لەبارەی بودجەی گشتی فیدراڵ، كە سودانی دەیەوێت بۆ سێ ساڵ بێت نەك تەنیا بۆ یەك ساڵ‌و، حەلبوسیش ئەمە رەتدەكاتەوە چونكە پێیوایە بەمە فشار لە حكومەت دەكات‌و دەتوانێت سازشی پێبكات‌و بودجەی ساڵانەی بەسەردا دەسەپێنێت، ئەمە سەرباری ناكۆكییەكان لەبارەی بڕگەكانی خودی بودجەكەوە. بودجەی گشتی فیدراڵی لە عێراق تەنیا بەڵگەنامەیەكی ئابوری نییە، بەڵكو بەڵگەنامەیەكی سیاسیشە كە دیزاینەكەی ملكەچە بۆ پەیوەندییەكانی هێز‌و بنەماكانی سەرمایەگوزاریی لە دارایی گشتیدا، ئەمەش بەهۆی ئەوەی دەسەڵاتەكانی دەوڵەت‌و دامەزراوەكانی بوون بە كانتۆنی بكەرە سیاسییەكان، سەرەتا لە ساتی ئامادەكردنییەوە لە وەزارەتەكانی دارایی‌و پلاندانان تا كۆتایهاتن لە ساتی پەسەندكردنی لە ئەنجومەنی نوێنەران، ئەوەش هۆكاری سەرەكییە لە توندبوونەوەی ئاڵۆزی لە پەیوەندی نێوان حەلبوسی لەلایەك‌و محەمەد شیاع سودانی‌و "چوارچێوەی هەماهەنگیی" لەلاكەی تر.  ئەم ئاڵۆزییە هاوكاتە لەگەڵ كێشەیەكی تردا پەیوەندیدار بە تەنگژەیەك كە ناوی لێنراوە "زەوییەكانی الوفا‌و" لە پارێزگای ئەنبار، كە وابەستەیە بە پرۆسەكانی دەستگرتن بەسەر ئەو زەوییانەی كە هی دەوڵەتن‌و لە پارێزگاكەدا فرۆشراون بە هاوڵاتیان، دەوترێت ئەمە بەسەرپەرەشتی حەلبوسی بوو كە وەكو كانتۆنێكی تایبەت بەخۆی مامەڵە لەگەڵ ئەنباردا دەكات. سودانی سورە لەسەر بەردەوامیدان بە لێكۆڵینەوەكان لەبارەی ئەو دۆسیەوە، بەشێوەیەكی كردەییش دەستەی نەزاهە ژمارەیەك لە تۆمەتبارانی راگرتووە‌و لێكۆڵینەوەی لەگەڵ هەندێكی تریان كردووە، لەناویاندا پارێزگاری ئەنبار (ئەم ئۆپراسیۆنە "گەورەو بێوێنە" وەكو ئەوەی دەستەی نەزاهە وەسفیكردووە، لە رۆژی 4دا بووە، واتە رۆژی دوای ئەو مۆڵەتەی كە سەرۆكی پەرلەمان بەخۆی بەخشی)، سەرباری ئەوەی هەمان دەستە لە بەیاننامەیەكدا رەتیكردەوە رەهەندی سیاسی لەم دۆسیەیەدا هەبێت، بەڵام كات‌و سروشت‌و راستی ملكەچبوونی دەستەكە بۆ كاریگەریی سەرۆك وەزیران‌و هاوپەیمانی شیعە، ئاماژە بە پاڵنەرە سیاسییەكانی پشت "سوربوون"لە مامەڵەكردن لەگەڵ دۆسیەكەدا دەكات. ناكۆكی نێوان حەلبوسی‌و هەندێك لە لایەنەكانی "چوارچێوەی هەماهەنگیی" بەشێوەیەكی خێرا لە ژوورە داخراوەكانەوە بوو بە ناكۆكییەكی ئاشكرا، بەهۆی فشاری "چوارچێوەی هەماهەنگیی" بۆ پێشكەشكردنی پرۆژەی بودجەی گشتی بۆ ساڵانی 2023و 2024و 2025 بۆ خوێندنەوەی یەكەم كە رێخۆشكەرە بۆ ئەوەی دواتر پەسەند بكرێت، سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی ناچار كرد بۆ ماوەی 15 رۆژ مۆڵەت بەخۆی بدات، ئەمەش  وەكو جۆرێك لە ناڕەزایەتی شاراوە دژی یاسای بودجە. لەگەڵ ئەوەشدا، "چوارچێوەی هەماهەنگیی" سەركەوتوو بوو بەتایبەتی دوای ئیمزاكردنی رێككەوتنی تایبەت بە نەوت‌و پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجە‌و دواتر بێلایەنكردنی كورد لەوەی پەرلەمان لە رۆژی 5ی نیساندا بە سەرۆكایەتی جێگری یەكەمی سەرۆكی پەرلەمان خوێندنەوەی یەكەمی بودجە تەواو بكات، ئەمە بوو كە حەلبوسی ناچار كرد مۆڵەتەكەی تەواو بكات‌و بگەڕێتەوە بۆ سەرۆكایەتی پەرلەمان بۆ تەواوكردنی خوێندنەوەی راپۆرتی لیژنەی دارایی تایبەت بە پرۆژە یاسای بودجە وەكو ئامادەكارییەك بۆ پەسەندكردنی. تا ئەم ساتە روون نییە ئایا رێككەوتنێك لەم گەڕانەوەیەدا هەبووە بەر لە تەواوكردنی مۆڵەتەكەی یان حەلبوسی هەستی بەوە كردووە نائامادەگیی ئەو، پرۆسەی تێپەڕاندنی یاسای بودجە ئاسانتر دەكات بەبێ ئەوەی توانای هەبێت لەبەرژەوەندی خۆی قسەیەكی تێدا بكات، ئەمە بوو كە ناچاری كرد بگەڕێتەوە.  ئەم ناكۆكییە بووە هۆی نوێكردنەوەی قسەوباسەكان سەبارەت بە ئەگەری دووبارەبوونەوەی سیناریۆی "لەكارلادانی حەلبوسی"، بەتایبەتیش هاوكات لەگەڵ لێدوانە ئاشكراكانی "هاوپەیمانی عەزم"دا سەبارەت بە هەنگاوەكان لەوبارەیەوە. راستە ئەمە جاری یەكەم نییە بانگەوازی لەمجۆرە لەلایەن "هاوپەیمانی عەزم"ەوە دەكرێت، بەڵام ئەمجارە جددی تر دەركەوت، بەتایبەتی دوای زیادبوونی ناكۆكییەكان لەناو "هاوپەیمانی سیادە"‌و جیابوونەوەی كۆمەڵێك پەرلەمانتاری گرنگ لێی، لەكۆتایشدا پێدەچێت ئەمڕۆ حەلبوسی لە لاوازترین دۆخی خۆیدا بێت.  هەمیشە ئاماژەدان بە لەكارلادان جۆرێكە لە فشارو ئیبتیزاز، بەڵام سەركەوتنی پرۆسەی لەكارلادان لەبنەڕەتەوە بڕیارێكی سوننی نییە، بەڵكو بڕیارێكە كە وابەستەیە بە ئیرادەی بكەری سیاسی شیعەوە، بۆیە ناتوانرێت بەتەنیا پشت بە دیمەنی سیاسی سوننە یان لێدوانی تایبەت بەم بابەتە ببەسترێت، وەك روونە تا ئەم ساتە بڕیارێكی كۆتایی شیعە سەبارەت بە لادانی حەلبوسی بوونی نییە؛ ئەو بڕیارەش تەنیا ملكەچ نییە بۆ پاڵنەریی لۆكاڵی، بەڵكو پاڵنەری ناوچەیش كاریگەریی خۆی هەیە، لۆژیكی نییە "چوارچێوەی هەماهەنگیی" هەنگاوێكی لەمجۆرە هەڵگرێت دوور لە هەڵوێستی ئێران، بەتایبەتیش دوای نزیكبوونەوەی ئەمدواییەی نێوان سعودیە‌و ئێران.  سیناریۆ چاوەڕوانكراوەكان دەكرێت سێ سیناریۆی چاوەڕوانكراو بۆ ئاڕاستەی تەنگژەكە بخرێتەڕوو كە ئێستا حەلبوسی روبەڕووی دەبێتەوە:  یەكەم، ئاماژەدان بە لادانی بەردەوام بێت بەبێ گرتنەبەری هیچ هەنگاوێكی راستەقینە، ئەمەش لەپێناو فشاری زیاتر بۆسەر حەلبوسی، ئەمە نەك تەنیا پەیوەندیدار بە بودجە، بەڵكو بۆ هەموو ئەو دۆسێیانەی كە "چوارچێوەی هەماهەنگیی" پێیوایە پێویستی بەم فشارە هەیە بۆ تێپەڕاندنیان، یاخود بەكارهێنانیان بۆ رێگریكردن لە هەر هەنگاوێكی كرداریی پەیوەست بە داواكارییەكانی كۆمەڵگەی سوننە كە لە یاداشتی راگەیاندنی ئیئتیلافی "ئیدارەی دەوڵەت"دا رێككەوتنیان لەسەر كراوە. دواتریش هێشتنەوەی حەلبوسی لە دۆخی دوودۆڵیدا تا ئەوكاتەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان دەكرێت كە بڕیاری لە تشرینی دووەمی 2023دا بەڕێوەبچێت، لەلایەكی ترەوە ئەمە پاڵپشتییە لە هێزە سوننیەكانی دژی حەلبوسی لە هەڵبژاردنی داهاتوودا، ئەمەش لەرێگەی رێگریكردن لە بەكارهێنانی دەسەڵاتی جێبەجێكردن لەلایەن حەلبوسییەوە بۆ پێدانی بەرتیل بە جەماوەر یان لەقاڵبدانی توانای ساختەكردنی بەرنامە بۆ داڕێژراوی هەڵبژاردنەكان، یاخود لەرێگەی پاڵپشتیكردن لەو ئینشیقاقەی كە عەلی فەرحانی پارێزگاری ئەنبار سەرۆكایەتی دەكات دژی هەژمووی حەلبوسی، بەجۆرێك ئەنجامی ئەو هەڵبژاردن یەكلاكەرەوە دەبێت بۆ بەردەوامبوون یان نەبوونی ئەو بەپێی ئەو دەنگانەی "حزبی تەقەدوم"‌و هێزە سوننیە نەیارەكانی بەدەستیدەهێنن، بەتایبەتی لەدەستدانی ئەنبار بۆ حەلبوسی گورزێكی كوشندە دەبێت بۆ سەرمایە مەعنەوییەكەی. دووەم، هەڵوەشاندنەوەی "هاوپەیمانی سیادە"‌و، پێكهێنانی هاوپەیمانێتییەكی سوننی ركابەر لەڕووی ژمارەوە كە بەهرەمەندە لە پاڵپشتی لایەنەكانی "چوارچێوەی هەماهەنگیی"ی نەیاری حەلبوسی‌و، توانای راكێشانی "پارتی دیموكراتی كوردستان"ی هەیە‌و دواتریش زۆرینەیەكی رەها لەناو ئەنجومەنی نوێنەراندا دروستدەكات كە دەرفەت بە كاراكردنی بڕیاری لادانی حەلبوسی دەدات. سێیەم، سەركەوتنی حەلبوسی لە مانۆڕكردندا، كە ئەو باشی لێدەزانێت، هەروەها وەبەرهێنانی پەیوەندییە باشەكانی لەگەڵ هەندێك لایەنی "چوارچێوەی هەماهەنگیی" بۆ رێگریكردن لە هەر هەنگاوێك لەدژی‌و وەبەرهێنانی گۆڕاوە ناوچەییەكان بەم ئاڕاستەیەدا، لەگەڵ سەركەوتنی لە هێشتنەوەی "هاوپەیمانی سیادە" بەبێ لێكترازانی زیاتر‌و، وەبەرهێنانی یاسای بودجە بۆ بەهێزكردنی پێگەی سیاسی خۆی لەرێگەی ئەو تەرخانكراوانەی كە دەكرێت بەم ئاڕاستەیەدا بەكاریانبهێنێت بۆ دانانی كاریگەریی لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنە خۆجێییەكانی داهاتوو.  هەڵێنجاندنەكان ئاڵۆزی ئێستای نێوان محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان‌و محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران (لە پشتیەوە هێزە سەرەكییەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی) نیشانی دەدات خواستی حەلبوسی بۆ سەپاندنی هەژموونی خۆی بەسەر سیاسەتی سوننەدا لە عێراق روبەڕووی ئاڵنگارییەكی گەورە دەبێتەوە‌و پێدەچێت لە كۆتایدا ببێتە هۆی لەقاڵبدانی حەلبوسی‌و لاوازكردنی، بكەرە سیاسییەكانی شیعەش هێشتا پێیان باشە مامەڵە لەگەڵ دیمەنێكی سوننەی دابەشكراو و پارچە پارچەدا بكەن‌و رێگری بكەن لە دەركەوتنی هێزێكی سیاسی سوننەی یەكگرتوو، هەروەها سودوەرگرتن لە هەژموونەی كە سروشتێكی كڕیارانە‌و تینوێتی تێدایە لەپشت قازانجێكی خێراوە لە مامەڵەی بكەرە سیاسییەكانی سوننەدا. ئەمەش بۆ دووبارە دروستكردنەوەی دیمەنی سیاسی سوننە بەوجۆرەی كە لەگەڵ بەرژەوەندی لایەنی شیعەدا دەگونجێت. دەرەنجامیش، ئەگەری چاوەڕوانكراوی قەیرانی ئێستا كۆتایی رۆژە خۆشەكانی حەلبوسی‌و دەستپێكردنی قۆناغی دابەزینی سیاسییەتی.    

(درەو):  وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی ئازاری نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (7 ملیارو 506 ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت (100ملیۆن و 913 ھەزارو 27) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت ( 3 ملیۆن و 255 ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (74,38) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.

درەو: ڕاپۆرتی: Middle East Institute قڵیچدار ئۆغلۆ قەدەغەكراوەكان لەتوركیا تێكدەشكێنێت, بەدەنگی بەرز دەڵێت: "من عەلەویم", ڤیدیۆكەی لەماوەیەكی كورتدا (100)ملیۆن بینەری بووە, زۆرینە ستایشی كردوەو بەهەنگاوێكی گرنگی زانیوە بۆ تێپەڕاندنی جیاوازیەكان, بەدوایدا ڤیدیۆیەكی ئازایانەتری بڵاوكردووەتەوەو تیادا وتویەتی: مەكەونە دوای بانگەشەكانی ئەردۆغان كوردەكان "تیرۆرست"نین خوشك و براتانن, ئامێزیان بۆ بكەنەوە.  هەڵمەتەكەی قڵیچدار ئۆغلۆ سەرنج ڕاكێش بووە كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ, كاندیدی سەرۆكایەتی ئۆپۆزسیۆن هەفتەی ڕابردوو قەدەغەكراوەكانی تێكشكاند, لەڕێی قسەكردنی بەشێوەیەكی ئاشكرا لەڤیدیۆیەكی نوێی هەڵمەتی هەڵبژاردندا, كاتێك وتی ئەو كەسێكی عەلەویە, عەلەویەكان ئەو موسڵمانە سەرەتاییەن كە چەندین سەدە لەلایەن زۆرینەی سوننەی ئەو وڵاتەوە سەركوتكراون و ناچاركراون ناسنامەكەیان بشارنەوە. سەرۆك ڕەجەب تەیب ئەردۆغان, پێشتر عەلەویەكانی تۆمەتباركرد بە داهێنانی "ئاینێكی نوێ‌" لەوەشدا خودی قڵیچدار ئۆغلۆی كردە ئامانج, بەڵام سەرەڕای فشارەكان بۆ كەمكردنەوەی لەبایەخی ڕەچەڵەكە ئاینیەكەی, كاندیدەكەی ئۆپۆزسیۆن عەلەویبونی نەشاردەوە, بەڵام زۆر بەدەگمەن بەشێوەیەكی ئاشكرا قسەی لەبارەوە كردووە.  لەو ڤیدیۆیەی كە بەم دواییە بڵاوكرایەوە, قڵیچدار ئۆغلۆ قسەكانی  ئاڕاستەی گەنجەكان بوو, داوای لێكردن شانازی بە ناسنامەكەیانەوە بكەن, بەڵام دەبێت تێیپەڕێنن لەپێناو بنیادنانی وڵاتێك كە شانازی بكات بە سەركەوتنەكان و بەدیهێنانی خەونە هاوبەشەكان, نەك ناكۆكی و دابەشبونەوەكان.   ڤیدیۆكە لەلایەن (100)ملیۆن هاوڵاتیەوە بینرا, ستایشێكی زۆری ئەوانەی بەدەستهێناوە كە بینویانە, وەك پەیامێكی یەكڕیزی كە وڵات زۆر پێویستی پێیەتی لێكدانەوەیان بۆ كردووە كە لەئێستادا ڕوبەڕوی دابەشبونێكی توند بووەتەوە, حزبە ئۆپۆزسیۆنەكانیش ستایشی ڤیدیۆكەیان كردووە, بە حزبی سەعادەتی ئیسلامیشەوە.  دوای ماوەیەكی كورت لەبڵاوكردنەوەی ئەو ڤیدیۆیە,  قڵیچدار ئۆغلۆ گرتەیەكی ڤیدیۆیی ئازایانەی تری بڵاوكردەوە, تیایدا ڕەخنەی توندی لەئەردۆغان كرد كە كوردانی توركیا بە "تیرۆرست" پۆلێن دەكات لەپێناو زامنكردنی دەنگی نەتەوەپەرستەكان, قڵیچدار ئۆغلۆ داوای لەگەلی تورك كرد "نەكەونە داوی بانگەشەكانی ئەردۆغان"و, پێویستە خوشك و برا كوردەكان لەئامێز بگیرێن. داواكاری تێپەڕاندنی جیاوازیە ڕەگەزی و ئاینی و ڕۆشنبیریەكان و گرنگیدان بە بەبنیادنانی ئایندەیەكی دیموكراسی گەشەسەندوو بۆ توركیا, بە بەشێكی گەورە لەهەڵمەتەكەی قڵیچدار ئۆغلۆ دادەنرێت , كە چارەسەری بەرجەستە بۆ كێشە ئابوری و كۆمەڵایەتی و سیاسیەكانی وڵات دەستبەردەكات. ئەردۆغان بەناوی پەراوێزخراوەكانەوە هات بەڵام لەبیریكردن  ئەردۆغان بەناوی هاوڵاتیە پەراوێزخراوەكانەوە گەیشتە دەسەڵات, بەڵام دوای دوو دەیە لەدەسەڵات, پێدەچێت كێشەكانی ڕۆژانەی خەڵكی لەیادكردبێت, ئەردۆغان و بەرپرسانی تری پارتی دادوگەشەپێدان گاڵتەیان بە ڤیدیۆیەكی قڵیچدار ئۆغلۆ كرد كە تیایدا ڕەخنەی لەبەرزبونەوەی نرخی مادە خۆراكیەكان گرتبوو لەڕێی بەرزكردنەوەی پیازێكەوە, كە بووەتە هێمایەكی دیاری بەرزبونەوەی نرخی مادە خۆراكیەكان.  جێگری سەرۆكی پارتی دادو گەشەپێدان گاڵتەی بە ئۆپۆزسیۆن كرد بەهۆی ئەوەی بەردەوام بایەخ بەنرخی پیاز دەدات, دەڵێت:" ئێمە قسە لەسەر TOGG " دەكەین, كە یەكەم ئۆتۆمبیلی كارەباییە لەتوركیا دروست دەكرێت, بەڵام "ئەوان باسی پیاز دەكەن". گرنگیدانی بەردەوامی ئۆپۆزسیۆن بە دۆخی خراپی ئابوری, ئەردۆغانی ناچار كرد بەڵێنی كەمكردنەوەی نرخی غازی سروشتی بدات بۆ ماڵان بۆ ماوەی یەك ساڵ و مانگی داهاتووش بەخۆڕایی بێت, ئەوەش هاوشانی كۆمەڵێك هاوكاری تری پێش هەڵبژاردنە, بەزیادكردنی لایەنی كەمی كرێ و قەرزی پشتیوانیكراو خانەنشینی پێشوەختەی ملیۆنان كەس. پێدەچێت ئەم جوڵانە جەماوەری زیادبكات, بەڵام بەدەستهێنانی دەنگی پێویستی بۆ زامن ناكات بۆ سەركەوتن بەسەر ڕكابەرەكەیدا لەخولی یەكەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی, بۆیە ئەردۆغان پەنای بردووە بۆ باشترین ڕێگا, كە زیادكردنی ئاستی پشێویە لەڕێی دابەشكردنی وڵات لەسەربنەمای ڕەگەزو تائیفەو كلتورەوە. ئەردۆغان ئاڵۆزیەكان توندەكاتەوە   دوای ماوەیەكی كورت لەبڵاوكردنەوەی گرتە ڤیدیۆیەكەی "عەلەوی" قڵیچدار ئۆغلۆ, ئەردۆغان لەیەكەم ڕۆژی پشوی جەژنی ڕەمەزان لەیەكێك لەمزگەوتەكانەوە هێرشێكی توندی كردو, بەساختە بانگەشەی ئەوەیكرد كە ئۆپۆزسیۆن بەڕێوەبەرایەتی كاروباری ئاینی (ئاینەكان) دادەخات ئەگەر بگاتە دەسەڵات. داوای لەئامادەبوان كرد كە بەدەنگی بەرز ئیدانەی ئەو هەنگاوەی ئۆپۆزسیۆنیان دەكرد, هەنگاوی زیاتر لە هاواری ئیدانە كردن بنێنن بۆ "كوشتنی سیاسی" ئەوانەی پشتیوانی "تیرۆرستان"دەكەن, لەهەمان ڕۆژدا, قڵیچدار ئۆغلۆ سێ‌ جار لەهەرێمی ئەدیامانی باشوری خۆرهەڵات كرایە ئامانج. دوای ماوەیەكی كورت لەهێرشی میدیای بەهۆی ناسنامە عەلویەكەی, كەژاوەكەی ڕوبەڕوی پەلاماردانی جەستەی بوەوە لەلایەن لایەنگرانی پارتی دادو گەشەپێدانەوە, كە ئەوەش مەترسی ئەوەی زیاتر كردووە, ئەردۆغان هەوڵی نانەوەی پشێوی زیاتر بدات, بەتایبەت ئەگەر هەڵبژاردن بچێتە خولی دووەم. بڕیارێكی كتوپڕ لەئەنجومەنی باڵای هەڵبژاردنەوە وەك زانراوە ئەنجومەنی باڵای هەڵبژاردن وەڵامی داواكاریەكانی ئەردۆغان دەداتەوە, لەیەكێك لەدیارترین جوڵە ئاشكراكانیدا, لەڕۆژی ڕاپرسیە جێی مشتومڕەكە (گۆڕینی سیسمی پەرلەمانیی بۆ سەرۆكایەتی) كە دەسەڵاتی فراوانی دا بە ئەردۆغان لەساڵی (2017)دا, ئەنجومەنی باڵا لەساتەكانی كۆتایدا ڕایگەیاند, ئەو كارتی دەنگدانانەی مۆری پێوە نیە ئەگەر نەسەلمێت ساختەن بەدەنگی دروست ئەژمار دەكرێن, ئەوەش پرسیاری زۆری لەسەر پاكی پرۆسەی دەنگدان دروستكرد. لەهەفتەی ڕابردودا, حزبی گەنجانی كوردستانی بیرۆكەیەكی جێی مشتومڕی پێشنیازكرد, كە مەترسی حزبە ئۆپۆزسیۆنەكانی زیاتر كرد, پارتی گەلی كۆماری (CHP)و پارتی باش(İyi)ڕێككەوتون لەسەر پشتیوانیكردنی كاندیدەكانی یەكتر بۆ پەرلەمان لە (16) ناوچە, بەگوێرەی ڕێككەوتنەكە, لە (9)ناوچە, پارتی گەلی كۆماری كاندیدەكانی خستووەتە پێشەوەی لیستەكە, لەكاتێكدا نوێنەرەكانی پارتی باش لەناوچەكانی تر لەپێشەوەی لیستەكەدان. یاسای هەڵبژاردن لەتوركیا ڕێگەدەدات بە حزبەكان لیستی هاوبەشیان هەبێت و لەو ڕێگەیەوە دەنگی زیاتر بەدەستبهێنن, بۆ بێبەشكردنی پارتی گەلی كۆماری و پارتی باش لەمە, پارتی دادو گەشەپێدان داوایكردووە دەنگەگانی ئەو حزبانە بەشێوەیەكی سەربەخۆ ئەژماربكرێن و ناوی ئەو هاوپەیمانێتیە (میللەت) لەپرۆسەی هەڵبژاردن بسڕدرێتەوە كە كۆیكردونەتەوە. ئەم هەنگاوە بووە هۆی ئەوەی پەرلەمانتارانی پارتی گەلی كۆماری ناڕەزایی دەرببڕن و ئەنجومەنی باڵای هەڵبژاردن تۆمەتبار بكەن بەوەی ڕێساكان لەبەرژەوەندی حزبی دەسەڵاتدار دەنوسێتەوە, بەڵام لەپێشهاتێكی كتوپڕدا, ئەنجومەنی باڵای هەڵبژاردن داواكەی پارتی دادو گەشەپێدانی ڕەتكردەوە.  لێكەوتەكانی بڕیاڕەكەی ئەنجومەنی باڵای هەڵبژاردن تەنها بۆ ئاسۆی پەرلەمانیی پارتی گەلی كۆماری و پارتی باش لەو (16)ناوچەیە گرنگ نییە, بەڵكو گوزارشتە لەوەی ئەنجومەنی باڵای هەڵبژاردن دووجار بیردەكاتەوە پێشئەوەی لەجوڵەیەكەوە بگلێت كە وادەربكەوێت لەبەرژەوەندی پارتی دادو گەشەپێدانە, بەتایبەت ئەو كاتانەی كە دەكەونە پێش و دوای هەڵبژاردنەكان. ئەوە تاكە نیشانەی بیرۆكراسیەتی توركی نیە, لەمانگی كانونی دووەمیشدا دادگای دەستوری ڕێگری لەپارتی دیموكراتی گەلان كرد سود لەپشتیوانی دارایی حكومی تەرخانكراو بۆ هەڵمەتی هەڵبژاردن بگرێت, بەهۆی بانگەشەكانی بوونی پەیوەندی بەو گروپە چەكدارانەی هێرشیان لەتوركیا ئەنجامداوە. بەڵام مانگی ڕابردوو, دادگا بڕیاڕەكەی ڕەتكردەوە, سەرەڕای ناڕەزایەتیەكانی ئەردۆغان.

   ئامادەكردنی: یادگار سدیق گەڵاڵی   بەشی دووەم راستەوخۆ دوای دزەپێکردنی هەواڵی بڕیاری کۆتایی دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی ژووری بازرگانی پاریس ICC دژی تورکیا و لە بەرژەوەندی عێراق، سەبارەت بە ڕێگەپێدانی تورکیا بە هەرێمی کوردستان بۆری عێراق- تورکیا بەکار بهێنێت نەوتەکەی لەبەندەری جەیهان باربکات و بیفرۆشێت لە کاتژمێرەکانی کۆتایی ٢٤ی ئازاری ٢٠٢٣ دا  وە دوای چەند کاتژمێرێک  لە بەرەبەیانی ٢٥ ئازاردا  قوفڵی ئەو بۆرییە گیرایەوە و هەناردەی نەوتی هەرێم ڕاگیرا.  تورکیا ڕایگەیاند بەبێ ڕەزاماندی عێراق ئەو قوفڵە ناکاتەوەو رێگە بەهەرێم نادات نەوت هەناردەبکات.  ئێستا پاش تێپەڕبوونی مانگیك بەسەر گرتنەوەی قوفڵەکەدا:  ١-  چ کاریگەرییەکەی لەسەر لایەنەکان( هەولێرو بەغدا) دەبێت؟  ٢- چۆن دەتوانرێت ئەو کاریگەریانە سنوردار بکرێت؟  هەوڵ دەدەین وەڵامی ئەو دوو پرسیارە بدەینەوە . ١- کاریگەرییەکانی   لەسەر هەولێر بەکردەیی هەرێمی کوردستان لە سەرەتای ساڵی ٢٠١٣ ەوە بەشێوەیەکی رەها پشتی بەداهاتی فرۆشی نەوت بەستووە  کە لەرێی ئەو بۆرییەوە توانییویەتی بیگەیەنێت بە کڕیارەکانی و بازاڕەکانی جیهان، وەستانی هەناردە دەبێتە هۆی بێبەشکردنی لە سەرچاوەی سەرەکی داهات و لە ئەنجامدا درووست بوونی گرفت بۆ بەڕێوەبردنی کاری رۆژانەی حکومەت لە دابینکردنی مووچە و پێشکەش کرنی خزمەتگوزاری کە خۆی بەبێ درووستبوونی ئەم کێشەیەش بەدەستییەوە دەیناڵاند.  هەرێم لە ماوەی چەند ساڵی ڕابوردوودا رۆژانە لە ٤٠٠ بۆ ٤٥٠ هەزار بەرمیل نەوتی هەناردەی بەندەری جەیهان کردووە، و نەوتی بە داشکانی زۆر فرۆشتووە و کرێیەکی زۆری لێ داوە بە گواستنەوەی چ لە ناو هەرێم یاخود لە ناو خاکی تورکیادا ، و خەرجی کۆمپانیا نەوتییەکانیش زۆر بووە، بەگشتی هەم خەرجییەکان زۆر بووە وە هەم نەوتەکەش بە هەرزان فرۆشراوە، دەرئەنجام لە کاتێکدا لە دوو ساڵی ڕابووردوودا نرخی نەوتیش بەرزبووە بەڵام هەرێم بەردەوام کێشەی مووچەو خزمەتگوزاری هەبووە.  بڕیارەکەی دادگا لە ١٣ی شوباتدا دراوە واتە لایەنەکانی  داواکە ماوەیکی باش پێش بڵاوکردنەوەی لە ڕاگەیاندنەکان ئاگاداری ناوەڕۆکی بڕیاری کۆتایی بوون، وە زۆر پێشتریش پێشبینی بردنەوەی دەکرا لە بەرژەوەندی عێراق بە تایبەت دوای بڕیاری دادگای فیدراڵی لە ١٥ی شوباتی ٢٠٢٢دا واتە یەکساڵ پێش  دەرچوونی بڕیاری دادگای ناوبژیوانییەکە هەرێم رووبەڕووی  کێشەی یاسایی و دەستوری بوو بویەوە  کە خۆی لە ٣ێ خاڵدا دەبینیەوە •    نادەستووریبوونی یاسای ژمارە ٢٢ی ساڵی ٢٠٠٧، یاسای نەوت و  گازی هەرێم. •     ڕادەستکردنی هەموو بەرهەمی نەوت بە وەزارەتی نەوت. •    داواکردن لە وەزارەتی نەوتی عێراق بەدواداچوون بکات بۆ  نایاساییبوونی ئەو گرێبەستانەی کە هەرێم لەگەڵ لایەنە دەرەکییەکان کردوویەتی سەبارەت بە گەڕان و پشکنین، بەرهەمهێنان و هەناردەکردنی نەوت.  بەم بڕیارەی ICC خاڵی دووەمی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵ بە کردەیی جێبەجی کرا.  هەرێم بەچەند مانگێک پێش وەستانی هەناردە لە گەڵ حکومەتەی فیدراڵ لە گفتوو گۆدا بوون و رێککەوتبوو لە سەر ٣ خاڵی سەرەکی لە پرۆژە یاسای بوجەی حکومەتی فیدراڵ  :  ١- کۆی داهاتی نەوتی بەرهەم هێنراو لە کێڵگەکانی هەرێم لە یەک هەژماری بانکیدا دادەنرێت کە تێیدا سەرجەم داهاتەکانی هەناردەکردن یان فرۆشتنی نەوتی خاو و بەرهەمەنەوتییەکان دادەنرێت بەبێ هیچ لێبڕینێک بۆ هەر مەبەستێک وەسەرۆکی ئەنجوومەنی وەزیرانی هەرێم یان هەرکەسێک کە ئەو دەسەڵاتی پێبدات دەسەڵاتی مامەڵە کردنی پێوە هەیە، هەروەها ئەو ئەژمارە لەژێر چاودێری حکومەتی فیدراڵی دەبێت، هەروەها هەموو هەژمارە هاوشێوەکانی تر دادەخرێن. ٢- پشکی هەرێم لە کۆی بڕی هەناردەکردنی نەوتی خاو لە کێڵگەکانی هەرێم ٤٠٠ هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا، لە کۆی ڕێژەی هەناردەکردنی ٣,٥٠٠,٠٠٠ بەرمیل لە ڕۆژێکدا، بە پشتبەستن بە نرخی ٧٠ دۆلار بۆ یەک بەرمیل. ٣- لە ئەگەری هەر ناکۆکییەک لە دیدگاکانی نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێم، لیژنەیەکی هاوبەش لە نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمدا دادەمەزرێت و ئەم لیژنەیە ڕاسپاردەکانی خۆی ئاراستەی سەرۆکی حکومەتی فیدراڵی دەکات بۆ دەرکردنی بڕیاری گونجاو. هەر لە هەمان رۆژی وەستانی هەناردەینەوت،  هەرێم  بڕیاری دا کە بچێتە بەغدا و  وتووێژی چڕ و پڕدەستی پێکرد،  لە ماوەی ١٠ رۆژدا گەشتن بەڕیکەوتن و  لەسەر میکانیزمی نوێی دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوت  کە جگە لە و ٣ خاڵەی کە هەردوولا لە پرۆژەیاسای بووجەدا لەسەری رێککەوتبوون  لەسەر  خاڵێکی تری سەرەکی ڕیکەوتن  کەهۆکاری وەستانی هەناردە ی نەوتی هەرێم بوو ئەویش رادەستکردنی هەناردەی نەوتی هەرێم بوو لە بەندەری جەیهانی تورکیا بە کۆمپانیای بە بازاڕکردنی نەوتی عێراق ( سۆمۆ)  و گەڕانەوەی داهاتەکەی بۆ ناو ئەو ئەژمارە بانکییەی کە لەسەرەوە باسکرا ، هەروەها  جێگری بەرێوەبەری گشتی سۆمۆ دەدرێت بە  کورد . ڕیکەوتنەکە لەبەرواری  ٤ ی نیساندا  بە ئامادەبوونی هەردوو سەرۆک وەزیران ئیمزاکرا و بەوەش  هەرێمی کوردستان تۆپەکەی خستووەتە قاچی بەغداوە. ئاشکرایە کە فرۆشتنی نەوتی هەرێم لە ڕێی سۆمۆوە لە چەند رووەوە سوودی هەیە بۆ هەرێم: یەکەم شەرعییەت دەدات بەونەتەی لەهەرێمەوە هەناردە دەکرێت و مەترسی کێشەی یاسایی نامێنێت.  دووەم کاتێک کێشەیی شەرعییەت و یاسایی نەما و سۆمۆ فرۆشتی بەهەمان شێوەی نەوتی کەرکوک دەیفرۆشێت و دەرەنجام داهاتێکی زیاتر لە فرۆشی نەوت دەست عێراق و کۆمپانیا بەرهەمهێنەکانی نەوت دەکەوێت.  سێهەم  بەم رێکەوتنە هەرێم خۆی لە بەرپرسیارێتی دەربازدەکات بەرانبەر کۆمپانیاکانی بەرهەمهێنی نەوت لە وەستانی هەناردە و دەرئەنجام بەرهەم  وەستاوە  یان زۆر کەمبووەتەوە.  چوارەم:  قوتاربوونی لە بەرپرسیارێتی بەرانبەر کڕیارانی نەوت، بەوەی ئەوە لەسەر شانی بووە بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردە ئەنجامی داوە.    سەبارەت بەخاڵی سێ و چوار  ئەم باروودۆخەی (هەرێم، بەرهەمهێنەران و کڕیارانی) نەوتی هەرێم تێی کەوتوون پێی دەوترێت بارودۆخی نە خوازراو ( القوە القاهرە  Force Manure  ( وە لە گرێبەستەکانی هاوبەشی کردن لە بەرهەمPCA  ی هەرێم لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکان لە مادەی ٤٠ دا بەم شێوەیە باسی بارودۆخی نەخوازراو کراوە" هەر دواکەوتنێک، یان کەموو کوڕییەک، پێشێلکردن یان ئەنجامنەدانێک لەلایەن بەڵێندەرەوە لە جێبەجێکردنی هیچ کام لە ئەرکەکانی بەپێی ئەم گرێبەستە وەک جێبەجێنەکردنی ئەم گرێبەستە هەژمار ناکرێت یان ببێتە بابەتی ناکۆکی ئەگەر ئەو دواکەوتن،ئەنجام نەدان، پێشێلکردن یان ئەنجام نەدانە بەهۆی ڕووداوێکی باردوۆجی نەخوازراوە وە بێت( القوە القاهرە). لەم حاڵەتەدا، بەڵێندەر دەبێت دەستبەجێ بە نووسراو حکومەت ئاگادار بکاتەوە و هەموو ڕێوشوێنێکی گونجاو بگرێتەبەر بۆ جێبەجێکردنی ئەرکەکانی بەپێی ئەم گرێبەستە بە تەواوی ئەو ڕادەیەی کە دەتوانێت" بۆ حکومەتیش بەرانبەر بەڵیندەر بەهەمانشێوەیە. هەروها لە ماددەی ٤٠.٢ داسەبارەت بە بارودۆخی نەخوازراودا القوە القاهرە"  بەم شێوە پێناسەی دەکات" هێزی نەخوازراو واتە هەر ڕووداوێکی پێشبینینەکراو و سەرنەکەوتوو و بەرگە نەگیراو، نەک بەهۆی هیچ هەڵەیەک یان جێهێشتنێک لەلایەن بەڵێندەرەوە بەڵکو بەهۆی بارودۆخێکەوە کە لەدەرەوەی کۆنترۆڵی ئەو بەڵێندەرە، کە بەربەست یان ڕێگری دەکات لە جێبەجێکردنی هەموو یان بەشێک لە ئەرکەکانی بەپێی ئەم گرێبەستە" .  لەو پێناسەیەی سەرەوەدا دەردەکەوێت کە بارودۆخی نەخوازرا بریتییەلە باروودۆخێک کە لەدەرەوەی دەستەڵاتی لایەنەکانی گرێبەستەکەیە نەک بارودۆخێکی چاوەڕوان نەکراو یان پێشبینی نەکراو ، لە بەشێک لە دانیشتنەکان و گفتوگۆکانی نێوان هەولێر بەغدا بینینمان کە کۆمپانیاکانی بەرهەمهێن و کڕیارانی نەوتیش ئامادەییان هەبوو.  کەواتە دەتوانین بڵێین ئەم بارودۆخەش بارودۆخێکی نەخوازراوە و لەدەرەوەی دەستەڵاتەکانی هەرێمە بەو هەنگاوانەی هەرێم تائێستا گرتوییەتییەبەر هەموو ڕێوشوێنێکی گونجاو ی گرتووەتە بەر  بۆ جێبەجێکردنی ئەرکەکانی بەپێی  گرێبەستەکە بۆ ئەوەی هەناردە دەست پێ بکاتەوە، و دەچێتە چوارچێوەی بارودۆخی نەخوازراوەوە" Force Majeure". کاریگەرییەکانی لە سەر بەغداد عێراقیش بەهەمان شێوەی هەرێمی کوردستان بەرێژەیەکی زۆر پشتی بە داهاتی فرۆشی نەوت بەستووە و لە پرۆژە یاسای بوجە بۆ ساڵەکانی ٢٠٢٣ تا ٢٠٢٥  ریژەی داهاتی نەوت لەکۆی هەموو داهات بریتییە ٨٧٪ بۆیە وەستانی ٥٠٠ هەزار بەرمیلی رۆژانە بە هەناردەی کەرکویشەوە کە  دەکاتە رێژەی ١٤٪ی هەموو هەناردەی عێراق کاریگەری دەبێت لەسەر کۆی داهات بەتایبەت کە لە پرۆژە یاسای بوجەدا  کورتهێنانێکی زۆر هەیە. بۆیە لەماوەی کورت مەودادا وەستانی بەرهەم کاریگەری  نەرێنی دەبێت، هەرچەن بەغدا هەوڵی داوە ئەم بۆشاییە پڕ بکاتەوە کە دواتر باسی دەکەین.  بەڵام لەلایەکی ترەوە  بەغدا  زۆر بەباشی توانیویەتی سوود لە گرتنەوەی قوفڵەکە ببینێت کەوەک دەزانین ئەمە داخوازییەکەی چەندین ساڵەی بەغدایە بۆ ئەوەی هەناردە و فرۆشی نەو بخاتە ژێر رکێفی  وەزارەتی نەوتەوە و لەمەدا سەرکەوتوو بووە.  بەمەش  یەکێک لەو خاڵاکانی  کە لە بڕیاری دادگای فیدراڵیدا لە شوباتی ٢٠٢٢ دا هاتووە جێبەجێ کردووە کە ئەمە خاڵێکی گرنگ و جەوهەرییە بۆ وەزارەتی نەوت.   هەروەها  دەبێتە هۆی ئەوەی  لە ئایندەدا داهاتی ئەو  نەوتەی کە لەهەرێمەوە هەناردە دەکرا زیاد بکات.  چاوەڕی دەکرێت گەر سۆمۆ نەوتەکە بفرۆشێت بۆ هەر بەرمیلێک بەتێکڕا  نزیکەی ٨ دۆلار  داهات زیاد بکات و ئەمەش  هاوکار دەبێت بۆ پڕکردنەوەی بەشێک لەو کورتهێنانەی لە بوجەدا هەیە. جگە لەوەی دەستکەوتێکە بۆ حکومەتەکەی سودانی دەتوانێت لە رووی سیاسییەوە وەبەرهێنانی تیادا بکات کە ئەوەی لەماوەی چەند ساڵی ڕابوردوودا حکومەتەکانی پێش ئەو نەیان توانیووە ئەنجامی بدەن ئەم کردوویەتی " هەرچەند لە بەختی سودانی بوو کە تەوقیتی بڕیارەکەی دادگای ناوبژیوانییەکە  کەوتە ماوەی کارکردنی ئەوەوە و هەرێمی ناچارکرد بەخێرایی لەگەڵی ڕێک بکەوێت". هەروەها توانیویەتی لە گەڵ کڕیارانی نەوتی هەرێمیش ڕیک بکەوێت و دڵنیاییان بداتێ کە مامەڵەیان لەگەڵ دەکات بەڵام بەمەرجەکانی وەزارەتی نەوت. واتە گرتنەوەی قوفڵەکە بووە هۆی خێراکردنی  رێکەوتن لە بەرژەوەندی حکومەتی فیدراڵی و وەزارەتی نەوت وە دەستکەوتێکی گرنگە بۆیان.      ٢- سنووردارکردنی  کاریگەرییەکانی حکومەتی فیدراڵ توانای بەرهەم هێنانی لە سەروو ٤.٦ ملیۆن بەرمیلی رۆژانەوەیە وەلەم بڕە زیاد لە ١ ملیۆنی بۆ بەکار هێنانی ناوخۆ بەکار دەهێنرێت. بەکارهێنانی ناوخۆ لەو بەرهەمەیە کە لەلایەن کۆمپانیاکانی سەربە وەزارەتی نەوتەوە بەرهەم دەهێنرێن وەکو (کۆمپانیای نەوتی بەسرە و باکور...). لە ماوەی مانگەکانی رابووردوودا  لەباشورەوە رۆژانە نزیکەی ٣.٢ ملیۆن بەرمیل نەوتی هەناردە دەکرد، دەتوانرێت ئەم بڕە بە ئاسانی زیاد بکرێت بۆ ٣.٥ ملیۆن کە لە پرۆژە یاسی بوجەدا بە ئاستی هەناردە دیاری کراوە. وەزارەتی نەوت دەتوانێت ئەو بڕە نەوتەی کە لە کێڵگەکانی هەرێمی کوردستانەوە بەرهەم دەهێنرێت لە هەرێمی وەربگرێت و بۆ پێداویستی ناوخۆ لە بەرهەم هێنانی بەرهەمە نەوتییەکانی نەو تی سپی ماڵان و بەنزین و دیزڵدا بەکاری بهێنێت ، وە دەتوانرێت ئاستی پاڵاوتن زیاد بکرێت بەتایبەت کە هەرێمی کوردستان ژێرخانێکی زۆر بەهێزی پاڵاوتنی نەوتی هەیە. هەروەها  پشکی کۆمپانیا نەوتییەکان لە بری ئەوە لە جەیهان رادەستبکرێت لەلایەن سۆمۆ وە لە بەسرەوە رادەستیان بکات( دەکرێت چ بە نەوت یان داهاتی نەوت تەسلیمیان بکات بەپێی ڕیکەوتن لەسەری). بەمەش حکومەتی هەرێم و کۆمپانیا نەوتییەکان دەتوانن بە ئاستێکی باش بەردەوام بن لە بەرهەمهێنان گەر بە تەواوی تواناشیان نەبێت. هەروەها حکومەتی فیدراڵیش دەتوانێت خۆی ببوێرێت لەوەی پێی بوترێت نەوتی خۆی دەکڕێتەوە لە کۆمپانیا نەوتییەکان.    بەپێی داتاکانی کۆمپانیاکانی بەدواداچونی کەشتییە نەوتییەکان ئەو نەوتەی لە نیوەی یەکەمی مانگی نیساندا لە باشورەوە و لەڕێی کەنداوە وە بارکراوە زیادی کردووە بەشێوەیەک بەتێکڕا  رۆژانە ٣ ملیۆن و ٤٢٥ هەزار بەرمیل بووە و بەشێکی زۆر  لە وبۆشاییەی کە بەهۆی وەستانی هەناردەوە لەڕێی جەیهانەوە دروست بووە پڕ بکاتەوە.  لەلایەکی ترەوە وەستانی هەناردە لە جەیهانەوە کە نزیکە نیو لەسەدی بەرهەمی جیهان پێک دەهێنێت بەشێکە لە هۆکاری بەرزبوونەوەی نرخی نەوتی جیهانی. لە ئانجامدا ددەبێتە  هۆی زیادکردنی داهاتی  نەوتی حکومەتی فیدراڵ.  پرۆژە یاسی بوجە لە پەرلەمانە و بڕیارە لە ئایندەیەکی نزیکدا پەرلەمان پەسەندی بکات دوای کەمکردنەوەی هەندێ خەرجی وەزارەتەکان و مناقەلەی هەندێ بڕگە، یاساکە لە ١ی کانوونی دووەمەوە  بەرکار دەبێت  کەواتە پشکی حکومەتی هەرێم لە  بوجەی فیدراڵ دەبێت، ئەگەر نەوتی هەرێم  بفرۆشرێت ئەوا داهاتەکەی دەخرێتە ئەو حسابەی لە پرۆژە یاساکە و رێکەوتنەکەی ٤ی نیساندا لەسەری رێککەوتوون و لە پشکی هەرێم لە بوجەدا دەردەکرێت و ئەوەی دەمێنێتەوە پاش دەرکردنی داهاتە فیدراڵیەکان دەنێردرێت بۆ هەرێم ، بەمانایەکی تر ئەگەر هەرێم نەوت هەناردە نەکات، وەکو لەسەرەوە روونکراوەتەوە هەرێم هەموو هەنگاوەکانی ناوە بۆ ئەوەی هەناردە دەست پێبکاتەوە، داواکارییەکانی بەغدای تا ئێستا جێ بەجێ کردووە لەو بارودۆخەدا حسابەکە هیچی تیا نابێت، پشکی هەرێم لە بوجەی حکومەتی فیدرڵی تەنها داهاتە فیدراڵییەکانی هەرێمی لێدەردەکرێت و دەبێت ئەوی تری بنێردرێت تاوەکو هەرێم بتوانێت مووچەو خزمەتگوزارییەکانی حکومەتی لێ بدات.  کەواتە هەرێم بە کردنەوەی قوفڵی هەناردە  و نەکردنەوەشی لە رێی جەیهان،  چاوەڕێ دەکرێت پشکی لە بوجە وەربگرێت.    

 (درەو):  چوارشەممەی داهاتوو، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق دوای (128) رۆژ تاوتوێكردن، بڕیاری خۆی لەبارەی درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان دەردەكات، پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن، دادگا درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان رەتبكاتەوە‌و بە نادەستوریی ناوی ببات، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت ئاسەنگێكی گەورەی تر لەبەردەم سازدانی هەڵبژاردن لە كوردستان دروست دەبێت.  رۆژی چوارشەممەی داهاتوو واتە 5ی ئایار، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیاری كۆتایی خۆی لەبارەی ئەو سكاڵایانە رادەگەیەنێت كە لەبارەی درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان تۆماركراون. دواین دانیشتنی دادگای فیدراڵی لەبارەی ئەم كەیسە رۆژی 29ی ئازاری رابردوو بەڕێوەچوو، ئەمە شەشەم دانیشتنی دادبینی بوو، تێیدا دادگا كۆتایی بە دادبینییەكان هێناو رۆژی 3/5/2023ی دیاریكرد بۆ دەركردنی بڕیار.   سكاڵاكان لەلایەن (یوسف محەمەد) سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان‌و (شاسوار عەبدولواحید) سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌و (سروە عەبدولواحید) سەرۆكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لە پەرلەمانی عێراق‌و (كاوە عەبدولقادر) سەرۆكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لە پەرلەمانی كوردستان تۆماركراون، دادگای فیدراڵی لە دانیشتنی 18ی كانونی یەكەمی ساڵی رابردوودا، هەموو سكاڵاكانی یەكخست.  یەكەم دانیشتنی دادگای فیدراڵی لەبارەی ئەم كەیسە لە رۆژی 18ی كانونی یەكەمی 2022 بەڕێوەچوو، واتە ماوەی (128) رۆژە ئەم كەیسە لەبەردەم دادگادایە‌.  ئەگەر دادگا لە بڕیارەكەی رۆژی چوارشەممەی داهاتوودا، درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان بەنادەستوری ناوببات، پەرلەمان هەڵدەوەشێتەوە، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت خولی ئێستا پەرلەمان ناتوانێت یاسای هەڵبژاردنی خولی شەشەم هەمواربكاتەوە‌و كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم كارابكاتەوە، لەم حاڵەدا دەبێت بۆ سازدانی هەڵبژاردن، لایەنە سیاسییەكانی هەرێم پەنا بۆ یاسای هەڵبژاردنی پێشوو ببەن‌و كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق پرۆسەكە بەڕێوەببات، ئەمە لەبەرژەوەندی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و لە زیانی یەكێتی‌و لایەنەكانی تردایە كە خوازیاری گۆڕینی یاسای هەڵبژاردنن، چونكە یاسای هەڵبژاردن بەبێ هەمواركردن‌و بەشێوازی یەك بازنەیی جاران، جارێكی تر دەرفەتی ئەوە بۆ پارتی خۆش دەكات بەكورسی كۆتای پێكهاتەكانەوە، رێژەی 50+1ی كورسییەكانی پەرلەمانی كوردستان كۆنترۆڵ بكات. بەڵام رەنگە دەرچوونی بڕیارێكی لەمشێوەیە لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە، بەتەواوەتی چارەنوسی سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەتەواوەتی بخاتە تاریكییەوە‌و هەڵبژاردنەكە نەكرێت، چونكە لەم حاڵەتەدا لایەنە سیاسییەكان ناچار دەبن بەپێی یاسا كۆنەكەی هەڵبژاردن بچنە ناو هەڵبژاردن‌و كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی عێراق پرۆسەكە بەڕێوەببات.  لەلایەكی ترەوە رەتكردنەوە درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە دەبێت بە پێشینەیەك بۆ ئەوەی لە داهاتوودا بە هیچ هۆكارێك تەمەنی پەرلەمان درێژنەكرێتەوە.  مانگی ئازاری رابردوو، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان رۆژی 18ی تشرینی دووەمی ئەمساڵی وەكو وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دیاریكرد، ئەمە لەكاتێكدایە هێشتا پەرلەمان یاسای هەڵبژاردنی هەموار نەكردوەتەوەو كۆمسیۆنیش كارا نەكراوەتەوە.  لایەنە سیاسییەكان لەسەر كاراكركردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و  راپرسی بە هەمان پێكهاتەی خۆیەوە رێككەوتوون، دوو كورسی ئەنجومەنی كۆمسیاران بەتاڵ بووە، بڕیاردراوە پڕبكرێتەوە.  بەڵام لەسەر هەمواری هەڵبژاردن هێشتا لایەنەكان نەگەیشتونەتە رێككەوتنی كۆتایی‌و پارتی‌و یەكێتیی لەسەر كورسی پێكهاتەكان ناكۆكن.   پەرلەمانی كوردستان مانگی ئۆكتۆبەری 2022 تەمەنی خۆی بۆ ماوەی ساڵێك درێژكردەوە، ئەمە ناڕەزایەتی دروستكرد، جگە لە فراكسیۆنی پارتی‌و یەكێتی‌و گۆڕان‌و پێكهاتەكان كە دەنگیان بۆ درێژكردنەوە داوە، فراكسیۆنەكانی تر‌و پەرلەمانتارانی سەربەخۆ بەشێوازی جیاواز لە پەرلەمان كشاونەتەوە یاخود بایكۆتی دانیشتنەكانیان كردووە.  ئەمە جاری یەكەم نەبوو پەرلەمانی كوردستان تەمەنی خۆی درێژبكاتەوە، لەسەرجەم خولەكاندا بەتێكڕا پەرلەمان (8) جاری تر تەمەنی خۆی درێژكردوەتەوە، ئەمەش بەهۆكاری جیاواز لەوانە شەڕی ناوخۆ‌و شەڕی داعش‌و قەیرانی سیاسی ناوخۆیی.

  ئەنوەرکەریم  ئەوبەرنامە  ئابوریەی کە ئەردۆگان  بۆ هەڵبژاردن خستوویەتییەروو  بۆ پارتەکەی کە  (ئاک پارتیە ) بەشی زۆری بەرنامەی ‌هەڵبژاردنەکانی پێشوترە ، ڕێگاکەی ڕون نیە  کە فۆڕمە ئابوریەکەی چییە بۆ مانگەکانی دوای هەڵبژاردن هەرچەندە دەنگدانی  ئەم  جارە  زۆر گرنگە  بۆ ئەردۆگان .    پارتەکەی ئەردۆگان  ئامادەی خۆی دەربڕیوە بۆ دابەزاندنی هە ڵئاوسان کە لە ئێستادا ( 50.5%) وە ڕیژەی بەتاڵە دابەزێنێت  بۆ ( 7%).  ئەم دیدەی ئەردۆگان باسی ئەو پۆڵیسیانەی نەکردوە کە چۆن ئەم ژمـارانە دا ئەبەزێنیت  ئەمەش یارمەتی ئەوەی نەداوە کە ئەو  نیگەرانیەی بازاڕهەیەتی  بڕەوێنێتەوە بۆ ئابوریە 900 ملیار دۆلارەکەی وە ئابوریەکەی  بەلایەکدانەخستوە کە لەم دوو دەیەی  دەسەڵاتی  بەڕێوەبردنیدا زۆرترین ئاڵانگاری بۆ ئەردۆگان دروستکردوە. 2 مانگ دوای کارەساتی بومەلەرزەکەی تورکیا، ئەو وڵاتە قەیرانی هەڵئاوسانی هەیە، گەورەترین کورتهێنانی بودجەی هەیە  وە فشارێکی زۆر لەسەر (حساب جاری ) تورکیا هەیە، فشاریكی زۆر لە سەر  دراوی تورکی هەیە، هەر چەندە تورکیا ئەیەوێت دروستکردنەوەی شارەکان  کە بە هۆی  بومەلەرزەکەوە ڕوخاون پارەی ( سندوقی  نیشتمانی تورکیا ) بەکاربهێنێت .    ئەردۆگان  ئەوەی کە ناوی ناوە ( مۆدێلی  تازەی ئابوری) هەر هەمان  بەرنامەیە کە ساڵی 2021  دایڕشتوە، گرنگی بدرێت بە (زیادکردنی هەناردە، قەرزی هەرزان بەڵام  بە ڕیژەی سوودی بانکی کەم)  لە گەڵ ئەوەشدا ئەو پۆڵیسیە ئابوریەی کە  جیهان لەسەری ئەڕوات  ئەردۆگان  بەتەواوی  پێچەوانەوەی ئەڕوات، لە جیاتی  ئەوە پۆڵیسی  نزمترین ڕێژەی سوودی بانکی پیادە ئەکات. نیشانەکان وا دەر ئەکەون  بەتەواوی پۆڵیسیەکانی بگۆڕێت ئەگەر هەڵبژاردنی داهاتوی بردەوە بەتایبەتی  کە ئیستا (  مهەمەت سیمسک )  وە ک  بڕیار بەدەستی ئابوری تورکیای داناوە بە بێ ئەوەی کە  پۆستی فەرمی هەبێت، ئەم پیاوە بەوە ناسراوە کە سیاسەتەکانی لە گەڵ بازاڕەکانی جیهاندا  ئەگونجێت .   ما نیفاستۆکەی ئەردۆگان  بەتەواوی ئەوەی پیشان ئەدات کە خۆی ڕۆڵی کاریگەری هەبێت  لە بڕیارداندا لە  سەر بڕیارەکانی بانکی ناوەندی،بە گۆڕینی سیستەمی  پەڕلەمانی بۆ سیستەمی سەرۆکایەتی توانی ئەم کارە بکات ،  ڕێژەی سوودی بانکی  بەردەوام نزمدەکردەوە بۆ ئامادەباشی بۆ هەڵبژاردنی ئەمساڵ  بە م هەنگاوەش  جیهانی تووشی سەرسوڕمانکرد  بە بەرزبوونەوەی ڕیژەی هەڵئاوسان بۆ ( 85%)  ئابوری  تورکیای خستۆتە  گێژاوەوە، وا بڕیارە ڕێژەی هەڵئاوسان ( 5%) بێت بە ڵام دەیەیەکە تورکیا ئەو ڕێژەیەی بەخۆیەوە نەدیوە.  لە دەیەی رابردوو، وە بەرهێنەرە بیانیەکان بەزۆری  بازاڕی تورکیایان بەجێهشتوە وەبەرهێنانی بیانی لە لیرەو بۆندی تورکیادا تەنها بای(1.2 )ملیار دۆلار بووە  لە مانگی ڕابردوودا، بەڵام لەساڵی 2013 دا وەبەرهینانی بیانی (72) ملیار دۆلار بووە،  بە پێی داتاکانی وەزارەتی بانکی ناوەندی تورکیا،  پشکی وەبەرهێنەران  لە کۆمپانیاکانی پشکدا لە ( 29%) یە، لەساڵانی ڕابردوودا  زیاتر بووە لە ( 61%).  ئەردۆگان   کە  قسەی بۆ  هەوادارانی حیزبەکەی ئەکرد لە ئەنقەرە  وتی ئابوریەکەمان  هەر بەرەو  گەورەبوون ئەڕوات بەڵام ئەردۆگان هەر  (فۆکەسی لەسەر ماوەی کورتخایەن هەیە  وە چارەسەرەکانی هەر کورتخایەنە)، بە ڕێژەیەکی  زۆر مـوچەی (کەمترین موچەی ) بەرزکردەوە  بە بیانوی ئەوەی کاریگەری هەڵئاوسان لەسەر خەڵكە هەژارەکە کەمبکاتەوە هەروەها وتی  داهاتی تاک  دەگەیەنینە  ( 16) هەزار دۆلار کە لە ئیستادا (10.600)  هەزار دۆلارە،  پاشان بەرزتریشی دەکاتەوە،  هەروەها وتی وادەردەکەوێت کە چەند کێشەیەک هەیە لە سیستەمی سەرۆکایەتیدا بەڵام نەچووە ناو وردەکاری کێشەکانەوە ، پاشان ئاماژەی بەوە دا بە هۆی ئەو  شارەزاییەی  کە لە 5 ساڵی رابردووماندا پەیدامان کردوە سیستەمی  بەڕیوەێردن  ڕاستدەکەینەوە.   کۆمەڵێ بڕیاری تریدا لەوانە: 1- بڕی هەناردەی ووڵات بەرزدەکەینەوە بۆ 400 ملیار دۆلار  هەتا ساڵی  2028 کە ساڵی پار بڕەکەی ( 254 )ملیار دۆلار بووە. 2-  بەرهەمی ئاڵتون بەرزدەکەینە وە بۆ دوو هێندە کە  ئێستا بڕەکەی  ( 40 )تۆنە لە ساڵێکدا .  3-  پاشەکەوتکردنی  لیرە  زیاتر ئەکەین بە هۆی  ئەو رێگا داراییانەی ئەیگرینە بەر.   4-  پلانمان هەیە (67) ملیار دۆلار وەبەرهێنان بکەین لە  تێلیکۆمینکەیشندا .  5-   هەوڵئەدەین بۆ  دانانی دەستورێکی تازە . 6-  ژمارەی پەناهێندە سوریەکان بە ڕیژەی ( 5) ملیۆن کەس کەمدەکەینەوە. سەرچاوە: https://www.bloomberg.com/news/articles/2023-04-11/erdogan-s-economic-manifesto-has-few-clues-on-post-election-path#xj4y7vzkg

شیكاری: درەو:     # پشکی هەرێم بە ڕێژەی (12.67%) لە بودجەی گشتی عێراق زیاتر دەبێت لە (25 ترلیۆن و 216 ملیار) دینار، بەڵام دوای لێدەرکردنی نزیکەی (7 ترلیۆن و 350 ملیار) دینار لە خەرجی سیادی  و بڕی (ترلیۆنێک و 256 ملیار و 611 ملیۆن) دینار لە خەرجی حاکیمە، پشکەکەی دادەبەزێت بۆ زیاتر لە (16 ترلیۆن و 609 ملیار) دینار کە هێشتا زیاتر لە (2 ترلیۆن و 705 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (19%) زیاترە لەو پشکەی لە ساڵی (2021) بۆی تەرخان کرابوو. # داهاتی گشتی عێراق لە ساڵی (2021) بە زیاتر لە (101 ترلیۆن و 120 ملیار) دینار جێگیر کرابوو، کە بە ڕێژەی (80%) لە داهاتی فرۆشتنی نەوتی بەرهەمە نەوتی و کانزاییەکانەوە سەرچاوەی دەگرت. بەڵام پرۆژە یاسای بودجەی ئەمساڵ داهاتی گشتی بە نزیکەی (134 ترلیۆن و 553 ملیار) دینار دەخەمڵێنرێت، کە ڕێژەی (87%) لە داهاتی فرۆشتنی نەوت و بەرهەمە نەوتی و کانزاییەکانەوە سەرچاوەی دەگرێت. ئەم هەنگاوەش لە بەرزبوونەوەی ڕێژەی پشت بەستن بە داهاتی نەوت دەریدەخات، حکومەتی عێراق پلانی ئەوتۆی نەبووە بۆ فرەکردنی سەرچاوەکانی داهات و بگرە پاشەکشەی گەورەی کردووە.  # کورتهێنان لە پرۆژە یاسای بودجەی ئەمساڵ قەبارەکە ئێجگار گەورەیەوە ڕێژەی (32%) تێدەپەڕێنێت و بەهاکەی دەگاتە زیاتر لە (64 ترلیۆن و 469 ملیار دینار، کە ئەم کۆرتهێنانەش دوو هێندەو زیاری ئەوەیە کە لە ساڵی (2021) تۆمار کرابوو. # سەرجەم وەزارەتەکانی عێراق کە ژمارەیان (22) وەزارەتە بەراورد بە ساڵی (2021) خەرجییەکانیان بە ڕێژەی (27%) هەڵکشاوە، جگە لە دوو وەزارەتی (دارایی و بەرگری) نەبێت بە ڕێژەیەک خەجییەکانیان کەم دەکات. وەزارەتەکانی (دارایی، نەوت، کارەبا و ناوخۆ) ئەو وەزارەتانەن کە زۆرترین خەرجیان بۆ تەرخان دەکرێت. # بە هەمان شێوەی سێکتەرەکانی دیکە بە تێکڕا خەرجی حاکیمە لە یاسای بودجەی ساڵی (2021) لە (7 ترلیۆن و 288 ملیار و 276 ملیۆن) دینارەوە بە ڕێژەی (36%) بۆ بڕی (9 ترلیۆن و 918 ملیار و 8 ملیۆن) دینار بەرز دەبێتەوە لە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023). خەرجییەکانی (کڕینەوەی گەنم و جۆی و جوتیاران و هاوردەکردنی وزە) کەم دەکەن.  سەرەتا لە (13/3/2023) ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق، رەشنوسی بودجەی ساڵی (2023)ی پەسەند کرد کە وەک ئاماژەی پێدراوە بۆ ساڵانی (2024 و 2025)یش بەرکار دەبێت، پرۆژەکەش گەورەترین رەشنوسی یاسای بودجەیە لە مێژووی عێراقدا. لەکۆبونەوەی ژمارە 18ی رۆژی (5/4/2023) خوێندنەوەی یەکەم و لە (18/4/2023) ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق خوێندنەوەی دووەمی بۆ پرۆژە یاساکە ئەنجامدا، چاوەڕوان دەکرێت لە مانگی ئایندەدا پرۆژە یاساکە پەسەند بکرێت. پاڵپشت بەو داتایانەی لە پرۆژە یاساکەدا هاتووە، لەم ڕاپۆرتەدا بە وردی تیشک دەخەینە سەر داهات و خەرجی و بڕی کورتهێنان و خەرجی وەزارەتەکانی حکومەتی عێراق و پشکی هەرێم لە داهات و خەجییە گشتییەکان و هاوکات خەرجی سیادی و حاکیمە. پاشان بەراوردکردنی داتاکان بە یاسای ژمارە (23)ی ساڵی (2021)ی بودجەی گشتی عێراق و بڕو ڕێژەی بەرزبوونەوەی داهات و خەرجییە گشتی و وزارەییەکان تێیدا و بڕو ڕێژەی کورتهێنان لە پرۆژەکەداو خەرجیەکانی حاکیمەو سیادی و پشکی هەرێم تێیاندا. بەڵام گرنگە لێرەدا ئاماژە بە چەند زانیارییەک بدەین، ئەوانیش؛ -    بەپێی پرۆژە یاساکەدا داهاتی نەوت سەرچاوەی سەرەکی پارەدارکردنی عێراق دەبێت و (87%)ی داهات پێکدەهێنێت و پاڵپشت پرۆژەکە ئەوە خەمڵێندراوە کە عێراق بە تێکڕای رۆژانە (3 ملیۆن و 500 هەزار) بەرمیل نەوت بە (400 هەزار) بەرمیل نەوتی هەرێمیشەوە هەناردە بکات. هەر بەرمیلێک نەوت بە (70) دۆلار خەمڵێندراوە. ئەمە لە کاتێکدایە بەپێی یاسای بودجەی ساڵی (2021) وا خەمڵێندرابوو کە حکومەتی عێراق رۆژانە بڕی (3 ملیۆن و 250 هەزار) بەرمیل نەوت هەناردە بکات بە (250 هەزار) بەرمیل نەوتی هەرێمی کوردستانیشەوە، تێکڕای نرخ و داهاتی هەر بەرمیلێک نەوت بە (45) دۆلار خەمڵێندرابوو. -    بەهای دۆلاری ئەمریکی بەراورد بە دیناری عێراق هەمیشە پرسێکی گرنگ بووە لە عێراقدا چونکە عێراق بەشی هەرە گەورەی داهاتەکەی بەدۆلارەو لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتەوە بەدەستی دەخات، لە پرۆژەی یاسای بودجەی ساڵی (2023) بەهای هەر دۆلارێک بە (هەزار و 300) دینار جێگرکراوە. ئەمە لە کاتێکدایە بەپێی یاسای بودجەی ساڵی (2021) یەک دۆلاری ئەمریکی بەرامبەر (هەزار و 450) دینار جێگیر کرابوو.  -    پشکی هەرێمی کوردستان هاوشێوەی ساڵی (2021) ڕێژەی (12.67%)ی بۆ تەرخان دەکرێت، بەڵام نزیکەی (34%) بۆ خەرجییەکانی (سیادی و حاکیمە) دەڕوات و (66%)ی بۆ دەمێنێتەوە.   یەکەم؛ پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق پاڵپشت بە یاسای بودجەی ساڵی (2021) و پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023)  لە یاسای بودجەی گشتی عێراق لە ساڵی (2021)دا، پشکی هەرێمی کوردستان (12.67%)ی بودجەی بۆ دیاریکرابوو، بە هەمان رێژە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023)یش جێگەی جێگەی ئەو ڕێژەیەی کردووەتەوە، بەڵام گۆڕانکاری گەورە لە قەبارەی پشکی هەرێم ڕوویداوە، بە جۆرێک؛ -    لە یاسای بودجەی ساڵی (2021)دا پشکی هەرێمی کوردستان لە بودجەی گشتی عێراقدا بە بڕی (16 ترلیۆن و 470 ملیار و 104 ملیۆن و 277 هەزار) دینار خەمڵیندرابوو، بەڵام دوای لێدەرکردنی (ترلیۆنێک و 642 ملیار و 667 ملیۆن و 220 هەزار) دینار لە خەرجی سیادی و بڕی (923 ملیار و 424 ملیۆن  و 605 هەزار) دینار لە خەرجی حاکیمە، پشکی (13 ترلیۆن و 904 ملیار و 12 ملیۆن و 452 هەزار) دیناری بۆ دیاری کرابوو. بەڵام لە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023)دا، پشکی هەرێم بە ڕێژەی (12.67%) لە بودجەی گشتی بریتی دەبێت لە بڕی (25 ترلیۆن و 216 ملیار و 101 ملیۆن و 547 هەزار) دینار بەم پێیەش پشکەکەی بە ڕێژەی (53%) و نزیکەی بڕی (8 ترلیۆن و 746 ملیار) دینار زیاد دەکات، بەڵام دوای لێدەرکردنی نزیکەی (7 ترلیۆن و 350 ملیار) دینار لە خەرجی سیادی و بڕی (ترلیۆنێک و 256 ملیار و 611 ملیۆن  و 724 هەزار) دینار لە خەرجی حاکیمە، پشکی (16 ترلیۆن و 609 ملیار و 639 ملیۆن و 162 هەزار) دیناری بۆ دەمێنێتەوە کە هێشتا بڕی زیاتر لە (2 ترلیۆن و 705 ملیار و 626 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (19%) زیاترە لەو پشکەی لە ساڵی (2021) بۆی تەرخان کرابوو. بۆ وردەکاری بڕوانە خشتەی ژمارە (1). خشتەی ژمارە (1) دووەم؛ داهاتی گشتی عێراق پاڵپشت بە یاسای بودجەی ساڵی (2021) و پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023) پاڵپشت بە یاسای ژمارە (23)ی ساڵی (2021) و پرۆژە یاسای بودجەی عێراق بۆ ساڵی (2023). داهاتی گشتی عێراق لە ساڵی (2021) بە (101 ترلیۆن و 320 ملیار و 141 ملیۆن و 984 هەزار) دینار جێگیر کرابوو، کە بڕی (81 ترلیۆن و 171 ملیار و 112 ملیۆن و 500 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (80%) لە داهاتی فرۆشتنی نەوتی بەرهەمە نەوتی و کانزاییەکانەوە سەرچاوەی دەگرت. داهاتی ناوخۆش بڕی (20 ترلیۆن و 149 ملیار و 29 ملیۆن و 484 هەزار) دیناری بەڕێژەی (20%) لە باج و رسومات و داهاتی خاڵە گومرگییەکان ... پێکدەهێنا. بەڵام پاڵپشت بە پرۆژە یاسای بودجەی ئەمساڵ داهاتی گشتی بە (134 ترلیۆن و 552 ملیار و 919 ملیۆن و 63 هەزار) دینار دەخەمڵێنرێت، کە بڕی (117 ترلیۆن و 252 ملیار و 500 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (87%) لە داهاتی فرۆشتنی نەوت و بەرهەمە نەوتی و کانزاییەکانەوە سەرچاوەی دەگرێت. داهاتی ناوخۆش بڕی (17 ترلیۆن و 300 ملیار و 419 ملیۆن و 63 هەزار) دیناری بەڕێژەی (13%) لە باج و رسومات و داهاتی خاڵە گومرگییەکان ... پێکدەهێنێت. ئەم هەنگاوەش لە بەرزبوونەوەی ڕێژەی پشت بەستن بە داهاتی نەوت دەریدەخات، حکومەتی عێراق پلانی ئەوتۆی نەبووە بۆ فرەکردنی سەرچاوەکانی داهات و بگرە پاشەکشەی گەورە دەکات، چونکە بەشی زۆری ئەو سەرچاوانەی حکومەتی عێراق وەک سەرچاوەی داهاتی نانەوتی پشتیان پێ دەبەستێت بەپێی خەمڵاندنەکان داهاتیان دادەبەزێت بەراورد بە ساڵی (2021) و پشت بەستن بە داهاتی نەوت بە ڕێژەی (44%) زیاد دەکات بەراورد بە یاسای بودجەی ساڵی (2021)و لە بەرامبەردا؛ باجی سەر داهات و سامان بە ڕێژەی (32%) و رەسمەکان (7%) و داهاتی سەرمایەگوزاری (97%) و داهاتەکانی دیکە (6%) کەم دەکەن. عێراق لە چوارچێوەی داهاتی ناوخۆ تەنها چاوی لەوەیە باجی شمەک و رەسمی بەرهەمهێنان قازانجی کەرتی گشتی و تەحویلات زیاد بکات.  بە تێکڕا لە بواری داهاتدا بە هەردوو جۆری (نەوتی و نانەوتی)یەوە پرۆژە یاسای بودجەی ئەمساڵ وای خواستووە داهاتی گشتی بەڕێژەی (33%) و بڕی (33 ترلیۆن و 232 ملیار و 777 ملیۆن و 79 هەزار) دینار بەرز بکاتەوە. بۆ وردەکاری بڕوانە خشتەی ژمارە (2). خشتەی ژمارە (2) سێیەم؛ داهات، خەرجی و کورتهێنانی عێراق پاڵپشت بە یاسای بودجەی ساڵی (2021) و پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023) وەک لە یاسای ژمارە (23)ی ساڵی (2021) و پرۆژە یاسای بودجەی عێراق بۆ ساڵی (2023) هاتووە. داهاتی گشتی عێراق لە ساڵی (2021) بە (101 ترلیۆن و 320 ملیار و 141 ملیۆن و 984 هەزار) دینار جێگیر کرابوو، هەرچی خەرجی گشتیشە بە (129 ترلیۆن و 993 ملیار و 9 ملیۆن و 291 هەزار) دینار خەمڵێندرابوو، بەو پێیەش کورتهێنان بە  ڕێژەی (22%) بە قەبارەی (28 ترلیۆن و 672 ملیار و 9867 ملیۆن و 307 هەزار) دینار تۆمار کرابوو. ئەمە لە کاتێکدایە لە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023) لە سەر هەرسێ ئاستی (داهات، خەرجی و کورتهێنان) ڕێژەکانیان زۆر بەرزبووەتەوە، بە جۆرێک؛ داهاتی گشتی بە (134 ترلیۆن و 552 ملیار و 919 ملیۆن و 63 هەزار) دینار دەخەمڵێنرێت، کە (33%)ی زیاترە لەو داهاتەی کە لە یاسای بودجەی ساڵی (2021) جێگیر کرابوو.  هاوکات خەرجی گشتی بە (199 ترلیۆن و 22 ملیار و 111 ملیۆن و 663 هەزار) دینار دەخەمڵێندرێت، بەو واتایەی قەبارەی خەرجی گشتی بە بڕی زۆرتر لە (69 ترلیۆن و 29 ملیار) دینار و بە ڕێژەی (53%) زیاد دەکات بەراورد بە یاسای بودجەی ساڵی (2021). سەبارەت بە کورتهێنان لە پرۆژە یاسای بودجەی ئەمساڵ قەبارەکە ئێجگار گەورەیەوە ڕێژەی (32%) تێدەپەڕێنێت و بەهاکەی دەگاتە زیاتر لە (64 ترلیۆن و 469 ملیار و 192 ملیۆن) دینار، کە ئەم کۆرتهێنانەش دوو هێندەو زیاری ئەوەیە کە لە ساڵی (2021) تۆمار کرابوو بڕی زۆرتر لە (35 ترلیۆن و 796 ملیار و 325 ملیۆن) دیناری بەڕێژەی (125%)ی زیاترە لەوەی ساڵی (2021). بۆ وردەکاری بڕوانە خشتەی ژمارە (3). خشتەی ژمارە (3) چوارەم؛ خەرجی وەزارەتەکانی عێراق پاڵپشت بە یاسای بودجەی ساڵی (2021) و پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023) بەپێی داتاکان، سەرجەم وەزارەتەکانی عێراق کە ژمارەیان (22) وەزارەتە بەراورد بە ساڵی (2021) خەرجییەکانیان بە شێوەی جیاواز هەڵکشاوە، جگە لە دوو وەزارەتی (دارایی و بەرگری) نەبێت بە ڕێژەیەک خەجییەکانیان کەم دەکات. لە هەردوو یاسا و پرۆژە یاساکەدا وەزارەتەکانی (دارایی، نەوت، کارەبا و ناوخۆ) ئەو وەزارەتانەن کە زۆرترین خەرجیان بۆ تەرخان دەکرێت و وەزارەتەکانی (گەیاندن، وەرزش و لاوان، رۆشنبیری و کۆچ) کەمترین خەرجیان بۆ دیاری کراوە. هەر بە پێی زانیارییەکان خەرجی سەرجەم وەزارەتەکان لە ساڵی (2021) بریتی بووە لە (126 ترلیۆن و 604 ملیار و 635 ملیۆن) دینار، بەڵام لە پرۆژە یاسای ساڵی (2023) ئەو بڕە بەرزبووەتەوە بۆ (161 ترلیۆن و 536 ملیار و 542 ملیۆن) دینار، کە بڕی (34 ترلیۆن و 931 ملیار و 907 ملیۆن) دیناری بە رێژەی (27%) زیاتر لەو بڕەی لە ساڵی (2021) جێگیر کراوبوو. بۆ وردەکاری دەربارەی خەرجی سەرجەم وەزارەتەکان و بڕو و ڕێژەی بەرزبوونەوەی خەرجییەکانیان بڕوانە خشتەی ژمارە (4). خشتەی ژمارە (4) پێنجەم؛ خەرجی حاکیمەی عێراق پاڵپشت بە یاسای بودجەی ساڵی (2021) و پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023) بە هەمان شێوەی سێکتەرەکانی دیکە بە تێکڕا خەرجی حاکیمە لە یاسای بودجەی ساڵی (2021) لە (7 ترلیۆن و 288 ملیار و 276 ملیۆن) دینارەوە بە ڕێژەی (36%) بۆ بڕی (9 ترلیۆن و 918 ملیار و 8 ملیۆن) دینار بەرز دەبێتەوە لە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023). بە جۆرێک خەرجی پاڵپشتی (کۆبوونی خۆراک، دادبینی ناکۆکی زەوی و زار، دەرمان، سەرژمێری دانیشتوان) بەڕێژەیەکی بەرز زیاد دەکەن و خەرجییەکانی (کڕینەوەی گەنم و جۆی و جوتیاران و هاوردەکردنی وزە) کەم دەکەن و لە ساڵی (2023)شدا بڕی (345 ملیار و 455 ملیۆن) دینار بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان تەرخان دەکرێت کە خەرجییەکەی لە چوارچێوەی خەرجی حاکیمەدایە.  بۆ وردەکاری بڕوانە خشتەی ژمارە (5). خشتەی ژمارە (4) سەرچاوەکان؛ -    یاسای ژمارە (23)ی ساڵی (2021) یاسای بودجەی گشتی عێراق -    پرۆژە یاسای ساڵانی (2023 – 2024 - 2025)ی یاسای بودجەی گشتی عێراق

  درەو: بەگوێرەی (10) ڕاپرسی نوێ‌, كە لەم مانگەدا لەلایەن (10) كۆمپانیای بواری ڕاپرسی لەتوركیا ئەنجامدراوە, لەبارەی ئەنجامی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كۆماری توركیا كە بڕیاڕە ڕۆژی (14)ی ئایاری داهاتوو بەڕێوەبچێت, كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ كاندیدی هاوپەیمانی میللەت لە(8)ڕاپرسیاندا لەپێش ڕەجەب تەیب ئەردۆغانەوەیە, لەدوو ڕاپرسیشیاندا ڕەجەب تەیب ئەردۆغان كاندیدی هاوپەیمانی كۆمار لەپێش قڵیچدار ئۆغلۆوەیە, هاوكات بەگوێرەی ئەنجامی (8) ڕاپرسیان هەڵبژاردن دەچێتە خولی دووەم, دوو ڕاپرسیەكەی تریش دەریخستووە هەڵبژاردن لەخولی یەكەمدا یەكلایدەكرێتەوە. بەوپێیەش ئەنجامی مامناوەندی (10)ڕاپرسیەكە كە هەریەك لە كۆمپانیاكانی (Metropoll و Gezici و ORC و ALF و Optimar و SONAR و MAK و Aksoy و AR-G و Yoyelem)لەمانگی نیساندا ئەنجامیانداوە, كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ لەپێشەوەیە بەڵام ناتوانێت 50% دەنگەكان تێپەڕنێت. * ئەنجامی تێكڕای مامناوەندی(10)ڕاپرسیەكە بەمشێوەیەیە: •    كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ (47.5٪) دەنگەكان بەدەست دەهێنێت. •    ڕەجەب تەیب ئەردۆغان (44.4٪) دەنگەكان بەدەست دەهێنێت. •    موحەرەم ئینجە سەرۆكی پارتی نیشتمان (6٪) دەنگەكان بەدەست دەهێنێت. •    سەنان ئۆغان كاندیدی هاوپەیمانی ئەتا (2.2%) دەنگەكان بەدەست دەهێنێت. ئەنجامی ڕاپرسیەكانی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كۆماری توركیا كە لەمانگی نیساندا ئەنجامدراوە:

(درەو): ماوەی (30) رۆژە هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان راگیراوە، ئەمە (ترلیۆنێك) دینار زیانی لە داهاتی هەرێم داوە. بەپێی نوسراوی رەسمی بەڕێوەبەری نوسینگەی باركردنی نەوتی عێراق لە بەندەری جەیهانی توركیا، لە كاتژمێر (12:35) خولەكی رۆژی 25/3/2023 هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان لە بەندەری جەیهانی توركیا راگیراوە. نەوت سەرچاوەی سەرەكی داهاتی هەرێمی كوردستانە، بەجۆرێك رێژەی (77%)ی كۆی گشتی داهاتەكانی بەردەستی حكومەت پێكدەهێنێت.  ئێستا نرخی یەك بەرمیل نەوت لە بازاڕەكانی جیهاندا (82) دۆلارە، بەپێی دواین راپۆرتی كۆمپانیای (دیلۆیت)، هەرێمی كوردستان نەوتەكەی بە (19) دۆلار كەمتر لە نرخی بازاڕەكانی جیهان فرۆشتووە، واتا هەرێم هەر بەرمیلێكی نەوتەكەی بە (63) دۆلار دەفرۆشێت. ئەگەر هەرێمی كوردستان رۆژانە بە تێكڕا (400) هەزار بەرمیل نەوتی بەو نرخە بۆ ئەژمار بكرێت، ئەوا زیانی كۆی داهاتی (30) رۆژی راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم بەهاكەی دەبێت بە (756 ملیۆن) دۆلار، واتا بەنرخی ئەمڕۆی دۆلار لە بازاڕی كوردستان نزیكەی (ترلیۆنێك‌و 81 ملیار) دینار.  راوەستانی هەناردەی نەوت وایكردووە، ئێستا حكومەتی هەرێم تەنیا یەك سەرچاوەی داهاتی بەدەستەوە ماوە، كە ئەویش داهاتی ناوخۆیە‌و مانگانە نزیكەی (200 بۆ 250 ملیار) دینارە، ئەمە لەپاڵ ئەو بڕە پارەی كە هاوپەیمانان وەكو یارمەتی بە وەزارەتی پێشمەرگەی دەدەن كە مانگانە بڕەكەی نزیكەی (20 ملیۆن) دۆلارە. ئەم دۆخە لە كاتێكدایە هێشتا حكومەت موچەی مانگی نیسانی موچەخۆرانی دابەش نەكردووە‌و وەزارەتی دارایی هەرێم چاوەڕوانی گەڕانەوەی داهاتی ناوخۆو قسەی حكومەتی عێراق دەكات بۆ ئەوەی بزانێت ئایا دەتوانێت خەرجی موچە دابین بكات یان نا.  حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵی عێراق رێككەوتنیان كردووە لەسەر ئەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان دەستپێبكاتەوە، بەڵام هێشتا حكومەتی توركیا ئامادە نییە هەناردە دەستپێبكاتەوە. بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس لە بڕیارەكەیدا سەبارەت بە هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان، توركیای پابەند كردووە بەوەی (ملیارێك‌و 500 ملیۆن) دۆلار قەرەبوو بە حكومەتی عێراق بداتەوە، دەسەڵاتدارانی توركیا هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان دەستپێبكەنەوە تاوەكو عێراق بابەتی قەرەبووەكە بەلایەكدا دەخات، بەتایبەتیش لەكاتێكدا رەجەب تەیب ئەردۆغان مانگی داهاتوو دەچێتە ناو هەڵبژاردنێكی چارەنوسسازی سەرۆكایەتی‌و پەرلەمانییەوە‌و نایەوێت ئەم بابەتە لەلایەن نەیارە سیاسییەكانییەوە لەدژی بەكاربهێنرێت.  ئەم دۆخە كۆمپانیاكانی بواری وەبەرهێنان‌و كەشتییەكانی كڕینی نەوتی هەرێمی كوردستانیان نیگەران كردووە‌و نازانن چارەنوسیان چی بەسەردێت.  بەگوێرەی هەواڵێكی ئاژانسی (بلۆمبێرگ)ی ئەمریكی، ئەو بارهەڵگرانەی نەوتی خاوی كوردستانیان دەگواستەوە، دوای مانگێگ چاوەڕوانی بێزاربوون‌و بە بەتاڵی ئاوەكانی نزیك وێستگەی هێڵی بۆرییەكانی توركیایان بەجێهێشتووە.  بلۆمبێرگ دەڵێ" ئەمە ئاماژەیەكە بۆ ئەوەی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم بەمزوانە دەستپێناكاتەوە، بەهۆی چارەسەرەكردنی كێشەكان لەنێوان حكومەتە پەیوەندیدارەكان". "پێنج بارهەڵگری گواستنەوەی نەوت لەنزیك بەندەری جەیهانی توركی لەچاوەڕوانیدابوون، هەردوو كەشتی (Neverland and Amax Anthem) لەپشووەكانی كۆتایی هەفتە بەبێ‌ هەڵگرتنی نەوتی خاو ناوچەكەیان بەجێهێشتووە" ئاژانسە ئەمریكییەكە وای نوسیوە.     "تائێستا سێ‌ بارهەڵگری كرێ بۆ گواستنەوەی نەوتی خاوی كوردستان لەنزیك بەندەرەكە چاوەڕوانیدەكەن.. ئەو پێنج بارهەڵگرە بۆ گواستنەوەی نزیكەی (4)ملیۆن بەرمیل نەوت بەكارهێنراون".   

درەو: "من و مامۆستا سەڵاحەدین محەمەد بەهادین و مامۆستا عەلی باپیر و كاك قادر عەزیز بڕی ملیۆنێك دۆلارمان لە قاسم سولەیمانی وەرگرت، بۆ پاڵپشتی هەڵبژاردن" ئەمە قسەی محەمەد حاجی مەحمودە لە دۆكیۆمێنتەریەكی تایبەتی (درەو)دا. محەمەد حاجی مەحمود باس لە دەستكەوتنی داهات و بودجەی حزبەكان دەكات لە شاخەوە بۆ شارو تا ئێستا. محەمەد حاجی مەحمود دەڵێت: -    سەرەتا هاوكارییەكانمان لە سوریاوە وەردەگرت، لەلایەن چەپەكانی فەلەستینیشەوە هاوكاری دەكراین، چەكوتەقەمەنی لە فەلەستینەوە بەرێگای سوریاوە بۆمان دەهات. -    لەدوای ساڵی 1980 ەوە حزبەكان سەردانی قەزافیان كردووە لەوە بەدواوە قەزافی هاوكاری حزبەكانی كوردستانی دەكرد لەو كاتەدا (3-4) ملیۆن دۆلاری پێداین . -    لەناوچە سەختەكانی ناو كوردستان گومرگمان هەبوو هەموو حزبەكان گومرگی خۆیان هەبوو. -    لەدوای پرۆسەی ئەنفالەوە ئێران مانگانەی بە یەكێتی و حزبی سۆسیالیست بڕیەوە و پێشتریش مانگانەی بە پارتی ئەدا. -    دوای راپەڕین گومرگمان دانا حزبەكان لە نێوان خۆیاندا دابەشیان دەكر بەم شێوەیە: 30% بۆ پارتی 30% بۆ یەكێتی 15% بۆ سۆسیالیست 8% بۆ حزبی شیوعی 6% بۆ پاسۆك 4% بۆ حزبی زەحمەتكێشان  -    دواتر حزبەكان پارەیان لە حكومەت وەردەگرت تا مانگی 12ی 2014  -    ساڵی 2009 ( یەكگرتوو، كۆمەڵ،سۆسیالیست و زەحمەتكێشان)  سەردانی ئێرانمانكرد بۆ هاوكاری "من و مامۆستا سەڵاحەدین و مامۆستا عەلی باپیر و كاك قادر عەزیز" چوینە ئێران و قاسم سولەیمانیمان بینی داوای هاوكاریمان لێی كرد بڕی (ملیۆنێك) دۆلارمان لێوەرگرت بۆ پاڵپشتی هەڵبژاردن، ئەو كات بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لیستیكمان هەبوو بەناوی (لیستی خزمەتگوزاری و چاكسازی)    

  ئامادەکردن: بەشی توێژینەوە و ڕاپرسی له‌ پەیمانگای ناوین بۆ پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان پێشه‌كی:  بڕیاروایه‌ له‌ رۆژی یه‌كشه‌ممه ‌( 14/5/2023)، هەڵبژاردنەکانی پەرلەمان و سەرۆکایەتی کۆماری تورکیا بەڕێوه‌بچن، ئەم هەڵبژادنە، هەڵبژاردنی مێژوویی و گرنگن بۆ تورکیا، بۆ داهاتوو و ئێستای ئەو وڵاتە، بەتایبەت کە بۆ یەکه‌م جارە دوای تاقیکردنەوەی یەکەم ئەزموونی سەرۆکایەتی لە تورکیا و گۆڕینی سیستەمی دەسەڵات لە پەرلەمانییەوە بۆ سەرۆکایەتی و، گۆڕینی به‌شیكی زۆری مادده‌كانی یاسای هەڵبژاردنەکانی تورکیا ئەنجامبدرێت.    لەم توێژینەوەیەدا، کورتەیەک لەسەر مێژوو، جوگرافیا، ووردەکاری هەڵبژاردنەکانی پەرلەمان و سەرۆکایەتی تورکیا، یاسای نوێی هەڵبژاردنەکان، پارتە بەشداربووەکان، هاوپەیمانیەتەکان، ڕاپرسییەکان، ژمارەی دەنگدەر، کاندیدەکانی سەرۆکایەتی، ئەنجامی هەڵبژاردنەکانی پێشوو، پێشبینی و زانیاری زیاتر لەسەر کۆی پرۆسەکە دەخەینه بەردیتی خوێنەر، بەهیوای ئەوەی سوودی هەبێت. یەکەم: مێژوو، جوگرافیای تورکیا    تورکیا میراتی ئیمبراتۆریەتی عوسمانییە، وڵاتێکی فرە ڕەهەند و حزب و ئایدلۆژیا و بەرژەوەندی جیاوازە، دوای ڕووخانی ئیمبراتۆریەتی عوسمانیی، بەپێی پەیماننامەی لۆزانی ساڵی(1923) تورکیا وەک دەوڵەتێکی تاک نەتەوە دروستکرا، ناوەکەش ڕەگەزییە و تایبەتە بەدەوڵەتی تورکەکان.    لەکاتی دروست بوونی کۆماری تورکیای علمانی لەسەر دەستی "کەمال مستەفا ئەتاتورک"، سیستەمی پەرلەمانی تاک حیزب هەبوو، کە بەردەوام بوو تا دوای جەنگی جیهانی دووەم، لەسەرەتایی پەنجاکانی سەدەی ڕابردوو، حوکمی تاک حزبی کۆتایی هات و دیموکراتەکان تا (1960) حوکمی وڵاتیان کرد بەسەرۆکایەتی "عەدنان مونده‌ریس"، لەساڵی (1960) یەکەم کودەتایی سەربازی روویدا، دەرئەنجامەکەی بریتی بوو لە کۆتایهێنان بە حوکمی دیموکراتەکانی تورکیا و "عەدنان موندەریس"ی سەرۆکی دیموكراته‌كانیش لەسێدارەدرا.    کەواتە، تورکیا وەک وڵاتێکی هاوچەرخ و مۆدێرن چەندین فۆڕم و مۆدێلی سیاسی پەیڕەوکردوە، سەرەتا لەسەردەمی "مستەفا کەماڵ ئەتاتورک"، سیستەمی حوکمڕانی بەکۆمەڵ و تاک پارتی پەیڕەو دەکرا، دوای جەنگی جیهانی دووەم، سیستەمی فرە بازنەیی و پەرلەمانی پەیڕەو دەکرا، ئەم جۆرە لە حوکمڕانی بەردەوام بوو تاکو لە ساڵی  (2017) ئاکپارتی و "ره‌جه‌ب ته‌یب ئەردۆگان" لەڕێگەی ریفراندۆمه‌وه‌، سیستمەکەیان گۆڕی بۆ سیستەمی سەرۆکایەتی و لە (2018)ـەش یەکەم هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی بەڕێوەچوو و "ره‌جه‌ب ته‌یب ئەردۆگان"یش بووە سەرۆک كۆمار. چۆنیەتی هەموارکردنەوەی ماددەکانی دەستووری تورکیا: بەپێی ماددەی (157)ی دەستووری تورکیا، گۆڕینی ده‌ستوور پێویستی بە (330) دەنگی پەرلەمانتارانە، دواتر پێویستە لەدوای (60) ڕۆژ راپرسی لەسەر بکرێت و لە 51%ی خەلک بە بەڵێ دەنگی پێبدات ئینجا هەماورکردنەکە جێبەجێ دەکرێت.    تاکو ئێستا لە تورکیا حەوت جار دەستوور هەموارکرایتەوە، کەواتە حەوت ڕاپرسی لە مێژووی سەد ساڵەی تورکیا بەڕێوە چووە، كه‌ سێ له‌و ڕاپرسیانه‌ له‌سه‌رده‌می ئه‌ردۆگان بووه‌، ئەنجامی راپرسیەکانیش بەم شێوەیە بوونە:     ئه‌گه‌ر سه‌رنج بده‌ین، لەو حەوت راپرسیەی له‌ توركیا به‌ڕێوه‌چوونه‌ بۆ هەموارکردنەوە و گۆڕینی ماددەکانی دەستوور، تەنها یەک جار به‌ نه‌خێر ده‌نگی له‌سه‌ر درایه‌، ئەویش راپرسیەکەی ساڵی (1988) بووە، کۆتا جاریش كه‌ ڕاپرسی به‌ڕێوه‌چووه‌ لە ساڵی (2017)دا بوو، کە تیادا بەڵێ زۆرینەی هێنا و سیستەمی وڵات لە پەرلەمانی گۆڕدرا بۆ سەرۆکایەتی. جوگرافیای تورکیا: له‌ڕووی جوگرافییه‌وه‌، توركیا وڵاتێكی گرنگ و گه‌وره‌ی جیهانه‌، ده‌كه‌وێته‌ رۆژئاوای ئاسیا و باشووری رۆژهه‌ڵاتی ئه‌وروپا، له‌ 3%ی خاكه‌كه‌ی ده‌كه‌وێته‌ كیشوه‌ری ئه‌وروپا و له‌ 97%ی ده‌كه‌وێته‌ كیشوه‌ری ئاسیا، له‌ 10%ی دانیشتوانه‌كه‌ی له‌ به‌شه‌ ئه‌وروپیه‌كه‌ی ده‌ژین. ڕوبه‌ره‌كه‌ی بریتییه‌ له‌ (783.525)كم دووجا، هاوسنووره‌ له‌گه‌ڵ وڵاتانی دەریایی ڕەش (جۆرجیا، ڕوسیا، ڕۆمانیا، بولگاریا)، لەڕۆژهەڵات (ئێران، وڵاتانی قەوقاز، جۆرجیا(له‌دوو لاوه‌)، ئەرمەنستان، ئازربایجان)، لە باشوور: (عێراق، سوریا، دەریایی سپی ناوەڕاست(، له‌ خۆرئاوا (قوبرس، دەریایی ئیجە، یۆنان، بوڵگاریا(، لە باکوور (دەریایی ڕەش(.   دووه‌م: ژمارەی دەنگدەرانی تورکیا و چۆنیه‌تی رێكاره‌كانی به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردنه‌كان بەپێی دەستووری تورکیا، هەموو ئەو کەسانەی تەمەنیان لەسەرووی (18) ساڵیه‌، دەتوانن بەشداری دەنگدان بکەن، بەمشێوەیە زیاتر لە (60 ملیۆن 904 هه‌زار و 499) كه‌س له‌ناوخۆ مافی دەنگدانیان هەیە، له‌ده‌ره‌وه‌ی وڵاتیش (3 ملیۆن 286 هه‌زار و 786) كه‌س مافی ده‌نگدانیان هه‌یه‌، به‌مشێوه‌یه‌ش ژماره‌ی به‌شداربووان له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانی توركیا  ده‌گاته‌( 64 ملیۆن و 191 هه‌زار و 285) كه‌س، كه‌ نزیكه‌ی (6) ملیۆن کەس بۆ یەکەمین جارە دەنگ ده‌ده‌ن، هه‌روه‌ها (42 ملیۆن و 704 هه‌زار و 112) كه‌س كه‌ ده‌كاته‌ 50.1% له‌ ڕه‌گه‌زی نێره‌ و، (42 ملیۆن و 575 هه‌زار و 441) كه‌س كه‌ ده‌كاته‌ 49.9% له‌ڕه‌گه‌زی مێیه‌.    به‌پێی راپرسیه‌كان رێژه‌ی به‌شدار له‌ نێوان 85 بۆ 90% ده‌بێت، به‌مشێوه‌یه‌ش بۆ پۆستی سه‌رۆك كۆمار، كاندید پێویستی به‌ (27) ملیۆن ده‌نگ زیاتره‌‌.     ژماره‌ی بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردن: 87 بازنه‌     ژماره‌ی كاندیدانی سه‌رۆك كۆمار: 4 كاندید     ژماره‌ی كورسییه‌كانی په‌رله‌مان: 600 كورسی     ژماره‌ی پارته‌ به‌شداربووه‌كان به‌شێوه‌ی سه‌ربه‌خۆ: 25 پارتی سیاسیی     ژماره‌ی هاوپه‌یمانییه‌ته‌كان: 5 هاوپه‌یمانیه‌تی فه‌رمی     ژماره‌ی كاندیدانی سه‌ربه‌خۆ بۆ په‌رله‌مان: 57 كاندید     ژمارەی بنکە (سندوقە)کانی دەنگدان له‌ هه‌موو توركیا و ده‌ره‌وه‌: 191 هه‌زار و 910 سندوق.     ژمارەی چاودێرانی سەر سندوق:  7 کەس، یه‌ك بەڕێوەبەری بنکە، 3 کارمەند، 3 چاودێری ئەو حزبانەی لەهەڵبژاردنی پێشوو زۆرترین دەنگیان بەدەستهێناوە.     له‌ هه‌ر بنكه‌یه‌كی ده‌نگدان دوو سندوق داده‌نرێت، یه‌ك بۆ هه‌لبژاردنی سه‌رۆكایه‌تی كۆمار و ئه‌وه‌ی دیكه‌ش بۆ په‌رله‌مان.      کاتی دەستپێکردن: له‌ 32 شار بەتایبەت لەشارە کوردییەکان، کاتژمێر 7ی بەیانی تا 4ی ئێوارە، پرۆسەکە بەردەوام دەبێت. لە 49 شاری دیکەی تورکیا، کاتژمێر 8ی بەیانی تاوەکو 5ی ئێوارە.     ڕاگەیاندنی ئەنجامەکان: هەمان شەو ئەنجامی بەرایی ڕادەگەینرێت، بەڵام پێویستە لەماوەی 24 کاتژمێردا ئەنجامی فەرمی و کۆتایی هەڵبژاردن ڕابگەینرێت. هیچ کەناڵێکی ڕاگەیاندن بۆی نیە ئەنجامی بەرایی ڕابگەینێت. هەمان شەو ئەنجامەکان دەگەینرێتە دەست نوێنەری پارتە بەشدارەکان و کاندیدەکانی سەرۆکایەتی و کاندیدە سەربەخۆکانی پەرلەمان. پێویستە واژووی ئەو حەوت کەسەی لەسەر بێت ئینجا ئەنجامەکان پەسند دەکرێن، دوای 10 ڕۆژ کۆپی فۆرمی دەنگدان کە واژۆی 7 کەسەی نێو بنکەی لەسەرە لەماڵپەری فەرمی کۆمسیۆن بڵاودەکرێتەوە.     چۆنیەتی جیاکردنەوەی دەنگی سەرۆکایەتی و پەرلەمان: سەرەتا دەنگی سەرۆکایەتی و، دواتر دەنگی پەرلەمان یاسای نوێی هەڵبژاردنەکانی تورکیا 1.    ژمارەی ئەندامانی پەرلەمان لە 550 بۆ 600 زیاد کراوە. 2.    تەمەنی خۆکاندیدکردن لە 25 بۆ 18 کەمکرایتەوە. 3.    بۆ چوونه‌ په‌رله‌مان ده‌نگی بنه‌ڕه‌تی پارته‌كان به‌بنه‌ما ده‌گیرێت، پارته‌ بچوكه‌كان به‌ هاوپه‌یمانیش بچنه‌ په‌رله‌مان، په‌رله‌مانتاریان نابێت. 4.    ده‌نگی ئه‌و پارتانه‌ی ناتوانن به‌ربه‌ستی 7% تێپه‌ڕێنن بۆ لیستی براوه‌ی یه‌كه‌م ده‌ڕوات. 5.    هەڵبژاردنی پەرلەمان و سەرۆکایەتی بەیەکەوە و پێنج ساڵ جارێک بەڕێوە دەچێت  6.    پەرلەمان دەتوانێت دۆسیەی لێکۆڵینەوە لەسەر سەرۆک کۆمار و وەزیرەکان بکاتەوە. 7.    پەرلەمان دەتوانێت بەدەنگی 3 لەسەر 5ی پەرلەمانتاران هەڵبژرادن دووبارە بکاتەوە. دەسەڵاتەکانی سەرۆک کۆمار 1.    سەرۆک کۆمار دەتوانێ سەرۆکی پارتەکەشی بێت. 2.    دەتوانێت بڕیار لە باری نائاسی بدات 3.    تەنها بۆ دوو خول دەتوانێت خۆی کاندید بکات 4.    کاندیدی سەرۆک کۆمار دەبێت نوێنەری ئەو پارتە سیاسیە بێت کە لەدوا هەڵبژرادن زیاتر لە 05%ی دەنگی بەدەستهێنابێت، یان 100 هەزار واژۆ کۆبکاتەوە بۆ پشتگیری خۆکاندید کردنی 5.    بە 50% + 1ی ده‌نگی ده‌نگده‌ران دەبیتە سەرۆک كۆمار 6.    سەرۆک کۆمار فەرماندەی هێزە چەکدارەکانی وڵاتە 7.    سەرۆک کۆمار جێگر و وەزیرەکانی دیاری دەکات 8.    سەرۆک کۆمار پڕۆژەی بوودجە پێشکەش بە پەرلەمان دەکات 9.    سەرۆک کۆمار دەتوانێت ئەنجومەنی وەزیران هەڵوەشێنێتەوە. 10.    بۆ گۆڕینی دەستوور دەتوانێت پڕۆژە پێشنیار پێشکەش بە پەرلەمان بکات 11.    یاساکانی دەرچوو لەپەرلەمان واژۆ دەکات 12.    باڵیۆزەکان دیاری دەکات 13.    مەرجە جێگر و وەزیرەکان ئەندامی پەرلەمان بن. سێیه‌م: ئه‌نجامی ڕاپرسییه‌كان بۆ هه‌ڵبژاردنه‌كانی 2023ی توركیا له‌ توركیا چه‌ندین كۆمپانیا و ناوه‌ندی تایبه‌تمه‌ند به‌ ڕاپرسیه‌كان هه‌یه‌" گرنگترینیان (ئاکسۆی، ئۆپتیمار، مێترۆپۆل، ئارێیا، یۆنئەیلەم، ماك، ALF، ئاڤراسیا و ئۆ ئاڕ سی)، تێكڕای ڕاستی ئه‌نجامی ئه‌و كۆمپانیایانه‌ له‌ 93%یه‌ ئه‌وه‌ش ڕێژه‌یه‌كی زۆر به‌رزه‌، سەرجەم راپرسییەکانی ئه‌و نۆ کۆمپانیا و ناوەندی لێکۆڵینەوەی بەناوبانگی تورکیا لە ساڵی 2022دا، دەریدەخەن، دەنگی هاوپەیمانیی میللەت لە پێش دەنگی هاوپه‌یمانی جمهوری دەسەڵات دێت. بەگوێرەی راگەیێندراوەکەی ناوەندیی راپۆرتی تورکیا، بەپشت بەستن بە ئەنجامی راپرسیی ئه‌و ناوەندانه‌ کە بەناوبانگترین و شارەزاترین ناوەندەکانی لێکۆڵینەوە و راپرسین لە بوارەکانی خۆیاندا، دەردەکەوێت کە دەنگی هاوپەیمانیی میللەت لە هەڵکشانی بەردەوامدایە و بەپێچەوانەشەوە هاوپەیمانیی جمهوور کە بەرەی دەسەڵاتە دەنگەکانیان روو لە دابەزینە.       چواره‌م: پارتەكان و هاوپه‌یمانیه‌ته‌كان له‌دوای ساڵی (2020) له‌سه‌رتاسه‌ری توركیا، (27) پارتی سیاسی نوێ له‌سه‌رانسه‌ری توركیا دامه‌زراون، به‌مشێوه‌یه‌ش ژماره‌ی پارته‌ سیاسییه‌كانی توركیا گه‌یشتۆته‌ (122) پارتی سیاسی، كه‌ ته‌نها (36) پارتی سیاسی مافی ئه‌وه‌یان هه‌بوو به‌شداری هه‌ڵبژاردن بكه‌ن، (به‌پێی یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كانی توركیا، ئه‌و پارته‌ی بتوانیت له‌ 41 پارێزگای توركیا كۆنفڕانس ببه‌ستێت و رێكخستن دروست بكات، مافی ئه‌وه‌ی هه‌یه‌ به‌شداری هه‌ڵبژاردن بكات) له‌و (36) پارته‌ش ته‌نها (24) پارتی سیاسی به‌ سه‌ربه‌خۆ به‌شداری هه‌ڵبژاردنه‌كان ده‌كه‌ن، (12) پارته‌كه‌ی تر له‌ چوارچێوه‌ی چوار هاوپه‌یمانیه‌تی و له‌سه‌ر پارتی دیكه‌ كاندیدیان پێشكه‌ش به‌ كۆمسیۆنی هه‌لبژاردنه‌كاتی توركیا كردووه‌، له‌ماوه‌ی ئه‌م پوێنج ساله‌ی رابردوو، دوو پارت له‌ ئاكپارتی و سێ پارتیش له‌ جه‌هه‌په‌ و پارتێكیش له‌ پارتی چاكه‌ی مه‌رال ئاكشه‌نه‌ر و پارتێكیش له‌ سه‌عاده‌ت جیابوونه‌ته‌وه‌، پارته‌ جیابووه‌كانیش بریتین له‌: پارتی دیموكراتی و پێشكه‌وتن به‌ سه‌رۆكایه‌تی عه‌لی باباجان و پارتی دواڕۆژ به‌سه‌رۆكایه‌تی ئه‌حمه‌د داود ئۆغلۆ له‌ ئاكپارتی جیابونه‌ته‌وه‌، هه‌روه‌ها پارته‌كانی نویبوونه‌وه‌، به‌ سه‌رۆكایه‌تی ئۆزتوك یه‌لمازی جێگری سه‌رۆكی پێشووی جه‌هه‌په‌ و پارتی گۆڕان به‌سه‌رۆكایه‌تی مسته‌فا ساری سه‌ركرده‌ی جه‌هه‌په‌ و پارتی نیشتمان به‌ سه‌رۆكایه‌تی موحه‌ره‌م ئینجه‌ سه‌ركرده‌ی باڵا و كاندیدی سه‌رۆك كۆمار له‌ خولی پێشوودا له‌ جه‌هه‌په‌ جیابوونه‌ته‌وه‌، پارتی ره‌فای سه‌ر له‌نوێش له‌ پارتی سه‌عاده‌تی ئیسلامی جیابۆته‌وه‌.  

(درەو):  پەڕاوی دارایی- سەنتەری الاتحاد بۆ توێژینەوەو گەشەپێدان نوسەر: دكتۆر بیلال خەلیفە پوختە دوای داگیركردنی عێراق لەلایەن ئەمریكاوە لە ساڵی 2003، دەسەڵاتی داگیركەر هەوڵیدا سیستەمێك لە عێراق دروست بكات كە تێیدا لەسەر ئاستی بونیادیی، پارێزگاری لە هەژمونی خۆی بكات. لەناو ئەوانەشدا سیستەمی ئابوری كە لەسەر بنەمای چەسپاندنی رۆڵی بانكی فیدراڵی ئەمریكا لە كۆنترۆڵكردنی داهاتەكانی فرۆشی نەوتی عێراق‌و، بەهای ئاڵوگۆڕی دیناری عێراق‌و چەندین بابەتی تر، دامەزرا. بۆیە بەكارهێنانی بانكی فیدراڵی ئەمریكا بۆ داهاتەكانی فرۆشی نەوت، بەمشێوەیە دەردەكەوێت:  -    توانای فشارخستنە سەر حكومەت لەرێگەی سەرچاوە داراییە سەرەكییەكانییەوە لە دانانی بودجەكەیدا، كە بەهای دیناری عێراقی دیاری دەكات.  -    كۆنترۆڵكردنی قەبارەو كاتی ئەو پارانەی كە لە بانكی فیدراڵی ئەمریكاوە دەچێتە دەرەوە بۆ عێراق.  -    ئەو قازانجەی كە بانكە ئەمریكییەكان لەرێگەی قەرزكردن لە پارەكانی عێراق بە سودێكی زۆر كەم كەڵەكەیان كردووە، لەگەڵ سودوەرگرتنی كۆمپانیاكانی گواستنەوەی پارەكە لە ئەمریكاوە بۆ عێراق‌و كرێی بیمە‌و پاراستن. -     پارێزگاریكردن لە پێگەی دۆلار لە پرۆسەی كڕینی نەوتی عێراقدا، بەتایبەتیش دوای ئەو رێككەوتنانەی كە چین‌و وڵاتانی تر كردویانە بۆ ئاڵوگۆڕ بە دراوە لۆكاڵییەكان.  بۆیە ئەم توێژینەوەیە ئەو پرۆسە تەكنیكییە نیشان دەدات كە تێیدا ئەمریكا هەژمونی بەسەر بەشێك لە كەرتی دارایی عێراقدا كردووە‌و سەروەری عێراقی پێشێلكردووەو، لەسەر حسابی هەموو عێراقییەكان پارەكانی عێراقی خستوەتە بەرژەوەندی خۆیەوە.  پێشەكی عێراق لەدوای ساڵی 2003وە داگیركردن، گۆڕانكاری لە سیستەمە دیكتاتۆرییەكەوە بۆ سیستەمێكی فیدراڵی پەرلەمانی بەخۆیوە بینی‌و خرایە ژێر چاودێری (وصایە)ی ئەمریكاو بەندی حەوتەمەوە. بەبیانووی ئەوەی ژمارەیەك لە وڵاتانی زیانلێكەوتووی سیاسەتەكانی سەددام حسێن داوای قەرەبوو دەكەن، ئەو داهاتانەی عێراق كە لە فرۆشی نەوتەوە بەدەستدەهاتن، خرانە بانكی فیدراڵی ئەمریكاوە بۆ ئەوەی لە داوای قەرەبووكردنەوە بپارێزرێت. هەروەك چۆن بانكی ناوەندیی عێراق بەپێی یاسای 56ی ساڵی 2004و بەگوێرەی دەسەڵاتی ئیدارەی كاتیی ئەو ئیئتیلافە دامەزرا كە عێراقی بەڕێوەدەبرد.  لەو كاتەوە تائێستا داهاتی نەوت لە ئەنجامی فرۆشی نەوتی عێراق دەچێتە بانكی فیدراڵی ئەمریكا، ئەمە پاش لێبڕینی 5%ی ئەو پارانە بۆ قەرەبووی دەوڵەتی كوەیت كە ساڵی رابردوو هەموو پارەكان گەڕێندرایەوە‌و تەواو بوو.  لەداوای ئەمە، پارەكان دەگوازرێنەوە بۆسەر حسابی بانكی ناوەندیی عێراق، ئەمەش پاش ناردنی داواكارییەك لەلایەن وەزارەتی دارایی عێراقەوە كە تێیدا ئەوە روندەكرێتەوە ئەو پارانە لە كوێدا خەرج دەكرێن، ئەم داواكارییانەش لەلایەن بانكی فیدراڵی ئەمریكاوە وردبینییان تێدا دەكرێت‌و  ئەم پرۆسەیە نزیكەی 20 رۆژ دەخایەنێت.  ئەم پارانە لەرێگەی فڕۆكەوە دەگوازرێنەوە بۆ بانكی ناوەندیی عێراق لە بەغداد، هەر فڕۆكەیەك نیو ملیار دۆلار هەڵدەگرێت، ئەم پرۆسەیە كرێی گواستنەوە‌و پاراستن‌و بیمە لەخۆدەگرێت‌و لە گەنجینەی عێراق ئەم پارانە دەدرێت.  بە پشتبەستن بە بڕیارەكانی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی ژمارە 1483 لە ساڵی 2003، كە دوای كەوتنی رژێمی پێشوو دەرچوون‌و گەمارۆی ئابوریی لەسەر عێراق هەڵگرت‌و گەڕاندییەوە بۆ دۆخی بەر لە ساڵی 1990، حسابێك لە بانكی یەدەگی فیدراڵی ئەمریكا لە نیویۆرك كرایەوە، لە یەكێك لە بڕگەكانیدا بڕیار لەسەر دروستكردنی سندوقی پەرەپێدانی عێراق درا، پارێزبەندی نێودەوڵەتی بەم حسابە درا بۆ ئەوەی لەبەرەنجامی بڕیاری دادگا نێودەوڵەتییەكان لەو سكاڵایانەی دژی رژێمی پێشوو تۆماردەكرێن، حسابەكە روبەڕووی دەستبەسەرداگرتن نەبێتەوە.  لەسەرەتاوە دوو سندوق هەبوو، یەكەمیان سندوقی پەرەپێدانی عێراق بوو، رێژەی 95%ی داهاتە نەوتییەكانی لەخۆدەگرت، سندوقەكەی تریش سندوقی قەرەبووەكان بوو، رێژەكەی 5% بوو، كە زۆرینەی بۆ كوەیت دەچوو، چونكە زۆرینەی وڵاتانی لە قەرزەكانیان خۆشبوون جگە لە كوەیت.  لە 15/6/2003 فەرمانی ژمارە 2 لەلایەن پۆل بریمەر بەڕێوەبەری دەسەڵاتی هاوپەیمانان دەرچوو، كە پارەی سندوقی پەرەپێدانی عێراقی لە بانكی فیدراڵی ئەمریكا لە نیویۆرك دانا، بەجۆرێك پارەكان بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەژێر دەسەڵاتی ئەودا بێت لەگەڵ بەڕێوەبەرێك كە ئیدارەی بانكی ناوەندیی عێراق بە هاوكاری لەگەڵ بانكی فیدراڵی دیاری دەكات.   لەدوای ئەو رێككەوتنە ئەمنییەی كە بە رێككەوتننامەی چوارچێوە لەنێوان عێراق‌و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ناودەبرێت‌و تێیدا هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق چونەدەرەوە‌و، بەمە بەشێوەیەكی فەرمی كۆتایی هات بە داگیركردنی عێراق، لە ئەنجامدا لە دانیشتنی 6450ی ئەنجومەنی ئاسایشدا بڕیاری 1956 دەرچوو، كە كۆتایی هێنا بە بوونی سندوقی پەرەپێدانی عێراق، ئەمەش لەسەر داوای حكومەتی عێراق لەرێگەی نامەیەكی بەڕێز نوری مالیكی سەرۆكی حكومەتەوە، هەروەها كۆتایهێنان بە چاودێری‌و پارێزبەندی‌و سەرپەرەشتیكردنی بانكی ناوەندیی عێراق، كە رێككەوتنی خۆی لەگەڵ بانكی فیدراڵی نوێكردوەتەوە بۆ ئەوەی پارەكانی عێراق لای ئەو بانكە بێت، بەمەرجێك دەسەڵاتی دارایی‌و بەڕێوەبردنی لای بانكی ناوەندی عێراق بێت، بەڵام بە مەرج‌و شەفافیەتی بانكی فیدراڵی ئەمریكا.  بەڵام سندوقی قەرەبووەكان بەكۆتایهاتنی قەرزەكانی كوەیت، كۆتایی هات، بە پشتبەستن بە بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایش ژمارە 687 لەژێر بەندی حەوتەمی میساقی نەتەوە یەكگرتووەكانی ساڵی 1991، ئەمەش لە 23/12/2021دا  بوو كە دواین بڕە پارەی قەرەبووەكان درایەوە بە كوەیت‌و بەهاكەی 44 ملیۆن دۆلار بوو لە كۆی 52 ملیارو 400 ملیۆن دۆلار، بەمە عێراق دوای زیاتر لە 31 ساڵ لە داگیركردنی كوەیت، تەواوی ئەو قەرەبووانەی گەڕاندەوە كە كۆمسیۆنی قەرەبووەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان سەربە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بەگوێرەی بڕیاری 687ی ساڵی 1991 پەسەندی كردبوو.  بەدیاریكراویش، ئەنجومەنی ئاسایش لە دانیشتنی 8972ی رۆژی 22ی شوباتی 2002دا بڕیاری ژمارە 2621ی دەركرد بۆ پاكتاوی حسابی قەرەبووەكان‌و داخستنی، هەروەها گەڕاندنەوەی پاشماوەكانی بۆ عێراق‌و هەڵوەشاندنەوەی كۆمسیۆنی قەرەبووەكان لە كۆتایی 2022دا، كە دواین كۆبونەوەی لە رۆژی 9ی كانونی یەكەمدا بوو، بڕیارەكەش جێبەجێ كرا، وەكو باسكرا، لە كۆتایی 2022دا دۆسیەی قەرەبووەكان داخراو سەرچاوە نەوتییەكان لەو كۆتوبەندە رزگاركرا. بەمەش چیتر پێویست نییە داهاتەكانی نەوت لە تاكە حسابێكدا بێت، نە لە یەدەگی فیدراڵی‌و نە لە هیچ شوێنێكی تر.  سوڕی دراوی كاش لە عێراق -    پارەكانی داهاتی نەوت دەچێت بۆ بانكی فیدراڵی ئەمریكا -    دەگوازرێتەوە بۆ بانكی ناوەندیی عێراق  -    دۆلار لە مەزاردی دراودا دەفرۆشرێت -    كڕینی دۆلار لەلایەن بازرگانانی عێراقی‌و دامەزراوەكانی دەوڵەتەوە -    كڕینی كاڵا لە دەرەوە بە دۆلار ئەم شێوەیە سوڕی دراوی عێراق رووندەكاتەوە   جوڵەی یەكەمی پارەكان  بانكی فیدراڵی ئەمریكا لە ئەنجامی فرۆشی نەوتی عێراق‌و گواستنەوەی بڕە پارەی نەوت لەلایەن ئەو كۆمپانیایانەی نەوتەكەیان كڕیوە، دۆلار بەدەستدەهێنێت، سەبارەت بە گواستنەوە بۆ بانكی ناوەندیی عێراق لەڕێگەی فرۆشتنیەوە دەبێت لە وەزارەتی داراییەوە بە بانكی ناوەندیی عێراق، بەوەش لە بانكی فیدراڵییەوە دەگوازرێتەوە بۆ بانكی ناوەندیی، بەڵام سەبارەت بە بانكی ناوەندیی‌و بۆ مەبەستی بەدەستهێنانی نەختینەی دارایی بە دیناری عێراقی‌و دابینكردنی دۆلار بۆ بازرگاكانی عێراقی، دۆلار دەخرێتە مەزادی دراوەوە بۆ فرۆشتنی‌و بەدەستهێنانی دیناری عێراقی، پاش ئەمە بازرگان ئەو دۆلارە بەدەستدەهێنێت كە پێویستی پێیەتی بۆ كڕینی كاڵا لە دەرەوە.  سیستەمی سویفت "سویفت" كورتكراوەی كۆمەڵەی پەیوەندییە داراییە جیهانییەكانە لەنێوان بانكەكاندا (The Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunications)، ئەوە رێكخراوێكی هاوبەشی قازانج نەویستە، هەڵدەسێت بە پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری نوسراوە تایبەتەكان بە پارەدانی دارایی لەسەر ئاستێكی بەرزی لێوەشاوەیی‌و بە تێچووی گونجاو. بیرۆكەی "سویفت" لە كۆتایی شەستەكاندا لەگەڵ گەشەی بازرگانی جیهانیدا سەریهەڵدا، رێكخراوەكە ساڵی 1973 پێكهات‌و بارەگا سەرەكییەكەی لە بەلجیكایە، چالاكییەكانی لە ساڵی 1977وە دەستیپێكرد.  بەگوێرەی دواین ئامار كە لەلایەن رێكخراوی "سویفت" دەرچووە، تاوەكو كۆتایی ئازاری 2020 ژمارەی ئەو دامەزراوە دارایی‌و بانكانەی كە بەشدارن تێیدا (11507) هاوبەشی تێپەڕاندووە‌و دابەشبوون بەسەر زیاتر لە 200 دەوڵەتدا لەسەرتاسەری جیهان.  سیستەمی سویفت رەوتی دۆلاری ئەمریكی دەخاتە ژێر زانیاری‌و چاوی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، ئەوەش تاڕادەیەك كۆنترۆڵ‌و هەژمونكردنە بەسەر ئابورییەكانی جیهاندا بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ كە ئەمریكا زۆرجار بەشێوەی سیاسی بەكاریهێناوە، لەوانە كردنە دەرەوەی كۆماری ئیسلامی ئێران‌و بەمدواییەش كردنەدەرەوەی روسیا لە سیستەمەكە لە شوباتی 2022دا، كە ئەوەش بەشێكە لە سزاكانی خۆرئاوا دژی روسیا بەهۆی قەیرانی ئۆكرایناوە، بەپێی كۆمەڵەی "سویفت"ی نیشتمانی روسیا، لەدوای ئەمریكاوە، روسیا بە دووەم گەورە وڵات دادەنرێت لەڕووی ژمارەی بەكارهێنەرانی سیستەمی "سویفت"ەوە، بەجۆرێك نزیكەی 300 دامەزراوەی دارایی روسیا سەر بەم سیستەمەن، واتە زیاتر لە نیوەی دامەزراوە داراییەكانی روسیا ئەندامی "سویفت"ن.  بەڵام روسیا خاوەنی ژێرخانی دارایی لۆكاڵی تایبەت بەخۆیەتی، لەوانە سیستەمی SPFS بۆ حەواڵەی بانكیی‌و سیستەمی Mir بۆ پارەدان بە كارت، هاوشێوەی سیستەمەكانی Visaو Mastercard. سیستەمی گواستنەوەی پارەی چینی چین لە ساڵی 2015وە سیستەمی دارایی تایبەت بەخۆی دەستپێكرد كە ئەوەش خزمەتگوزاری CIPS بۆ بەنێودەوڵەتیكردنی دراوەكەی كە (یوان)ی چینییە، ئەمەش بە پاڵپشتی بانكی میللی چین PBOC كە تاڕادەیەكی زۆر لە سیستەمی سویفتی جیهانی دەچێت‌و ژێرخانەكەی بۆ 6 كیشوەرو 47 دەوڵەت‌و ناوچەی جیاوازی جیهان درێژدەبێتەوە‌و بانكە روسییەكان لەپاڵ سیستەمە ناوخۆییەكەیاندا، ئەم سیستەمەیان بەكارهێنا، ئەوەش دوای سەپاندنی سزاكانی خۆرئاوا بەسەر روسیادا لە بواری حەواڵەی داراییدا.  جوڵەی دووەمی پارە ئەمە لە بانكی فیدراڵی ئەمریكاوەیە بۆ بانكی ناوەندیی عێراق بەفڕۆكە، ئەم پرۆسەیە لەسەرەوە قسەی لەبارەوە كراوە. لێرەش ئێستا كێشە هەیە، كێشەكەش ئەوەیە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ناردنی پارەی بۆ عێراق كەمكردوەتەوە، ئەمەش بە هۆكاری سیاسی زانراو هۆكاری ئابوری ناوخۆیی. جوڵەی سێیەمی پارە  ئەمە لە بانكی ناوەندییەوەیە بۆ مەزادی فرۆشتنی دراو، مەزادی دراو لە ساڵی 2003 دروستكراوە، عێراق بەر لە ساڵی 2003 سیستەمێكی ئابوری جیاواز لە سیستەمی سۆسیالیستی گرتەبەر، بەمەش بوو بە ئابوری بازاڕی كراوە كە دەستور جەختی لەسەر كردو "پۆل بریمەر"ی حاكمی مەدەنی لە 2004دا شەرعیەتی پێداو بوو بە تاكە مەزاد لەسەر ئاستی ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، ئەمەش لەچوارچێوەی هەوڵەكانیدا بۆ بەرزكردنەوەی بەهای دیناری عێراقی، پرۆسەی فرۆشتن هەندێكجار دەگەیشتە زیاتر لە 200 ملیۆن دۆلار، ئەم بڕە پارەیەش بەزۆری لە داهاتەكانی نەوتی عێراقەوەیە.  بۆ زانیاریی، پێویستی عێراق بۆ دابینكردنی نەختینەی دارایی لەرێگای فرۆشتنی دراوەوە دەگاتە نزیكەی 170 ملیۆن دۆلاری رۆژانە، بەڵام مەزادەكە لە ساڵانی پێشوودا زیاتر لەو بڕەی فرۆشتووە‌و لە ساڵانی 2021و 2022دا ئاستی فرۆشتن گەیشتوەتە نزیكەی 300 ملیۆن دۆلار، ئەمەش ئاماژەیەكی زۆر مەترسیدارە، چونكە بەواتای لەناوچوونی دراوی قورس دێت‌و هاوكات بەواتای ئەوە دێت فرۆشتن ئاستی پێداویستی تێپەڕاندووە‌و ئەمە بەواتای شتنەوەی پارە دێت.  پێویستی مانگانەی حكومەت بە پارەی كاش تەنیا بۆ موچە‌و پێداویستییە گرنگەكان بۆ بەڕێوەبردنی كاروباری رۆژانە نزیكەی 6 ترلیۆن دیناری عێراقییە واتە لە دەوروبەری 4 ملیار دۆلاری مانگانە، بۆیە بانكی ناوەندی پێویستی بەوەیە رۆژانە نزیكەی 130 ملیۆن دۆلار بفرۆشێت‌و ئەوەی دەمێنێتەوە 40 ملیۆن دۆلاری رۆژانەیە كە پێویستی بازاڕە بۆ بازرگانیی، لەمە زیاتر سپیكردنەوەی پارەیە، بۆ زانیاریی جێبەجێكردنی پلاتفۆرمی ئەلیكترۆنی لێرەدا دیسان بەربەستی دروستكرد    و فاكتەر بوو بۆ ئەوەی نرخی دۆلاری ئەمریكی بەرزببێتەوە.  جوڵەی چوارەم لە رابردوودا بازرگانەكان لەرێگەی حەواڵەی دەرەكی‌و  كۆمپانیاكانی حەواڵەكردنەوە كاڵایان دەكڕی، كە تەنیا زانیاری سادەی لێدەویستن، لەكاتێكدا كە خاوەنی كۆمپانیای حەواڵە  لەگەڵ بانكێكی تر مامەڵەیان دەكرد، ئەویش لە نۆرەی خۆیدا دەچێت بۆ بانكی ناوەندیی‌و پسوڵەكانی پێشكەش دەكات‌و ئەویش لایخۆیەوە دراوی بە دۆلار پێدەفرۆشێت بەگوێرەی ئەو پسوڵانە، بەڵام ئەوەی لە سەرەتای 2023 روویدا ئەوە بوو بانكی ناوەندیی عێراق سیستەمی بانكی خۆی گۆڕی بۆ سیستەمی هاوچەرخی سویفت كە پێویستی بە زانیاری ورد هەیە لەبارەی بازرگانەوە بۆ ئەوەی حەواڵە دارایی بكات، لەناو ئەو زانیارییانەشدا ناوی بازرگان‌و ناوی كۆمپانیاكەی‌و جۆری كاڵاكەی، لەبەرئەوەی بازرگانەكان نایانەوێت مامەڵە لەگەڵ ئەم رێوشوێنە بیرۆكراتییە پڕ گرێوگۆڵانەدا بكەن‌و دەیانەوێت خۆیان لە باجدان بدزنەوە، پشت بە كڕینی پارە لە بازاڕی رەش دەبەستن بۆ پڕكردنەوەی پێداویستییەكانیان، لێرەدا هۆكاری سەرەكی بەرزبونەوەی نرخی دۆلار دروست بوو، بەهۆی بەرزبونەوەی خواست، بۆ زانیاریی، ئەو پارانە بە ئۆتۆمبیل‌و فڕۆكە بەقاچاخ دەبرێن بۆ هەرێمی كوردستانی عێراق‌و لەوێ بەشێوەی فەرمی سنوردار دەكرێن‌و دەچێنە ناو سیستەمی بانكیی كوردییەوە‌و حەواڵە دەكرێت‌و دەگوازرێتەوە بۆ توركیا‌و عەممان‌و دوبەی.  قەیرانی دارایی لە سەرەتای 2023دا  رۆژی هەینی 10/2/2023 وەفدی بانكی ناوەندیی عێراق بۆ چەندین كاتژمێری دورودرێژ لەگەڵ هەریەكە لە وەفدی بانكی یەدەگی فیدراڵی ئەمریكا‌و وەزارەتی خەزێنەی ئەمریكا لە واشنتۆنی پایتەخت كۆبووەوە.  عێراق دەوڵەتێكی سەربەخۆیەو بەتەواوی خاوەن سەروەرییە‌و ئازادە لە مامەڵەكردن بە سەرچاوەكانییەوە- بەشێكە لە بەیاننامەی سەرۆكی ئەنجومەنی ئاسایش لە 15ی كانونی یەكەمی ساڵی 2010 لەو دانیشتنەی كە تێیدا بڕیارەكانی 1956، 1957، 1958 پەسەندكرا، كە كۆتایی هێنا بە سندوقی عێراقی بۆ پەرەپێدان، فەرمانیدا بە تەسفیەكردنی بەرنامەی نەوت بەرامبەر بە خۆراك، عێراق پابەندییەكانی خۆی لەبارەی داماڵینی چەك‌و شتەكانی تر جێبەجێ كرد.  بنەڕەتی كێشەكە    1-    هۆكارە تەكنیكییەكان  پێشتر باسمان لەوە كرد هۆكاری تەكنیكی بریتییە لە هەڵوەشاندنەوەی كاركردن بە حەواڵەی پارە لەرێگەی كۆمپانیاكانی حەواڵەكردنەوە، كە باجێك (عمولە) دەسەپێنن، پاشان بانك كە ئەویش لەلای خۆیەوە عمولەیەكی تر دەسەپێنێت‌و دواجاریش بانكی ناوەندیی، لەو شوێنەی كە ویستویەتی پرۆسەكە راستەخۆ بێت لەرێگەی بانكی ناوەندییەوە بۆ زانینی رەوتی پارەو كۆنترۆڵكردنی پرۆسەكانی شتنەوەی پارەو زانینی ئەو كەرەستانەی بەدیاریكراوی داخڵی عێراق دەكرێن لەگەڵ بڕی باجی سەپێندراو بەسەر بازرگاندا.  دەبوو بەر لەوەی دەست بەم رێوشوێنانە بكات، بانكی ناوەندیی  عێراق چارەسەری واقعی بدۆزێتەوە، كە ئەمەش خواست لەسەر دراوی بیانی بەرزدەكاتەوە.  2-    هۆكارە دەرەكییەكان  مەزادی دراو 19 ساڵی بەسەردا تێپەڕیوە‌و ئەمریكییەكان ئاگاداری ئەو رێكارانەن كە لە عێراق دەگیرێتەبەر لە حەواڵەی دارایدا، پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە بۆچی ئەمریكا ئەم كاتەی ئێستا هەڵبژارد، ئایا ئەو سزایانەی كە ئەمریكا بەسەر كۆماری ئیسلامی ئێرانیدا سەپاندووە لەناو بابەتەكەدان؟ بەڵێ ئەمە ئەگەرێكی زۆر چاوەڕوانكراوە سەرباری ئەوەی بانكی فیدراڵی ئەمریكا هیچ قسەیەكی لەمبارەیەوە نەكردووە، زانینی ئاڕاستەی دۆلارو شوێنەكەی هۆكاری سەرەكییە لە رێگریكردن لە گەیشتتنی بە كۆماری ئیسلامی ئێران، چونكە عێراق بازرگانی لەگەڵ كۆماری ئیسلامی هەیە لە كاڵای جۆراوجۆردا‌و قەبارەی بازرگانی نێوانیان ساڵانە دەگاتە نزیكەی 8 ملیار دۆلار، پاشان پرۆسە نوێیەكەی حەواڵەی دارایی رێگری لە بازرگانە عێراقییەكان دەكات لەبەرامبەر ئەو كاڵایانەی كە دەیكڕن، پارە بگوازنەوە.  بۆ زانیاریی وەكو وتمان، هۆكاری دانانی پارە لە بانكی فیدراڵی ئەمریكا وەكو ئەوەی بەرپرسانی ئەمریكا دەڵێن بۆ پارێزگاریكردنە لە دەستبەسەرداگرتنی پارەكان لەلایەن ئەوانەی داوای قەرەبوو لە رژێمی پێشووی عێراق دەكەن، بەڵام ئەم بابەتە هەندێك تێبینی لەسەرە:  ا- عێراق هەموو ئەو قەرزانەی داوەتەوە كە بەهۆی چونەناوەوە رژێمی سەددامەوە بۆ كوەیت كەوتوەتە سەری، لەگەڵ قەرەبووكردنەوەی هەموو ئەوانەی بەهۆی رژێمەكەوە زەرەرمەند بوون. ب- ناكرێت لەلایەن هیچ سكاڵاكار یان رژێم یان كۆمپانیایەكەوە بەبێ بڕیاری دادگای نێودەوڵەتیی كە لەلایەن دادگای دادی نێودەوڵەتیی یان ئەنجومەنی ئاسایشەوە دەرچووبێت دەست بەسەر پارەكانی عێراقدا بگیرێت، ئەم ئەگەرەش بەدوور دەزانرێت ئەمە لەپاڵ ئەوەی لە ئێستادا هیچ جۆرە سكاڵایەك بوونی نییە.  ج- پارەی بانكە ناوەندییەكان لەنێویاندا بانكی ناوەندیی عێراق پارەی سیادییە، زۆرجار دەستبەسەرداگرتن بۆ پارەكانی حكومەتە واتە ئەوانەی كە سەربە وەزارەتی داراین نەك ئەوانەی سەربە بانكی ناوەندیی، ئەمەش دیسان پێچەوانەی چاودێری "وصایە"ی ئەمریكایە.  3-    هۆكاری هەرێم زۆرێك لە سیاسەتمەدارو گەورە بەرپرسان ئاماژەیان بەم بڕگەیە كردووە‌و هەموو چاودێرو ئاگادارێكی كاروباری دارایی دەزانێت كە دەڵاڵ هەن دراوی قورس (دۆلار) دەكڕن‌و دەیبەن بۆ هەرێم‌و لەوێ بە فەرمی دەكەن، واتە حكومەتی هەرێم بەشدارە لە بەقاچاخبردنی پارە بۆ  دەرەوە، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت حكومەتی هەرێم بەشدارە لە بەرزكردنەوەی نرخی دۆلار سەرباری ئەوەی بانكی ناوەندیی بە نرخی فەرمی دەیفرۆشێت.  بۆ زانیاریی، ئەم پرۆسەیە بەهۆی خۆدزینەوەی بازرگانەكانەوەیە لە بەكارهێنانی بانكی ناوەندیی بۆ حەواڵەی دارایی‌و رێگریكردن لە كۆمپانیامانی حەواڵەكردن، بەمەش پەنا بۆ ئەم رێگایە دەبەن بەكڕینی دۆلارو ئاودیوكردنی بۆ هەرێم‌و پاشان ئیستانبوڵ‌و دوبەی‌و شوێنەكانی تر، بەڵام ئەگەر رێگری لەمە بكرێت، دەبێت قۆناغ بە قۆناغ بێت، چونكە رێگریكردن دەبێتە هۆی راوەستانی پرۆسەی بازرگانی‌و هاتنەناوەوەی كاڵا بۆ عێراق‌و ئەمەش كارەساتبار دەبێت بۆ هاوڵاتی، چونكە پێداویستییە سەرەكییەكانی لە بازاڕدا كەمدەبێتەوە‌و دواتریش نرخی بەرز دەبێتەوە.  ئەنجام‌و هەڵێنجان  ئەو هەنگاوەی كە ئەمریكا لە دەركردنی بڕیاری دانانی فرۆشی نەوتی عێراق لە حسابێكی خۆیدا گرتویەتیە بەر، چەند ئامانجێكی تێدایە  كە ئەمریكا دەیەوێت لەوەوە بەدی بهێنێت، كە ئەوانەش:  1-    زامنكردنی مامەڵەكردن بە دۆلاری ئەمریكا لە فرۆشی نەوتی عێراقدا.  2-    دانانی پارە لە بانكی فیدراڵی ئەمریكا چەند سودێكی بۆ ئەوان هەیە كە ئەوانیش:  ا- ئەو پارە زۆرە لە بانكێكدا بەواتای پاڵپشتییە بۆ ئەو بانكە ب- سودی دەبێت لەئەگەری قەرزكردنی ئەو پارانە لەو بانكە بە سودێك، لەبەرامبەرد ئەو بانكە هیچ قازانجێك بە عێراق نادات.  ج- لە گواستنەوەی بۆ عێراق، چەندین كرێی گواستنەوە‌و پارەی تری لێدەبڕدرێت‌و لەمەشدا كۆمپانیاكانی ئەوان سودمەند دەبن.  د- لەكاتی گواستنەوەی پارەكەدا، چەند بیمەیەكی پارەكە وەردەگیرێت لەوانە دزین‌و ئاگر‌و شتی تر، هەموو ئەمانەش پارەی عێراقن.  3-    كۆنترۆڵكردنی فرۆشی نەوت‌و دامەزراندنی بانكی ناوەندیی‌و پەنجەرەی فرۆشی راستەوخۆ لەلایەن باڵیۆزی پێشووی ئەمریكا‌و حاكمی عێراقەوە لەسەردەمی داگیركردندا كە ئەویش بریمەرە، مەبەست لێی كۆنترۆڵكردنی تەواوەتی عێراق بوو لەڕووی ئابورییەوە.  4-    لەسەر داوای حكومەت- وەزارەتی دارایی- نەبێت پارە لە بانكی فیدراڵی خەرجناكرێت، ئەمە بە وردەكارییەوە سەبارەت بە سەرچاوەی خەرجكردنی ئەو پارانە، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت ئەمریكا كۆنترۆڵی سەرچاوەكانی خەرجكردن دەكات لەناو عێراقدا، پاشان جوڵەی ئاوەدانیی ملكەچە بۆ ئیدارەی ئەمریكا، ئەمەش ئەوەیە كە بینیمان لە كۆتوبەندكردنی حكومەت لە بواری كەرتی كارەبادا.  5-     سیستەمی دارایی لە عێراق ئامرازی فشارە بۆ كۆنترۆڵكردنی رەوتی دەوڵەت‌و شێوەی، ئەمەشمان بینی لە فشاركردن بۆسەر ئەو حكومەتەی كە سەرەتای ساڵی 2023 پێكهات، تا ئەو ڕادەی گوێڕایەڵی باڵیۆزی ئەمریكا بوو لە بەغداد‌و تەنانەت باڵیۆزەكە زیاتر لە سەرۆك وەزیران چاوی بە بەرپرسانی دەوڵەت دەكەوت.  پێشنیازەكان (چارەسەرەكان)  چارەسەرەكانی بانكی ناوەندیی عێراق ئەو چارەسەرانەی كە بانكی ناوەندیی عێراق پێشنیازی كردوون تەنیا یەك چارەسەر بوون، چارەسەری كێشەكە ناكەن‌و چارەسەر ئەوەیە دۆلار لەرێگەی ژمارەیەكی زۆر پەنجەرەوە بێت بۆ ئەوەی خستەڕوو زیاد بكات‌و بەمەش نرخی دۆلار دابەزێنێت، بەڵام دوودڵی بازرگانەكانی لە مامەڵەكردن لەگەڵ بانكی ناوەندیی‌و رۆیشتن بەرەو كۆمپانیاكانی ئاڵوگۆڕی دراو‌و حەواڵەی دارایی نەڕواندەوە.  چارەسەرە پێشنیازكراوەكان 1-    مامەڵەی ئەلیكترۆنی لەگەڵ پرۆسەكانی پارەدان لە كڕین‌و  فرۆشتن‌و موچە‌و بابەتەكانی تر، ئەمە لە سەرەتای حوزەیرانی ئەمساڵدا ئەنجام دەدرێت‌و حكومەت لە رەشنوسی یاسای بودجەی گشتی فیدراڵدا ماددەیەكی بۆ ئەم بابەتە زیاد كردووە. مامەڵەی ئەلیكترۆنی بەرێژەی نیوە بۆ دوو لەسەر سێ فرۆشتنەكانی بانكی ناوەندیی كەمدەكاتەوە‌و دەبێتەهۆی كەمكردنەوەی نەختینەی دارایی كە دەگاتە 110 ترلیۆن دینارلا عێراقی بۆ نیوە‌و زیاتر.  بەوپێەی مەبەستی سەرەكی لە فرۆشتنی دراو بەدەستهێنانی نەختینەی داراییە بە دینار، ئەگەر فرۆشیاری كاڵاو سەرجەم مامەڵە‌و بازاڕەكان ئامێرو حسابی باڵانسیان هەبێت، ئەوا:  ا- دەوڵەت پێویستی بە نەختینە نابێت ب- زانینی چالاكی راستەقینەی بازرگانی تاك‌و بازرگانەكان ج- ئاسانیی بڕینی باج  لێیان د- كەمكردنەوەی قەبارەی فرۆشتنی دراوی قورس لە مەزادی دراودا ه- ئاسانیی شوێنكەوتنی ئەوانەی لەلایەن دادگاوە داواكراون‌و ئەوانەی ئەو كاڵایانە دەكڕن كە بۆ مەبەستی تیرۆر بەكاردەهێنرێت 2-    بەهێزكردنی متمانەی هاوڵاتی بە بانكەكان: قەبارەی نەختینە لای تاكەكان‌و حسابە جارییەكان كە پێی دەوترێت خستنەڕووی بەرتەسكی دراوی كاش بۆ ساڵی 2020 زیاتر لە 110 ترلیۆن دینارە، دەوروبەری دوو لەسەر سێی ئەم بڕە پارە لای هاوڵاتییە لەناو ماڵەكاندا، هۆكارەكەش نەبوونی متمانەی هاوڵاتییە بە دانانی پارەكانی لە بانكە حكومی‌و ئەهلییەكاندا.  3-    ناردنی ماددە پێویستییەكانی وەكو شەكرو ئاردو رۆن بۆ بازاڕەكان لەرێگەی زیادكردنی بەشە خۆراك‌و دواتریش بە زۆربوونی خستنەڕوو، نرخ دادەبەزێت، ئەمەش دەبێت لە ماوەو قەبارەیەكی دیاریكراودا بێت بۆ ئەوەی ئەم رێوشوێنە زیان بە بازرگانەكانی كەرتی تایبەت نەگەیەنێت.  4-    كەمكردنەوە بیرۆكراسی ئیداریی لە رێكارەكانی بانكی ناوەندی‌و بانكەكانی تردا، ئەمە وادەكات هاوڵاتی ئامادە نەبێت پارەكانی دابنێت‌و بابەتەكە بكات بە (دانان‌و دەرهێنان) لەڕێگەی ماستەر كارت‌و ATM لە هەموو كاتەكاندا. پرۆسەی دانانی پارە لە بانكەكان‌و كێشانەوەی، رۆتینێكی كوشندە‌و پڕ گرێوگۆڵ‌و بێزارەكەر بۆ هاوڵاتی‌و رەنگە روبەڕووی سوكایەتی ببێتەوە لەلایەن فەرمانبەرانەوە، ئەمە جگە لە بێزاركردن لەپێناو وەرگرتنی بەرتیل، چارەسەر بەكارهێنانی ئۆتۆماتیكی‌و تەكنەلۆژیای هاوچەرخە بەجۆرێك هاوڵاتی مامەڵە لەگەڵ كاغەز یان فەرمانبەر ناكات لە راكێشان یاخود دانانی پارەدا.  5-    كەمكردنەوەو رێگریكردن لە هێنانی هەندێك كەلوپەل: لە گرنگترین ئەو كاڵایانە كەلوپەلی لوكس‌و ناپێویست وەكو ئامێرە ئەلیكترۆنییەكان‌و جلوبەرگ‌و  ئۆتۆمبیل بۆ ماوەیەكی كەم تا ئەوكاتەی نرخی بازاڕ دەگەرێتەوە بۆ نرخە كۆنەكە.  6-    چارەسەری بابەتەكە لەسەر ئاستی دەرەوە، ئەمەش بە دوو رێگا دەكرێت كە ئەمانەن:  ا-دانوستان لەگەڵ ئەمریكییەكان بۆ زیادكردنی ئەو پارانەی كە بۆ عێراقی دەگوازێتەوە، ئەم هەنگاوە بەوە دەبێت هەندێك لە وەزیرەكان بەمزوانە سەردان بكەن. ب- دانانی پارە بە دراوێكی جیاواز لە دۆلار كە ئەوەش دراوی (یوان)ە لەرێگای كردنەوەی حساب لە بانكی ئاسیای وەبەرهێنانی چین‌و قۆستنەوەی زیادەی ئەو دراوە بۆ دانانی لەم بانكە‌و خۆبەدورگرتن لەم جۆرە كێشانە، بەڵام ئەم كارە لێكەوتی سیاسی دەبێت‌و پێویستە سەركردە سیاسییەكان رێگایەك بدۆزنەوە بۆ ئەم كارە، بەتایبەتیش كە وڵاتانی دراوسێ لەوانە سعودیە لەم كارەدا هەنگاوی هەڵگرتووە.  ج- كردنەوەی حسابێك لە بانكی ئاسیا بۆ وەبەرهێنان لە ژێرخاندا، چونكە سپۆنسەری فەرمی رێگای ئاوریشمە‌و دەكرێت ببێت بە بەدیلێك بۆ بانكی نێودەوڵەتیی. 

مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) (٢-٢) لە بەشی یەکەمی ئەم نووسینەدا باسی ئەوەمان کرد کە حکومەتی هەرێم لە ساڵی ٢٠١٤ەوە بە شێوەکی سەربەخۆ دەست بە فرۆشتنی نەوتی هەرێم دەکات و بەغداش لەبەرامبەردا بڕە پارەی هەرێم لە داهاتی عێراق دەبڕێت، لەو بەشەدا باسم لە سێ دەرەنجامی گرنگی ئەم دۆخە تازەیەکرد: یەکەم: بڕی ئەو بودجەیەی لە بەغداوە بۆ هەرێم دیاربوو، خەڵک دەیزانی چەندە پارە هاتووەتە هەرێمەکەوە، داهات و خەرجیش چەندبوون بەڵام لەدوای راگەیاندنی ئابوریی سەربەخۆوە لە ساڵی ٢٠١٤ دا، یاسای بودجەی هەرێم بوونی نەبوە و بەمەش داھات و خەرجیی هەرێم بە درێژایی ئەو ماوەیە تا ئەمرۆکە، لە دەرەوەی هەر چاودێریی و لێپرسینەوەیەکدا بووە، ئەمش دەستی حوکمڕانانی هەرێمەکەی ئازادکردوە لەوەدا بێلێپرسینەوە و چاودێری ئەو ملیارەها دۆلارە بەکاربهێنن کە لە فرۆشتنی نەوتەوە دەستیانکەوتوە.  دووهەم: بڕی ئەو پارەیەی لە فرۆشی نەوتەوە بۆ حکومەتی هەرێم گەڕاوەتەوە زۆر کەمتربووە لە بڕی ئەو پارەیەی کە دەکرا لە بەغداوە بێت، ئەگەر نەوتەکە «سەربەخۆ» نەفرۆشرایە، عێراق لە ساڵی ٢٠٠٤ بۆ ٢٠١٤ نزیکەی ٧٥ ملیار دۆلار پارەی لە بەغداوە بۆ هەرێم ناردوە کەچی حکومەتی هەرێم خۆی لە ساڵی ٢٠١٤ ەوە کە ساڵی ئابورییە سەربەخۆکەیەتی، تا ساڵی ٢٠٢١ کە دەکاتە نزیکەی هەشت ساڵ تەنها بری ٢٥ ملیار دۆلاری لە فرۆشی نەوت دەستکەوتوە، بە کورتییەکەی ئەگەر حکومەتی هەرێم نەوتی نەفرۆشتایە و بودجەکە لە بەغداوە بهاتایە، بڕی ئەو پارەیەی کە دەهاتە هەرێمەوە نزیکەی ٣٥ ملیار دۆلار زیاتر دەبوو لەوەی کە حکومەتی هەرێم لە ڕێگای فرۆستنی نەوتەوە پەیدایکراوە، لەم ئاستەدا نەوتفرۆشتنی سەربەخۆ لەلایەن هەرێمەوە لەو ماوەیەدا زیانی ٣٥ ملیار دۆلاری لە هەرێم داوە.  سێهەم: بەڵام ئەمە هەموو زیانەکانی «ئابورییە سەربەخۆ»ەکەی حوکمڕانانی هەرێم نییە، لەپاڵ زیانی ئەو ٣٥ ملیار دۆلارەدا کە دەکرا لە بەغداوە بێت، نەوتفرۆشیی وادەکات هەرێم تووشی قەرزێکی گەورە ببێت، ئەو قەرزە لە ئێستادا بڕی ٣١ ملیار دۆلای تێپەڕاندوە. بەم مانایە لە ساڵی ٢٠١٤ ەوە بۆ ئێستا سیاسەتی فرۆشتنی نەوت بە سەربەخۆیی زیاد لە ٦٠ ملیار دۆلار زیانی بە هەرێم گەیاندوە بەڵام ئەمە هەموو دەرنجامە نێگەتیڤەکانی ئابوری سەربەخۆ و نەوتفرۆشییەکی هەرێم نییە کارە بنکۆڵکارییەکەی درەو میدیا وێنەیەکی ئابوریی و کۆمەلایەتیی تەواو ترسناکترمان دەخاتە بەردەم.  بۆ نموونە بە پێی ئامارەکانی یەکێتی وەبەرهێنان لەو ماوەیەدا پینج هەزارپڕۆژەی ئابوریی وەستاون، لەو ماوەیەدا سێ ھەزار و پێنج سەد کارگەی گەورە و بچوک داخراون، زیاتر لە هەزار کۆمپانیاش مایەپوج بوون، ئەم دۆخە وایکردوە زیاد لە سێ سەد و پەنجاهەزار کەس کارەکانیان لەدەستبدەن. بەهۆی ئەوەوە کە هەرێم بڕێکی کەم پارەی لە فرۆشی نەوت دەستدەکەوێت و هیچ چاودێریەکیش لەسەر چۆنیتی سەرفکردن و بەکارهێنانی ئەو پارانە نییە هەروەها بە هۆی ئەوەشەوە کە گەندەڵیی ئاکاری ژمارە یەک و هەرەسەرکیی حوکمرانییەکەیە، دۆخێک دروستدەبێت وا لە دەسەڵاتداران دەکات  باجی زۆرتر و رسوماتی زیاتر بخەنە سەر شانی خەڵکی هەرێم، هاوکات بەرزبوونەوەی نرخی شتومەک و گرانبوونیان فشارێکی گەورەتر لەسەر دانیشتوانی هەرێم دروستدەکات، وەک وتیشمان ژمارەیەکی زۆری کۆمپانیا و پرۆژەی ئابوریی ئیفلاسدەکەن، هەموو ئەمانە لە دۆخێکدا کە ژمارەی بێکار و بێئیش لە هەرێمدا تا دێت گەورەتر و زیادتر دەبێت.  بۆ نموونە  لە ساڵی ٢٠١٣ەوە تا ئێستا حکومەتی هەرێم بەفەرمی دامەزراندنی موچەخۆری ڕاگرتوە، جگە لە یەکەمی کۆلێژەکان هیچ کەسێک لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە دانەمەزرێندراوە، کەچی لەم ماوەیەدا پتر لە دوو سەد هەزار قوتابیی زانکۆ خوێندنیان تەواوکردووە و چاوەڕوانی دۆزینەوەی دەرفەتی کارکردنن لەناو ئابورییەکدا کە لەوە کەوتوە ئابوریی بێت و لانی هەرەکەمی توانای دروستکردنی هەلی کاری بۆ ژمارەیەکی بچوکیش لە خەڵکی هەرێم هەبێت.  ئەگەر ئەم ژمارە گەورەیە لە بێکاری خاوەن بروانامە گرێبدەین بە زیادبوونی ژمارەی دانیشتوانی هەرێمەوە قەبارەی ئەو مەرسییانەی کە رووبەرووی هەرێم دەبنەوە باشتر و بەرچاوتر دەردەکەون. وەک لە ڕاپۆرتەکەی درەو میدیادا هاتوە تا ساڵی ٢٠٢٥ ڕێژەی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان دەگاتە نزیکەی حەوت ملیۆن کەس، کە نزیکەی سێ ملیۆن کەس لەم ڕێژەیە گەنجن و ژمارەیەکی بەرچاویشیان بێکار و بێدەرامەتن، سەرەڕای بەرزبوونەوەی ڕێژەی دانیشتوان لە هەرێمدا ڕێژەی هاوسەرگیریی لە هەرێمدا نەک زیادی  نەکردووە بەڵکو بەراورد بە سالانی ٢٠١٢ و ٢٠١٣ کەمیکردوە کە بێگومان بەشێک لە هۆکارەکانی بەو دۆخە ئابورییە سەختەوە پەیوەستە کە ئابوری سەربەخۆ لە هەرێمەکەدا دروستیکردوە، ئاخر بەر لە فرۆشتنی نەوت لەلایەن هەرێم خۆیەوە شتێک هەبوو بەناوی پێشینەی هاوسەرگریی، کە لە ساڵی فرۆشتنی سەربەخۆی نەوتەوە لە ٢٠١٤ەوە، ڕاگیراوە بەمجۆرە نەوەیەک لە هەرێمدا دروستبووە کە توانای دروستکردنی خێزانی نییە و ژمارەیەکی ئێجگار گەورە لە گەنجانی سەرو ٢٥ ساڵ و سی ساڵ لە نێر و مێ هەن کە ژنیان نەهێناوە و شویان نەکردوە، ئەمە لە ژینگەیەکی کۆمەلایەتیی و دینیدا کە سێکس بووە بەیەکێک لە باس و خواستە سەرەکییەکانی ناویی و یەکێک لە پێداویستییە هەرەسەرەکییەکانی ژیانی گەنجانە. خاڵێک کە لە راپۆرتەکەی درەو میدیادا هێمایەکی خێرای پێکراوە، بەڵام بابەتێکی گرنگیی ناو ژیانی کۆمەلایەتیی ئەمرۆکەی هەرێمە مەسەلەی دووژنە یان فرەژنییە، ئەم بابەتە لە هەرێمدا زیاد لە قەبارەی خۆی گەورەکراوە و بەهۆی ئەم گەورەکردنەشەوە باز بەسەر ئەو کێشە گەورەیەدا ئەدرێت کە یەخەی نەوە گەنجەکانی هەرێمی گرتووەتەوە، مەبەستم کێشەی نەبوونی توانایە بۆ هێنانی یەک ژن و شوکردن بەیەک پیاو.  بەپێی ئامارەکان لە ١٤ ساڵی رابردوودا (١٦٢٥) تەنها هەزار و شەش سەد و بیست و پێنج حاڵەتی هێنانی ژنی دووهەم هەبووە کە دەکاتە ١١٦ حاڵەت لە ساڵێکدا و ١٠ حالەت لە مانگێکدا و هەموو سێ رۆژ جارێک پیاوێک لە هەرێمدا ژنی دووهەمی هێناوە، بێگومان ئەو توێژە کۆمەلایەتییە پارەدارە کە توانای هێنانی دوو ژنی هەیە توێژێکی ناسراوە، ئەو خاڵەی دەمەوێت لە پەیوەندیدا بەم دیاردەیەوە کەمەکێک لەسەری بوەستم ئەوەیە مەسەلەی دووژنە یان فرەژنی مەسەلەیەکە بەتەواوی گەورەکراوە، هەم هێزەکانی ئیسلامی سیاسیی و هەم بزوتنەی ژنان لە هەرێمدا، بە بەردەوامی قسەی لەسەردەکەن. ئیسلامییەکان بە حەڵال ناویدەبەن و بزوتنەوەی ژنانیش وەک ئیهانە و سوکایەتی بەرامبەر بە ژن دەیبینێت، کێشەی ئەم گرنگیدانە گەورەیە بە مەسەلەی دووژنە ئەوەیە کە کێشە گەورەکەی ژیانی گەنجانی لە هەرێمەکەدا لەبیری هەمووان بردووەتەوە، کێشەی نەبوونی توانای کۆبونەوەی یەک ژن و یەک پیاو لەناو خێزانێکدا.  بە کورتییەکەی، ، ئابوری سەربەخۆ و فرۆشتنی نەوت لەلایەن دەسەڵاَتدارانی هەرێمەوە وێرانەیەکی ئابوریی و کۆمەڵایەتیی گەورەی لە هەرێمەکەدا دروستکردوە کە لە توانای دانیشتوانی هەرێمەکەدا نییە چارەسەریان بکات، لە زیاد لە ئاستێک و لە زیاد لە ڕەهەندێکدا کێشەی ئێجگار گەورە و ترسناکیی بۆ ژمارەیەکی گەورە لە دانیشتوانی هەرێمەکە دروستکردوە، بەڵام بێگومان ئەم نەوتفرۆشیە پارەیەکی گەورەی خستووەتە بەردەمی حوکمرانانی هەرێم و بنەمالە سیاسییەکانیان، ئەوانیش بێهیچ توانایەکی چاودێریکردن و لێپرسینەوە بەوشێوەیە کۆیانکردووەتەوە و خەرجیانکردوە کە خۆیان ویستویانە. لەمەشدا ئەوەی ئاراستەیکردون لۆژیکی کەڵەکەکردنی زیاتر و زیاتری سەرمایە و داهاتە شەخسیی و خێزانیی و بنەماڵەییەکانی خۆیان بووە نەک دابینکردنێکی کەرامەتپارێز بۆ کۆمەڵگا، ئەم ئابورییە وێرانە لەپاڵ ئەو هەموو نەهامەتیی و قەیران و کێشە گەورانەدا کە بۆ کۆمەڵگاکەی دروستکردوە، هاوکات ژمارەیەک ملیاردلێر و ملیۆنێریشی دروستکردوە کە زۆرینەیان بەشێکن لەو دۆخی گەندەڵییە گەورەی بە دەوری ئابوریی سەربەخۆدا دروستکراوە.  لە ئاستی سیاسەت و حوکمرانیشدا ئەم ئابورییە سەربەخۆیە نابەرپرسیارە،  بەتەواوی کەسایەتی سیاسیی و کەسایەتی بازرگانی بەیەکتری تێکەلکردوە، کەڵەکەکردنی سەرمایەی بە پێگە سیاسییەکانەوە گرێداوە، بەمەش شتێک بەناوی سیاسەتەوە لە هەرێمدا بوونی نەماوە، سیاسەت وەک چالاکی ڕێکخستن و داهێنانی ژیانی هاوبەشی مرۆڤەکان بەیەکەوە کە وابکات کەسەکان یەکتری وەک بوونەوەری یەکسان و خاوەن ماف ببینن و نەبن بە دوژمنی یەکتری، ئەمە سەرەڕای گۆڕینی حیزب لە بکەرێکی سیاسییەوە لە ئۆرگانێکەوە کە کاری یەکەمی ڕێکخستنی پەیوەندیی نێوان مرۆڤ و گروپەکانە لە کۆمەڵگادا و کۆکردنەوەیان لە دەوری پرۆژەیەکی سیاسیی هاوبەش، دەڵێم گۆڕینی حیزبە لە ئۆرگانێکی لەو بابەتەوە بۆ دەعبایەکی ئابوریی و سەربازیی گەورە کە ئامادەیە هەموو شتێکی بەردەمی خۆی، لە پێناوی کەڵەکەکردنی سەرمایەکەیەدا بخاتەژێرپێ و  لەناوببات.

راپۆرت: درەو مام جەلال گلەیی هەیە لەوەی پارتی گومرگی سەر (مۆز)ی لە سنورەكانی خۆی هەڵگرتووە، دوای 31ی ئاب‌ بارزانی ناردنی بەشە بودجەی سلێمانی بەستوەتەوە بە كاراكردنەوەی پەرلەمان‌و گومانی لە داهاتی گومرگەكانی سنوری یەكێتیی هەیە، نەوشیروان مستەفا دەڵێ سەرۆكی حكومەتەكەی یەكێتی چاوەڕێ بووە بەپێی رێككەوتنی واشنتۆن پارتی مانگانە بڕی (10 ملیۆن) دیناری سویسری بۆ بنێرێت، بۆیە دەستیكرد بە دامەزراندنی خەڵك، بەڵام پارتی پارەكەی نەدەنارد، چیرۆكی قەیرانی دارایی سلێمانی نوێ نییە، زیاتر لە 30 ساڵە بەردەوامە، (درەو) بە پشتبەستن بە بەڵگەنامەكانی هەریەكە لە (جەلال تاڵەبانی)‌و (مەسعود بارزانی)‌و (نەوشیروان مستەفا) ریشەی گرفتی داهات‌و خەرجی سلێمانی لەم راپۆرتەدا دەخاتەڕوو.  دیسان كێشەی دارایی سلێمانی خەڵك ئامادەكاری بۆ جەژنی رەمەزان دەكەن، لە سلێمانی جارێكی تر قەیران بۆ موچە دروستبووە، پارتی‌و یەكێتیی دەستیانكردوەتەوە بە تۆمەتباركردنی یەكتر، یەكێتییەكان دەڵین پارتی سزای سلێمانی دەدات، دەیەوێت داهاتی سلێمانی كەم بكاتەوە، تا ئەو رادەی بەپێی قسەی زیاد جەبار سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتیی لە پەرلەمانی كوردستان كار گەیشتوەتە ئەوەی "ئۆتۆمبیلی مەلیكە لە هەولێر تۆماردەكرێت‌و رێگە نادرێت لە سلێمانی تۆماربكرێت، ئەمە بۆ ئەوەیە داهاتەكانی سلێمانی كەم ببێتەوە".  لەبەرامبەردا هێڤیدار ئەحمەد ئەندامی فراكسیۆنی پارتی لە پەرلەمانی كوردستان دەڵێ" (15٪) داهاتی ئۆتۆمبێلی هەڵوەشاو دەبێ بگەڕێتەوە خەزینەی بەڕێوەبەرایەتی هاتوچووی سلێمانی، یەك دینار نەگەڕاوەتەوە". میدیای هەردوو حزبی دەسەڵاتدار هەڵمەتیان لەدژی یەكتر دەستپێكردووە، میدیای یەكێتیی دەڵێ" لە هەولێر پێدانی موچەی پێشمەرگە خانەنشینەكانی یەكێتیی راگیراوە"، میدیاكانی پارتیش دەڵێن" لە سلێمانی پێدانی موچەی خانەنشینی پێشمەرگەكانی ئەیلول‌و گەڵان  راگیراوە" كێشەی دارایی سلێمانی‌و كورتهێنانی داهاتەكانی بابەتێكی نوێ نییە، ریشەی دەگەڕێتەوە بۆسەردەمی پێكهێنانی یەكەمین كابینەی حكومەتی كوردستان لە ساڵی 1992دا. بودجە‌و دابەشبوونی لە كابینەی یەكەمدا یەكەم كابینەی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە (د. فوئاد مەعسوم) لە یەكێتیی سەرۆكایەتی دەكرد، لە تەموزی 1992دا پێكهات، ئەم  كابینەیە كە سەرباری روودانی شەڕی ناوخۆیی (پارتی‌و یەكێتی) تاوەكو ساڵی 1996 بە یەكگرتوویی مایەوە. بەپێی داتایەك كە كۆچكردوو (نەوشیروان مستەفا) بڵاویكردوەتەوە، لەمانگی (10)ی ساڵی 1994دا داهاتی حكومەت بەتێكڕا بڕی (166 ملیۆن) دیناری سویسری بووە، ئەم داهاتە بەمشێوەیە دابەشكراوە:  •    بڕی (80 ملیۆن) دینار بۆ مەكتەبی سیاسی‌و پێشمەرگەی هەردوو حزب (یەكێتی+ پارتی). •    بڕی (86 ملیۆن) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی كوردستان بەهەردوو ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی‌و یەكێتییەوە، بەمشێوەیە:  - بڕی (38 ملیۆن‌و 450 هەزار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی هەولێر.  - بڕی (26 ملیۆن‌و 200 هەزار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی سلێمانی.  - بڕی (14 ملیۆن‌و 800 هەزار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی دهۆك.  - بڕی (7 ملیۆن) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی كەركوك. بە تەماشاكردنی خەرجی یەك مانگی حكومەت لە ساڵی 1994دا دەردەكەوێت، تەنیا لە پارەی تەرخانكراو بۆ موچە، لە كۆی (86 ملیۆن) دینار بڕی (53 ملیۆن) دیناری بۆ هەولێرو دهۆك‌و بڕی (33 ملیۆن) دیناری بۆ سلێمانی رۆیشتووە، واتە لە تێكڕای خەرجی موچەی كوردستان بڕی (38%) بۆ سلێمانی رۆیشتووە‌و بڕی (62%)ی خەرجی موچە بۆ ناوچەكانی هەولێرو دهۆك بووە. سەرەتای ناكۆكی لەسەر داهات ! سەرەتای ناكۆكی پارتی‌و یەكێتی لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی داهاتەكان (داهاتی گومرگەكان، چونكە ئەوكات هێشتا داهاتی نەوت سەریهەڵنەداوە) دەگەڕێتەوە بۆ رۆژانی شەڕی ناوخۆیی‌و بەدیاریكراویش لە قۆناغی دووەمی شەڕەكەدا (1994).  لەدواین كتێبی بیرەوەری خۆیدا، مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی نوسیویەتی"یەكێتی بابەتی گومرگی ئیبراهیم خەلیلی كردبوو بە وێردی سەر زمانی، گوایە پارتی پشكیان لە داهاتی گومرگی ئیبراهیم خەلیل ناداتێ‌و ئەوان داوای مافیان دەكەن". بارزانی گومان لەسەر ئەم گرفتە دادەنێت‌و دەڵێ" پرسیارەكە ئەوەبوو ئایا كاتێك یەكێتی لە 1ی ئایاری 1994دا لە سلێمانی‌و گەرمیان پەلاماری بارەگاكانی پارتییان دا، كێشەی گومرگ هەبوو؟.. چ عەقڵ‌و مەنتقێك قبوڵی دەكات پارتی پارە بە لایەنێك بدات كە دروشمی لەناوبردنی بەرزكردوەتەوە‌و هەوڵی سڕینەوەی دەدات".  هاوشێوەی ئێستا كە پارتییەكان گومانیان لە داهاتەكانی سلێمانی هەیە، لە رۆژانی شەڕی ناوخۆشدا هەمان گومان لە راست‌و دروستی داهاتەكان لە ئارادا بووە، بارزانی لە یادەوەرییەكانی خۆیدا لەبارەی بارودۆخی دارایی ئەو سەردەمەوە نوسیویەتی" داهاتی یەكێتی لە باشماخ‌و خاڵە سنورییەكانی دیكەیان لەگەڵ ئێران لە داهاتی گومرگی ئیبراهیم خەلیل كەمتر نەبوو، وروژاندنی بابەتی ئیبراهیم خەلیل، تەنیا بیانوی یەكێتی بوو بۆ دەستپێكردنەوەی شەڕ". بارزانی هیچ داتا‌و ژمارەیەكی لەبارەی داهاتی گومرگەكان لەو سەردەمەدا چ گومرگەكانی بندەستی پارتی چ ئەوانەی یەكێتی بڵانەكردوەتەوە، بۆ سەلماندنی ئەوەی داهاتی هەردوولا وەكو یەكترن تەنیا دەڵێ" ئەگەر راست بێت یەكێتی بێ پارە بووبن ئەو هەموو تێچوونەی شەڕیان چۆن‌و لەكوێ دابین دەكرد؟"، بەوتەی بارزانی ئەمە بەڵگەی ئەو راستیەیە لەو سەردەمەدا (1994) ئەگەر داهاتی یەكێتی لە پارتی زیاتر نەبوبێت، كەمتر نەبووە. پارتی كورتهێنانی سلێمانی پڕدەكاتەوە ! سەرباری ئەوەی بارزانی نكولی لەوە دەكات ئیدارەی یەكێتی لە سلێمانی داهاتیان لە ئیدارەی هەولێر كەمتر بووبێت، بەڵام لە ساڵی 1998دا كە شەڕی ناوخۆیی راوەستاوە‌و یەكێتی‌و پارتی دەستیان بە گفتوگۆی ئاشتیی كردووە، لە وەڵامی دەستپێشخەرییەكدا كە لەو ساڵەدا (عەزیز محەمەد) سكرتێری پێشووی حزبی شیوعی بۆ ئاشتیی كردویەتی، پارتی بەفەرمی رەزامەندی دەربڕیوە لەسەر ئەوەی "كورتهێنانی داهاتی سلێمانی پڕبكاتەوە، بەمەرجێك پارەكە بۆ كارو پرۆژە خزمەتگوزارییەكان تەرخان بكرێت". بەمە دەردەكەوێت لە شوباتی ساڵی 1998وە پارتی بە فەرمی دانی بەوەدا ناوە داهاتەكانی سلێمانی بەشی خەرجییەكانی ناكات‌و پێویستی بە یارمەتیی هەولێرو دهۆك هەیە. پشكی سلێمانی لە رێككەوتنی ئاشتیدا رۆژی 17ی ئەیلولی 1998 دوای چوار ساڵ شەڕو نیوە ئاگربەست، بارزانی‌و تاڵەبانی لە واشنتۆن رێككەوتنی ئاشتییان ئیمزاكرد، بابەتی كێشەی دارایی نێوان هەردوولا كە كێشەی سەرەكی بوو، لە رێككەوتنەكەدا بە ژمارەو داتا یەكلانەكرایەوە‌و بەجێهێڵدرا بۆ ئەوەی دواتر هەردوو حزبەكە خۆیان رێككەوتنی لەسەر بكەن، بەڵام بەگوێرەی رێككەوتنەكە بەبێ دیاریكردنی بە ژمارە، پارتی رەزامەندی نیشاندا لەسەر ئەوەی یارمەتی دارایی ناوچەی سلێمانی بدات.  مام جەلال لە (دیداری تەمەن)دا لەبارەی ئەو بڕگەی رێككەوتنی ئاشتیی كە تایبەتە بە پرسی دارایی دەڵێ" یەكەمجار ئەمریكییەكان پرۆژەیەكی تریان هێنابوو، ئەو پرۆژەیە زیاتر داخوازییەكانی ئێمەی تێدا دیار بوو، بەتایبەتی مەسەلەی دەرامەت‌و یارمەتی.. هەندێك لە برادەرانی پارتی پێیانوابوو ئەو پرۆژە ئەمریكییە لە نوسینی دكتۆر بەرهەم بووە، بۆیە ئەوان قبوڵیان نەكرد، جارێكی كە پرۆژەیەكی تر هاتەوە كە هەردوولامان قبوڵمان كرد". لەبارەی پرۆژەی دووەمی ئەمریكییەكان كە دواجار بوو بە رێككەوتنی ئاشتیی، تاڵەبانی هەندێك گلەیی هەیە‌و دەڵێ" هەندێك كەلەبەرمان تێیدا هێشتبووەوە كە نەدەبوو تێیدا بێت، لەوانە: هەندێك خاڵ هەروا مابووەوە، بۆنمونە ماددەی یەكەم لە رێككەوتنامەكە دەڵێ: (دەبێ پارتی لەبەرامبەردا لە برایم خەلیل بەشی یەكێتی بدات)، دەبوایە بەشی یەكێتی چەندە دیاری بكرێت، چونكە كە هاتە سەرئەوە بەبیانوی ئەوەی چەندو چۆنە، خۆیان (پارتی) لێ كێشایەوە". بەپێی گێڕانەوەی تاڵەبانی، دوای رێككەوتنی ئاشتیی، سەرەتا پارتی وتویانە مانگانە بڕی (30 ملیۆن) دینار بە یەكێتی دەدەن، دواتر وتویانە (10 ملیۆن) دینار دەدەن، تاڵەبانی دەڵێ" ئەگەر ئێمە لەرێككەوتنەكەدا بمانوسیایە، پارتی ناچار دەبوو جێبەجێی بكات، ئەگەر ئەوەمان بكردایە توشی ئەو هەموو گیروگرفتە نەدەبوین".  دوای رێككەوتنی ئاشتیی لە ساڵی 1998، حكومەتی پارتی‌و یەكێتیی تاوەكو ساڵی 2005 بەتەواوەتی یەكینەگرتەوە، لەو ساڵانەدا بەپشتبەستن بە رێككەوتنی ئاشتیی یەكێتیی مانگانە بڕە پارەیەكی لە پارتی وەرگرتووە بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانی خەرجییەكانی.  خەرجی حكومەتی یەكێتیی لە ساڵی 1999دا نەوشیروان مستەفا لە گێڕانەوەیەكیدا باسلەوە دەكات، سەرلەبەیانی رۆژی 6ی حوزەیرانی 1999 لەگەڵ كۆسرەت رەسوڵ عەلی سەرۆكی حكومەتەكەی یەكێتیدا یەكتریان بینیوە، كاتێك لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی داهاتی حكومەت پرسیاری لێكردووە، كۆسرەت رەسوڵ بەمشێوەیە وەڵامی داوەتەوە: • 30% داهاتی سنورەكە بۆ ئیدارەی‌ گشتی‌ واتە بۆ یەكێتی دەڕوات • ‌35% داهات بۆ پێشمەرگە دەڕوات • 35% داهات دەدرێت بە حكومەت لەو بڕە پارەیەی كە لە داهاتی سلێمانی دراوە بە حكومەت، حكومەت پارەی حزبە سیاسییەكانیشی داوە كە بە تێكڕا مانگانە بڕەكەی (4 ملیۆن‌و 88 هەزار) دینار بووە‌و بەمشێوەیە دابەشكراوە بەسەر حزبەكانی سنوری یەكێتیدا: * بزوتنەوەی ئیسلامی مانگانە (2 ملیۆن) دیناری داهاتی سلێمانی لە حكومەت وەرگرتووە * سۆسیالیست مانگانە (700 هەزار) دینار * زەحمەتكێشان مانگانە (600 هەزار) دینار * پارێزگاران مانگانە (250 هەزار) دینار * دیموكراتخوازان مانگانە بڕی (100 هەزار) دینار * هاوپەیمانی مانگانە بڕی (128 هەزار) دینار * حزبی شیوعی مانگانە بڕی (200 هەزار) دینار * حزبی وەتەنی عێراق مانگانە بڕی (60 هەزار) دینار * كۆمۆنیستی كرێكاری مانگانە بڕی (50 هەزار) دینار لە ساڵی 1999دا تێكڕای خەرجی موچەی فەرمانبەران كە حكومەتی یەكێتیی لە سنوری سلێمانی دابینی كردووە مانگانە بڕەكەی (36 ملیۆن) دینار بووە. بەپێی سامپڵێك كە نەوشیروان مستەفا وەریگرتووە، تەنیا لە رۆژی (7ی تەموزی ساڵی 1999)دا داهاتی هەموو گومرگەكانی ئیدارەی سلێمانی بڕی (ملیۆنێك‌و 748 هەزارو 260 دینار) بووە كە بۆ ئەوكات بە دۆلار بڕەكەی بریتی بووە لە (15 هەزارو 320) دۆلار، واتە لەو ساڵەدا بە تێكڕا داهاتی مانگێكی خاڵە گومرگییەكانی ئیدارەی سلێمانی گەیشتوەتە بڕی (52 ملیۆن) دینار، ئەمە لەكاتێكدا بووە كە ئەوكات تەنیا خەرجی موچەی فەرمانبەران بڕەكەی (36 ملیۆن) دینار بووە، بەڵام بەوپێیەی یەكێتیی خۆی رێژەی 30%ی داهاتی مانگانەی بەدەستهاتووی ئەو ساڵەی بردووە، دەردەكەوێت یەكێتیی جگە لە داهاتی گومرگ سەرچاوەی تری داهاتی هەبووە. ئەو ژمارانەی نەوشیروان مستەفا ئاشكرایكردوون، هەندێك لە دوردونگییەكانی بارزانی لە كۆتایی نەوەدەكانی سەدەی رابردوو سەبارەت بە داهاتەكانی سلێمانی پشتڕاستدەكاتەوە، گومانێك كە تائێستاش بەردەوامە‌و پارتییەكان دەڵێن داهاتی سلێمانی زیاترە لەوەی بۆ خەزێنەی گشتی دەگەڕێندرێتەوە.    دامەزراندن بە ئومێدی پارەكەی پارتی !  لەدوای یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانەوە، پارتی‌و یەكێتیی لەسەر ئەوە رێككەوتن یەكەمیان (پارتی) پۆستی سەرۆكی پەرلەمان‌و دووەمیان (یەكێتیی) پۆستی سەرۆكی حكومەت وەربگرێت، بەڵام لەرێككەوتنی ئاشتیی واشنتۆندا (1998) ئەم دابەشكارییە گۆڕانكاری بەسەردا هات، پارتی داوای سەرۆكایەتی حكومەتی كرد‌و یەكێتیش قایل بوو بەوەی سەرۆكایەتی پەرلەمان وەربگرێت.  بەپێی گێڕانەوەی نەوشیروان مستەفا، كۆسرەت رەسوڵ (دووەم سەرۆكی حكومەت) كە دوای رووداوەكانی 31ی ئاب كابینەكەی بوو بە كابینەی یەكێتیی، دوای بڵاوبونەوەی رێككەوتنی ئاشتیی دەستیكردووە بە دامەزراندنی ژمارەیەكی زۆر كارمەند لەسنوری ئیدارەی سلێمانی، ئەمە بەپشتبەستن بەو (10 ملیۆن) دینارەی كە پارتی بەپێی رێككەوتنەكەدا بەڵێنیداوە مانگانە بۆ یەكێتیی بنێرێت، بەڵام كاتێك پارتی مانگانە پارەكەی نەناردووە كێشەی (فائچ) واتە كارمەندی زیادە سەریهەڵداوە‌و حكومەتی یەكێتیی بەناچاری پەنای بردووە بۆ دەركردنی ئەو كارمەندانە لەژێر ناوی ناردنیان بۆ "هێزی كار".  نەوشیروان مستەفا لە بابەتێكدا كە لەكاتی تەقینەوەی ناكۆكییەكانی لەگەڵ تاڵەبانیدا نوسیویەتی دەڵێ" سەرۆكی حكومەتەكەی یەكێتیی لە سلێمانی باوەڕی كرد بو لە هەر رێككەوتنێكی داهاتودا خۆی لە سەرۆكایەتی حكومەت‌دا نامێنێ بۆ ئەوەی لە لایەكەوە بیكا بە پیاوەتی خۆی كە ژمارەیەكی زۆر هاوڵاتی بێ دەرامەتی دامەزراندوەو موچەی بۆ دابین كردون، لە لایەكی ترەوە كێشەیەكی دژوار بۆ سەرۆكی داهاتوی حكومەت ئەخوڵقێنێ. ئیستا كە حكومەت یەكی نەگرتۆتەوەو خۆی لە سەرۆكایەتی حكومەت‌دا ماوەتەوەو، ئەو 10 ملیۆن دینارەش كە بە پێ‌ی رێككەوتنی واشنتۆن، پارتی ئەبو مانگانە بیدا بە یەكێتی نای دا، كێشەكە دوچاری خۆیان بوتەوە". نامەیەكی مام جەلال بۆ مەسعود بارزانی راستی قسەكانی نەوشیروان مستەفا دەسەلمێنێت لەبارەی ئەوەی لەدوای رێككەوتنی ئاشتییەوە پارتی مانگانە‌و بەشێوەیەكی رێكخراو پارەی بۆ یەكێتیی نەناردووە.  بارزانی لەدواین بەشی یادەوەرییەكانی خۆیدا نامەیەكی تاڵەبانی بڵاوكردوەتەوە كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ 13ی كانونی دووەمی 2001، لەو نامەیەدا تاڵەبانی بۆ بارزانی نوسیوە:  "مەسەلەی بەشی (ی ن ك)  لە گومرگەكە، ئەوەش بەوەی ئەمر بكەیت- تەنانەت ئەگەر بە یارمەتی‌و كۆمەكی برایانەشی دادەنێیت- بەدانی (10) ملیۆنەكەی مانگەكانی نەدراون‌و لەسەری ئەم ساڵەشەوە بۆ (3) مانگ (20 ملیۆن)‌و پاشان ببێتە (15) ملیۆن". رۆژی 25ی كانونی دووەمی 2001 لەدوای نامەكەی تاڵەبانییەوە بۆ بارزانی، یەكێتی لەڕێگەی (ئاراس شێخ جەنگیی) بڕی (30 ملیۆن) دیناری سویسری لە (رەمزی شەعبان) وەكو نوێنەری پارتی وەرگرتووە (بارزانی ئەم بەڵگەنامەی لە یادەوەرییەكانی خۆیدا بە ئیمزای ئاراس شێخ جەنگییەوە تۆماركردووە).  دواترو لە مانگی نیسانی ساڵی 2001دا بەهەمان شێوە (ئاراس  شێخ جەنگیی) بە نوێنەرایەتی یەكێتیی بڕی (40 ملیۆن) دیناری سویسری تری پارتی لە (رەمزی شەعبان) وەرگرتووە (بارزانی لە یادوەرییەكانیدا ئەم بەڵگەنامەیەشی بە ئیمزای ئاراس شێخ جەنگییەوە بڵاوكردوەتەوە). گومرگی مۆز ! ناكۆكی نێوان بارزانی‌و تاڵەبانی لەبارەی چۆنیەتی جێبەجێكردنی رێككەوتنی ئاشتیی 1998 هەر بەردەوامبووە تاوەكو ساڵی 2001، لە كۆتا رۆژەكانی تەموزی 2001دا تاڵەبانی‌و بارزانی نامەیەكیان گۆڕیوەتەوە (بارزانی نامەكەی تاڵەبانی‌و وەڵامەكەی خۆشی لە یادەوەرییەكانیدا بڵاوكردوەتەوە).  لە نامەكەیدا بۆ بارزانی، تاڵەبانی دان بەوەدا دەنێت لە رێككەوتنی ئاشتیدا قایلبوون بەوەی رێژەی (51%)ی داهات بۆ سنوری پارتی بێت‌و داوای بەشەكەی یەكێتیی لە داهاتی گومرگی (برایم خەلیل) دەكات‌و حكومەتی پارتی تۆمەتبار دەكات بەوەی "دەستی داوەتە جەنگێكی ئابوری لەدژی ناوچەی یەكێتی لە مەسەلەی گومرگ‌و  لابردنی گومرگ لەسەر مۆز‌و مەسەلەی هێنانی سەیارەو شتی تر لەلای یەكێتییەوە بۆ هەولێر". لە كۆتایی نامەكەیدا بۆ بارزانی، تاڵەبانی نوسیویەتی" باوەڕ بە برای خۆت بفەرموو، وەزعی یەكێتی نە تەنگاوە‌و نە خراپە، بگرە زۆریش  لە  باشی‌و گەشەكردنە: بە نەدانی یارمەتییەكەش نە تەنگاو دەبێت‌و نە پەكی دەكەوێت، بەڵكو پتر وەزعەكە ئاڵۆز دەبێت‌و دڵان كرمێ دەكات".  بارزانی وەڵامی نامەكەی تاڵەبانی داوەتەوە، بە وەڵامەكەیدا دەردەكەوێت ناردنی پشكی یەكێتیی لە داهاتی گومرگی برایم خەلیل بەستوەتەوە بە چارەسەركردنی كێشەی پەرلەمان‌و گەڕانەوەی فراكسیۆنی یەكێتیی بۆ پەرلەمان كە لەدوای 31ی ئابەوە پەرلەمانیان چۆڵكردووە، بەگوێرەی رێككەوتنی واشنتۆن. یەكگرتنەوەی حكومەتی پارتی‌و یەكێتیی ساڵی 2005‌و دوای روخانی رژێمی سەددام، لەژێر فشاری ئەو گۆڕانكارییانەی لە عێراق هاتنەكایەوە، پارتی‌و یەكێتیی بڕیاریاندا حكومەتەكانیان یەكبخەوە، رێككەوتن لەسەر ئەوەی پۆستی سەرۆكی حكومەت‌و سەرۆكی پەرلەمان (دوو ساڵ بە دوو ساڵ) لەنێوان خۆیاندا دابەش بكەن.  لەدوای روخانی سەددامەوە ئیتر داهاتی گومرگەكان ئەو سەرەنجە زۆری لەسەر نەماو ناردنی 17%ی بودجەی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان بوو بە شادەماری ململانێ ئابورییەكانی هەردوو حزب.   ساڵی 2005 پشكی هەرێم لە بەغداوە بڕەكەی (3 ملیارو 134 ملیۆن) دۆلار بووە، ئەم بڕە پارەیە بەمشێوەیە دابەشكراوە بەسەر هەردوو ناوچەی دەسەڵاتی پارتی‌و یەكێتیدا: • رێژەی 54% بۆ سنوری پارتی • رێژەی 46% بۆ سنوری یەكێتیی لەدوای ساڵی 2007ەوە هەرێمی كوردستان بووە بە خاوەنی سەرچاوەیەكی تری داهات كە دۆزینەوە‌و دەرهێنانی نەوت بوو، ئیتر لەم سەردەمەوە باس‌و خواست لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی شیرینی گرێبەستەكانی نەوت لەنێوان پارتی‌و یەكێتیی سەریهەڵدا، ساڵی 2010 ئاشتی هەورامی لە پەرلەمانی كوردستان وتی" بڕی 4 ملیار دۆلار پارەی شیرینی نەوتمان بۆ كابینەی داهاتووی حكومەت بەجێهێشتووە".  دۆخی دارایی ئێستا  ئێستا هەرێمی كوردستان بە هەردوو ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی‌و یەكێتییەوە مانگانە تەنیا بۆ خەرجی موچە پێویستی بە بڕی (930 ملیار) دینارە‌و بۆ خەرجی بەكارخستن پێویستی بە بڕی (120 ملیار) دینارە. واتە بە تێكڕا كۆی خەرجی مانگانەی حكومەتی هەرێم بە (موچە‌و بەكارخستن‌و وەبەرهێنان‌و كارەبا‌و خزمەتگوزارییەكانی ترەوە) بڕەكەی (ترلیۆنێك‌و 150 ملیار) دینارە، ئەمە بەپێی راگەیەندراوی حكومەت بۆ خەرجی‌و داهاتەكان لە مانگی ئایاری 2022دا.  ئێستا داهاتەكانی هەرێمی كوردستان بەمشێوەیەن:  •    داهاتی نەوت: بەهۆی راوەستانی هەناردەی نەوتەوە داهاتەكە راوەستاوە، لەبری ئەمە حكومەتی فیدراڵ بڕی (400 ملیار) دیناری بۆ دوو مانگی هەرێم ناردووە •    داهاتی ناوخۆ: مانگانە نزیكەی (250 ملیار) دینارە. •    هاوپەیمانان مانگانە بڕی (31 ملیار) دینار وەكو هاوكاری بە حكومەتی هەرێم دەدەن. بەگوێرەی رێككەوتنێكی رانەگەیەندراوی نێوان پارتی‌و یەكێتی لە ساڵی 2021ەوە بڕیادراوە خەرجی‌و داهات لەنێوان سنوری پارتی‌و یەكێتیدا لەسەر بنەمای:  •    57% بۆ سنوری هەولێرو دهۆك (سنوری پارتی) •    43% بۆ سنوری سلێمانی (سنوری یەكێتی) هەر بەگوێرەی ئەو رێككەوتنە كە ناوی لێنراوە "لامەركەزیەتی دارایی"، ئیدارەی سلێمانی دەبێت مانگانە لە  داهاتی خۆی بڕی (90 ملیار) دینار بۆ خەرجی موچە‌و خەرجی سیادی هەرێم تەرخان بكات، كە لەو بڕە پارەیەش (75 ملیار) دیناری تەنیا بۆ تەواوكردنی خەرجەی موچەی سنوری سلێمانی دەڕوات كە مانگانە بە تێكڕا بڕەكەی (365 ملیار) دینارە‌و بڕی (15 ملیار) دیناری داهاتی سلێمانیش بۆ خەرجی سیادی دەڕوات، ئەمە لەكاتێكدایە بۆ ئەم مانگانە داهاتی سلێمانی (61 ملیار) دینار بووە.  بەپێی قسەی زیاد جەبار سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتیی لە پەرلەمانی كوردستان " لەماوەی 8ی مانگی رابردوودا (242 ملیارو 438 ملیۆن) دینار كورتهێنانی مانگانە هەبووە لە سنوری پارێزگای سلێمانی". ئێستا كە ئیتر هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان راوەستاوە، قسەوباس لەسەر داهاتی گومرگەكان گەرمبووەتەوە، سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتیی دەڵێ" 12 دەروازەی سنوری هەیە كە هەرێمی كوردستان بە عێراق‌و وڵاتانەوە هەیەتی، ساڵی رابردوو ئەم دەروازانە بەبەهای 6 ملیار دۆلار ئاڵوگۆڕی بازرگانییان تێدا بووە، بەڵام تاكە دەروازەی عێراق‌و هەرێمی كوردستان بە توركیاوە كە ئیبراهیم خەلیلە، ساڵی رابردوو لە سەرو 20 ملیار دۆلاری ئاڵوگۆڕی تێدا بووە، ئەمە چۆن بەراورد دەكرێت؟". ئەمە ئەو بارودۆخەیە كە بافڵ تاڵەبانی نیگەران كردووە‌و دەڵێ داهاتەكانمان بەشی خەرجییەكانمان ناكات‌و لەبەرامبەردا پارتی گومانی لە راستی‌و دروستی ژمارەی داهات لە سلێمانی هەیە، واتە چیرۆكەكە گەڕانەوەیە بۆ سەرەتای ناكۆكییەكان لەبارەی داهاتەوە لە ساڵانی شەڕی ناوخۆیدا.