مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) ساڵی ٢٠٠٣ کە ئەمریکییەکان رژێمەکەی سەدام حوسەینیان روخاندو دەسەڵاتی سیاسیی وڵاتەکەیان بەسەر شیعەو کوردو سونە نابەعسییەکاندا دابەشکرد، دوو وێنەی سەرەکیی باڵادەستبوون. یەکەمیان وێنەی عێراق بوو وەک وڵاتێکی داگیرکراو لەلایەن دەوڵەتێکی دەرەکییەوە، ئەمریکا. دووهەمیان، وێنەی هاتنەسەر حوکمی قوربانییەکانی رژێمەکەی سەدام حوسەین بوو، بەتایبەتی هاتنەسەر حوکمی شیعەو کورد.  بەشێکی زۆری عێراقییەکان خۆیان، بە کوردەوە، و بەشێکی زۆری ناوچەکە و جیهانیش چاویان لەسەر ئەوەبوو ئەو قوربانیانە چی لەو وڵاتە دەکەن و بە چ شێوەیەک شوێنی یەکێک لە سیستمە هەرە توندوتیژو ترسناکەکانی مێژووی سەد ساڵی رابوردووی عێراق، پڕدەکەنەوە. چ جۆرە حوکمڕانییەک دادەمەزرێنن و چۆن ئەو وڵاتە ماندو و پارچە پارچەیە دادەمەزرێننەوە. چ جۆرە سیستمێکی سیاسیی و کام جۆر لە کۆمەڵگاو چ جۆرە دەوڵەتێک و کام مۆدێلی ئابوریی و کام فەرهەنگ لە وڵاتەکەدا سەروەر دەکەن.  لە بیست ساڵی رابردوودا قوربانییەکانی سەدام یەکێک لە سیستمە هەرە گەندەڵ و هەرە بەشبەش و هەرە خراپەکانی ناوچەکەیان دروستکرد. خاڵی هاوبەش و گرێدەر لە وڵاتەکەدا، کە هێزە جیاوازەکانی ئەم سەری وڵاتەکە بەوانی ئەو سەری وڵاتەکەوە بەیەکەوە دەبەستێتەوە دوو شتە: گەندەڵیی، گەندەڵییەکی گەورەو رێکخراو،  کە بە پلەی یەکەم بە پارەی نەوت و غازەوە پەیوەستە. دووهەم، چەسپاندنی دەسەڵاتی ناوچەیی و درێژەدان بە لۆژیکی دابەش و پارچەپارجەکردنی وڵاتەکە.  ئەو دوو وێنەیەی کە لەسەرەتاوە دروستبوو، واتە عێراق وەک وڵاتێکی داگیرکراو و حوکمڕانە تازەکانی وەک قوربانییەکانی رژێمەکەی سەدام حوسەین، لە ئێستاشدا هەر ماون، بەڵام گۆڕانی گەورەو جەوهەرییان بەسەرداهاتووە. عێراق لە ئێستادا گەرچی بەفەرمی وڵاتێکی داگیرکراو نییە، بەڵام بەهیچ مانایەک وڵاتێکی سەروەر نییە. نەک تەنها ئەمریکییەکان بە فۆرمی جیاوازو بە نفوزێکی بەرچاوەوە تا ئەم ساتەش لە وڵاتەکەدا ئامادەن، بەڵکو ئامادەگیی وڵاتانی دراوسێشی هاتۆتەسەر، بەتایبەتی ئامادەگیی ئێران و تورکیا. ئەم دوو وڵاتە هەم هێزی چەکدارو هێزی میلیشیایی و نیمچە میلیشیایی خۆیان لە عێراقدا هەیە، هەم خاوەنی نفوزی سیاسیی گەورەن لە وڵاتەکەدا. ئێران، بەتایبەتیی، لەناو هێزە شیعەکانداو تورکیاش لەناو هێزە کوردییەکاندا، بەتایبەتی لەناو پارتی دیموکراتی کوردستاندا. ئەم دۆخە لەزۆر ئاستدا درێژەی بەو پارچەپارچەیی و لەتلەتبوونە سیاسییە دا کە هاتەکایەوە. هەر هێزێک لە هەر شوێنێکدا دەسەڵاتی هەبووبێ، لەوێدا وەک «هێزی قائید» کاریکردوەو کاردەکات و هەموو ئەوانەشی لەخۆی بچوک و لاوازترن بە لۆژیکی هێز مامەڵە دەکات. هیچ شتێک لە وڵاتەکەدا هێندەی ئەزموونی دوو ئیدارەیی و لۆژیکیی دوو زۆنی هەرێمی کوردستان بەرجەستەی ئەم دۆخە ناکات. ململانێی ناوەکیی هێزە شیعەکان لەناوخۆیاندا هیچی ئەوتۆی لە ململانێی هێزە کوردییەکان لەگەڵ یەکدا کەمتر نییە، هەمان لۆژیکیش حوکمی ئەم ململانێیە دەکات، کە ململانێیە لەسەر هێزو دەسکەوت و درێژەدان بە حوکم و دەسه‌ڵاتی چەند خێزان و بنەماڵەو گروپێکی داخراو.  وێنەی دووهەمیشیان لەزۆر رووەوە هەمان وێنەکەی دوای کەوتنی رژێمەکەی سەدام حوسەینە. زۆرینەی ئەو سیاسەتمەدارو هێزو گروپانەی کە لەگەڵ کەوتنی بەعسدا دەسەڵاتیان گرتەدەست، مەگەر مردبن یان کوژرابن، دەنا یان خۆیان، یان کوڕو کەسە نزیکەکانی خۆیان، تا ئەمڕۆ بەردەوامن. بەدەگمەن نەبێت سیاسییەک نەگۆڕاوە کە خاوەنی هێزو دەسەڵات و میلیشیاو پارەو نفوز بووبێت.  لەم وێنە نێگەتیڤەدا هەرێمی کوردستان لەپێش بەشەکانی تری عێراقەوەیە. دابەشبوونی سیاسیی لەو شوێنەدا کە بۆ دیکۆر ناوی «هەرێمی کوردستان»ی لێنراوەو لەواقیعدا دوو زۆنی سیاسیی لەیەکدابڕاو و بەیەکتری ناکۆکن، لە چڵەپۆپەدایە. لە هه‌ر یەکێک لەو زۆنانەدا دەسەڵاتی سیاسیی بەشێوەیەکی ترسناک کورتبۆتەوە بۆ دەسەڵاتی دوو خێزان و بنەماڵەی حوکمڕان. حکومەتەکەش بەفەرمی، لەوێشەوە خودی «هەرێم»ەکەش، بە کردەوە لەلایەن سێ بارزانییەوە بەڕێوەدەبرێت کە باوکێک و کوڕێک و برازایەکن.  سەرجەمی دەسەڵاتەکان و کۆی تواناکانی بڕیاردانیش لەلایەن ئەو خێزان و بنەماڵانەوە قۆرخکراوە. بە کردەوە ئەوەی ناوی «هەرێم» لێنراوە لەواقیعدا ئەزموونی دوو ئیمارەت، دوو شێخنشین، دوو سەڵتەنەتی وەرگرتوە کە لەڕێگای حیزب و حکومەت و هێزی چەکداری تایبەت و کۆمپانیای گەورەو پەیوەندیی ئیقلیمیی ناکۆکەوە کاردەکەن و دریژە بە ژیانی سیاسیی و دەسەڵاتی سوڵتانیانەی خۆیانئەدەن.  ڕۆژێک ئابوری سەربەخۆ رادەگەیەنن، رۆژی دواتر بە راکردن دەچن بۆ بەغداو تۆبە لە سەربەخۆبوونی ئابوریی دەکەن، هەم راگەیاندنەکەیان و هەم تۆبەکردنەکەشیان وەک دەسکەوت و سەرکەوتنی گەورەو مێژوویی بە کۆمەڵگاکەیان دەفرۆشن.  رۆژێک ریفراندۆم دەکەن و بەیانیی دوای ریفراندۆمەکەش بە دەم و دەست لە بەغدا دەپاڕێنەوە قسەیان لەگەڵدا بکات و هاریکاریان بێت بۆ گەزینی پەنجەی پەشیمانیان.  رۆژێک باس لە یەکگرتن و دروستکردنی دەوڵەت دەکەن و رۆژی دواتر کام زمان پیسترین و ناشیرینترینە، لە وەسفکردن و شکاندنی یەکتردا، بەکاردەهێنن. رۆژێک باس لە ڕێکكەوتنی ستراتیژیی دەکەن و رۆژی دواتر هەمووان لە خوانی شەڕی ناوخۆو بەخائین ناونانی یەکتر نزیکدەکەنەوە.  ئەمە وایکردوە ئەوەی لەم هەرێمەدا دروستکراوە، هیچ کەسێک لەم جیهانەدا لێی ڕازی نییە، مەگەر خودی ئەو نوخبە حوکمڕانە سوڵتانییەو ئەو حاشیەیە ناوەکیی و دەرەکییە نەبێت کە لەم مەهزەلە سیاسیە گەورەیە سودمەندن.  لە پازدە ساڵی رابردوودا کۆمەڵگای کوردیی بە چەندان شێوازی جیاواز ناڕازییبوونی خۆی لەم ئەزموونەو لە قەیرانە گەورەو یەک  لەدوای یەکەکانی، نیشانداوە، دواهەمین شێوەیان دەنگدان بوو بە هەڵوەشاندنەوەی هەرێمەکە وەک هەرێم، وەک رێگایەک بۆ رزگاربوون لەو دەسەڵاتە خێزانیی و بنەماڵەییە. ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی بواری چاودێرکردنی مافەکانی مرۆڤ و دروستکردنی حوکمڕانیی باش و بەرپرسیاریش، دەیان راپۆرتیان لەسەر نوقسانییە کوشندەکانی ئەم ئەزموونەو خراپبەکارهێنانی دەسەڵات لەناویدا، نوسیوە. ئێستا ئیتر حکومەت و دەوڵەتەکانیش بەهەمان شێوە رەخنەی ئەزموونەکە دەکەن و وەک مەترسیی ناویدەبەن.  پێدەچێت لەبەردەمی هەندێک گۆڕانکاریدا بین کە وێرانەی زیاترو زیاتری بەدوادادێت. 

(درەو):  ئەمڕۆ 20 ساڵ بەسەر كەوتنی رژێمی پێشووی عێراقدا تێدەپەڕێت، لەسەرتاسەری عێراق پشووی فەرمییە. لەم بۆنەیەدا، رۆژنامەی (شەرقوڵئەوسەت) لەزاری یەكێك لە كەسە نزیكەكانی سەددامەوە چیرۆكی رۆژی كەوتنی پەیكەرەكەی سەددامی بڵاوكردەوە.  لەم چیرۆكەدا، پیاوێكی خانەنشینی عێراقی كە لەبەر هۆكاری ئەمنیی داوایكردووە ناوەكەی بڵاونەكرێتەوە، باس لە ناوەڕۆكی دوو  دیداری خۆی دەكات لەگەڵ سەددام حسێن لەدوای كەوتنی  بەغدادەوە. خانەنشینەكە دەڵێ: دیداری یەكەم لەگەڵ سەددام لە رۆژی 11ی نیسانی 2003دا بوو لە دەوروبەری فەلوجە، واتە دوو رۆژ دوای كەوتنی بەغداد، دیداری دووەمیش لە رۆژی 19ی تەموزدا بووە واتە چوار مانگ دوای كەوتنی بەغداد. بەپێی قسەی ئەو، لەو رۆژانەدا "سەددام حسێن بەناو پارێزگاكانی عێراقدا دەگەڕا بۆ پاڵپشتیكردن پرۆسەی بەرەنگاریی دژی داگیركاری ئەمریكا". كابرای خانەنشین دەگێڕێتەوە، لەو رۆژەدا كە زرێپۆشێكی ئەمریكی پەیكەرەكەی خستووە، سەددام لە گۆڕەپانی فیردەوسی بەغدادەوە نزیك بووە، لە شەوەكەیدا لەناوچەیەكی نزیكەوە فەرماندەیی یەكەمین پرۆسەی مقاوەمەتی كردووە، كە بەئامانجگرتنی چەند شوێنێكی هێزەكانی ئەمریكا بووە لە دەوروبەری مزگەوتی ئەبو حەنیفەی نوعمان لە ئەعزەمیە، لە هێرشەكەدا لاوانی حزبی بەعس‌و فیداییەكانی سەددام‌و ژمارەیەك چەكداری عەرەب لە وڵاتانی عەرەبی بەشداربوون، ژمارەیەك كەسیان لێ كوژراوە. كاتێك شەڕەكە توندبوەتەوە، یاریدەدەرەكانی توشی سەرسوڕمان بوون كاتێك سەددامیان بینیوە (ئاڕ بی جی)یەكی هەڵگرتووە‌و ویستویەتی لە شوێنی پێكدادانەكە نزیك ببێتەوە، ئیتر هاوەڵەكانی دەوروبەریان گرتووە‌و رێگرییان لێكردووە، پێیان وتووە" دەمانەوێت بەردەوام بیت لە سەركردایەتیكردنمان"، هەندێكیان وا لێكیان داوەتەوە "سەددام لەو شەوەدا ئارەزووی شەهیدبوونی هەبووە".   شەڕەكە تاوەكو بەرەبەیانی 10ی نیسان بەردەوام بووە، رۆژی دواتر سەددام بەغدادی بەرەو (هیت) بەجێهێشتووە‌و شەوێ لەوێ لەماڵی ئەندامێكی حزبی بەعسدا ماوەتەوە، رۆژی دواتر دەرچووە بۆ دەوروبەری فەلوجە، سەرچاوەكە دەڵێ" رۆژی 11ی نیسان هاوەڵەكانی سەرۆك پێنج كەسیان بانگهێشت كرد كە یەكێكیان من بووم، لە شوێنێكدا لە تەنیشت بەنزینخانەیەك لە دەوروبەری فەلوجە، قوسەی كوڕی‌و ژمارەیەك لە بەرپرسانی ئەمنی‌و حزبی بەشدارییان لە كۆبونەوەكەدا كرد لەگەڵ سەرۆك، بەڵام عەبد حەمودی سكرتێری بەشدار نەبوو".  سەددام جلوبەرگێكی ئاسایی لەبەردابوو، پێدەچوو ئارام‌و خۆراگر بێت. لەبارەی دۆخی ناوخۆی فەلوجەو بڵاوبونەوەی ئەمریكییەكان لە ئەنبار پرسیاری كرد. كاتێك پێی وترا سەربازانی ئەمریكی چونەتە ناو ماڵەكانەوە لە فەلوجە، بە توندی وەڵامی دایەوە "دەریان بكەن"، ئەمە وەكو فەرمانێك بوو بۆ دەستپێكردنی هێرشەكان. سەددام وتی:" دەبێت ئارام بگرین. شەڕەكە دورودرێژە. ئەركی ئێمە ماندووكردنی دوژمنە، دەبێت لە هەموو شوێنێك بەرەی شەڕ بكەینەوە بۆ ئەوەی زامنی سەقامگیربوونیان لەسەر خاكی عێراق نەكەن. لەسەر رێگا سەرەكییەكان بۆسەیان بۆ دابنێن، دەبێت بزانن عێراق پارویەكی ئاسان نییە‌و ئەمە ببێت بە وانە بۆیان".  كاتێ یەكێك لە ئامادەبووان وتی شیعە دەستیان بە كوشتنی "فیداییە" عەرەبەكان كردووە كە هاتوون بۆ شەڕكردن دژی ئەمریكا، قسەكەی پێ بڕی‌و وتی:" شیعە گەلی ئێمەن، ئەو قسەیە بەسەر ئەواندا ناچەسپێ، بەڵكو بەسەر ئەو چینە ناو شیعەكاندا دەچەسپێت كە فریودراون". دوای هەندێك رێنمایی تر "لەبەر هۆكاری ئەمنی، سەددام بەر لە ئێمە شوێنەكەی بەجێهێشت".  بەر لە نیوەڕۆی رۆژی دواتر، لە دەوروبەری ناوچەی (دۆرە)ی باشوری بەغداد، سەددام چاوی بە ژمێریارەكانی دیوانی سەرۆكایەتی كەوت، بڕێك پارەی لێوەرگرتن بۆ پاڵپشتیكردن لە مقاوەمەت. سور بوو لەسەر ئیمزاكردنی كاغەزێك كە لەسەری نوسی بوو:" من سەددام حسێن سەرۆك كۆماری عێراق لەسەر گەردنی خۆم بڕی ملیۆنێك‌و 250 هەزار دۆلار تۆمار دەكەم بۆ بەردەوامیدان بە پرۆسەكانی مقاوەمەت دژی داگیركاری ئەمریكا، پێویستە لە سەرم لەنزیكترین كاتدا بیگێڕمەوە. بژی عێراق. بژی نەتەوەی عەرەب".  لە 18ی تەموزدا، كابرای خانەنشین لە بەغداد بوو، گەنجێك هات‌و وادەیەكی پێدا لەدوای نوێژی بەیانی لە بارەگای نهێنی لە ناوچەی ئەعزەمیە، بەرەبەیانی رۆژی دواتر خۆی لەبەردەم سەددام حسێن بینییەوە لەگەڵ چوار هاوەڵی نوێیدا. سەددام دشداشەیەكی نەریتیی لەبەردابوو، دەمانچەشی پێبوو، قسەكانی گوزارشتیان لە خەم‌و بێئومێدی دەكرد" هەندێك لە پارێزگاكان دوای ئەوەی بەڵێنیاندا، ئێستا قایل بوون بەوەی بەرەنگاری داگیركەر نەبنەوە، چۆن هەندێك كەس رازی بوون بەوەی داگیركەران سواریان بن؟ دەبێت گەلەكەمان بەباشی بخوێنینەوە، مامۆستایانی ئاینی‌و سەرۆك هۆزەكان‌و مەرجەعیەتەكان ئەم بەرپرسیارێتییەیان دەكەوێتە ئەستۆ كە پێشتر بۆیان نێردراوە‌و بەڵێنیانداوە هەركاتێك هێزەكانیان هێڵی سنوری كوەیتی لەگەڵ عێراقدا بڕی، فتوایەكی بەهێز دژی داگیركەر دەربكەن. لە جەنگی قادسیەدا (جەنگی دژ بە ئێران) یەك گەل بووین. چۆن ئەم پەڵە رەشە لەسەر جبەكانیان قبوڵ دەكەن؟". هەروەها سەددام وتی:" عێراق دواین بەربەستە، ئەگەر ئەم دیوارە بڕوخێت، وڵاتانی عەرەبی روبەڕووی داگیركاری راستەوخۆو ناڕاستەوخۆ دەبنەوە. ئەگەر عێراق بكەوێت، هەموو دەرگاكان لەبەردەم ئێراندا دەكرێنەوە‌و هەژمونی خۆی تاوەكو مەغریب درێژدەكاتەوە". رەخنەی لە هەڵوێستی عەرەب گرت‌و بێئومێدی خۆی لە هەڵوێستی سوریا نیشاندا‌و وتی:" من بەڵێنێكم لە بەشار ئەسەد وەرگرت بەوەی لەدوای تەقینی یەكەمین فیشەكەوە سوریا لەگەڵ عێراق رابوەستێت. پێموابوو جیاوازە، بەڵام كوڕ چوەتەوە سەر باوكی. با بزانن عێراق سەددام حسێن نییە، موڵكی عێراقییەكان‌و عەرەبە، زۆرێك باجی ئەوە دەدەن دەستبەرداری عێراق ببن بكەوێت".  چیرۆكەكە لە رۆژی 6ی نیسانی 2003 دەستیپێكرد، كاتژمێر 10:30 خولەكی ئێوارە بە كاتی بەغداد، ژمارەیەك تانكی ئەمریكی گەیشتنە كۆشكی كۆماری‌و هۆتێل رەشید لە پایتەختی عێراق. زەنگی تەلەفۆنی فەریق (تاهیر جەلیل حەبوش) لێیدا، فەریق (عەبد حەمود) سكرتێری سەرۆك سەددام حسێن لەسەر هێڵ بوو، حەبوش‌و عەبد حەمود دۆستایەتی لەنێوانیاندا نەبوو، بەڵام عەبد حەمود تاكە دەروازە بوو كە لێیەوە فەرمانەكانی "سەید رەئیس" وەربگیرێت‌و پەیامی بۆ بنێردرێت.  عەبد حەمود رستەیەكی فڕێدا كە وەكو بۆمب بوو. بە بەڕێوەبەری هەواڵگری وت" دەمەوێت رێگای بەغداد- سەلاحەدین‌و رێگای بەغداد- دیالەم بۆ دابین بكەیت"، حەبوش وەڵامی دایەوە:" پێتوایە من فەرماندەی فەیلەقێكی سەربازیم كە ئاسایشی ئەو دوو رێگایەت بۆ دابین بكەم؟" عەبد حەمود وەڵامی دایەوە" من مەبەستم دابینكردنی ئاسایش نییە هێندەی ئەوەی دەمەوێت زانیاریم هەبێت لەبارەی ئەوەی كام رێگایان سەلامەتترە بۆ دەرچوون لە بەغداد لەحاڵەتی ناكاودا". عەبد حەمود قسەكانی هاوپێچی شێوەیەك لە هەڕەشە كرد‌و وتی:" پشت بە خودا دەستپێبكە، بەڵام ئەبو هومام بیخە مێشكتەوە چاو بە چاو دەكەوێتەوە" ئەمەی وت‌و تەلەفۆنەكەی داخست.  تاهیر جه‌لیل حه‌بوش به‌ڕێوه‌به‌ری هه‌واڵگری سه‌ددام حەبوش لەگەڵ بەڕێوەبەری نوسینگەكەی لە بارەگای جێگرەوەی هەواڵگری گفتوگۆی لەبارەی ئەم داواكارییە نامۆیە كرد، هاوڕابوون لەسەر ئەوەی" سەید رەئیس لە بەغداد دەچێتە دەرەوە بۆ بەڕێوەبردنی پرۆسەكانی روبەڕووبونەوەی دەستدرێژی سەربازی لە دەرەوە".  نامه‌یه‌كی سه‌ددام بۆ حه‌بوش له‌ كۆتایی ئابی 2003دا كاتێك فەرمانەكان لە سەددامەوە دێن، هیچ بژاردەیەك نامێنێتەوە جگە لە جێبەجێكردن سەرباری سەرختی‌و سەرچڵییەكان. ئەنجامی سەرپێچی لە ئەركەكان دیارە‌و بەڕێوەبەری هەواڵگری پێویستی بەوە نییە یەكێك بیری بخاتەوە باجی توڕەكردنی سەرۆك چییە. حەبوش بڕیاریدا خۆی پرۆسەی پشكنینەكە ئەنجام بدات، شەو دەرچوو. رۆیشت بۆ ناحیەی تارمیە‌و بینی رێگاكە پارێزراوە. ئەوكات پەیوەندییەكان لە بەغداد پچڕابوو، داوای لە عەقید مەحمودی هاوەڵی كرد بگەڕێتەوە بۆ پایتەخت‌و تەلەفۆنە تایبەتییەكە لە نوسینگەكەی بەكاربهێنێت بۆ ئاگاداركردنەوەی عەبد حەمود لەوەی رێگەی دیالە پارێزراوە‌و ئەو خۆشی لە ماوەی چەند كاتژمێردا دەگەڕێتەوە. لەكاتی گەڕان‌و كۆكردنەوەی زانیاریدا لەبارەی رێگایەكی ترەوە، حەبوش كاروانی ئۆتۆمبیلی بینی، بۆی دەركەوت فڕۆكەكانی ئەمریكا بۆمبیان فڕێداوە لەسەر رێگاكە‌و رۆیشتن بەرەو بەغداد زۆر مەترسیدارە. لەكاتژمێر دووی ناوەڕاستی شەودا حەبوش بڕیاری خۆیدا. مادەم سەرۆك بەجێی دەهێڵێ، منیش ناگەڕێمەوە بۆ بەغداد، حەبوش تەلەفۆنەكەی داخست‌و بڕیاریدا بچێتە پاڵ مقاوەمەوە. دواتر حەبوش توانی پەیوەندی بە سەددامەوە بكات، بۆی روونكردەوە عەبد حەمود داوای چی لێكردووە‌و پەیامێكی دەستنوسی لەوەوە پێگەیشت. حەبوش چووە پاڵ مقاوەمە‌و دواتر سەددام روبەڕووی چارەنوسی زانراوی خۆی بووەوە. 

(درەو): ئێستا كە پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی هێرشەكەی فڕۆكەخانەی سلێمانییەوە لەناو ناكۆكیدان‌و هاتنی بەرپرسانی باڵای رۆژئاوای كوردستان بۆ سلێمانی بە هۆكاری هێرشەكە لێكدەدرێتەوە، بەپێی گێڕانەوەی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان، پەیوەندی یەكێتیی‌و رۆژئاوای كوردستان مێژووەكەی كۆنە‌و لە ساڵی 1993 مام جەلال دوای سەردانێكی بۆ سوریا، لەكاتی گەڕانەوەیدا (جومعەی)ی لەگەڵ خۆی هێناوە بۆ كوردستان، بەڵام نەیویستووە بارزانی لەناو ئۆتۆمبیلەكەی ئەودا بیبینێت.  بارزانی لە كتێبی (بارزانی‌و بزووتنەوەی رزگاریخوازی كورد) لەژێر ناونیشانی (سەردانی مام جەلال بۆ سوریاو كوێت) دەگێڕێتەوە:  سەرەتای مانگی ئازاری 1993 مام جەلال سەردانی سوریای كرد. لەسەردانەكەیدا لە دیمەشق چاوی بە عەبدوڵا ئۆجەلان كەوت، دوای دیدارەكەیان بروسكەكەیەكی بۆ ناردم بەم ناوەرۆكە، ئۆجەلان رازیە بە:  1-    چارەسەری ئاشتیانە لەگەڵ توركیا.  2-    پشتگیری پەرلەمان‌و حكومەتی هەرێمی كوردستان.  3-    ئەمەریكاو فەرەنسا مام جەلالیان هانداوە بۆ ئەوەی ئۆجلان رازی بكات بە چارەسەری ئاشتیانە لەگەڵ توركیا.  كاتێك لەمبارەیەوە پرسیاری ئەمریكییەكانم كرد، لە وەڵامدا گوتیان:" بەپێچەوانەوە، زۆرمان پێناخۆش بوو كە مام جەلال ئۆجەلانی بینیوە‌و ئەمە پێچەوانە‌و دژی سیاسەتی ئێمەیە". لە بروسكەیەكی دیكەدا مام جەلال پێی راگەیاندم كە سوریا زۆر دژی كۆنگرەی نیشتمانی عێراقە‌و هەوڵێكی تەواو دەدات بەمەستی دروستكردنی كێشەو گیروگرفت لەبەردەم كۆنگرەكەدا. بڕیارە خەدام ئەنجومەن‌و پارتی‌و یەكێتی بانگهێشت بكاتە سوریا. ئێمەش بانگهێشتەكەمان رەتكردەوە، چونكە مەبەست لاوازكردنی كۆنگرەی نیشتمانی عێراق بوو. بەپێی ئەو زانیارییانەی بۆمان هاتبوون سەید محەمەد باقر حەكیم رازی نەبوو بانگهێشتنامەكەی سوریا پەسەند بكات‌و رازیش نەبوو دژی كۆنگرە كارێك بكات.  دوای تەواوبوونی سەردانەكەی لە سوریا، مام جەلال سەردانی كوێتی كرد‌و داوای كرد كە دڵشاد بارزانی لەگەڵی بچێت. لە كوێت چاوی بە ئەمیرو بەرپرسانی كوێت كەوت. دیاربوو لەسەردانەكەیدا بۆ سوریا وەك پێویست بایەخ بە مام جەلال نەدراو چاوی بە ئەسەد نەكەوتبوو، بەڵام دوای گەڕانەوەی لە كوێت‌و سەردانی بۆ سوریا چاوی بە ئەسەد كەوتبوو. لە گەڕانەوەیدا بۆ پێشوازی چومە گەرووی میراوا لە باكوری شەقڵاوا. بینیم سەیارەكەی لە دوورەوە وەستاو مام جەلال بە غارو راكردن بەرەو رووم هات‌و زۆر خۆشحاڵ بوو بە بینینم‌و پێی گوتم:" نەدەبوو ئەرك بكێشیت‌و بێیتە ئێرە". دواتر بۆم دەركەوت كە جەمیل بایك (جومعە) لەگەڵ مام جەلال لەناو سەیارەكەدا بووە‌و لە سوریاوە لەگەڵ خۆی هێنابوو. سەرچاوە: بارزانی‌و بزووتنەوەی رزگاریخوازی كورد- بەرگی پێنجەم، راپەڕین، دەرفەت‌و ئاستەنگەكان- چاپی یەكەمن حوزەیرانی 2022    

(درەو):  دوای سێ رۆژ لە راگرتنی ئاسمانی خۆی بەڕووی سلێمانیدا، توركیا لەرێگەی (درۆن)ێك‌و لە كاتی گەڕانەوەی بەرپرسێكی باڵای رۆژئاوای كوردستاندا، هێرشێكی لەنزیك فڕۆكەخانەی سلێمانی ئەنجامدا.  ئێوارەی ئەمڕۆ لە نزیك فڕۆكەخانەی سلێمانی هێرشێكی موشەكیی روویدا. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، هێرشەكە لەنزیك كارگۆی فڕۆكەخانە روویداوە، فڕۆكەیەكی بێفڕۆكەوان (درۆن) موشەكێكی ئاڕاستەی شوێنەكە كردووە.  (درەو) زانیویەتی، هێرشەكە لەكاتێكدا روویداوە، بەرپرسێكی باڵای رۆژئاوای كوردستان دوای چەند رۆژێك مانەوەی لە سلێمانی، بەنیازی گەڕانەوە بووە بۆ رۆژئاوا. هێرشەكە هیچ زیانێكی گیانی لێنەكەوتەوە، بەرپرسە باڵاكەی رۆژئاوای كوردستان بە فڕۆكەیەكی ئەمریكییەكان گەڕایەوە.  سەرچاوە ئاگادارەكان كە (درەو) قسەی لەگەڵدا كردوون، گومان دەكەن فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكە توركی بێت‌و هێرشەكە تەنیا وەكو پەیامێك بێت بۆ ئەوەی توركیا ئاگاداری سەردانی ئەو بەرپرسە باڵای رۆژئاوای كوردستانە بۆ شاری سلێمانی، بەڵام بەهۆی ئەمریكییەكانەوە نەیانویستووە بیكەن بە ئامانجی هێرشەكە. ئەم هێرشە لەكاتێكدا روویدا، ماوەی سێ رۆژە توركیا ئاسمانی وڵاتەكەی بەڕووی گەشتەكاندا بۆ فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی راگرتووە، دەسەڵاتدارانی توركیا بە فەرمی باسلەوە دەكەن نیگەرانن لە جموجوڵی هێزەكانی باكورو رۆژئاوای كوردستان لە سنوری سلێمانی.  بەمدواییە كەوتنەخوارەوەی دوو هێلیكۆپتەر لە سنوری پارێزگای دهۆك، توركیا توشی نیگەرانییەكی نوێ كرد سەبارەت بە پەیوەندییەكی یەكێتیی نیشتمانی كوردستان‌و هێزەكانی رۆژئاوای كوردستان، ئەو فڕۆكانەی كەوتنەخوارەوە ژمارەیە فەرماندەو ئەفسەری هێزی دژەتیرۆری رۆژئاوایان هەڵگرتبوو، بەرێگاوە بوون بۆ شاری سلێمانی. توركیا سەرباری ئەوەی لەرێگەی داخستنی گەشتە ئەسمانییەكانەوە دەیەوێت سزای یەكێتیی بدات وەكو دەسەڵاتداری سنوری سلێمانی، هاوكات خۆشی ناوبەناو لەرێگەی فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكان‌و تەقەكردنەوە لەناو شارەكان، ئەندامانی پارتی كرێكارانی كوردستان لە سنوری سلێمانی دەكاتە ئامانج و ئه‌مه‌ جاری یه‌كه‌م نییه‌ درۆنه‌كانی توركیا له سنوری سلێمانی كارده‌كه‌ن.   

  شیكاری: درەو  پاڵپشت بە هەمواری یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران، ئەنجامی کۆتایی دەنگی لایەنە سیاسییەکان لە سێ پارێزگاکەی هەرێم لە دوا هەڵبژاردن  و پەیڕەوکردنی سیستمی "سانت لیگۆی هەموار کراو"؛ # پارتی (2) کورسی و یەکێتی (3) کورسی لەدەست دەدات. # نەوەی نوێ هەمان کورسییەکانی خۆی بەدەست دەهێنێتەوە. # یەکگرتووی ئیسلامی لە (4) کورسییەوە دەبێت بە (5) کورسی، کۆمەڵی دادگەریش لە (1)ەوە بۆ (4) کورسی هەڵدەکشێت. # بزوتنەوەی گۆڕانیش کورسییەک دەباتەوە. سەرەتا  ڕۆژی 10ی تشرینی یەکەمی 2021، خولی پێنجەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە عێراق بەڕێوەچوو، بەپێ یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (9)ی ساڵی 2020، هەڵبژاردنەکە تەواو جیاواز بوو بەراورد بە خولەکانی پێش خۆی ئەویش بە پەیرەو کردنی؛ یەکەم: دابەشکردنی عێراق لە (18) بازنەی هەڵبژاردنەوە بۆ (83) بازنەی هەڵبژاردن، لەسەر دوو بنەما؛ 1.    پاراستنی پێگەی (25%)ی کۆتای ئافرەتان لە ئەنجومەنی نوێنەران، بەو پێیەش دەبێت لە هەر بازنەکی هەڵبژاردن ئافرەتێک سەربکەوێت و (83) ئافرەت کورسی ئەنجومەنی نوێنەرانیان هەبێت لە کۆی (320) کورسی گشتی و (9) كورسی كۆتا (پێكهاته‌كان). 2.    پاراستنی دەقی ماددەی (49)ی بڕگەی یەکەمی دەستوری هەمیشەیی عێراق کە تێیدا هاتووە (ئەنجومەنی نوێنەران لە ژمارەیەک ئەندام پێکدێت بە ڕێژەی یەک کورسی بۆ سەد هەزار کەس لە دانیشتوانی عێراق...)، بەم پێیەش هیچ بازنەیەکی هەڵبژاردن ژمارەی ئەو کورسییانەی بۆی تەرخان کراوە کە لە نێوان (3-4) کورسیدابوو، ژمارەی دانیشتوانەکەی کەمتر نییە لە (400) هەزار کەس. دووەم: گۆڕانکاری لە سیستمی هەڵبژاردن وهەڵوەشاندنەوەی سیستمەکانی پێشوو، پەیڕەو کردنی سیستمێکی نوێ، وەک لە یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (9)ی 2020دا هاتووە: ماددەی (15) یەکەم: هەر پارێزگایەک بۆ چەند بازنەیەکی هەڵبژاردن دابەش دەبێت. دووەم: پاڵێوراو بەشێوەی تاکەکەسی دەبێت لە بازنەیەکی هەڵبژاردن. سێیەم: ڕیزبەندی پاڵێوراوان لە بازنەیەکی هەڵبژاردن بە بەدەستهێنانی زۆرترین ژمارەی دەنگ (اعلی اصوات) براوە دەبێت، بەپێی سیستمی براوەی یەکەم، بۆ پاڵێوراوەکانی دوای ئەویش هەر بەو شێوەیە بوون. بەپێی ئەم ماددەیە: 1.    عێراق بەسەر (83) بازنەی بازنەی هەڵبژاردن دابەش بوو. 2.    پاڵێوراو بەشێوەی تاکەکەسی بوو لە بازنەیەکی هەڵبژاردن، بەم پێیەش خۆپاڵاوتن لە لیستی حزبەکانەوە گۆرا بۆ پاڵێوراوی تاکەکەسی (حیزبی و بێ لایەن) و لەم حاڵەتەشدا دەنگدەر تەنها یەک دەنگ بە پاڵێوراو دەدات و دەنگ بە لیست یان قەوارەی سیاسی نادات. ئەمەش پرۆسەکەی بردە بەردەم بنەمایەکی دیکە؛ 3.    کار بە سیستمی (تاک دەنگی نەگوێزراوە) دەکرا، واتە ئەو دەنگە زیادانەی لە پاڵێوراوێکی سەربەخۆ یان سەر بە لایەنێکی سیاسی مایەوە ناگوێزرایەوە بۆ کەسی تر یان کەسێكی تری لایەنه سیاسییه‌كه 4.    هەر پاڵیوراوێک زۆرترین دەنگەکانی بازنەکەی خۆی بەدەست هێنا بەشێوەی ڕیزبەندی سەرکەوت، بۆ نمونە ئەگەر بازنەیەک چوار کورسی بۆ تەرخان کرابوو، ئەوا لەو بازنەیەدا (4) پاڵێوراوی خاوەن زۆرترین دەنگ سەردەکەوتن به‌شێوه‌ی ڕیزبه‌ندی، بە مەرجێک؛ ‌ا. یەکێک لە سەرکەوتووەکان ئافرەت بوو. ب. هەر بازنەک کاندیدە یەکەکەمەکانی لە ڕەگەزی نێربوون، کەسی چوارەمیان جێی هێشت بۆ ئافرەتێک کە زۆرترین دەنگی نێو ئافرەتەکانی بازنەکەی خۆی بەدەستهێنابوو ج. هەر دوو پاڵێوراوێکی کۆتایی (کێبڕکێ لەسەر کورسی چوارەم) دەنگەکانیان یەکسان بوو، ئەوا بەپێ هەمان یاسا و ماددە، تیروپشکیان بۆ ئەنجام درا. د. ئەو بازنانەشی سێ کورسی بۆ تەرخان کرابوو هەموو ڕێوشوێنەکانی خاڵەکانی (‌ا، ب، ج، د) ڕاست بوون، بە کەمکردنەوەی کورسییەک لەو بازنەیە. یەکەم؛ ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (10/10/2021) بەپێی پیڕەوکردنی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ژمارە (9)ی ساڵی (2020) لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان؛ (15) کوردسی بەسەر (4) بازنەی هەڵبژاردن لە پارێزگای هەولێر دابەشکراو، ئەنجامەکانی بەم شێوەیە بوون؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان (10) کوردسی، -    نەوەی نوێ (3) کورسی، -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە چوارچێوەی (هاوپەیمانی کوردستان) (2) کورسی بەدەستهێنا. (18) کوردسی بەسەر (5) بازنەی هەڵبژاردن لە پارێزگای سلێمانی دابەشکراو، ئەنجامەکانی بەم شێوەیە بوون؛ -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە چوارچێوەی (هاوپەیمانی کوردستان) (8)کورسی، -    نەوەی نوێ (5) کورسی، -    یەکگرتووی ئیسلامی (2) کوردسی. -    پارتی دیموکراتی کوردستان (2) کوردسی،  -    کۆمەڵی دادگەری (1) کورسی بەدەستهێنا. (11) کوردسی بەسەر (3) بازنەی هەڵبژاردن لە پارێزگای دهۆک دابەشکراو، ئەنجامەکانی بەم شێوەیە بوون؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان (8) کوردسی، -    یەکگرتووی ئیسلامی (2) کوردسی. -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە چوارچێوەی (هاوپەیمانی کوردستان) (1) کورسی بەدەستهێنا. تایبەت بە کۆی کورسی پارتە سیاسییەکانی هەرێم لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان، بڕوانە خشتەی ژمارە (1) کە بەم شێوەیەیە؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان (20) کوردسی، -    یەکێتی نیشتیمانی کوردستان (11) کوردسی، -    نەوەی نوێ (8) کورسی، -    یەکگرتووی ئیسلامی (4) کوردسی، -    کۆمەڵی دادگەری (1) کوردسیان بەدەستهێنا خشتەی ژمارە (1) دووەم؛ کاریگەی هەمواری یاسای هەڵبژاردن لە سەر پارتە کوردییەکان (ئەنجامی دوا هەڵبژاردن) لە 27/3/2023 ئەنجومەنی نوێنەران بە زۆرینەی دەنگ، هەمواری سێیەمی یاسای ژمارە (12)ی ساڵی (2018)ی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاکانی پەسەندکرد و لەگەڵ یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق یەکی خست، بەپێی هەموارەکە لە ڕوی سیستمی هەڵبژاردنەوە گۆڕانکاری لە دوو تەوەری گرنگدا کرد، کە ئەوانیش؛ 1.    دابەشکردنی عێراق لە (83) بازنەی هەڵبژاردن هەڵوەشاندەوەو گۆڕی ئەوەی هەر پارێزگایەک بازنەکی هەڵبژاردن بێت، وەک لە هەڵبژادنەکانی پێش (10/10/2021) پەیڕەو دەکرا.  2.    تەبەنی کردنی سیستمی سانتلیگۆی هەموار کراو بە پەیڕەو کردنی دابەشکردنی کۆی دەنگی قەوارەی سیاسی بە سەر ژمارەکانی (1.7، 3، 5، 7، 9، 11، 13 ... هتد) لە شێوازی گۆڕینی دەنگ بۆ کورسی، گەڕانەوەی شێوازی دەنگدان لە کاندیدەوە بۆ لیست و قەوارە. لێرەدا ئەوە روون دەکەینەوە کە مەبەست لە سیستمی "سانت لیگۆی هەموار کراو" چییەو چۆن کاریگەری لەسەر ژمارەی کورسی لایەنە سیاسییەکان دەبێت و دەنگی سەرجەم لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان بە نمونە وەردەگرین پاڵپشت بە ئەنجامەکانیان لە دواین هەڵبژاردنی هەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە (10/10/2021). شێوازی "سانت لیگۆ" لەڕووی مێژووییەوە بۆ یەكەمجار لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1951ی نەرویج ‌و سویددا بەكارهاتوە‌ بۆ یەكەمجاریش لەهەڵبژاردنی 20ی نیسانی ساڵی 2012ی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراقدا تاقیكراوەتەوە بەهۆیەوە ئەنجامەكان لەبەرژەوەندی قەوارە سیاسییە بچوكەكان شكایەوە. ئەم شێوازە ژمارەی دەنگەكانی هەر قەوارەیەكی سیاسی بەسەر ژمارە تاكەكانی (1، 3، 5، 7، 9، 11، 13 ... هتد) دا دابەشدەكات.  بەڵام جیاوازی نێوان شێوازی (سانت لیگۆ) ‌و شێوازی (سانت لیگۆی هەمواركراو) لەوەدایە لەبری ئەوەی دەنگەكانی هەر قەوارەیەكی سیاسی بەسەر ژمارە (1) دا دابەش بكرێت، بەسەر ژمارە (1)ی تەواو ‌و كەرتێكدا دابەشدەكرێت، وەك (1.4)، (1.6) یان (1.7). بۆ نموونە لەهەڵبژاردنی خولی سێهەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا لە (نیسانی 2014) ئەو كەرتە (1.6) بوو، بەڵام  بۆ هەڵبژاردنی داهاتووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا کراوەتەوە (1.7). واتە کاتێک لەهەڵبژاردنی داهاتووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا بمانەوێت دەنگە دروستەكانی ناو هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن بگۆڕین بۆ كورسی، پێویستە لەسەرەتاوە دەنگە دروستەكانی هەر قەوارەیەكی سیاسی دابەشی (1.7) بكەین، پاشان دوای ئەوە دابەشی هەریەك لەژمارەكانی (3، 5، 7، 9، 11...)یان بكەین. بۆ بەرچاو رونی زیاتر، ئەنجامی کۆی دەنگە دروستەکانی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە سەر ئاستی پارێزگاکان وەربگرین و پەیڕەوی لە سیستمی "سانت لیگۆی هەموارکراو" بکەین ئەوا دەبینین. 1.     پارێزگای هەولێر؛ بڕوانە خشتەی ژمارە (2) -    پارتی دیموکراتی کوردستان (10) کوردسی، -    یەکێتی نیشتیمانی کوردستان (2) کوردسی، -    نەوەی نوێ (3) کوردسی بەدەست دەهێنن. 2.    پارێزگای سلێمانی؛ بڕوانە خشتەی ژمارە (3) -    پارتی دیموکراتی کوردستان (3) کوردسی، -    یەکێتی نیشتیمانی کوردستان (6) کوردسی، -    نەوەی نوێ (5) کورسی، -    یەکگرتووی ئیسلامی (1) کوردسی، -    کۆمەڵی دادگەری (2) کوردسی، -    بزوتنەوەی گۆڕان (1) کوردسی بەدەست دەهێنن. 3.    پارێزگای دهۆک؛ بڕوانە خشتەی ژمارە (4) -    پارتی دیموکراتی کوردستان (8) کوردسی، -    یەکگرتووی ئیسلامی (3) کوردسی بەدەست دەهێنن. پاڵپشت بە دەنگی دروستی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و پەیڕەوکردنی سیستمی "سانت لیگۆی هەموارکراو" کۆی کورسییەکان لەسەر ئاستی پارێزگاکانی بەم شێوەیە دەبێت کە لە خشتەی ژمارە (5)دا رونکراوەتەوە. -    پارتی دیموکراتی کوردستان (21) کوردسی، -    یەکێتی نیشتیمانی کوردستان (8) کوردسی، -    نەوەی نوێ (8) کورسی، -    یەکگرتووی ئیسلامی (4) کوردسی، -    کۆمەڵی دادگەری (2) کوردسی، -    بزوتنەوەی گۆڕان (1) کوردسی بەدەست دەهێنن. خشتەی ژمارە (2) خشتەی ژمارە (4) سێیەم؛ کاریگەی هەمواری یاسای هەڵبژاردن لە سەر پارتە کوردییەکان (ئەنجامی دوا هەڵبژاردن - گریمانەیی) ئەگەر چی لە بەشی دووەمی ڕاپۆرتەکەدا گرفتی ئەوە دروست دەبێت کە بەشێک لە لایەنە سیاسییەکان ئەو ژمارە دەنگەی بەدەستیان هێناوە بە دەنگی دروستی خۆیان نەزانن، چونک بەپێی سیستمی هەڵبژاردن لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران پارێزگاکان دابەشی سەر چەند بازنەیەکی هەڵبژاردن کرابوون، بەشیک لەو لایەنە سیاسییانە لەسەرجەم بازنەکانی هەڵبژاردن نوێنەرایان نەبووەو دەنگیان پێ نەدراوە لەم بەشەدا گریمانەی ئەوەمان کردووە کە سەرجەم لایەنە سیاسییەکان لەسەرجەم بازنەکان پاڵێوراویان هەبوایە. "بۆ نمونە بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای هەولێر تەنها لە (2) بازنەی هەڵبژاردن پاڵێوراوی هەبوو لە (2) بازنەکەی دیکە هیچ پاڵێوراوێکی نەبووە بۆیە لە پارێزگای هەولێر دەنگەکانی لێدانی (2) کراوە" بە هەمان شێوە بۆ سەرجەم لایەنەکانی دیکە ئەوەمان کردووە، جگە لەوەی بزوتنەوەی گۆڕان و کۆمەڵی دادگەری لە پارێزگای دهۆک هیچ پاڵێوراوێکیان نەبووە بۆیە هیچ دەنگێکیان لەو بازنەیە بۆ هەژمار نەکراوە، بەم پێیەش. 1.    پارێزگای هەولێر؛ بڕوانە خشتەی ژمارە (6) -    پارتی دیموکراتی کوردستان (9) کوردسی، -    یەکێتی نیشتیمانی کوردستان (2) کوردسی، -    نەوەی نوێ (3) کوردسی، -    کۆمەڵی دادگەری (1) کوردسی بەدەست دەهێنن. 2.    پارێزگای سلێمانی؛ بڕوانە خشتەی ژمارە (7) -    پارتی دیموکراتی کوردستان (2) کوردسی، -    یەکێتی نیشتیمانی کوردستان (5) کوردسی، -    نەوەی نوێ (5) کورسی، -    یەکگرتووی ئیسلامی (2) کوردسی، -    کۆمەڵی دادگەری (3) کوردسی، -    بزوتنەوەی گۆڕان (1) کوردسی بەدەست دەهێنن. 3.    پارێزگای دهۆک؛ بڕوانە خشتەی ژمارە (8) -    پارتی دیموکراتی کوردستان (7) کوردسی، -    یەکێتی نیشتیمانی کوردستان (1) کوردسی، -    یەکگرتووی ئیسلامی (3) کوردسی بەدەست دەهێنن. پاڵپشت بە دەنگی "گریمانەیی" لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و پەیڕەوکردنی سیستمی "سانت لیگۆی هەموارکراو" کۆی کورسییەکان لەسەر ئاستی پارێزگاکانی بەم شێوەیە دەبێت کە لە خشتەی ژمارە (9)دا رونکراوەتەوە. -    پارتی دیموکراتی کوردستان (18) کوردسی، -    یەکێتی نیشتیمانی کوردستان (8) کوردسی، -    نەوەی نوێ (8) کورسی، -    یەکگرتووی ئیسلامی (5) کوردسی، -    کۆمەڵی دادگەری (4) کوردسی، -    بزوتنەوەی گۆڕان (1) کوردسی بەدەست دەهێنن.      

گرافیك: لە 10 ساڵی رابردوودا رێژەی جیابوونەوە لە (11%)ەوە بۆ (25%) زیادیكردووە درەو: هاوسەرگیری و جیابونەوە لە هەرێمی كوردستان   لە 14 ساڵی رابردوودا (2009 - 2014)؛ 🔹  (658 هەزار و 795) پرۆسەی هاوسەرگیری تۆماركراوە  رۆژانە (129) مارەبڕین تۆماركراون. 🔹  (104 هەزار و 913) جیابوونەوە هەبووە بەتێكڕا 16% رۆژانە 20 حاڵەتی جیابوونەوە ............................................................. 2022:  هاوسەرگیری: 55896 2022  تەلاق: 13967 رێژەكە : 25% 2012: هاوسەرگیری: 56002 2012: تەلاق: 6079 رێژەی: 11% بووە ..................... 2022 رۆژانە 38 حاڵەتی جیابوونەوە هەبووە  2012 رۆژانە 17 حاڵەتی جیابوونەوە هەبووە واتا لە ماوەی 10 ساڵدا رۆژانە 123% زیادی كردووە  ....................................... هاوسەرگیری و جیابوونەوە لە 2022 هەولێر: هاوسەرگیری:  19019      جیابوونەوە: 5645 بەرێژەی 30% سلێمانی: هاوسەرگیری:  21164      جیابوونەوە: 5533 بەرێژەی 26% دهۆك: هاوسەرگیری:  12967      جیابوونەوە: 1992  بەرێژەی 15% گەرمیان: هاوسەرگیری:  2746      جیابوونەوە: 797  بەرێژەی 29% ......................................... تەمەن جیابوونەووە تەمەنی 15-19 ساڵ بەرێژەی 28% تەمەنی 20-24 ساڵ بەرێژەی 27% تەمەنی 25-29 ساڵ بەرێژەی 23% تەمەنی 30-34 ساڵ بەرێژەی 12% تەمەنی 35-39 ساڵ بەرێژەی 6% تەمەنی 40- 44 ساڵ بەرێژەی 2% 45 ساڵ بەرەو ژوور  2% ................................................ هۆكارەكانی جیابوونەوە  -    نەگونجان لەگەڵ یەكتری  23% -    خیانەتی هاوسەرگیری 18% -    مۆبایل و ئینتەرنێت 14% -    نەبوونی ماڵی جیا 12% -    هۆكاری كۆمەڵایەتی 10% -    جیاوازی تەمەن 8% -    جیاوازی تەمەن 7% -    هۆكاری ئابوری 6% -    ژنهێنانی دووەم 2% سەرچاوە: ئەنجومەنی دادوەری  

درەو: لەمەودوا حكومەتی هەرێمی كوردستان لەرێگەی كۆمپانیای سۆمۆ و بەنرخی سۆمۆ نەوتەكەی دەفرۆشێتن تەنیا لە جیاوازی نرخی فرۆشی بەرمیلێك نەوتدا هەرێم مانگانە زیاتر لە (120) ملیۆن دۆلار و ساڵانە (ملیارێك و 400 ملیۆن) دۆلاری زیاتری دەستدەكەوێت. بە پێی رێكككەوتنی نەوتی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغداد، سەرەڕای ئەوەی هەرێمی كوردستان دەبێت نەوتەكەی لە رێگەی سۆمۆوە بفرۆشێت لەهەمانكاتدا دەبێت بە نرخی سۆمۆش بیفرۆشێت، هەرێمی كوردستان (10) دۆلار كەمتر لە نرخی سۆمۆ نەوتەكەی فرۆشتووە. لە ساڵی 2022 كۆمپانیای سۆمۆ نەوتی عێراقی بە (95) دۆلار فرۆشتووەو هەرێمی كوردستانیش بە (85) دۆلار فرۆشتووە، هەرێمی كوردستان لەمەودوا نەوتەكەی لەرێگەی سۆمۆو بە نرخی سۆمۆ دەیفرۆشێت، تەنیا لەو جیاوازیەی كە لە نرخەكەیدا هەیە جگە لە رێشوێنەكانی تری وەك كرێی بۆری و وەبەرهێنان و فرۆشتن، نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ هەر بەرمیلێك (10) دۆلار زیاتری دەستدەكەوێت. بەپێی زانیاریەكانی كۆمپانیای دیلۆیت و حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی (2022)دا (144 ملیۆن و 414 هەزار 412) بەرمیل نەوتی بە بۆری نەوتی كوردستان و لەڕێگەی بەندەری جەیهانی توركییەوە فرۆشتووە (رادەستی كڕیاران كراوە)، لە ساڵەكەدا تێكڕای بەرمیلێك نەوتی هەرێم بە (84.99) دۆلار فرۆشراوە. بۆیە دەبینین كۆی ئەو نەوتەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵەكەدا هەناردەی كردووە و فرۆشتوویەتی بەبێ هیچ خەرجییەك بەهاكەی دەكاتە (12 ملیارو 331 ملیۆن و 417 هەزار و 848) دۆلاری ئەمریكی بووە. بەپێی زانیارییەكانی وەزارەتی نەوتی عێراق، كۆمپانیای سۆمۆ لە ساڵی (2022)دا بە تێكڕا بەرمیلێك نەوتی بە (95.54) دۆلار فرۆشتووە، واتە، ئەو بڕە نەوتەی حكومەتی هەرێم بەشێوەی سەربەخۆ فرۆشتوویەتی، ئەگەر لە ڕێگەی كۆمپانیای سۆمۆوە بەبازاڕی بخستایە، بەهاكەی بریتی دەبوو لە (13 ملیارو 819 ملیۆن و 362 هەزار و 171) دۆلاری ئەمریكی، بەم پێیەش بەگشتی نەوتی هەرێم بڕی (1 ملیارو 487 ملیۆن و 944 هەزار و 323) دۆلاری ئەمریكی بە هەرزانتر فرۆشراوە لە ساڵی (2022)دا. بۆ وردەكاری تەواوی مانگەكانی ساڵی (2022) و جیاوازی داهات لە نێوان هەردوو ڕێگاكە بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)).  

راپۆرتی: هێمن خۆشناو له‌ هه‌ڵبژاردنی داهاتووی توركیادا، بۆ ئه‌وه‌ی یه‌كێك له‌ كاندیده‌كان له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌میندا هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ له‌ به‌رژه‌وه‌ندی خۆیدا یه‌كلایی بكاته‌وه‌، پێویستی به‌ 27 ملیۆن ده‌نگ هه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی رێژه‌ی (50+1) به‌ده‌ست بێنێت. ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان كاندیدی هاوپه‌یمانی كۆمار تێگه‌یشتووه‌ كه‌ ناتوانێ له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌م ئه‌م ژماره‌ و رێژه‌یه‌ به‌ده‌ست بێنێت، هه‌موو هه‌وڵه‌كانی ده‌خاته‌گه‌ڕ بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردن له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌مدا یه‌كلایی نه‌بێته‌وه‌. له‌ 14 ئایاری مانگی داهاتوو له‌ توركیادا هه‌ڵبژاردنی 28 مین خولی په‌رله‌مانی توركیا ئه‌نجام ده‌درێت كه‌ تیایدا پارت و بلۆكه‌ سیاسیه‌كان پێشبڕكێ ده‌كه‌ن بۆ به‌ده‌ستهێنانی 600 كوورسی له‌ په‌رله‌مانی ئه‌م وڵاته‌دا. هه‌روه‌ها له‌ هه‌مان رۆژدا گه‌ڕی یه‌كه‌مینی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تی كۆمار ئه‌نجام ده‌درێت.  ژماره‌ی ده‌نگده‌ر و ئاماری هه‌ڵبژاردنه‌كانی پێشووتر چیمان پێ ده‌ڵێن؟ به‌ گوێره‌ی ئاماری كۆمسیۆنی باڵای هه‌ڵبژاردنه‌كانی توركیا له‌ناوخۆی توركیادا 60 ملیۆن و 904 هه‌زار و 499 كه‌س مافی به‌شداریكردنیان هه‌یه‌، له‌ هه‌ڵبژاردنی 14 ئایاری 2023 داهاتوودا. هه‌روه‌ها به‌ گوێره‌ی هه‌مان دامه‌زراوه‌ ژماره‌ی ده‌نگده‌ری تورك له‌ ده‌ره‌وه‌ی سنووری ئه‌م وڵاته‌ 3 ملیۆن و 286 هه‌زار و 786 كه‌سه‌. له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ ژماره‌ی ته‌واوی به‌شداربووان له‌ هه‌ڵبژاردنی داهاتووی توركیادا ده‌گاته‌ 64 ملیۆن و 690 هه‌زار و 785 كه‌س، كه‌ نزیكه‌ی 6 ملیۆن ده‌نگده‌ر بۆ یه‌كه‌مین جاره‌ ده‌نگ ده‌ده‌ن. به‌پشت به‌ستن به‌م ئاماره‌، ئه‌گه‌ر وه‌كو زۆربه‌ی ناوه‌نده‌كانی راپرسی پێشبینی ده‌كه‌ن، رێژه‌ی به‌شداربووان له‌ هه‌ڵبژاردنی داهاتوودا له‌ نێوان 85 – 90٪ بێت، ژماره‌ی ئه‌و ده‌نگده‌رانه‌ی به‌شداری له‌ هه‌ڵبژاردن ده‌كه‌ن له‌ نێوان 53 – 54 ملیۆن ده‌نگده‌ر ده‌بێت. به‌ ره‌چاوكردنی یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كانیش كه‌ ده‌بێت كاندیدی سه‌ركه‌وتوو له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌میندا (50+1) ده‌نگه‌كان به‌ده‌ست بێنێت، ده‌بێت كاندیدی براوه‌ 27 ملیۆن ده‌نگ بێنێت. كاتێك به‌ ژماره‌ی ده‌نگه‌كانی ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان سه‌ركۆماری ئێستا و كاندیدی هاوپه‌یمانی كۆمار داده‌چینه‌وه‌، له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانی پێشتردا هیچ كاتێك نه‌گه‌یشتۆته‌ ئه‌م ژماره‌یه‌ی ئه‌مڕۆ پێویسته‌ بۆ سه‌رله‌نوێ هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ی. له‌ هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری له‌ ساڵی 2014 دا، ئه‌ردۆغان 21 ملیۆن ده‌نگی هێنا‌، كه‌ تیایدا مه‌هه‌په‌ له ‌دژی ئه‌ردۆغان ده‌نگی به‌ كاندیدی ئه‌و كاته‌ی سه‌ركۆماری (ئه‌كمه‌له‌دین ئیحسانئۆغڵو) دا كه‌ رێژه‌ی به‌شداربوون تیایدا 75٪ بوو. له‌ ریفراندۆمی ساڵی 2017 بۆ گۆڕینی سیسته‌می په‌رله‌مانی بۆ سه‌رۆكایه‌تی، كه‌ مه‌هه‌په‌ و ئاكه‌په‌ به‌ یه‌كه‌وه‌ بوون به‌ره‌ی "به‌ڵێ" بۆ گۆڕینی ده‌ستوور" كه‌ ئه‌ردۆغان سه‌رۆكایه‌تی ده‌كرد 25 ملیۆن ده‌نگی به‌ده‌ستهێنا. هه‌روه‌ها له‌ هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری دوای گۆڕینی ده‌ستوور و سیسته‌می په‌رله‌مانی بۆ سه‌رۆكایه‌تی له‌ ساڵی 2018 دا، ئه‌ردۆغان  كه‌ كاندیدی هاوبه‌شی ئاكه‌په‌ و مه‌هه‌په‌ بوو، توانی 26 ملیۆن ده‌نگی به‌ده‌ست بێنێت.  له‌ به‌رامبه‌ریشدا ده‌نگه‌كانی به‌ره‌ی ئۆپۆزسیۆن له‌ ساڵی 2014 تا 2018 به‌م شێوه‌یه‌ بووه‌. له‌ هه‌ڵبژاردنی 2014 (ئه‌كمه‌له‌دین ئیحسانئۆغڵو) كه‌ كاندیدی هاوبه‌شی (جه‌هه‌په‌ و مه‌هه‌په)‌ بوو 15 ملیۆن و 500 هه‌زار ده‌نگی به‌ده‌ستهێنا. هه‌روه‌ها (سه‌ڵاحه‌دین ده‌میرتاش) هاوسه‌رۆكی پێشتری هاداپ كه‌ ركابه‌ری ئه‌ردۆغان و ئیحسانئۆغڵو بوو 4 ملیۆن ده‌نگی به‌ده‌ستهێنا. له‌ ریفراندۆمی ده‌ستوور له‌ ساڵی 2017 به‌ره‌ی ئۆپۆزسیۆن یان به‌ره‌ی "نه‌خێر" 23 ملیۆن و 700 هه‌زار ده‌نگی به‌ده‌ستهێنا. ده‌كرا ئه‌نجامی ده‌نگدان له‌سه‌ر ده‌ستووری نوێ، بۆ ئۆپۆزسیۆنی توركیا ببێته‌ وێستگه‌یه‌كی گرنگ له‌ هه‌ڵبژاردنی گشتی 2018 دا، به‌ڵام ئۆپۆزسیۆن له‌و ئه‌نجامه‌ ئه‌زموونی وه‌رنه‌گرت و به‌ چوار كاندید به‌شداریان له‌ هه‌ڵبژاردن كرد، كه‌ دووباره‌ سه‌ركه‌وتنی ئه‌ردۆغانی لێكه‌وته‌وه‌. به‌پشتبه‌ستن به‌ حزب و كاندیدی "فه‌یك" ئه‌ردۆغان هه‌وڵده‌دات هه‌ڵبژاردن له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌مدا یه‌كلایی نه‌بێته‌وه‌! به‌گوێره‌ی زۆربه‌ی ناوه‌نده‌كانی راپرسی و توێژینه‌وه‌، له‌ ئێستادا ده‌نگه‌كانی ئه‌ردۆغان دابه‌زیووه‌ بۆ 21 – 22 ملیۆن ده‌نگ كه‌ ده‌كاته‌ رێژه‌ی 42 – 43٪ ته‌واوی ده‌نگده‌ران. له‌ به‌رامبه‌ردا، ده‌نگی كه‌مال كلیچدارئۆغڵو كاندیدی هاوپه‌یمانی (میلله‌ت) به‌ ده‌نگی پێشبینكراوی هاداپ كه‌ 13٪ به‌ 30 – 31 ملیۆن ده‌نگ له‌ قه‌ڵه‌م ده‌درێت، كه‌ ئه‌م ژماره‌یه‌ش به‌سه‌ بۆ یه‌كلایی كردنه‌وه‌ی سه‌ركۆماری داهاتوو له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌مینی هه‌ڵبژاردندا. پێده‌چێت ئه‌ردۆغان دركی به‌م راستیه‌ی سه‌ره‌وه‌ كردووه‌، بۆیه‌ له‌ ئێستادا ستراتیژی هه‌ڵبژاردنی ئه‌ردۆغان بۆ ئه‌وه‌یه‌ هه‌ڵبژاردن له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌مدا یه‌كلایی نه‌بێته‌وه‌. دووریشنیه‌ ئه‌ردۆغان زۆر پێشتر به‌گوێره‌ی هه‌ڵومه‌رجی توركیا رێوشوێنی تایبه‌تی گرتبێته‌به‌ر بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌. به‌شێك له‌ چاودێرانی سیاسی پێیانوایه‌ ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان له‌ ساڵی 2020 به‌دواوه‌ كاری له‌سه‌ر دروستكردنی پارت و كاندیدی فه‌یك كردووه‌ كه‌ بتوانن ده‌نگه‌كانی ئۆپۆزسیۆن پارچه‌ بكه‌ن. ئه‌مڕۆ به‌شێكی دیار  له‌ پسپۆران و چاودێرانی سیاسی، خۆ كاندید كردنی (محه‌ڕه‌م ئینجه‌ و سینان ئۆغان) بۆ پێشبڕكێی سه‌رۆكایه‌تی كۆمار، به‌ خزمه‌تكردنی ئه‌جنداكانی ئه‌ردۆغان و هه‌وڵی په‌كخستنی یه‌كلاییكردنه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆمار له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌میندا له‌ قه‌ڵه‌م ده‌ده‌ن. پێشبینی ده‌كرێت له‌ هه‌ڵبژاردنی 14 ئایاری داهاتوودا، محه‌ڕه‌م ئینجه‌ كه‌ پێشتر یه‌كێك بووه‌ له‌ فیگوڕه‌ دیاره‌كانی ناو جه‌هه‌په‌ و له‌ هه‌ڵبژاردنی ساڵی 2018 كاندیدی ئه‌م پارته‌ بووه‌ بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری، ده‌نگی به‌شێك له‌ ده‌نگده‌رانی كه‌مال كلیچدارئۆغڵو بۆ خۆی ببات. له‌هه‌مان كاتدا پێده‌چێت سینان ئۆغانیش كه‌ پێشتر په‌رله‌مانتار و جێگری سه‌رۆكی مه‌هه‌په‌ بووه‌، ژماره‌یه‌ك له‌ ده‌نگی ده‌نگده‌رانی ئی پارتی ببات كه‌ هاوپه‌یمانی جه‌هه‌په‌یه‌ له‌ناو هاوپه‌یمانی میلله‌تدا. ئه‌گه‌ر ئه‌م دوو كاندیده‌ به‌یه‌كه‌وه‌ بتوانن شه‌ش ملیۆن ده‌نگ بێنن، ئه‌وه‌ سه‌ركه‌وتنی كلیچدارئۆغڵو له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌میندا په‌كده‌خه‌ن. بۆچی ئه‌ردۆغان ده‌خوازێت هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تی كۆمار بچێته‌ گه‌ڕی دووه‌مین؟ پێناچێت له‌ ئێستادا ئه‌ردۆغان هیچ هیوایه‌كی مابێت ده‌نگی نوێ به‌ده‌ست بێنێت، به‌ڵكو پاراستنی رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی ئه‌وله‌ویه‌ته‌، به‌ تایبه‌تی كه‌ زۆربه‌ی ناوه‌نده‌كانی راپرسی جه‌خت له‌وه‌ ده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ ئه‌م فیگوڕه‌ ناتوانێت له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌مدا ده‌نگی 2018 به‌ده‌ست بێنێته‌وه‌. ئه‌گه‌ر هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تی كۆمار له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌میندا یه‌كلایی نه‌بێته‌وه‌ (ئه‌گه‌ر هیچ كاندیدێك 50+1 به‌ده‌ست نه‌هێنێت) ئه‌وه‌ له‌ 28 ئایاردا گه‌ڕی دووه‌مینی هه‌ڵبژاردن ئه‌نجام ده‌درێت، تیایدا دوو كاندید كێبڕكێ ده‌كه‌ن و ئه‌وه‌ی ده‌نگی زیاتر به‌ده‌ست بێنێت ده‌بێته‌ سه‌ركۆماری داهاتووی توركیا. ئه‌ردۆغان پێیوایه‌ ئه‌گه‌ر هه‌ڵبژاردن بكه‌وێته‌ گه‌ڕی دووه‌مین و ژماره‌ی كوورسی پارته‌ سیاسیه‌كان له‌ په‌رله‌ماندا دیاربێت، مه‌سه‌له‌ی (سه‌قامگیری) و (ئاسایش) ده‌بێته‌ ئه‌وله‌ویه‌تی ده‌نگده‌ر كه‌ ‌ ئه‌مه‌ش به‌ قازانجی خۆی ده‌بینێت، لاوازیش بێت هیوای له‌سه‌ر هه‌ڵده‌چنێت.‌  به‌ گوێره‌ی ئه‌و زانیاریانه‌ی كۆمسیۆنی باڵای هه‌لبژاردن بڵاوی كردۆته‌وه‌، له‌ هه‌ڵبژاردنی داهاتوودا 6 ملیۆن ده‌نگده‌ر هه‌یه‌ كه‌ بۆ یه‌كه‌مین جار ده‌چنه‌ سه‌ر سندوقه‌كانی ده‌نگدان‌، هه‌روه‌ها 20 ملیۆن ده‌نگده‌ر ته‌مه‌نیان له‌ خوار 30 ساڵیه‌‌. به‌ ره‌چاوكردنی دۆخی ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تی توركیا كه‌ گیرۆده‌ی چه‌ندین قه‌یران هاتووه‌‌، ئه‌گه‌ر له‌ رووی سۆسیۆلۆژیه‌وه‌ هه‌ڵسه‌نگاندنی بۆ بكه‌ین، ده‌گه‌ینه‌ ئه‌و ئه‌نجامه‌ی كه‌ له‌م 26 ملیۆن ده‌نگده‌ره‌ كه‌مترین ده‌نگ بۆ ئه‌ردۆغان و هاوپه‌یمانیه‌تیه‌كه‌ی ده‌چێت. له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ جارێكی دیكه‌ ده‌گه‌ینه‌وه‌ ئه‌و ئه‌نجامه‌ی كه‌ زه‌حمه‌ته‌ ئه‌ردۆغان بگاته‌وه‌ رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی ساڵی 2018.  له‌ چه‌ند ئه‌گه‌رێكدا، ئه‌ردۆغان ده‌توانێ هاوسه‌نگی هه‌ڵبژاردن له‌ به‌رژه‌وه‌ندی خۆیدا بگۆڕێت، یه‌كێك له‌و‌ ئه‌گه‌رانه‌، وه‌كو پێشبینی ده‌كرێت رێژه‌ی به‌شداریكردنی هه‌ڵبژاردن (85-90٪) نه‌بێت به‌ڵكو له‌ خوار ئه‌م رێژه‌یه‌ بێت. به‌ واتایه‌كی دیكه‌ هه‌رچه‌ند رێژه‌ی به‌شداریكردن له‌ هه‌ڵبژاردن كه‌متر بێت ئه‌وه‌ له‌ قازانجی ئه‌ردۆغان دایه‌. چونكه‌ له‌ هه‌موو دۆخێكدا ئه‌ردۆغان و هاوپه‌یمانانی ده‌توانن ده‌نگده‌رانیان ببه‌نه‌ سه‌ر سندوقه‌كانی ده‌نگدان.  به‌ر له‌ بۆمه‌له‌رزه‌ی 6 شوباتی رابردوو كه‌ 11 شاری توركیای گرته‌وه‌ و زیاتر له‌ 50 هه‌زار كه‌سی كرده‌ قوربانی و به‌ ملیۆنان كه‌سیشی بێ ماڵ و حاڵ كرد، ناوه‌نده‌كانی راپرسی رێژه‌ی به‌شداریكردنیان له‌ هه‌ڵبژاردن به‌ (75 – 80٪) مه‌زه‌نده‌ ده‌كرد. ناوه‌نده‌كانی راپرسی هه‌ڵكشانی رێژه‌ی به‌شداربوون له‌ هه‌ڵبژاردنی داهاتوودا بۆ رۆحی هاوكاری و به‌هاناوه‌چوونی لێقه‌ومان ده‌گێڕنه‌وه كه‌‌ له‌ رۆژانی دوایی روودانی بۆمه‌له‌رزه‌كه‌ هاته‌ ئاراوه‌. جگه‌ له‌ خراپی ئیداره‌دانی حكوومه‌ت، گه‌نده‌ڵی، پووكانه‌وه‌ی ئابووری، هۆكارێكی دیكه‌ش له‌ ئارادایه‌ بۆ دابه‌زینی رێژه‌ی ده‌نگی ئه‌ردۆغان كه‌ له‌ هه‌ڵبژاردنی سالی 2018 ئه‌م هۆكاره‌ له‌ ئارادا نه‌بوو. له‌دوای ساڵی 2018 دوو پارتی سیاسی له‌ جه‌سته‌ی ئاكپارتی بوونه‌وه‌ كه‌ ئه‌وانیش (پارتی گه‌له‌جه‌ك كه‌ ئه‌حمه‌د داودئۆغڵو سه‌رۆكایه‌تی ده‌كات له‌گه‌ڵ پارتی دیموكراتی و  پێشكه‌وتن كه‌ عه‌لی باباجان سه‌رۆكایه‌تی ده‌كات) و رێژه‌ی ده‌نگی هه‌ردووكیان به‌ یه‌كه‌وه‌ به‌ 5٪ پێشبینی ده‌كرێت. دوو ئه‌گه‌ری دیكه‌ له‌ ئارادایه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌ردۆغان بتوانی باری لاسه‌نگی راست بكاته‌وه‌، ئه‌ویش ترساندنی ده‌نگده‌ری كورده‌ له‌ شاره‌كانی باكووری كوردستان تا له‌ رۆژی هه‌ڵبژاردن نه‌چنه‌ سه‌ر سندوقه‌كانی ده‌نگدان و ده‌نگ بۆ كلیچدارئۆغڵو نه‌ده‌ن. ره‌نگه‌ په‌لكێشكردنی (هودا – پار) بۆ ناو هاوپه‌یمانی كۆمار به‌ ده‌ستپێشخه‌ری ئه‌ردۆغان بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ بێت. چونكه‌ ئه‌م پارته‌ به‌ باڵی سیاسی (حزبولڵا) له‌ قه‌ڵه‌م ده‌درێت كه له‌ناو به‌شێكی زۆری كوردانی باكووردا به‌ (حزبی شه‌یتان) ناسراوه‌ و‌ له‌ هه‌ردوو ده‌یه‌ی هه‌شته‌مین و نۆیه‌مینی سه‌ده‌ی رابردوو هه‌زاران هاوڵاتی كوردیان له‌ كرده‌وه‌ی بكه‌ر نادیاردا كرده‌ قوربانی. ئه‌گه‌رێكی دیكه‌ كه‌ هاتنه‌دی زه‌حمه‌ته‌، لێكترازان و پارچه‌بوونی هاوپه‌یمانی میلله‌ته‌، كه‌ له‌م ساته‌ به‌دواوه‌ زۆر زه‌حمه‌ته‌ ئه‌گه‌ر مه‌حاڵیش نه‌بێت. چونكه‌ خاڵی هاوبه‌شی هه‌ر شه‌ش پارته‌كه‌ی ناو هاوپه‌یمانی میلله‌ت، دوورخستنه‌وه‌ی ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغانه‌ له‌ ده‌سه‌ڵات و كۆشكی سه‌رۆكایه‌تی كۆمار. هه‌ر پارتێك له‌م ساته‌ به‌دواوه‌ له‌م هاوپه‌یمانیه‌تیه‌ هه‌ڵگه‌ڕێته‌وه‌ وه‌كو ئه‌وه‌یه‌ بڕیاری خۆ كوشتنی خۆی بدات. به‌ به‌راورد له‌گه‌ڵ هه‌ڵبژاردنه‌كانی رابردوودا ئه‌ردۆغان به‌ده‌ست چیه‌وه‌ ده‌ناڵێنێت! دوای ئه‌وه‌ی ئه‌ردۆغان له‌ ساڵی 2003 هاته‌ سه‌ر ده‌سه‌ڵات، له‌ هه‌موو هه‌ڵبژاردنه‌ سه‌رۆكایه‌تی، په‌رله‌مانی و خۆجێیه‌كان سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ستهێنا. له‌ هه‌موو ئه‌م هه‌ڵبژاردنانه‌ش چه‌كی ده‌ستی ئه‌ردۆغان بریتی بووه‌ له‌ به‌كارهێنانی ئایین و پشتگیریكردنی له‌لایه‌ن جه‌ماعه‌ته‌ ئایینیه‌كان كه‌ كاریگه‌ریه‌كی هێجگار گه‌وره‌یان هه‌یه‌، جگه‌ له‌وه‌ش به‌كارهێنانی هێزی ده‌سه‌ڵات و تواناكانی میلله‌ت له‌ پاره‌ بگره‌ تا راگه‌یاندن چه‌كێكی دیكه‌ی كاریگه‌ری ده‌ستی ئه‌ردۆغان بووه‌، جگه‌ له‌م دوو چه‌كه‌ش ئه‌ردۆغان به‌رده‌وام گفتی چاره‌سه‌ری كێشه‌ ئاڵۆزه‌كانی توركیا به‌ گوێی ده‌نگده‌ر چرپاندووه‌ و بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش ده‌زگا راگه‌یاندنه‌كانی به‌باشی به‌كارهێناوه‌. له‌ هه‌مان كاتدا ئۆپۆزسیۆنی دژ به‌ ئه‌ردۆغان جگه‌ له‌ په‌رشوبڵاوی، به‌ده‌ست كێشه‌یه‌كی دیكه‌ی ده‌ناڵاند. ئۆپۆزسیۆن به‌هیچ شێوه‌یه‌ك نه‌یتوانی توێژی موحافه‌زه‌كاری توركیا كه‌ نزیكه‌ی 40٪ هه‌موو ده‌نگده‌رانی توركیا پێكدێنێت رازی بكات یان متمانه‌یان پێبدات كه‌ ئه‌وه‌ی له‌ سه‌رده‌می به‌ر له‌ ئه‌ردۆغان له‌ دژیان كراوه‌ دووباره‌ نابێته‌وه‌. له‌ ئه‌مرۆدا ئه‌ردۆغان به‌ده‌ستی چه‌ندین كێشهی دیكه‌ش‌ ده‌ناڵێنێت كه‌ گه‌یشتنی به‌ ده‌نگه‌كانی ساڵی 2018 ئاسته‌نگ ده‌كات، ئه‌و كێشانه‌ش بریتین له‌: كێشه‌ی ئابووری، گه‌نده‌ڵی، به‌رته‌سك كردنه‌وه‌ی دیموكراسی و ئازادی تا راده‌ی نه‌مان، ئه‌و كێشانه‌ی له‌دوای بۆمه‌له‌رزه‌كه‌ی ئه‌م دوایه‌ تووشی هاتووه‌ له‌گه‌ڵ پاشگه‌زبوونه‌وه‌ی له‌ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد و په‌نابردن بۆ زیندان و سزادان بۆ كپكردنه‌وه‌ی لێكه‌وته‌كانی ئه‌م كێشه‌یه‌.  جگه‌ له‌م كێشانه‌ی سه‌ره‌وه‌، له‌ ئه‌مڕۆدا سروشتی رێكخراوه‌یی و كاره‌كته‌ره‌كانی ناو ئاكه‌په‌ گۆڕاوه‌. كادیره‌كانی ئاكپارتی له‌ ساڵانی 2002، 2007 و تا ساڵی‌ 2011 بۆ رازیكردن و به‌ده‌ستهێنانی ده‌نگده‌ر ماڵ به‌ ماڵ ده‌گه‌ڕان. به‌ڵام ئه‌مڕۆ ئه‌م ئاره‌زووه‌ له‌ كادیرانی ئاكه‌په‌ نابیندرێت. دوێنی كادیر و ئۆرگانه‌كانی ئاكه‌په‌ بۆ سه‌ركه‌وتنی ئه‌ردۆغان هه‌موو رێگایه‌كیان ده‌گرته‌به‌ر. به‌ڵام كادیرانی ئه‌مڕۆ كادیری مشه‌خۆر و به‌رژه‌وه‌ندیخوازن. بۆ نموونه‌ له‌ پێناو ده‌ستخستنی ته‌نده‌ری ئه‌و باڵاخانانه‌ی بۆمه‌له‌زره‌ وێرانی كردوون، به‌رپرسانی ئاكه‌په‌ چه‌ندین شێوازی گه‌نده‌ڵكاریان ئه‌نجامداوه‌، نرخی یه‌كه‌كانی نیشته‌جێبوونیان به‌رز كردۆته‌وه‌، هه‌موو ئه‌مانه‌ش سۆسیال میدیا و تیڤیه‌كانی ئۆپۆزسیۆنیان ته‌نیووه‌ته‌وه‌.  له‌ ئێستادا له‌ پشت ئه‌ردۆغان پارتێكی به‌ دسپلین و به‌ نه‌زاكه‌ت نه‌ماوه‌. له‌ رووی كه‌سانی ئه‌نته‌لـله‌‌كتوێل و پسپۆریشدا لاوازیه‌كی دیار ده‌بیندرێت، كه‌سانی بیرمه‌ند و به‌ توانا كه‌ له‌ناوه‌ندی بڕیاری ئاكه‌په‌دا جێ په‌نجه‌یان دیاربوو، ریزه‌كانی ئه‌م پارته‌یات جێهێشتووه‌. تا ده‌چێت له‌ رووی چۆنایه‌تی‌ كادیرانی پارتی ده‌سه‌ڵاتداری توركیا لاوازتر ده‌بن، ته‌نیا جۆره‌ كادیرێك له‌ناو ئه‌م پارته‌ ده‌بیندرێت ئه‌ویش ئه‌و كادیره‌یه‌ كه‌ ئه‌ردۆغان به‌ پیرۆز له‌ قه‌ڵه‌م ده‌دات. ئه‌م دۆخه‌ش تا بڵێی ئه‌ردۆغانی له‌ رووی ده‌روونی، هزری و له‌وانه‌یه‌ جه‌سته‌یش شه‌كه‌ت كردووه‌. له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌م لاوازی و شه‌كه‌تیه‌ی كه‌ ئه‌ردۆغان به‌ده‌ستیه‌وه‌ ده‌ناڵێنێت، ركابه‌ره‌كانی ئه‌ردۆغان فێری زۆرشت بوونه‌ له‌ ئه‌زموونه‌كانی رابردوویاندا. كه‌مال كلیچدارئۆغڵو كه‌ له‌ ئه‌مڕۆدا گه‌وره‌ترین هه‌ڕه‌شه‌یه‌ له‌سه‌ر دواڕۆژی سیاسی ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان سه‌ره‌ڕای هه‌موو ئاسته‌نگه‌كانی به‌رده‌می سووره‌ له‌سه‌ر یه‌كلایی كردنه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردن له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌میندا، ئه‌م سووربوونه‌شی به‌ ترس له‌ ركابه‌ره‌كه‌ی ده‌به‌سترێته‌وه‌، چونكه‌ له‌ چه‌ندین وێستگه‌ی دیكه‌دا كه‌ ئه‌ردۆغان له‌ په‌له‌قاژه‌ی مه‌رگی سیاسیدا بوو هاوسه‌نگیه‌كانی گۆڕی و ئه‌نجامه‌كانی به‌لای خۆیدا شكانده‌وه‌. 

درەو: پەیمانگای واشنتۆن: 🔹وێرای سی ساڵ  لەكۆمەڵێك دەستكەوتی دیار, بەڵام هەوڵە بێوچانەكانی حكومەتی هەرێم بۆ بەدیهێنانی ئابوری سەربەخۆ هیچ نەبوو, جگە لەقوڵكردنەوەی ناكۆكییە ناوخۆییەكان و دەسەڵاتە كلیبتۆكراسیەكەی (دەسەڵاتی چەتەكان) و گواستنەوەی پاشكۆیەتیەكەی لەعێراقەوە بۆ توركیاو پشتبەستن بەهاوكاری دەرەكی و داهاتەكانی نەوت. 🔹كوردستانی عێراق ڕوبەڕوی كۆمەڵێك ئاستەنگی دەرەكی بووەتەوە, كە دیارترینیان فشاری یاسایی و دارایین لەلایەن بەغدادو هەڕەشەی هێرشی ئێران و توركیا, بەڵام هەڕەشەی ڕاستەقینە لەسەر حكومەتی هەرێمی كوردستان دەرەكی نیە. 🔹دوای (30)ساڵ لەدامەزراندنی و (20)ساڵ لەهێرشی ئەمریكا, حكومەتی هەرێم دیدیگایەكی ڕوونی نیە بۆ ئایندەی, وێڕای ئەوەی لەبەردەم تەقینەوەی ناوخۆیدایە بەهۆی نادڵنیایی لەدۆخی ئابوری و دابەشبونی سیاسی و دامەزراوە لاوازەكانی. 🔹كورد خەباتی لەسەر بنەمای ستەملێكراوی بنیادناوە, وەك كەمینیەكی چەوساوە لەپێناو بەدیهێنانی ئۆتۆنومی, دەسەڵاتدارانی كورد شەرعیەتیان لەڕێی بەرگریكردن لەمافەكانی كوردەوە بەدەستهێناوە, بەڵام لەدوای هەڵبژاردنی ساڵی (1992)وە, ئەم شەرعیەتە شۆڕشگێڕیە ڕێگەی بۆ شەرعیەتی دیموكراسی خۆشكرد. 🔹هەڵبژاردن, یەكێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستانی هێنا بۆ دەسەڵات, لەو كاتەوە هەردوو حزبەكە وابەستەبونێكی توندوتۆڵیان هەیە بە خێزانەوە, خانەوادەی تاڵەبانی یەكێتی بەڕێوەدەبەن و خانەوادەی بارزانیش(نەوەی دووەم و سێیەمیان) بەدوای یەكدا دەسەڵات دەگرنە دەست. 🔹شەڕی ناوخۆ بووە هۆی لەقكردنی متمانەی هەردوو حزبەكە, ئەوەش بووە هۆی ئەوەی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتیان وەك دوو ناوچەی دەرەبەگایەتی دابەشبكەن, كە تائەمڕۆش بەردەوامە. 🔹لەم ساڵانەی دوایدا, لەناو خێزانە دەسەڵاتدارەكانی كوردستانی عێراق ناكۆكی دەركەوت, كە هاوكات بوو لەگەڵ لاوازبونی حزبەكانیان, دوای مردنی تاڵەبانی كوڕە گەورەكەی و ئامۆزاكەی دەسەڵاتی حزبەكەیان گرتە دەست, لەنێوان ئامۆزاكان ناكۆكی سەریهەڵدا, باڤڵ تاڵەبانی لاهوری ئامۆزای دورخستنەوە. 🔹لەلایەنی بارزانیەكانیش, ململانێكان لەسەر دەسەڵات وردە وردە سەر دەردێنن لەنێوان ئامۆزاكان, كە ئەوە ڕەنگە تەنها كێشە بۆ یەكگرتووی پارتی دیموكراتی كوردستان دروستنەكات, بەڵكو ڕەنگدانەوەی بۆ كۆی حكومەتی هەرێم و دامەزراوەكانیشی دەبێت. 🔹گەندەڵی و نالێهاتویی لەدامەزراندن, كەرتی گشتی شێواندووە, لەگەڵ بونی هەزاران فەرمانبەری وەهمی و دوو مووچەو خانەنشینی ناشایستە, لەكاتێكدا كەرتی تایبەتیش لەلایەن ئەندامانی خێزانە دەسەڵاتدارەكانی كوردستانەوە خاوەنداری دەكرێن.  🔹ناكۆكی قوڵی سیاسی نێوان یەكێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان, سەنگی هەرێمی كوردستانی لەلای ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كەمكردووەتەوەو هەژمونیشی لەبەغداد لاوازكردووە.  🔹لەسەرەتای جەنگی داعشەوە, ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا موچەو ڕاهێنانی پێشكەش بەهێزەكانی پێشمەرگە كردووە, لەبەرامبەر بەڵێنی یەكخستنی هێزەكانی پێشمەرگە لەژێر چەتری حكومەتی هەرێمی كوردستان, بەڵام پارتی و یەكێتی دەستبەرداری كۆنترۆڵكردنی هێزی پێشمەرگە نابن.  🔹بەشێوەیەكی گشتی, ناوبانگی حكومەتی هەرێم تووشی داخوران بووە لەهەڵسەنگاندنی دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤدا. 🔹بەهۆی شەڕی ناوخۆ و ناكۆكییە ناوخۆییەكانەوە لەنەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو, هەڵبژاردن تا ساڵی (2005)ئەنجامنەدرا, بەواتای (13)ساڵ دوای ئەنجامدانی یەكەم هەڵبژاردن, بەدواشیدا هیچ هەڵبژاردنێك لەكاتی خۆیدا نەكراوە, بەردەوام دوای دواخستنێكی زۆر ئەنجامدراوە.  🔹لەگەڵ ئەوەی لەساڵی (2015)ویلایەتی سەرۆك مەسعود بارزانی كۆتایهات, بەڵام پۆستەكەی جێنەهێشت تاساڵی (2017), كە بووە هۆی داخستنی پەرلەمان بۆ ماوەی دوو ساڵ, لەپێناو درێژكردنەوەی ماوەی ویلایەتەكەی, بۆیە سەیر نیە كە بەردەوام ڕێژەی بەشداری هاوڵاتیان لەهەڵبژاردنەكانی كوردستان بەشێوەیەكی بەرچاو كەمدەبێتەوە. 🔹لەگەڵ قوڵبونەوەی ناكۆكی كوردو باشبونی دۆخی ئەمنیی لەسەرانسەری عێراق, پارسەنگی هێز كە پێشتر لەبەرژوەندی هەرێمی كوردستان بوو, ئێستا لەبەرژوەندی بەغدادە. 🔹لەدوای ڕیفراندۆمەكەوە, سەركردەكانی هەرێمی كوردستان ناكۆكییان هەیە لەبارەی تێڕوانین بۆ عێراق و پلانی ڕزگاكردنی كەرتی وزەی گەمارۆدراویان.  ئەم بابەتە بەشێكە لەڕاپۆرتێكی بنكۆڵكاری, كە پەیمانگای واشنتۆن بڵاویكردووەتەوەو لەلایەن بیلال وەهاب-وە ئامادەكراوە.

درەو: سێ مانگی ماوە بۆ وادەی تەواوبوونی شەقامی (100) مەتری سلێمانی، تا ئێستا ( 48%)ی كارەكانی تەوایووە، لە ئێستادا پرۆژەكە لە وەستان نزیك بووەتەوە، چەند كرێكارێكی كەم كاری تێدادەكەن تەنیا بۆ ئەوەی نەڵێن كارەكانی بەتەواوی وەستاوە. مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە 2020/7/11  بەردی بناغەی قۆناغی یەكەمی  شەقامی (100) مەتری سلێمانی  دانا، كەلەلایەن كۆمپانیای قەیوانەوە جێبەجێدەكرێت و شارەوانی سلێمانی سەرپەرشتی دەكات، قۆناغی یەكەمی پرۆژەكە كە (32) كیلۆمەترە بڕی (400) ملیار دیناری بۆ تەرخانكراوە، لە ئێستادا بەهۆی ئەوەی حكومەتی هەرێم شایستە داراییەكانیان بۆ خەرجناكاتن كاركردن لە شەقامەكە لە وەستان نزیك بووەتەوە. سەرچاوەیەكی نزیك لە پرۆژەكە بە (درەو)ی راگەیاند: كەس بەلای شەقامی (100) مەتریەكەی سلێمانیدا نایات، لە ئێستادا لە تەواوی پرۆژەكە تەنیا دوو سێ كرێكار لە فلای ئۆڤەرەكەی سەرو عەزیزاوا كاردەكەن، ئەویش تەنیا لەبەر ئەوەی نەڵێن كاركردن لە پرۆژەكەدا وەستاوە لەو پرۆژەیە، بەڵام بە حەقیقی وەستاوە چونكە پێشتر رۆژانە (1000 -  1500) مەتر سێجا كۆنكرێت دەكرا و بە سەدان كرێكار لە هەموو شوێنەكانەوە كاریان دەكرد، بەڵام ئێستا بە (20) رۆژ جارێك تەنیا (3) مەتر سێجا كۆنكرێت دەكەن، كۆمپانیای جێبەجێكار (قەیوان) رێژەی (80%) كرێكاران لەو پرۆژەیە كەمكردووەتەوە ئەوانەشی ماوەنەتەوە تەنیا كەسی ئیدارین و كارناكەن، سەرپەرشتیاران و ئەندازیارانی شارەوانیش رۆژانە دەچنە ئەوێ و تەنیا دادەنیشن هیچ كارێك نیە بیكەن. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) كۆمپانیای قەیوان تا ئێستا زیاتر لە (160) ملیار دیناری تێدا خەرجكردووە بەڵام چاوەڕێ دەكات حكومەتی هەرێم شاییستە داراییەكانیان بۆ خەرجبكات، بەڵام حكومەت بۆیان خەرج ناكات و دەڵێت لەسەر داهاتی ناوخۆی سلێمانیە. شارەوانی سلێمانی لە پێناو نەوەستانی پرۆژەكە لە هەوڵی ئەوەدایە چەند پارچە زەویەك بفرۆشێت و بە پارەكەی ئەو پرۆژەیە تەواو بكرێت، بەڵام تا ئێستا ئەو زەویانە نەفرۆشراون.  وەستانی كاركردن لەو پرۆژەیە زیانی زۆری دەبێت سەڕەیای دواكەوتنی پرۆژەكە، هەركات دەستبكرێتەوە بە كاركردنی تەواوەتی لە پرۆژەكە دەبێت بەشێك لەو شوێنانەی كاكردن تێیدا بووەو راوەستاوە جارێكی تر ئەو شوێنانە تێكبدرێتەوەو درووست بكرێتەوە چونكە خراپ بوونە. ئەم پرۆژەیە كە ئێستا گەورەترین پرۆژەی خزمەتگوزارییە لە سنوری پارێزگای سلێمانی‌و ئیدارەی ژێردەسەڵاتی یەكێتی، بەپێی قسەی سەرپەرەشتیارەكانی، تا ئێستا رێژەی (48%)ی كارەكانی تەواو كراوە. راپۆرتی پەیوەندیدار   ئەوەی لەبارەی 100 مەترییەكەوە نایزانیت !  

راپۆرتی: درەو  حكومەتی هەرێمی كوردستان لە (8 ساڵی رابردوو)دا (2014 - 2021) زیاتر لە (ملیارێك‌و 100 ملیۆن) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، بەڵام كەمتر لە (31 ترلیۆن) دیناری داهاتی بۆ ماوەتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە بەهۆی فرۆشتنی نەوتەوە بەشێوەی سەربەخۆ، هەرێم بڕی (81 ترلیۆن) دیناری پشكی خۆی لە بودجەی گشتی عێراق لەدەستداوە‌و (45 ترلیۆن) دیناریش قەرزار بووە. پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەی گشتی عێراق لەماوەی نێوان ساڵانی (2014-2021) بریتی بووە لە بڕی (97 ترلیۆن) دینار، لەم بڕە پارەیە تەنیا (15 ترلیۆن) دینار رەوانەی هەرێم كراوە، واتا بڕی (81 ترلیۆن) دینار لە پشكی هەرێم راگیراوە. یەكەم: پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق، قۆناغی (2004-2014) پێش بڕیاری ئابوری سەربەخۆ، واتا فرۆشتنی نەوت لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە بەشێوەی سەربەخۆ، لە بودجەی گشتی عێراقدا مانگانە وەكو پشكی كورد، بڕێكی زۆر پارە لە بەغدادەوە رەوانەی هەرێم دەكرا، بەجۆرێك لە دوای ساڵی 2004 -2014، حكومەتی فیدراڵ 17%ی بودجەی گشتی بۆ هەرێم ناردووە.  بەپێی سەرچاوەكان، ئەو پارانەی لە ڕێگەی بەشە بودجەی هەرێم لە حكومەتی فیدراڵ دەست حكومەتی هەرێم كەوتووە، كە لە ساڵی 2004ەوە تا ساڵی 2014 بەردەوام بووە، بریتی بووە لە (75 ملیارو 177 ملیۆن) دۆلار (بڕوانە چارتی ژمارە (١))؛ ساڵی 2014 بەهۆی شەڕی داعش‌و گرفتەكانی پێكهێنانی حكومەتی ناوەندیی عێراقەوە، یاسای بودجە نەبوو، دەسەڵاتی خەرجییەكان درابوو بە وەزارەتەكان، ئیتر لێرەوە پشكی هەرێم بڕدرا.  بەپێی توێژینەوەیەكی (فەرمانگەی توێژینەوەو لێكۆڵینەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق) كە لە تشرینی یەكەمی 2020 بڵاوكراوەتەوە، هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2005تاوەكو 2019 بڕی (96 ترلیۆن‌و 196 ملیارو 503 ملیۆن) دیناری لە بەغدادەوە وەرگرتووە، لە بەرامبەردا تەنها (2 ترلیۆن‌و 273 ملیارو 430 ملیۆن) دینار داهاتی خۆی بۆ حكومەتی ناوەند لە بەغداد گەڕاندوەتەوە.   دووەم؛ پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق، قۆناغی 2014-2021) لەدوای ساڵی (2014)ەوە دۆخەكە بەشێوەیەكی ترە، ئەگەرچی لە یاساكانی بودجەی (2014-2021) پشكی هەرێمی كوردستان دیاریكراوە، بەڵام بەهۆی رادەستنەكردنی نەوتی هەرێم‌و سیاسەتی ئابوری سەربەخۆوە، هیچ كات ئەو بڕە پارەی كە وەك پشكی هەرێم دیاریكراوە، وەك خۆی بۆ هەرێم نەنێردراوە، بۆ نمونە بڕوانە خشتەی ژمارە (1)؛ پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق (2021-2014) (دینار) تێبینییەكان دەربارەی خشتەی ژمارە (1)  1.    حكومەتی عێراق لە ساڵی 2020 یاسای بودجەی نەبووە. 2.    سێ مانگی سەرەتای 2020، هەموو مانگێك 453 ملیار لە عێراقەوە بۆ هەرێمی كوردستان هاتووە. 3.     (6) مانگی سەرەتای ساڵی (2021) تێپەڕی بەڵام حكومەتی عێراق هیچ بڕە پارەیەكی بۆ هەرێم نەناردووە، لە (6) مانگی دووەمی ساڵی (2021) بە شێوەی سلفە حكومەتی عێراق مانگانە بڕی (200 ملیار) دینار وەك سلفە رەوانەی هەرێمی كوردستان كردووە. شیكاری خشتەی ژمارە (1) 1.    پشكی هەرێمی كوردستان لەماوەی نێوان ساڵی (2014-2021) بریتی بووە لە بڕی (97 ترلیۆن و 540) ملیار و 995) ملیۆن دینار. 2.    تەنها بڕی (15 ترلیۆن و 929 ملیار و 533 ملیۆن) دینار ڕەوانەی هەرێمی كوردستان كراوە. 3.    بڕی (81 ترلیۆن و 611 ملیار و 422) ملیۆن دینار لە پشكی هەرێمی كوردستان ڕاگیراوە. سێیەم؛ داهاتی فرۆشی نەوتی هەرێم لە چوارچێوەی ئابوری سەربەخۆدا حكومەتی هەرێمی كوردستان لەچوارچێوەی سیاسەتی ئابوری سەربەخۆدا، لەماوەی ساڵی (2014) تا كۆتایی ساڵی (2021) زیاتر لە (1 ملیارو 100 ملیۆن) بەرمیل نەوتی هەناردە كردووە، بە تێكڕا بەرمیلێكی نەوتی بە بڕی (54) دۆلار فرۆشتووە، بەكۆی گشتی‌و بەبێ هیچ خەرجی‌و تێچونێك، بەهای ئەو بڕە نەوتەی فرۆشتویەتی زیاتر بوو لە (55 ملیار دۆلار) بەرامبەر بە زیاتر لە (68) ترلیۆن دینار (بڕوانە خشتەی ژمارە (2))   فرۆشی نەوتی هەرێم (2014- 2021) بەڵام بەپێی وتەی (كەمال ئەتروشی، وەزیری سامانە سروشتییەكان) كە رۆژی (28ی حوزەیرانی 2021) لە كۆبونەوەی هاوبەشی پەرلەمانی كوردستان حكومەتی هەرێمی كوردستان رایگەیاند؛ (58%)ی داهاتی نەوت دەدرێت بە كۆمپانیا نەوتییەكان‌و خەرجی بەرهەمهێنانی نەوت، بە جۆرێك (20%)ی داهات تێچووی دەرهێنانی نەوتە‌و (14%) شایستەی كۆمپانیاكانەو (6%)ی كرێی گواستنەوەیە. ئەوەی دەمێنێتەوە قەرەبووی قەرزەكانە. ئەمە سەرەڕای ئەوەی بەردەوام نەوتی هەرێم بە (10) دۆلار كەمتر لە نرخی بازاڕەكانی جیهان دەفرۆشرێت، بۆیە دوای لێدەركردنی خەرجییەكانی پرۆسەی نەوت‌و هەرزانتر فرۆشتنی. ئەو داهاتەی بۆ حكومەتی هەرێم دەمێنێتەوە لە (ساڵی ڕابردوو)دا لە ڕێگەی فرۆشتنی (1 ملیارو 103 ملیۆن‌و 211 هەزار) بەرمیل نەوتەوە، دەكاتە (25 ملیارو 485 ملیۆن 858 هەزارو 150) دۆلار، كە بەهای (1) دۆلار بە تێكڕا لەماوەی (ساڵی رابردوو) بریییە لە (1 هەزار و 211) دیناری عێراقی. ئەوا ئەو بڕە بەرامبەرە بە (30 ترلیۆن‌و 863 ملیارو 374 ملیۆن‌و 220 هەزارو 231) دینار وەك داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان، بڕوانە (بڕوانە خشتەی ژمارە (3) فرۆش و داهاتی نەوتی هەرێم (2014-2021)  پاش لێدەركردنی خەرجییەكان و هەرزانتر فرۆشتنی چوارەم؛ دەرەنجامی فرۆشی سەربەخۆی نەوت ئەگەر بەراوردی ئەو داهاتە بكەین كە حكومەتی هەرێم لە ڕێگەی فرۆشی نەوتەوە دەستی كەوتووە، بەو بەشەی لە بودجەی عێراق لەدەستی داوە، ئەوا؛ 1.    حكومەتی عێراق لە دوای ساڵی (2014)ەوە بە بڕی (81 ترلیۆن و 611 ملیار و 422 ملیۆن) دینار بودجەی لە پشكی هەرێمی كوردستان ڕاگرتووە. 2.    حكومەتی هەرێمی كوردستان توانیویەتی بڕی (1 ملیارو 103 ملیۆن و 857 هەزار 335) بەرمیل نەوت لە ماوەی (8 ساڵ)دا هەناردە بكات، بڕی (30 ترلیۆن و 863 ملیار 374 ملیۆن و 220 هەزار 231) دینار دوای لێدەركردنی خەرجییەكان و هەرزانتر فرۆشتنی بۆ بمێنێتەوە. 3.    ئەو جیاوازییەی لە بەراوردی فرۆشی سەربەخۆی نەوت و بودجەی گشتی عێراق دەكەوێتەوە؛ بریتییە لە (50 ترلیۆن و 748 ملیار و 47 ملیۆن 779 هەزار و 769) دینار. پێنجەم: كەڵەكەبونی قەرزە گشتییەكان  بەهۆی كورتهێنانە بەردەوامەكان‌و بەتایبەتیش بەهۆی قەیرانەكانی ساڵانی (2014-2017و 2020)، هەرێمی كوردستان كەوتە ژێر باری قەرزێكی زۆرەوە، كە بەشی زۆری قەرزی موچەخۆران‌و بەدوای ئەویشدا پابەندییە داراییەكان‌و قەرزی دەرەكی‌و قەرزی بانكی (تی بی ئای)و قەرزی ناوخۆین، بڕی ئەم قەرزانە زیاتر لە (31 ملیار) دۆلاری ئەمریكییە (بڕوانە چارتی ژمارە (2)) بەشێكی گەورەی قەرزەكانیش دەگەڕێنەوە بۆ پێش كابینەی نویەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان (بروانە چارتی ژمارە (3)). هاوكات (خشتەی ژماره (4))‌‌ دەربڕی قەبارەی قەرزە گشتییە كەڵەكەبووەكانی سەر حكومەتی هەرێمی كوردستانە بە درێژایی ساڵانی (2012 - 2021). چارتی ژمارە (2) چارتی ژمارە (3) خشتەی (4)     سەرچاوەکان 1.    کۆبوونەوەی پەرلەمانی کوردستان و تیمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە 28/6/2021. 2.    م.جهانگیر صدیق احمد، چاكسازى ئابوری له‌ هه‌رێمی كوردستان، پاساو و به‌ربه‌سته‌كان له ‌(2005 - 2019)، سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی، مجلة الدراسات السياسية و الأمنية - المجلد (الرابع) العدد (الثامن) كانون الاول ٢٠٢١؛ https://www.centerfs.org/files/2021/12/3-Vol.4-No.8k-81-112-3.pdf 3.    ماڵپەڕی درەو میدیا، زیانەكانی ئابوری سەربەخۆ بەپێی داتاو ژمارەكانی حكومەت؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=5813 4.    ماڵپەڕی درەو میدیا، فرۆش  و داهاتی نەوتی هەرێم لە 2021 دا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9584 5.    ماڵپەڕی درەو میدیا، لە ئابوری سەربەخۆوە بۆ ئابوری سەربەخۆیان؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8611 6.    قانون الموازنة العامة الاتحادية للسنة المالية2021. 7.    ابتسام عبد اللطيف محمد، مستحقات اقليم كوردستان وكميات ومبالغ تصدير النفط خارج اطار شركة (سومو) ومدى تاثيرها على الموازنة الاتحادية للمدة (2005-2019)، دائرة البحوث والدراسات النيابية مكتب بحوث الموازنة. 8.    Deloitte, Kurdistan Regional Government of Iraq, Oil production, export, consumption and revenue for the year ended 31 December 2020, 20 June 2021.  

ئامادەكردنی: روونبین لە مانگی ئازاری  ٢٠٢٣دا، بڕی نەوتی بارکراو لە بەندەری جەیهانی تورکیا تا سەرلەبەیانی رۆژی ٢٥ی ئازار بارکراوە  تەنها لە ١٥ کەشتی قەبارەجیا دا کە بۆ  ٦وڵاتی جیا ڕۆشتووە  بریتی بووە لە ١٠،٧٩٢،٠٤٧ بەرمیل نەوت، کە بەتێکڕا رۆژانە ٤٤٩,٦٦٨ بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە. زانیاری ناو وە ژمارەی ئەو کەشتیانەی نەوتی عێراقیان ( هەرێم و کەرکوک) بارکردووە ، لەگەڵ بەروار و بڕی نەوتی بارکراو لە هەرکەشتییەکدا و ناوی ئەوکۆمپانیایانەی نەوتی هەرێمیان کڕیوە و بۆ چ وڵاتێک ڕۆشتووە. لەم بڕە ١ ملیۆن و ٧٢٧ هەزار و ٤٩٤ بەرمیلی نەتی کەرکوک بووە،  وە هەرێمیش ٩ ملیۆن و ٦٤ هەزار و ٥٥٣ بەرمیلی بارکردووە لە جەیهان کە دەکاتە رۆژانە ٣٧٧،٦٨٩ بەرمیل نەوت.  لەم لینکە خشتەی بارکردنی رۆژانە تا کاتی وەستانی هەناردە لە ٢٥ی ئازاری ٢٠٢٣ دابەزێنە: نەوتی بارکراو لە جەیهان- مانگی ئازاری ٢٠٢٣دا    

 ئامادەکردنی: ئەنوەر کەریم داهاتی نەوت (هه‌نارده‌ی ده‌ره‌کی به‌ بۆری) •    لە مانگی ئازاری (2023)دا لە رۆژی (24/3/2023) دواین کەشتی نەوتی هەرێمی کوردستان لە بەندەرەی جەیهانی تورکی بارکراوە، بەو پێیە تا ئەو ڕێکەوتە هەرێم بڕی (8 ملیۆن و 892 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردەکردوە لە ڕێگای بەندەری جیهانی تورکیاوە. •    تێکڕایی نرخی نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان  بۆ مانگی  ئازار (78.43) دۆلاربووە.  •    بەپێی دواین ڕاپۆرتی کۆمپانیای دیلۆیت بۆ وەرزی چوارەمی ساڵی (2022) هەرێم بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی بە (19) دۆلار کەمتر فرۆشتووە، بەم داتایە بێت تێکڕای بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (59.43) دۆلار فرۆشراوە. کەواتە: (8 ملیۆن و 892 هەزار) بەرمیل X (59.43) دۆلار = (528 ملیۆن و 451 هەزار و 560) دۆلار. •    هەر بەپێی دواین ڕاپۆرتی دیلۆیت (51%)ی داهاتی نەوت خەرجی تێچوونەکەتی و (49%) دەمێنتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. کەواتە:  -    (528 ملیۆن و 451 هەزار و 560) دۆلار  X (51%) = (269 ملیۆن و 510 هەزارو 296) دۆلار دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت. -    (528 ملیۆن و 451 هەزار و 560) دۆلار  X (49%) = (258 ملیۆن و 941 هەزارو 264) دۆلار داهات دەمێنێتەوە.  

درەو: توركیا گەشتەكانی بەڕووی ئاسمانی سلێمانیدا داخست، ئەنقەرە نیگەرانە لە هەڵوێستەكانی ئەم دوایەی بافڵ تاڵەبانی، پێشتر لە رێگەی دیبلۆماسیەوە نیگەرانییەكانیان گەیاندووە. بەپرسانی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی رایانگەیاند" ئێوارەی ئەمڕۆ لەلایەن كۆمپانیای توركیش ئێرلاینەوە ئاگاداركراونەتەوە كە ئەو گەشتانەیان كە بۆ فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتیی سلێمانییە و كاتژمێر 10ـی شەو بوو، تاوەكو كۆتایی مانگ راگرتووە، ئەو گەشتەی دیكەیان كە چواری بەرەبەیان بوو تاوەكو 5ـی ئەم مانگە رادەگیرێن". ئەمە دووەمجارە توركیا گەشتەكانی لەگەڵ ی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی رادەگرێت پێشتریش لەدوای ریفراندۆمەكەی 2017 ی هەرێمی كوردستان بەتایبەتی لە 29/9/2017  حكومەتی عێراق بڕیاری راگرتنی گەشتە نێودەوڵەتییەكانی هەرێمی كوردستان و،  لە تەمووزی 2018 توركیا گەمارۆی سەر فڕۆكەخانەی هەولێری هەڵگرت بەڵام درێژەیدا بە گەمارۆكە لەسەر فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی تا 26/1/2019 ئەویش بەهۆی تێبینی توركیا لەسەر ناوچەی جێنفوزی یەكێتی كە بە پشتیوانی هێزە كوردیەكانی باكور و رۆژئاوای كوردستان تۆمەتباری دەكردن. بەپێی زانیاری و بەدواداچوونەكانی (درەو) بەشێك لە هۆكاری راگرتنی ئەمڕۆی گەشتەكانی توركیا بۆ فڕۆكەخانەی سلێمانی سیاسیەو پەیوەندی بە هەڵوێستەكانی ئەم دوایەی بافڵ تاڵەبانیەوە هەیە. سەرچاوەیەكی باڵا بە (درەو)ی راگەیاند چەند رۆژی رابردوو توركیا لە رێگەی دیپلۆماسیەوە نیگەرانیەكانی خۆی بە یەكێتی گەیاندووە لەسەر هەڵوێستەكانی یەكێتی و بافڵ تاڵەبانی. ئەو سەرچاوەیە ئەوەشی بە (درەو) وت: توركیا زۆر نیگەران بووە لە پەیامەكەی بافڵ تاڵەبانی كە لە نەورۆزی ئەمساڵ لە ئامەدی باكوری كوردستان پەخشكراو داوای ئازادكردنی گیراوانی دەكرد، نیگەرانە لە پەیامەكەی بافڵ تاڵەبانی كە داوای كرد نەوتی هەرێمی كوردستان لە رێگەی سۆمۆوە بفرۆشریًَت، نیگەرانە لە جوڵەو سەردانەكانی بۆ رۆژئاوای كوردستان و پشتیوانی لە رۆژئاوان بەتایبەت نیگەران بوو لەو هێلی كۆپتەرانە لە ئامێدی كەوتنە خوارەوە پشتڕاست كرایەوە كە لەلایەن یەكێتیەوە ئەو هێلیكۆپتەرانە دراون بە رۆژئاوا. بۆیە چاوەڕوان دەكرێت توركیا وەك كاردانەوەیەك بەرامبەر بە هەڵوێستەكانی یەكێتی گەشتەكانی بەرووی سلێمانیدا دابخات.

مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) لە چەند رۆژی رابردوودا لە راپرسییەكەدا كە رۆژنامەنوس محەمەد رەوف ئەنجامیدا، ئەم پرسیارەی لە بەشداربووانی راپرسییەكە كرد:” دوای بڕیارەكان بۆ راگرتنی نەوتی هەرێم، پێت باشە كێ نەوتی هەرێم بفرۆشێت؟ حكومەتی هەرێم یاخود حكومەتی عێراق؟“ تا ئەم ساتە ١٥٥٠٠، پازدە هەزارو پێنج سەد، كەس لە راپرسیەكەدا بەشداریان كردوە، لەوانە ١٣٦٧٨، سیازدە هەزارو شەش سەدو حەفتاو هەشت، كەس، كە دەكات ٨٩%ی رێژەی دەنگدەران، دەخوازن حكومەتی عێراق نەوتی هەرێمی كوردستان بفرۆشرێت. تەنها ١٨٣٤، هەزارو هەشت سەدو سی و چوار، كەس، كە رێژەیان ١١%ی بەشداربووانە، دەخوازن حكومەتی هەرێم نەوتەكە بفرۆشێت. واتە زۆرینەی هەرەزۆری خەڵكی هەرێم دەیانەوێت نەوتی هەرێم لەژێر دەستی حوكمڕانانی هەرێم بهێندرێتەدەرو بدرێتەوە دەستی حوكمڕانان لە بەغدا. بێگومان ئەمە یەكەمینجار نییە ئامارەكان دیدو ڕوانینی تەواو نێگەتیڤی خەڵكی هەرێممان بەرامبەر حوكمڕانانی هەرێم، بەوشێوە راستەوخۆیە دەخەنە بەردەست. دیدو ڕوانینێك كە دەشێت وەك نەفرەتكردنێكی سیاسیی قوڵ‌و وەك دۆڕاندنی هەمەلایەنی هەرجۆرە متمانەیەك بە دەسەڵاتدارانی هەرێم، ببینین. لە ڕاپرسیەكی دیكەدا، كە ماوەیەك لەمەوپێش رۆژنامەی (الصباح) لە بەغداد بڵاویكردەوە، دیسانەوە بەشداربووانی راپرسییەكە لە خەڵكی هەرێم، هەمان پەیامیان دووبارەكردەوە. زۆرینەی بەشداربووانی راپرسیەكە هەنگاوێك زیاتر دەڕۆن‌و داوای ئەوەدەكەن هەرێم وەك قەوارەیەكی سەربەخۆ هەڵبوەشێتەوەو ناوچەكانی كوردستان لەلایەن بەغداوە حوكمڕانی بكرێن‌و بەڕێوەببرێن.  كەسێك چاوی بۆ بینین‌و گوێی بۆ بیستن هەبێت، دەزانێت خەڵكی هەرێم ئەم حوكمڕانانەو ئەو سیستمە حوكمڕانییەی سەپاندوییانە، ناوێت. خوازیاریی كۆتاییهاتنن بە دەسەڵات‌و ئیدارەو شێوازی حوكمڕانیان. نەك هەر ئەمە، بەڵكو خەڵكی هەرێم خودی ئەو حوكمڕانییە بە سەرچاوەی چەندان نەهامەتی گەورەو كێشەی قوڵ‌و هەمەلایەن دەزانن كە بەبێ ویستی خۆیان ژیانی رۆژانەی ئەوان كەوتۆتە ناویانەوە. خەڵك ئەو مۆدێلە خێزانیی‌و بنەماڵەییەی حوكمڕانی كە دروستكراوە بەمەترسی سەرەكیی لەسەر ژیانی خۆیان‌و نەوەكانیان دەزانن. مۆدێلێك دوای زیاتر لە سی ساڵ حوكمڕانیی‌و دوای هەوڵی زۆرو هەمەلایەنەی چەندان زلهێزیی جیهانی، هێشتا رێگرە لە دروستبوونی ئەو دەزگاو میكانیزمانەی دەتوانن حوكمڕانییەكە دوربخەنەوە لە چەتەگەریی‌و بێیاسایی‌و دزیی‌و جەردەیی بەردەوام. لەوانەش بۆ نموونە دروستكردنی هێزێكی سەربازیی یەكگرتووی نیشتیمانی كە سەر بە هیچ بنەماڵەو خێزان‌و كەسایەتیی‌و حیزبێكی سیاسیی نەبێت. دروستكردنی جیهازێكی بیرۆكراسیی لێزان‌و پرۆفیشیناڵ كە دوربێت لە بەسیاسیی‌و بەحیزبیكردن. دروستكردنی سیستمێكی داوەریی سەربەخۆو خاوەن بڕیار كە بە تەلەفۆن‌و هەڕەشەی بەرپرسەكان كارنەكات، یان دروستكردنی سیستمێكی ئابوریی كە تیایدا جوڵەی سەرمایەو میكانیزمەكانی دەوڵەمەندبوون ئاشكراو یاسایی بن،.. هتد ئەوەی ئەو راپرسییانە نیشانیئەدەن، وەڕسبوونی قوڵ‌و حەوسڵەنەمانی تەواوەتیی خەڵكی هەرێمەكەیە بەرامبەر بە حوكمڕانانی هەرێمەكەو مۆدێلە سوڵتانییەكەیان، بەتایبەتی بەرامبەر بەو بنەماڵە دەسەڵاتدارانە كە هەم هەرێمەكەو هەم دانیشتوانەكەی‌و هەم سامانی سەرزەمین‌و ژێرزەمینیی، وەك موڵكی شەخسیی خۆیان‌و مناڵەكانیان مامەڵە دەكەن. بەوشێوەیەش بەڕێوەیدەبەن‌و بەكاریدەهێنن لەگەڵ قازانج‌و خواستە تایبەتەكانی خۆیاندا بگونجێت.  هەموو ئەمانە لە هەلومەرجێكدا كە كۆی هەوڵەكانی ریفۆرمكردن‌و گۆڕان‌و دەسكاریكردنی ئەو حوكمڕانییە، لەڕێگای پەنابردن بۆ بەكارهێنانی هێزو كڕین‌و  تەزویركردنەوە، پەكخراون.  لەئێستادا دۆخەكە بە شێوەیەكە باوەڕناكەم یەك بەرپرسی سیاسیی دەسەڵاتدار لە هەرێمەكەدا مابێت، ئەو ڕاستییانەی سەرەوە نەزانێت‌و لەوە بەئاگانەبێت كە خەڵكی هەرێم چەند رقی لەوان‌و لە حوكمڕانییەكەیانە، چەند تامەزرۆی كۆتاییهاتنی دەسەڵاتەكەیانن. ئەم دۆخە بە ئاستێكیش گەیشتوە پەنابردن بۆ شەیتان بۆ ڕزگاربوون لەم حوكمڕانانە تەواو حەڵاڵ‌و بێكێشە بێت، چ جای ئەوەی پەنا بۆ بەغداد ببرێت كە دەستوری وڵاتەكەی كۆمەڵێك مافی گرنگیی بە خەڵكی هەرێم بەخشیوە، ئەگەر دەستورەكە لەلایەن حوكمڕانانی عێراقەوە نەكوژرێت‌و نەگۆڕدرێت بۆ تێكستێكی مردو. بە كورتییەكەی، خەڵكی هەرێم بە دۆخێك گەیشتون هەموو كەس‌و لایەنەێك لەم حوكمڕانانە بە بەرپرسیارترو راستگۆترو باشتر دەزانن.  لەزۆر ڕووەوە ئەم كاردانەوانەی خەڵك لەناو هەرێمدا، هێندەی كاردانەوەیەكی سایكۆلۆژین‌و ڕەگوڕیشەكانیان لەناو ئەو هەموو زوڵم‌و خراپەكاریی‌و دزیی‌و جەردەیی‌و گەندەڵییە گەورەدا هەیە كە مۆدێلی خێزانیی‌و بنەماڵەیی باڵادەست لە هەرێمەكەدا دروستیكردوە، هێندە لەناو عەقڵانیەتێكی سیاسیدا نییە بتوانێت لەودیوی ئەم دۆخە سایكۆلۆژییەوە كاربكات‌و هەقیقەتی هێزە سیاسییەكانی بەغداو هاوكێشە ئیقلیمییەكان‌و ئاكاری بكەرە سیاسییەكان ببینێت. بەڵام پێناچێت ئەم ساتەوەختە ساتەوەختی بیركردنەوەی عەقڵانیی بەرپرسیار بێت كە سەرجەمی مەترسییەكانی مۆدێلی ”دەوڵەت پایتەخت“ی لەبەرچاوبێت. (لەم مۆدێلەدا هەموو دەسەڵاتەكان دەبرێتەوە پایتەخت‌و لەدەستی ئەو هێزانەدا كۆدەكرێنەوە كە لەپایتەختدا حوكمڕانن). لەبەرئەوەی شتێكیش بەناوی بەرپرسیارێتییەوە لەناو مۆدێلە حوكمڕانییەكەی هەرێمدا نەماوەتەوە، نەوەیەكی حوكمڕانی گەنجیش پەیدابوون سڵ لە ئەنجامدانی هیچ خراپەكارییەك ناكەنەوە، بۆیە خەڵكانێكی زۆر تاقەتی ژیانیان لەگەڵ ئەم حوكمڕانیەدا نەماوە.  پرسیاری سەرەكیی لێرەدا ئەوەیە ئایا رۆڵی نەوت لەم گشتە گەورەیەدا چییە؟  وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پێویستی بە لەسەروەستانی ورد هەیە، هەوڵئەدەم لێرەدا یەك رەهەندی ئەم رۆڵە نیشانبدەم كە لە چەند نوسینێكی تردا ناومناوە دروستبوونی ”ئابوریی زوڵم“. بەڵام ئابوریی زوڵم چییە؟ بە بۆچوونی من ئەو مۆدێلە ئابورییەی كە سیستمە سوڵتانییەكەی هەرێمی لەسەر دروستبووەو پایەكانی پاراستوە، تێكەڵەیەكی تایبەتە لە ”ئابوریی ڕێنت‌و جەنگ‌و تاڵانیی. ڕێنتی فرۆشتنی نەوت، تێكەڵ بە پارەی هاریكاریی دەرەكیی‌و بەكۆكردنەوەی داهاتی خاڵە گومرگییەكان‌و بە بازرگانی قاچاخ‌و ناقاچاخ كە بەشێكی گەورەی قۆرخكراوە، ئینجا دزین‌و تاڵانكردنی ئاشكراو نهێنیی ئەو سەرچاوانە. هەموو ئەمانەش لەناو هەلومەرجێكی ناجێگیریی پڕ لە هەڵبەزو دابەزو شەڕو شۆڕو پێكدادانی كورت‌و درێژخایەنی فرەجۆردا. ئینجا زیندووڕاگرتنی چەندان ناكۆكیی دوژمنكارانەو ئیمزاكردنی چەندان رێككەوتنی نهێنیی‌و ژێربەژێر لەگەڵ یەكترو لەگەڵ هێزە ئیقلیمییەكاندا. ”ئابوریی زوڵم “ئەو فۆرمەیە لەئابوریی كە ئەم گشتە گەورەیە بەسەریەكەوە دروستیكردوە.  وەك پێشتریش نوسیومە چەمكی ”ئابوریی زوڵم“ داڕشتنێكی ئینشایی نییە، بەڵكو ناونانێكی كۆنكریتیی ئەو سیستەمە ئابوریەیە لە هەرێمدا دروستكراوە. سیستمێك زۆر بە كورتیی ئەمە مێژووی دروستبوونیەتی:  كاتێك لەدوای ڕاپەڕینەوە هەرێم ئازادبوو، ئەو سەرچاوە ئابورییە سەرەكییەی كە دروستبوو، بە پلەی یەكەم، رێنتی خاڵە گومركییەكان بوو كە بەهۆی گەمارۆدانی ئابوریی نێودەوڵەتیی لەسەر رژێمەكەی سەدام حوسەین گرنگییەكی گەورەیان پەیداكردبوو. ئینجا ئاودیوكردن‌و فرۆشتنی بەشێكی گەورەی ئەو ئامێرو كەرەستەو ئامرازانەی لە كوردستاندا هەبوون‌و دەستگرتن بەسەر پارەكانیاندا. دوای ئەوە دەستگرتن بەسەر ئەو بڕە لە كارگەو كارخانانەدا كە لە هەرێمدا هەبوون‌و بەكارهێنانیان لەلایەن دوو پارتە باڵادەستەكەوەو دواتریش فرۆشتنەوەیان بە كەسە دەسڕۆشتووەكانی ناو ئەو پارتانە، یاخود بە كەسانی زۆر نزیك لەوانەوە. ئینجا دەستگرتن بەسەر زەویوزارێكی زۆرداو كڕین‌و فرۆشتنیان بەمەبەستی كەڵەكەكردنی سەرمایە. ئەم ڕێنتخۆریی‌و كەڵەكەبوونە بەتایبەتی سەرمایە، وایكرد لەسەر دابەشكردنی داهاتی گومركەكان، بەتایبەتی گومركی ئیبراهیم خەلیل، جەنگێكی چەند ساڵە لەنێوان پارتیی‌و یەكێتیدا دروستببێت. لە گەرمەی ئەم جەنگەدا فرۆشتنی نەوت بەشێوەیەكی یاساغ‌و زۆرجار لەڕێگای دەستتێكەڵكردن لەگەڵ بەعسدا، هاتەكایەوە. ئەم دۆخە تا كۆتاییهێنان بە رژێمەكەی سەدام حوسەین‌و دروستبوونی هەلومەرجێكی تازە كە تیایدا ئەو بونیادە ئابورییە رێنتیە تاڵانكارەی دروستكرابوو، گەورەترو بەهێزتر دەبێت، بەردەوام بوو، بەبێ ئەوەی لۆژیكی دابەشكردنی داهات‌و كەڵەكەكردنی سەرمایە گۆڕانی بەسەردا بێت.  دوای كەوتنی رژێمەكەی سەدام حوسەین‌و هاتنەكایەی جەنگ دژ بە تێرۆرو جەنگ دژ بە ئەمریكاو جەنگی نێوان لایەنە جیاوازەكان لە عێراقدا، كە ڕەهەندێكی ئیقلیمیی‌و نێودەوڵەتی گەورەی وەرگرت، ئیتر بازرگانی نەوت‌و دەرهێنان‌و فرۆشتنی گەورەترو چالاكتربوو. لەگەڵ ئەم گەورەبوونەشدا بڕی ئەو تاریكیی‌و نهێنییانەی كە لەسەرەتاوە لە دەوری ئابوریی هەرێم لەئارادابوو، بەدەیان‌و سەدان جار گەورەتر بوو. بڕی خراپبەكارهێنان‌و تاڵانیی‌و گەندەڵیكردن بە ڕێنتی نەوت‌و خاڵە گومركییەكانەوە، چووە ئاستێكی چەندەها جار گەورەترو ترسناكترەوە.”لەگەڵ هاتن‌و بەرپابوونی جەنگی داعشیشدا ئابوریی نەوت بەتەواوی دەگۆڕێت بۆ ئابورییەكی مافییایی ‌و مەسەلەی دەستگرتن بەسەر ئابوری نەوت و بە شەخسیی و حیزبیی و بنەماڵەییکردنیی، دەچێتە ئاستێكی ئەفسانەییەوە. نەوت هەم پەیوەندیی ناوخۆی پارتە سیاسییەكان لە كوردستاندا تێكئەدات، هەم ئەگەری ریفۆرمكردنی حوكمڕانییەكە زەحمەتتر دەكات، هەم پەیوەندیی هەرێم‌و بەغدا تێكئەدات، هەم دەرگا لەسەر هێزە ئیقلیمییەكان، بەتایبەتی توركیا، دەكاتەوە تەڕاتێن لە هەرێمەكەدا بكەن، هەم فۆرمێك لە دەوڵەمەندبوون بەرهەمدەهێنێت لە فۆرمی دەوڵەمەندبوونی شێخەكانی خەلیج دەچێت، هەم كۆمەڵگایەكی توڕەو بێمتمانەو نەوەیەكی گەنجی بێكارو بێپارە دروستدەكات.“ لەهەموو ئەو دۆخانەدا جەنگ لە واقیعدا یان جەنگ وەك هەڕەشە، بەشێكی دانەبڕاوی ئەو دۆخە بووە كە لەئارادابووە. لەڕاستیدا جەنگ لەزۆر ساتەوەختدا وەك لۆژیكی ناوەكیی ئیشكردنی ئەو سیستمە ئابورییە ئامادەبووەو كاریكردوە كە ئابوریی زوڵم بووە.