درەو: ناكۆكیەكای نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان، ماڵی مەسرور بارزانی و قوباد تاڵەبانی گەرمكردووە، باڵیۆزەكان لە بەغدادەوە دێن و هۆشداری دەدەن "رێكنەكەون ناتوانین لە پشتیوانیتان بەردەوام بین" ناكۆكیەكانی نێوان پارتی و یەكێتی زیاتر بوون، قوباد تاڵەبانی سەرۆكی تیمی یەكێتی لە حكومەت، زیاتر لە دوو مانگە بەشداری كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی نەكردووە، ئێستا تیمەكەشی بڕیاریانداوە بەشداری كۆبوونەوەكان نەكەن، یەكێتی و وەزیری پێشمەرگەو بریكاری وەزیری ناوخۆی ئاگاداركردووە نەچنەوە دەوام، پارتی ئامادە نیە بیانگۆڕێت. ئەم ناكۆكیانە نێردە دیبلۆماسی و باڵیۆز و كونسوڵەكانی وڵاتانی نیگەران كردووە، بەتایبەت وڵاتانی ناو هاوپەیمانی نێودەوڵەتی لە دژی داعش كە مانگانە موچەی لیوا هاوبەشەكانی هێزی پێشمەرگە دەدەن و مانگانە (22) ملیۆن دۆلار و چەك و ئامێری سەربازی دەدەنە وەزارەتی پێشمەرگە، ئەوان نیگەرانن لە ناكۆكیەكان، فشاریان دەكرد بۆ یەكخستنی هێزی پێشمەرگە، بەڵام خەریكە حكومەتیش لەت دەبێت. ئەمڕۆ باڵیۆزانی ئەمریكا و بەریتانیا بەجیا سەردانی مەسرور بارزانی و قوباد تاڵەبانیان كرد، لە راگەیەندراوە فەرمیەكاندا تەنیا باس لەوە دەكەن كە گفتوگۆی بارودۆخی هەرێم و عێراق و ناوچەكەیان كردووە،  بەڵام بە پێی زانیارییەكانی (درەو) كە لەچەند سەرچاوەیەكی باڵای ناو یەكێتی و پارتیەوە دەستی كەوتووە،  باڵیۆز و كونسوڵەكان بەروونی بە بەرپرسانی یەكێتی و پارتیان ووتووە، ئەگەر چاكسازی نەكەن و رێكنەكەون ئێمەش ناتوانین بەردەوام بین لە پاڵشتی و هەموو هاوكارییەكانتان رادەگرین، چونكە ناتوانین لەبەرامبەر پەرلەمانی وڵاتەكانمان پاساو بهێنینەوەو داوای پشتیوانی بكەین بۆتان. زانیارییەكان باس لەوە دەكەن مەسرور بارزانی و قوباد تاڵەبانی نیگەرانی و گلەیی خۆیان لای باڵیۆز و كونسوڵەكان دەكەن و ئەوان دەیگەیەنن. ماڵی قوباد تاڵەبانی و مەسرور بارزانی نزیكن لەیەكەوەو لەسەر هەمان رێگان، ماڵی قوباد تاڵەبانی لە گوندی ئەمریكی شاری هەولێرە لە رێگای پیرمام، ماڵی مەسرور بارزانی لە پیرمامە، واتا هەر وەفدێك بچێت بۆ ماڵی هەر یەكێكیان بە هەمان رێگا دەڕوات و بە هەمان رێگادا دێتەوە، بەڵام پەیامەكانیان بە باڵیۆزەكاندا بۆ یەكدی دەنێرن.    

راپۆرت: درەو  بڕیارە ئەیلولی ساڵی داهاتوو هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە عێراق بەڕێوەبچێت، لە ئێستاوە شەڕی ئەنجامەكانی ئەو هەڵبژاردنە لەناو پێكهاتەی سوننە دەستیپێكردووە، شەڕێك كە بەشێك لە ماڵی شیعەی لەخۆی گلاندووە‌و رەنگە لە داهاتوویەكی نزیكیشدا بەشێك لە كورد داخلی ئەم ململانێیە بكات، حەلبوسی هەڕەشەی دەستلەكاركێشانەوە لە پۆستی سەرۆكی پەرلەمان دەكات، مالیكی‌و خەزعەلی پشتیوانی لە عەزم دەكەن، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. فەرمانێك لە حەلبوسییەوە   محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لە فەرمانێكدا كە ئاڕاستەی پەرلەمانتارانی كردووە، پاڵپشت بە ماددەی (3)ی هەمواری دووەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان داوایان لێدەكات سەرپەرەشتی‌و چاودێری كاری پارێزگارو جێگرەكانیان بكەن.  ماددەی سێ ئەم یاسایە كە ساڵی 2019 هەموار كراوە، بڕیاریداوە بە: •    كۆتایهێنان بە كاركردنی ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاو ناحیەكان (مەبەست لەو پارێزگایانەیە كە لەچوارچێوەی هەرێمدا رێكنەخراون، واتە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان ناگرێتەوە). •    بەردەوامبوونی پارێزگارو جێگرو سەرۆكی یەكە ئیدارییەكان لە ئەركەكانیان (تا ئەوكاتەی هەڵبژاردنێكی نوێی پارێزگاكان دەكرێت). •    بەپێی هەموارەكە، لەبری ئەنجومەنی پارێزگاكان، پەرلەمانتاران هەریەكەو بەپێی ئەو پارێزگایەی كە نوێنەرایەتی دەكات، دەبێت ئەركی سەرپەرەشتیكردن‌و چاودێریكردنی كاری پارێزگارو جێگرەكانی بگرێتە ئەستۆ.  دەركردنی ئەم فەرمانە لەلایەن حەلبوسی‌و بیرخستنەوەی پەرلەمانتاران بەوەی هەریەكەیان بەگوێرەی پارێزگاكەی خۆیان دەبێت چاودێری كاری پارێزگارەكان بكەن، لەكاتێكدایە ئەم رۆژانە سوننەكان لەناوخۆیاندا بە ناكۆكییەكی قوڵدا تێپەڕ دەبن، ناكۆكییەك كە گەیشتوەتە ئاستی ئەوەی حەلبوسی بەمدواییە لەچاوپێكەوتنێكدا بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ هۆشداری بە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی دا، ئەگەر پشتیوانی لێ نەكەن، ئەو ساڵی داهاتوو دەست لە پۆستی سەرۆكی پەرلەمان دەكێشێتەوە‌و ئەگەری هەیە پەنا بۆ بژاردەی دورتر لەمەش ببات.  كه‌مپه‌ینێكی پێشوه‌خته‌ی هه‌ڵبژاردن هاوشێوەی كورد‌و شیعە، ناكۆكی ناو ماڵی سوننەكانیش نوێ نییە، بەڵام هەرجارەو لە بەرگێكی نوێدا خۆی دەردەخات. ناكۆكی ئەمجارە زیاتر لەنێوان حزبی (تەقەدوم)ی محەمەد حەلبوسی‌و هاوپەیمانی (عەزم)ی موسەننا سامەڕائی قوڵ بوەتەوە.  حەلبوسی‌و سامەڕائی هەر لە سەرەتای قەیرانی سیاسی دوای هەڵبژاردنی پێشوەختەی ئۆكتۆبەری 2021وە، هاوشێوەی پارتی‌و یەكێتی دابەشبوون بەسەر ناكۆكی ناو ماڵی شیعەدا، حەلبوسی لەگەڵ بارزانی رۆیشت‌و پاڵپشتی لە بەرەكەی موقتەدا سەدر كرد، سامەڕائیش لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی چووە بەرەی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی كە پێیان دەوترێت بەرە ئێرانییەكە‌و پێكدێن لە هەریەكە لە (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ فالح فەیاز+ عەممار حەكیم+ حەیدەر عەبادی). كشانەوەی سەدر لە پەرلەمان، حەلبوسی ناچار كرد پەیوەندی بە بەرەكەی ترەوە بكات، ئەمە بە ناچاری لەگەڵ موسەننا سامەڕائی كۆیكردەوە‌و پێكەوە لەچوارچێوەی ئیئتیلافی "ئیدارەی دەوڵەت"دا پشكی سوننەیان لە كێكی حكومەت بەسەر خۆیاندا دابەشكرد.  چەندینجار بە نێوەندگیری وڵاتانی ناوچەكە‌و هەندێكجاریش هۆزەكان، ئاشتەوایی لەنێوان ئەم دوو لایەنە سوننەدا كراوە، بەڵام هەركاتێك وادەی هەڵبژاردن نزیكدەبێتەوە ناكۆكییەكانیان سەرهەڵدەداتەوە.  ئەو ململانێیەی ئێستا سەریهەڵداتەوە زیاتر پەیوەندی بە هەڵبژاردنی داهاتووی ئەنجومەنی پارێزگاكانەوە هەیە كە بڕیارە مانگی (ئەیلول)ی ساڵی داهاتوو بەڕێوەبچێت، ئەمە لەپاڵ هەندێك پۆستی تردا كە لە كابینەی نوێی حكومەتی عێراقدا پشكی سوننەكانە.  توندوبوونەوەی شەڕی راگەیاندانی نێوان هەردوو بەرە ناكۆكەكەی سوننە لە ناوەڕاستی هەفتەی رابردووەوە دەستیپێكرد، ئەمەش دوای ئەوە هات لە چاوپێكەوتنێكدا محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان لەبارەی ئیدارە خۆجێییەكانەوە قسەی كرد‌و باسی لەوە كرد، ئەو دوو پارێزگارەی كە لە (ئەنبار)و (نەینەوا) سەربە حزبی (تەقەدوم)ن سەركەوتوون لە كارەكانیاندا، بەڵام بەوتەی ئەو، پارێزگای (سەلاحەدین) كە سەربە هاوپەیمانی (عەزم)ە، شكستی هێناوە.  لەو كاتەوە شەڕێكی میدیایی نوێ لەناو لایەنە سوننەكاندا دەستی پێكردووە، میدیای نزیك لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیش بە نەرمی داخڵی ناو ململانێكان بوون‌و وا دەبینرێت پاڵپشتی لە موسەننا سامەڕائی دەكەن دژی حەلبوسی، لەم شەڕەدا هەردوو بەرەكە دژی یەكتر دەست بۆ دۆسیەی (گەندەڵی دارایی)‌و (خراپی بەڕێوەبردن) دەبەن لە ناوچە ئازادكراوەكانی ژێر دەسەڵاتی "داعش"، تا دەگاتە تۆمەتباركردنی یەكتر بە كاركردن لەگەڵ (ئێران)، كە ئەمەش بابەتێكی هەستیارە لەناو شەقامی سوننەدا. هاوپەیمانی عەزم‌و هەندێك لەو سیاسەتمەدارانەی تری سوننە كە دژی حەلبوسین دەڵێن تێبینیان لەسەر ئەدای حەلبوسی هەیە‌و ئاڕاستەیەك دروستبووە بۆ ئەوەی لە پۆستی سەرۆكی پەرلەمان لاببرێت.  لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە بەپێی ئەو نەریتەی داكەوتووە، پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق گەورەترین پۆستە كە پشكی پێكهاتەی سوننەیە، ئەمە وایكردووە هەر كەسێك ئەم پۆستەی بەدەستەوە بێت وەكو سەركردەی ژمارە (1)ی سوننەكان مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت، حەلبوسی بۆ خولی دووەم پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی وەرگرتەوە، سەركەوتنی لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان پێگەی وەكو كارەكتەری ژمارە (1)ی سوننە بەهێزتر دەكات. شیعه‌و كورد له‌ ناكۆكی  ناو ماڵی سوننه‌دا عەزم‌و نەیارەكانی تری، حەلبوسی تۆمەتبار دەكەن بەوەی دەیەوێت دەست بەسەر حكومەتە خۆجێییەكاندا بگرێت، بەوتەی ئەوان بۆ ئەمەش حەلبوسی سود لە هەژموونی خۆی وەردەگرێت وەكو سەرۆكی پەرلەمان، لەم شەڕەدا هەردوو بەرە سود لە هۆزە سوننەكان وەردەگرن.  سەركردەكانی هاوپەیمانی عەزم كە لەسەرەتای قەیرانی سیاسی ئەمجارەوە پاڵپشتیان لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی كرد دژ بە موقتەدا سەدر، دەیانەوێت لەم شەڕەدا دژی حەلبوسی سود لە پاڵپشتی شیعەكانی چوارچێوە وەربگرن.  بەگشتی چوارچێوەی هەماهەنگیی بۆ ئەم قۆناغە هەستیارە كە حكومەتەكەیان لەسەرەتای كاركردندایە‌و لە دەرەوەش چاوی موقتەدا سەدریان لەسەرە، زیاتر هەوڵی راگرتنی ئیئتیلافی حوكمڕان "ئیدارەی دەوڵەت" دەدەن بەمەبەستی سەرخستنی كابینەی محەمەد شیاع سودانی، بەڵام سەرچاوە ئاگادارەكان لەناو چوارچێوەی هەماهەنگیی باسلەوە دەكەن هەریەكە لە نوری مالیكی‌و قەیس خەزعەلی لەوانەن كە پاڵپشتی هاوپەیمانی عەزم دەكەن بۆ خستنی محەمەد حەلبوسی، لەناو شیعەكانی چوارچێوەدا هەندێكی تریان بۆچونی جیاوازیان هەیە‌و پێیانوایە مانەوەی حەلبوسی باشترە، چونكە توانای مامەڵەكردن هەیە لەگەڵیدا.  پرسی لادانی حەلبوسی لە پۆستی سەرۆكی پەرلەمان لەناو لایەنە سوننەكاندا نوێ نییە، بەڵام بەربەستی سەرەكی ئەم هەنگاوە لەوەدایە نەیارەكانی حەلبوسی لە پەرلەمان قورسایی گەورەیان نییە، بۆیە هەر جارێك پەنا بۆ جوڵاندنی ئەم كەیسە دەبەن، ناچار دەبن لەبری هەنگاوی پەرلەمان بۆ لادانی، پەنا بۆ جوڵەی شەقام یان بەدەستهێنانی پشتیوانی لایەنە كاراكانی تری ناو گۆڕەپانی سیاسی دەبەن، بەتایبەتی شیعەكان‌و كورد، سامەڕائی دۆستی بافڵ تاڵەبانییە‌و حەلبوسیش بەمدواییە بەهۆی هاوپەیمانێتییە سێقۆڵییەكەی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) زیاتر لە بارزانی نزیك بووەوە. لەبەرامبەردا حەلبوسی جگە لەو زۆرینەی كە لەناو پەرلەمان هەیەتی، بۆ روبەڕووبونەوەی نەیارە سیاسییەكانی لە شەقامی سوننەدا پەنا بۆ نیشاندانی ئەو خزمەتگوزاری‌و ئاوەدانییە دەبات كە حزبەكەی (تەقەدوم) لە هەردوو پارێزگای ئەنبارو نەینەوا پێشكەشی كردووە‌و ئەمە بەراورد دەكات بە خراپی دۆخی پارێزگای سەلاحەدین كە بەدەست هاوپەیمانی عەزمەوەیە.  بۆ ئەم شەڕە نوێیە، حەلبوسی دەیەوێت سود لە بەرنامەی كابینەی نوێی محەمەد سودانی وەربگرێت كە دەیەوێت پێداچونەوە بە كاری پارێزگارەكاندا بكات‌و ئەمە بەشێكە لە بەرنامەی كاری حكومەتە ئیئتیلافییەكە. 

درەو: نزار ئامێدی وەزیری ژینگەی عێراق بە (درەو)ی راگەیاند: بڕیاری ناردنی (200) ملیار دینار بۆ مانگەكانی (11-12/ 2022) بۆ فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەی ئەو رێككەوتنەدایە كە لایەنەكانی ناو هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەت پێش پیكهێنانی كابینەی نوێ عێراق لەسەری رێككەوتبوون و كرابوو بە بڕگەیەك لە كارنامەی حكومەتی نوێی عێراق و لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەنگی لەسەر درابوو، ئەمڕۆ لە ئەنجومەنی وەزیران چووە بواری جێبەجێكردنەوە هاوشێوەی بڕیاری زیندووكردنەوەی لیژنەی باڵای مادەی 140. سەبارەت بەوەی بۆچی (200) ملیار دینار، نزار ئامێدی ئاماژەی بەوەكردووە، جارێ بودجەی گشتی عێراق پەسەند نەكراوە بۆیە ئەو (200) ملیار دینارە لەسەر هەمان رێككەوتنی ساڵی 2021 نێردراوە، ئەوكات كە وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەسەرۆكایەتی قوباد تاڵەبانی هاتنە بەغداد و لەسەری رێككەوتن. تایبەت بە وەفدی هەرێمی كوردستانیش (نزار ئامێدی) ئاماژەی بەوە كرد، ئەو وەفدە هاتوونەتە بەغداد بۆ گفتوگۆكردن و رێككەوتن لەگەڵ بەغداد تایبەت بە پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق بۆ 2023 و پرسی نەوتی هەرێمی كوردستان.

(درەو): وەفدی حکومەتی ھەرێمی کوردستان لە بەغداد لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق کۆبووەوە. بەگوێرەی راگەیەندراوی وەزارەتی نەوتی عێراق لەم کۆبونەوەدا گفتوگۆ کراوە لەبارەی: 🔹 رێگاکانی کاراکردنی لیژنە ھاوبەشەکان کە پەیوەستن بە لیژنەی سەرەکی دانوستان و ئەم لیژنە سەرەکییەش لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانی عێراقەوە دروستکراوە. ئامانجی ئەم لیژنە ئەوەیە چارەسەری "واقعی" بدۆزێتەوە بۆ پرسە ھەڵپەسێردراوەکانی نێوان حکومەتی ناوەندو حکومەتی ھەرێم، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەندیدارە بە دۆسیەی بەڕێوەبردنی سامانە سروشتییەکانەوە. ئەمە یەکەم دانوستانی حکومەتی ھەرێمە لەگەڵ کابینەی نوێی حکومەتی عێراق بە سەرۆکایەتی محەمەد شیاع سودانی. پارتی و یەکێتی وەکو دوو لایەنی دەسەڵاتداری ھەرێم بەشدارن لە ئیئتیلافی پێکھێنەری حکومەتی نوێی عێراق، لەچوارچێوەی ئەم بەشداری و پشتگیرییەیان لە کابینەی نوێی، سودانی لە بەرنامەی کاری حکومەتەکەیدا بەڵێنی ئەوەی داوە یاسای نەوت و غازی عێراق لەماوەی شەش مانگ دوای دەستبەکاربوونی حکومەتەکەی لە پەرلەمانی عێراق پەسەند بکرێت، بەڵام دوای نزیکەی ٤٠ رۆژ لە دەستبەکاربوونی حکومەتەکەی ھێشتا ھیچ ھەنگاوێک بە ئاڕاستەی دەرکردنی ئەو یاسایە ھەڵنەگیراوە. شوباتی ئەمساڵ کاتێک پارتی دیموکراتی کوردستان وەکو لایەنی سەرەکی دەسەڵاتداری ھەرێم چوە ناو ململانێ ناوخۆییەکانی شیعەو لە پاڵ موقتەدا سەدر راوەستا دژی لایەنەکانی چوارچێوەی ھەماھەنگیی مالیکی+ عامری+ خەزعەلی+ فەیاز+ حەکیم+ عەبادی)، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق سکاڵایەکی کۆنی لە دژی ھەرێم زیندووکردەوەو لەسەر بنەمای ئەو سکاڵایە بڕیاریدا بەوەی ھەرێم نەوت و غازی خۆی رادەستی بەغداد بکات و چیتر بەشێوەی سەربەخۆو بەبێ بەغداد مامەڵە بە نەوت و غازەوە نەکات. لە دوای راگرتنی بەشە بودجەی ھەرێم لەساڵی ٢٠١٤، ئەمە قورسترین بڕیار بوو کە لەدوای کەوتنی سەددامەوە (٢٠٠٣) لە بەغدادەوە دژی ھەرێم دەرچوو، حکومەتی ھەرێمی توڕەکرد، مەسرور بارزانی ھەرزوو بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی رەتکردەوەو رایگەیاند پابەند نابێ بەو بڕیارەوە، ئەمە لەکاتێکدایە بڕیارەکانی ئەو دادگایە ناتوانرێ تانەی لێبدرێ یان رەتبکرێتەوە. ئیحسان عەبدولجەبار وەزیری پێشووی نەوت لەسەردەمی مستەفا کازمیدا بەجددی کاری لەسەر جێبەجێکردنی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی دەکرد دژی ھەرێم، نوسراوی بۆ ئەو کۆمپانیایانە کرد کە لە کەرتی نەوتی ھەرێم کاردەکەن، داوای لێکردن گرێبەستەکانیان لەگەڵ بەغداد نوێ بکەنەوە، واتە گرێبەستەکانی حکومەتی ھەرێم ھەڵوەشێننەوە، ھەڕەشەی ئەوەی دەکرد ھەر کۆمپانیایەک پابەند نەبێ، دەیخاتە لیستی رەشەوە. فشارەکانی وەزیری پێشووی نەوت بەردەوام بوو تا ئەوکاتەی لەکاتی سەردانەکەیدا بۆ ناوچەی رۆژھەڵاتی ناوەڕاست، مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەتی ھەرێم نامەیەکی بۆ جۆ بایدن سەرۆکی ئەمریکا ناردو ئەمە نامە وایکرد بایدن داوا لە مستەفا کازمی بکات فشارەکان لەسەر ھەرێم رابگرێت تا ئەوکاتەی رێککەتن دەکرێت. بەغداد بۆ ماوەیەک فشارەکانی لەسەر ھەرێم راگرت و لەم ماوەیەدا گۆڕانکارییەکی سیاسی لە عێراق روویدا، موقتەدا سەدر وەکو براوەی یەکەمی ھەڵبژاردن لە پەرلەمان کشایەوەو پارتی وەکو لایەنی بەھێزی کورد ھەرزوو لە بەرەی سەدر کشانەوەو چوە پاڵ لایەنەکانی نزیک لە ئێران "چوارچێوەی ھەماھەنگیی"، ئەنجامی ئەم گۆڕانکارییە دروستکردنی ئیئتیلافێکی حکومی بوو بەناوی "ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەت"، حکومەتی ئێستای عێراق ئەم ئیئتیلافە بەڕێوەی دەبات کە پێکھاتووە لە لایەنە شیعەکانی چوازچێوەی ھەماھەنگیی و پارتی و یەکێتی و زۆرینەی لایەنە سوننەکان. محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی ئێستای عێراق کە بەدەنگی پارتی و یەکێتیش متمانەی وەرگرتووە، بەر لە دەستبەکاربوونی لە پۆستی سەرۆک وەزیران لە کۆبونەوەیەکدا لەگەڵ نوێنەرانی کورد لە پەرلەمانی عێراق وتبووی" من دەسەڵاتی ئەوەم نییە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵ دژی ھەرێم رابگرم، چارەسەری ئەو بابەتە بەوە دەبێت یاسای نەوت و غاز لە پەرلەمانی عێراق پەسەند بکرێت و لەو یاسایەدا دەسەڵاتی ھەرێم و حکومەتی ناوەند بەسەر سامانی نەوت و غاز یەکلابکرێتەوە". ئێستا کابینەی سودانی ئامادەکاری بۆ ئەوە دەکات پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی ٢٠٢٣ رەوانەی پەرلەمان بکات بەمەبەستی پەسەندکردنی، پشکی ھەرێم لە بودجەی عێراق دەبێت ئەو داھاتەی لێدەربکرێت کە ھەرێم مانگانە لە داھاتی نەوت دەستی دەکەوێت و رادەستی بەغدادی ناکاتەوە، ئەمە لە پاڵ ھەندێك خەرجی تر، وەفدی حکومەتی ھەرێم ئەمە جاری دووەمە دەچێتە بەغداد بۆ گفتوگۆ، لە جاری دووەمدا وەزیرەکانی یەکێتی بایکۆتیان کردو لەگەڵ وەفدەکەدا نەچوون، ئەمەش لەلای بەرپرسانی عێراقییەوە ھەندێک پرسیاری دروستکرد، یەکێتی و پارتی ئێستا پەیوەندییەکانیان بە قۆناغێکی ئاڵۆزدا تێدەپەڕێت، یەکێتی کۆبونەوەو شاندەکانی حکومەتی بایکۆتکردووە، ھەندێک سەرچاوەی نافەرمی باسلەوە دەکەن بەشێکی لەناکۆکییەکانی ئەمجارە پەیوەندی بە داھاتی نەوتەوە ھەیە، بەتایبەتی ئەو بەشەی داھات کە دەوترێت ناگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی وەزارەتی دارایی.

درەو:    ئامادەكردنی: ئەنوەر كەریم لەدوای سەرهەڵدانی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیەكانی ئەمجارەی شارەكانی ئێرانەوە دراوی ئێرانی (14%) بەهاكەی لەدەستداوە، هەڵاوسانی ئابوری گەیشتووەتە زیاتر لە 50%، زۆرترین كاریگەری لەسەر توێژەكانی خوارەوەی كۆمەڵگە درووستكردووە, بێكاری لەناو گەنجاندا دەگاتە (77%) واتا زیاتر لە (7) ملیۆن كەس بێكارن، زیاتر لە (30) ملیۆن هاوڵاتی هەژارن، ژیانی خەڵكی لەوپەڕی خراپیدایە، خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیەكانی ئەمجارە جیاوازن تەنیا خۆیان لە كێشە ئابورییەكاندا نابیننەوە، ئێستا خەڵكی ئێران باوەڕیان بە دونیا بینینی سەركردەكانیان نەماوە لە بەڕێوەبەردنی وڵاتدا، ناتوانن كێشە ئابورییەكانی ئێران چارەسەر بكەن و وڵات بەرەو پێشەوە بەرن    ناڕەزاییەكان جیاوازن  دوای كوژرانی (ژینا ئەمینی)  تەمەن 22 ساڵی  خەڵكی شاری سەقزی رۆژهەڵاتی كوردستان لە یەكێك لە نەخۆشخانەكانی  تاران بەدەستی  پۆلیسی  ئاكار، خۆپێشاندان و  ناڕەزایەتی لەسەرتاسەری  ئیراندا سەری هەڵدا، ئەویش دوای ئەوەی حكومەتی ئێران شكستی ‌هێنا  لە كپكردنی هەواڵەكانی كوژرانی ( ژینا ئەمینی ) لە  16 – ئەیلولی رابردوودا ،  لە ساڵی 2017 وە هەموو ساڵێك  خۆپیشاندانی گەورە لە شارەكانی ئێرانداكراون  بەڵام  دوای چەند  ڕۆژێك  سەركوتكراون، خۆپیشاندانی ئەمجارە لەچەندین رووەوە جیاوازە: •    بەردەوامی خۆپیشاندانەكان •      فراوانی جوگرافیای خۆپیشاندانەكان گەورەیە  •    بنكەیەكی فراوانتری خەڵكی  لە  دەوركۆبۆتەوە  لە خۆپێشانەدانەكانی ئێستای ئێران داخوازیەكانیان گۆڕاوە ، بەراورد بە ناڕەزایەتیەكانی پێشووتر، پێشتر تر زیاتر كێشە ئابوریەكان بوو لەگەڵ گٶڕانكاری لە بەڕیوەبردنی سیستەمەكەدا بوو .    بەڵام  ئێستا  داواكاریەكان بۆ گۆڕانكاری  لە دەسەڵات و  تەنانەت رووخانی دەسەڵاتیشە لە ئێران.  كێشەی ئابوری لە ئێران بووەتە نەخۆشیەكی درێژخایەن و جێگەی سەرنجی  ئێرانیەكان،  توڕەیی و بێزاری ئێرانییەكانی بەدوای خۆیدا هێناوە،خۆ پێشاندانەكانی ئێران  لە مانگی ڕابردووە وا پێشان ئەدا قەیرانی قووڵ هەیە  لە شەرعیەتی  ڕژێمەكەدا . ئەگەر ئەم جارە ڕژێم  بتوانێت  خۆپیشاندانەكان سەركوتبكات،   ئەوە زۆر زەحمەت ئەبێت  جارێكی تر متمانەی خەڵك بەدەستبهێنێت .  درووشم و لێدوانی خۆپیشاندەران ئەمجارە زۆر ڕونە  كە  كێشەكان ئابوری نیە بەتەنها ، زیاتر  دژی سیاسەت و چەوساندنەوەكانیەتی رژێمەكەیە، بەڵام  كێشە  ئابوریەكە  ژینگەیەكی دروستكردوە  كە بۆتە هۆی توڕەبوونی زیاتری خۆپیشاندەران.   هەڵئاوسانی ئابوری  لە ئێراندا گەیشتۆتە زیاتر لە 50% ، كە زۆرترین كاریگەری لەسەر توێژەكانی خوارەوەی  كۆمەڵگای  ئێرانی درووستكردووە، نرخەكان بە ‌هێواشی بەرزدەبنەوەو  توانای كڕینی  خێزانەكان  كەمبووەتەوە ،  تێكڕای گەشەی ناوخۆ  هێواشە و كەمە لە كاتێكدا ئابوری ئێران پاشەكشەی زۆری نەكردوە لە بەر ئەوەیە نرخی نەوت بەرزە، ئەو هەنگاوانەی حكومەت بۆ چارەسەركردنی ئابوریەكەی گرتویەتەبەر   هەنگاوەكان  كردارینین و كارناكەن .  ( ئیبراهیم رەئیسی ) سەرۆكی ئیران نەیتوانیوە تیمێكی ئابوری درووست بكات كە زیاتر  لە بەرژەوەندی خەڵك  بیربكاتەوە،  ئەو جیاوازی و ناكۆكیانەی لە نێوان خۆیاندا هەیانە  وایلێكردون  كە نەتوانن  ئەو پێوەرانەی كە پێویستە   بیگرنە بەر، بۆیە پێوەرەكان  كورتیهێنا .  لە كاتێكدا كە ڕەئیسی بڕیاری  گۆڕینەوەی  دۆلاری  بەنرخێكی تایبەتی هەڵوەشاندەوە  كە بەكار دە‌هێنرا بۆ هاوردەكردنی كەرەستە سەرەتایەكان وەك خواردن، ئەوەش  بەحەتمی ئەبێتە هۆی بەرزبونەوەی  ئەو كەرەستە سەرەتایانەی كە هاوردەئەكرێن،  هەرچەندە  بەم كارە ئەو رێگایەی نەهێشت كە ببێتە هۆی  گەندەڵی و بەفیڕۆدانی پارەی ووڵات ، رەئیسی  بڕیاریدا گۆڕانكاری لە پەیكەرەی ئابوری  ئێران لە ماوەی درێژخایەندا بكات بۆ بودجەی ووڵات فشاری نەكەوێتە سەر، بەڵام  ئەم هەنگاوەی بوە هۆی زیادبوونی هەڵئاوسان  وە لە گەڵ ئەوەشدا ‌یپلانێك نەبوو بۆ ئەوەی كە بتوانرێت  هەڵئاوسانەكە كەمبكاتەوە .  بەرامبەر بەمەش  حكومەت دەستی كرد بە كەمكردنەوەی فرۆشتنی قەواڵەی نوێ ، نەبوونی داخوازی بۆ ئەو قەواڵانە لە گەڵ ئەوەشدا  نەبوونی  وە بەرهێنان لە لایەن كەرتی تایبەتەوە  بەهۆی نەبوونی متمانە  بە سیاسەتە ئابوریەكانی حكومەت،  لە حاڵەتی وادا  ئەبیتە هۆی كەمبونەوەی  توانای دەستكەوتنی  دراو.    بانكی  ئێرانی   بە پێی  ووتەی ئابوریناسەكانی ئێران  كە هەڵئاوسان  بەرزە،  هەروەها  كە مبونەوەی داهاتی خێزانەكان  وایكرد كە بزنسە بچوكەكان بڕۆن قەرزبكەن  ،  بانكەكان یارمەتی  درێژكردنەوەی قەرزاكانیان نادەن، هەروەها  داوای ڕیژەیەكی زۆری سوودی بانكی  ئەكەن، ئەمەش ئەبێتە هۆی ئەوەی  كە بازرگانەكان نەتوانن قەرزبكەن ببێتە هۆی داخستنی بیزنسەكە و لەدەستدانی هەلی كاروكەمكردنەوەی چالاكیە ئابوریەكان و  ئابوری بەرەو پاشەكشە بڕوات . ژمارەی بێكاری بەرەو بەرزبونەوە بڕوات ،  كە یەكێكە لە كێشە گەورەكان  لە ناو ئێرانداو‌ هیوایەك نیە بۆ   ڕەخساندنی هەلی كار  بەم  دۆخەی  كە  ئێرانی  تیایە .  مۆدێلێكی ئابوری هەڵە.   ئابوری بەرەنگاربونەوە  كە ڕابەری كۆماری ئیسلامی ئێران داوای ئەكرد  دەركەوت  كە ناتوانێت بەردەوامبێت  بە بێ گۆڕانكاری گەورە  ، هەرچەندە  توانی بەرگە بگرێت لە ساڵی  2010- -2018  ، بەڵام ناتوانێت  هەموو پێویستیە بنچینەیەكانی ئابوری  ئێران لە وەبەرهینان و  زیادكردنی بەرهەمدا بكات ، بتوانێت وە بەر‌هێنەری بیانی بۆ ناو ووڵات ڕابكێشێت وە یان بتوانێت قەرزی دڕێژخایەنی  بانكی بیانی وەربگرێت و بچێتیە  ناو بازاڕی تازەوە،‌ ئەمەش بووە هۆی كەمبونەوەی بەرهەم ،  بەرهەم  بنچینەیە  بۆ  دروستكردنی  گەشەی ئابوری و  سەقامگیری بودجەی ووڵات .    خشتە  هەر چەندە كاتێك (  ئیبراهیم ڕەئیسی ) بەسەرۆكی  ئیران هەڵبژێردرا، كاریگەری خراپی سزا  ئابوریەكانی سەر ئێران بەتەواوی ڕەنگی دابووە بەسەر ئیراندا، لەساڵی 2019 وە  بەرهەمی هەموو پشەسازیەكانی ئێران بەرەو كەمبونەوە ئەڕۆیشتن  هەر لە پیشەسازی ئۆتۆمبێل و خواردن و ڕستن وچنینەوە  ، ئەمەش كاریگەری تەواوی لەسەر بازرگانی دەرەوە دروستكردوە، بۆتە هۆی كەمبونەوەی قەبارەی هەناردەكەی  واتە كاریگەری كردۆتە سەر كەمبونەوەی دراو، كەمبونەوەی كێشی هەناردەكەشی ئەمەش بۆتە هۆی تەرازوی بازرگانی بێجگە ( لە نەوت و  گاز)  بەرەو پاشەكشەی  نێگەتێڤ بڕوات.  بۆ چارەسەركردنی ئەم  كێشانە  ئەبێت پەیكەری ئابوری  ئێران دەستكاریبكرێت بۆ ئەوەی بتوانێت بەرامبەر كێشەكانی ناو ئێران و ئەو كاریگەریانەی كە  سزاكانی ئەمریكا  و هاوپەیمانەكانی دایناوە لەسەر  ئیران نەهێڵێت ،   بەڵام ئەم شكاندنانە لە  ژێر كامپی كۆنسەیرڤاتیڤەكانی  ئێران واتایەكی نیە، ئەوە پاراستنی ناواخنی  پارێزگارەكارەكانە ئەوە نابێت بشكێت  و پێشێلبكرێ' فاكتەرە ئابوریەكان    شكستی  سەركردەكانی ئیران لەوێوە سەرچاوەی گرتووە كە تائیستا نەیان توانیوە گەشەیەكی بچوكی ئابوری بكەن  لەگەڵ گەشە و  پێشكەوتنی خەڵكدا،  ئەمەش  بۆتە هۆی  ئاڵنگاری گەورە لە مەودای درێژخایەندا . لە ناوەڕاستی ساڵی 2010 وە  توانای هێزیی  كڕین  و داهاتی خێزانەكان كەمیكردوە . ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی خەرجكردنی خێزانەكان  كەمبكات تەنەنات بۆ كەرەستە سەرەتایەكانی وەك خواردن . لە ساڵی 2022 دا  لە (18.4%)   خەڵكی   ئێران لە  هێڵی هەژاری  ڕەهادان . وا دەبینرێت  كە لە( 60%)ی دانیشتوانی ئێران  لە هێڵی هەژاریدا یان لە خوار هێڵی هەژاریدا ئەژین .   كەواتە جێگای  سەرسوڕمان نیە كە  ئافرەتە گەنجەكانی  ئێران  ئیستا   لەبەرەی ئامادەی پێشەوەی خۆپیشاندانەكانن . كە  بەشێكن لەو  (2)  گروپە   لەبەرمەترسیدان و بێدەسەڵاتن.  بەپێی ئابوریناسە ئیرانیەكان  رێژەی بێكاری لە ناو ئافرەتاندا لە (13%)  یە ،وە بۆ پیاوان لە (7.2%) وە ئەم ژمارانە دەبێت بە ( 2 ) ئەوەندە  لە نێو  گەنجاندا كە تەمەنیان لە نێوان (18-35)  بە پێی هەندێ سەرچاوە رێژەی بێكاری  لە ناو گەنجاندا  لە تەمەنی  (15-24) دەگاتە  (77%) واتە ( 7.1) ملیۆن  كەس ،  لە ناو ئێراندا جیاوازی  ڕەگەزی هەیە كەبەرامبەر ( 5) پیاوی كارمەند تەنها  (1) كارمەند ئافرەتە .  هێشتا   بەتەنها   خراپی دۆخە ئابوریەكەی ئێران  هۆكاری سەرەكی توندبوونەوەی ناڕەزایەتییەكان نیە، ئیران لەساڵی 2017 وە بەردەوامی نرخی شتومەك بەرزبۆتەوە وە هەرگیز    خۆپیشاندانەكان  ئاوا گشتگیرنەبوون و توند نەبوون  ، هەندێ خۆپشاندانی بچوك هەبوە، زۆری بە هۆی كاریگەرە ئابوریەكانەوە بووە،  هەندێ جار  خۆپیشاندانەكان سیاسی بوون  بەڵام  لە ناوچەیەكی دیاریكراودا بووە . ژمارەی بێكاری زۆرو دیاریكردنی  چینەكانی ( چیناندن ) كۆمەڵگە   هەر  بوونی هەبووە لە دەیەیەكانی  رابردوەوە،  خراپی بارە ئابوریەكەی ئێران بۆتە  ڕویەكی گەورە بۆ  یارمەتیدانی ناڕەزایەتیەكانی ئێستا ،  بەڵام فاكتەری سیاسی  هاریكاری نارەزایەتیەكانی ئێستا ئەكات ،" خەڵكی ئیران باوەڕی بە دنیابینینی سەرانی كۆماری ئیسلامی ئێران نەماوە" .   دۆخی ئابوری ئێران ئەوەندە ناجێگێرە كاتێك كەسێك ئەچیت بۆ بازاڕ بۆ ئەوەی بازاڕ بكات بەردەوام  خواردنەكەی ناو سەبەتەكەی كەمئەبێتەوە ،  لەبەرئەوەی نرخەكان بەزویی بەرز ئەبنەوە ،  هاوڵاتیەكی ئێرانی ڕۆژنامەی (نێوڕك تایمزی) ووتووە كە ناوی (نادر)ەو تەمەنی 41 ساڵە: لەساڵی پارەوە خواردنی گۆشتی سورم تەرككردوە، دوای ئەوەش خواردنی مریشكم تەركرد، ووتی هەموو پاشەكەوتەكەم  بۆ خەرجكردنی  نرخی كرێی خانوەكەم  بوو، كەكرێكەی بووە بەدوو ئەوەندە . لەم كاتەدا تۆ هەر چەندە ڕابكەیت هەر فریا ناكەوێت،  داواكاری خەڵك ئەوەیە  لە حكومەت كە ئابوریەكە چاكبكات  چونكە خەڵك  تێكشكاوە لە  ژێر ئەم   فشارە داراییەدا .   نادر ووتی: سەرەڕای ئەوە  خەڵك لەژێر فشاری  بەرزبونەوەی نرخدایە ، ژمارەی بێكاری بەرز، گەندەڵی  و چەوساندنەوەی سیاسی،  وە داواكاری زۆر لەئافرەتان لەبارەی پۆشێنی جل و بەرگ .   فاكتەری بێ ئومیدی  لە ئابوری وایكردوە، خەڵكی نەیار و  خەڵكی لایەنگرانی حكومەتیشی لەناو ئێراندا یەكخستوە یەك دەنگن، (  عبدلرزاق  دەڤاری)  كە (شیكەرەوەیەكی  كۆنسێرڤاتیڤە)و  دژی ناڕیزایەتیەكانی ئێستای ئێرانە ، ئێستا  بێگوێدانە  ڕووئیای سیاسی لەناو ئێراندا  لە 95% خەڵكی ئێران  وایدەبێنێت  كە  ژیانیان زەحمەتە و ژیانی منداڵ و نەوەكانیان  لەداهاتوودا نادیارە .  دەیەیەك لە خراپ بەڕیوەبردنی ئابوری  و گەندەڵی و 2 خولی سزاكانی ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی بەسەر  ئێراندا و  پەتای كۆڤید -19 بووە هۆی چەقبەستوی ئابوری ئیران  دۆخی ئابورییەكەی لەپێش ساڵی 2012 یان خراپتری كردوە .    ئیرانیەكان لە دۆخێكی خراپدان، دەیان ساڵە بەدوای هەلیكاردا دەگەڕێن، خواردنی گۆشت لەسەر سفرەكانیان  نەماوە، ئەمەش بووەتە هۆی دواكەوتنی دروستكردنی  خێزان و  دروستكردنی منداڵ ، توڕەو بێزارن  لەسەركردەكانیان  بە بەرپرسیاری سەرەكی خراپی دۆخی ئابوریی ئێرانی دەبینن. لە ئیستادا براند و  بەرهەمە بیانیەكان   لە ناو دوكانەكانی ئێراندا نەماون  یان ئەگەر مابن نرخەكانیان  ئەوەندە گرانن  كە لە كڕین نایەن ، تمەنی ئێرانی ئەوەندە بەهاكەی لەدەستداوە  ، هەر بۆیە  بڕیاری  سفرەكانیان هەڵگرت لەسەر دراوەكەیان، دەرچووی زانكۆكان  ناتوانن كاربدۆزنەوە  كە لەگەڵ بڕوانامەكەی خۆیاندا گونجاوبێت ،  زۆربەیان بوون  بە شۆفێری تەكسی یان لە دوكانەكاندا كاردەكەن  ئەمە قسەی كەسێكە كە ناوی  (ئەمیر)  تەمەنی 24 ساڵە  دەرچووی كۆلیژی  ئەندازیاری تەلارسازیە . ووتی:  بیر لەوە ناكەمەوە كە  خانوو بەكرێبگرم ، یان ئۆتۆمبێل بكڕم یان ژن  بهێنم،  یان بیر  لەدروستكردنی منداڵ بكەمەوە، تەنها ڕێگا ئەوەیە  كە ئێران  بەجێبهێڵم،  لە ساڵی 2015 كە  ڕێكەوتنە ئەتۆمیەكە كرا ، ئێرانیەكان  دڵیانخۆش بوو كە ئابوریەكەیان بەرەو   باشی  ئەڕوات هەندێ لە وەبەرهێنەرانی بیانی و هەندێ  سیستەمی شەراكەت كرا لە گەڵ حكومەتی  ئێران،  بەڵام  لەساڵی 2018 كە  لە لایەن (دۆناڵد ترەمپ )سەرۆكی پێشوی ئەمریكا  سزا قورسەكان كەسەپێنرا بەسەر ئێراندا بە تایبەتی سزاكان بەسەر نەوت و گازداو  ، كۆمپانیا بیانیەكان  لە ئێران چونە دەرەوە .   ئێستا ئیرانیەكان بیرلەوە ناكەنەوە كە ئایا ساڵی پار ئابوریەكەیان باشتر بوو بەراورد  بەئەمساڵ  ( ئەسفەندیار باتمان خلیجی) كە دامەزرێنەری سایتی ( بۆرسەو بازاڕ) تیمی تویژینەوەكەی كە تایبەتە بە  (سیاسەت و ئابوری) ئێران  ووتی:  كێشەكان كاریگەری لەسەر هەموومان داناوە لە بنچینەدا وڵاتەكە تووشی ئیفلیجی  ئابوری بووە زیاتر لە دەیەیەكە،  خەڵك پرسیار  ئەكات بۆچی دۆخی خەڵكی بەرەو باشتر ناڕەوات.   هەڵئاوسان  توندە  لە( 30 – 40- 50%) یە ،ئیرانیەكان  بە ڕێژەی 75% زیاتر پارە ئەدەن بە  شتومەك  بەبەراورد  بەساڵی ڕایردوو . (وەزارەتی كارو كاروباری كۆمەڵایەتی )  لە مانگی ئابی ساڵی 2021 دا  ووتی  (سێ یەكی ) خەڵك یان (30ملیۆن) خەڵك لە ئێراندا لەهەژاریدا ئەژین .    سەختی ژیان و ناخۆشیەكان  وای لە ئێرانیەكان كردوە كە كۆچی بەكۆمەڵ بكەن، وەك  ئەوكاتەی كە ساڵی 1979 لە شۆڕشی ئیسلامی  دژی شای  ئێران ڕوویدا، بەهۆی سزاكان و( كۆڤید -19)  ئەوكەسانەی كە لەدەرەوە دەیانخوێند یان  كارمەندی تەندروستی كە لە دەرەوە كاریان كردوە نەگەڕاونەتەوە بۆ ئێران .    دەسەڵاتدارانی ئێران بەناوی ئابوری بەرەنگاربونەوە كە ئێران بتوانێت  خۆی بژێنێت و لەسەرپێێ خۆی ڕابوەستێت و هاوردە لە  ووڵاتان نەكات،   حكومەت وەبەر‌هێنانی كرد لە كارگە ناوخۆیەكاندا،  داوای لەئێرانیەكان كرد  كە شتومەكی ناوخۆی بكڕن ، توانیان كە خۆیانبدزنەوە لە سزاكان بە فرۆشتنی نەوت بە چین بە نرخی داشكاندنێكی گەورە.   ئەوەی كە لە هەڵبژاردنەكانی   ساڵی 2021 بۆ هەڵبژاردنی  سەرۆكایەتی كۆماری ئێران  ڕوویدا . ژمارەی دەنگنەدەران زیاتر بوو لە ژمارەی ئەو دەنگدەرانەی كە ( رەئیسی) یان هەڵبژارد،  ئەمە یەكەم  هۆشداری بوو بۆ ئاگاداركردنەوەی  سیستەمە سیاسیەكەی ئێران .  خەڵكی ئێران ڕازی نەبوون بەو بڕیارەی  كە ئەبێت  رەئیسی هەڵبژێرێت لەسەر   حسابی ئەوەی كە كاندیدەكانی تر كە خەڵكێكی زۆر بەناوبانگ بوون  وە نەهێشتنیان بۆخۆكاندیدكردن لە بەشداریكردن  لە هەڵبژاردنەكاندا .   ئیدارەی( رەئیسی )  سەركەوتوو نەبوو  لەبەرنامە  كۆمەڵایەتی – ئابوریەكەی  لە ساڵی  ڕابردوەوە . بەڵكو خەڵكی زیاتر توڕەكردوە و بێزاركردوە،  بۆتە هۆی ئەوەی   شكست بەو بۆچونانە بهێنێت  كە كەمپی   پارێزگارەكان ئەتوانن   سەقامگیری لە ئابوریدا بكەن و بتوانن گۆڕانكاری بكەن ،  هەرچەندە  لەسەرەتادا رەئیسی  بەڵێنی بەخەڵكیدا كە هەڵئاوسان  دابەزێنێت بۆ  خوار ( 10%)  لە چەند ساڵی داهاتوودا ، وە گەشە بە ئابوری بدات و  ( 2ملیۆن) هەلی كار برەخسێنیت  هەتا مانگی ئازاری ساڵی2023. دراوی ئیرانی؛  دراوی ئیرانی زۆر دەمێكە كێشەی هەیە ئەم هەفتەیە  نزمتترین ئاستی تۆماركرد،   بەرامبەر بە دۆلاری ئەمریكی، بە هۆی بەردەوامی خۆپیشاندانەكانەوە وە هیوایەك نیە بۆ ڕێكەوتنە ئەتۆمیەكە ،بۆتە هۆی دابڕانی تەواوی ئێران لە كۆمەلگَەی نێودەوڵەتی لە ئەنجامی ئەو ڕەخنانەی كە كۆمەڵگای ڕۆژئاوا بە هۆی ئەو ڕەفتارە دڵرەقانەی كە سوپای پاسداران بۆ روبەرووبونەوەی خۆ پێشاندەران گرتویانەتە بەر، ئەو رەخنانەی  كە لەسەر ئێران ئەگیرێت بە هۆی پەیوەندیەكانی لەگەڵ رووسیا،  ڕیاڵی ئێرانی  بەهاكەی بە ڕێژەی 13.8% دابەزیوە  لەو كاتەی ناڕەزایەتیەكانی ئیران دەستیان پێكردوە بە هۆی گیان لەدەستدانی خاتوو ( ژینا ئەمینی )، بازرگانەكانی دراو   بەتەواوی بێ هیوا بوون  لە دراوی ئێرانی  لە ئەنجامی  ئەو ڕێگایەی كە  دەسەڵاتدارانی ئیرانی  گرتویەتە بەر بەرامبەر خۆپیشاندەران، وە هەروەها پەیوەندیە سەربازیەكانی  ئێران لە گەڵ ڕوسیادا  بەتایبەتی فرۆشتنی فڕۆكەی( بێ فڕۆكەوان) بە ڕوسیا.  هەر ئەم هەفتەیە  كەنەداو ئوسترالیاو  ئەمریكا بەردەوام سزای زیاتریان سەپاند  بە سەر ئێراندا .  وە بەریتانیا  سزای زیاتری سەپاند بەسەر بەرپرسە ئێڕانیەكاندا لە ئەنجامی پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ و گەندەڵی بەرپرسەكان، ئەڵمانیا  ئیدانەی  ئێڕانی كرد بە هۆی  لە سێدارەدانی  یەكەم خۆپیشاندەری ئیرانەوە.  وەزیرانی دەرەوەی یەكێتی ئەوروپا  بڕیاریانداوە سزای زۆر قورس  بەسەر ئێراندا بسەپێنن،  وەسایتی ( EcoIran) نوسیویەتی بە هۆی ئەم هەواڵانەوە ،  زیاتر فشار دەكەوێتە سەر ڕیاڵی   ئێڕانی ،   وە ئەو كاتە لەوانەیە بانكی ناوەندی ئێران  یارمەتی  پشتیوانی ڕیاڵ بكاتەوە .    چارەسەر  بە پێێ قسەی شیكەرەوەكان و قسەی زۆربەی ئێرانیەكان بۆ ئەوەی باری ئابوری  چاكبێت تەنها ڕێگا ئەوەیە كە  ڕێكەوتن لە گەڵ ڕۆژئاوا بكرێت لە بارەی بەرنامەئەتۆمی ئیرانەوە.   بەڵام لە كاتێكدا كە ئەمریكاو ئێران هەریەكەیان سورن لەسەرداواكاریەكانی خۆیان، دیارنیە كە هیچ ڕێكەوتنێك بكرێت ، هەر بەیانێك كە دەرئەچێت لەسەر ڕێكەوتن  یان  چەقبەستنی ڕێكەوتنەكە  كاریگەری  لەسە دراوی ئیرانی و پێوانەی دڵخۆشی ئیرانیەكان دیاریدەكات ،  هەر ڕێكەوتنێك بكرێت لە سەر بەرنامە ئەتۆمیەكە كاریگەری خێرای ئەبێت لەسەر ئابوری ئێران چونكە بەملیارەها دۆلاری ئێران كە ئیستا لە بانكەكاندا ڕاگیراون  دەگەڕێتەوە بۆ ئیران  ،  وە هەروەها نەوت و گاز دەتوانرێت بفرۆشرێت لە بازاڕەكانی جیهاندا . بەڵام بۆ ئیرانیەك  گەشبینیەكەی وەستاوە بەوەشەوە  كە ئەبێت  سیستەمی حوكمڕانی  لە خراپ بەڕێوەبردن و گەندەڵی پاكبكرێتەوە ، بەڵام لەوە ناچیت ئێران بەپەلەبێت لە ڕێكەوتنەكە هەتا مسۆگەركردنی نەبێت بە قایلبوونێكی زۆر لە لایەن ئەمریكایەكانەوە ئەوەش كارێكی سەختە بۆ  ئەمریكیەكان  كە ڕازیبن .  لەساڵی پاردا  كە خۆپیشاندان ڕوویدا لە ئەسفەهان لە ئەنجامی( كەمی ئاو)دا و لە خوزستان لە ئەنجامی  بەرزبونەوەی نرخ لە نان و  ڕۆنی چێشت لێناندا .، حكومەت بەناچاری و بەپەلە دەستیكرد بەزیادكردنی پاڵپشتی پارەی زیاتر بۆ خێزانەكان، هەر لە  شۆفێری پاس و  مامۆستاو  فەرمانبەرانی كەرتی گشتی  و بازرگانی ناو بازاڕەكان  و خانەنشینان  هەموویان خۆپشاندانیان كرد، ئەوە بوو سەركوتكرا .     سزاكانی سەر ئێران  بەتەواوی ئێرانی بەستۆتەوە وەكارەكانی سنورداركردووە،  بەڵام كۆنسیرڤاتیڤەكانی ئێران وا بیردەكەنەوە كە نابێتە هۆی داخستنی  هەموو ڕێگاكانی پێشكەوتن  ئەمە وتەی ( محەمەد نوری ساڵحی ) كەسەرۆكی دەستەی شارەوانی ئەسفەهانە  لەسەر پارێزگەران، ئەو دەڵێت: سزاكان  نەیتوانیوە چالاكیەكانی ئێمە ڕابگرن.  ئەمە ئەمریكاو هاوپەیمانەكانیشی دركیان پێكردوە.  بە هۆی سزاكانەوە ئێران نەیتوانیوە  كێشە سەرەكیەكان چارەسەر بكات  بۆ نمونە وەك كەمی ئاو  لە شاری ئەسفەهان  دیارە  باری ئابوری ئێران بە ئاشكرا كاریگەری  هەیە  لەسەر نارەزایەتیەكان   خەڵكانی خۆپیشاندەر، تێكڕای گەشەی ناوخۆ پاشەكشەی كردوە بە رێژەی (6% ) بە پێیی ڕاپۆرتی سندوقی نێودەوڵەتی  وە نرخی  ڕیاڵ زۆر دابەزیوە، بەمەش كۆمپانیاكانی كەرتی تایبەت  خەڵكیان دەركرد لە كارەكانیان  وە هەروەها( كۆڤید -19) كە بەدوایدا هات ،  بەیەكەوە  بووە هۆی بەرزبونەوەی نرخ ،  خەڵكی  بردە  هێڵی هەژاریەوە كە ئەوانەی داهاتیان لە خوار ( 5.50دۆلار) ەوەسە گەیشتۆتە ڕێژەی  لە  20% دانیشتوانی ئێران  (بە پێی راپۆرتی  بانكی نێو دەوڵەتی)، سەرۆكەكانی پێشوی ئێڕان  نەیان توانیوە  گۆڕانكاری بكەن ، ئەمەش شەرعیەت ئەدات بەو پرسیارەی ئایا ئەم جۆرە سیستەمە ئەتوانێت گۆڕانكاری و پێشكەوتن بكات، بەڵام هەر كە هەواڵێ  گیانلەدەستدانی ( ژینا  ئەمینی) بڵاوبوەوە ، ناڕەزایەتیەكان دەستیان پێكردەوە  چونكە خەڵكی ئێران لە زۆر مافە سەرەتایەكان و خزمەتگوزارییەكانیان بێبەشبن لە هەموو پیداویستیەكانی  ژیان. هەرلەنووسین و خوێندن بەزمانی دایك ،  وە ئازادی ڕادەربڕین و  مافە سەرەتایەكان لە پۆشینی جلوبەرگ، هەڵبژاردنی ئازاد و ڕەوادا . وە نەبوونی ئۆپۆزۆسیۆن. جیاوازی زۆر لە نێوان ژن و پیاودا، چەوسانەوەی چینایەتی، جیاوازی زۆر لە نێوان نەتەوە جیاوزاكاندا و مەزهەبە جیاوازەكاندا هەیە.  نەبوونی   ڕێكخراوە مەدەنیەكان ، چەوساندنەوەی ئاشكرای نەتەوەیی بۆ نمونە هەر لە كاتی ئەم  خۆپێشاندانەدا ژمارەی كوژراوان زۆر زیاترە  لە و ناوچانەی كە مەزهەبی نەتەوەی سەردەست نین،   وەك ناوچەكانی كوردستان  و بلوچستان،   ئەمە جیاوازیەكی گەورەی كۆمەڵایەتی دەردەخات نەڕەخساندنی هەلی كار  لە ناوچەكانی تری كە  لە سنوری نەتەوەی سەردەستەو مەزهەبی سەردەستدا نیە،  لە هەندێ ناوچەدا تەنانەت ناتوانرێت   ( ئاوی پاك ) بۆ خواردنەوە دابینبكرێت وە ك لە ناوچەكانی خوزستاندا كە زۆر دەوڵەمەندە بەنەوت و گاز .  هەر لەگەڵ بڵاوبونەوەی هەواڵی كوژرانی ( ژینا ئەمینی) ،بەهۆیەوە ناڕەزایەتیەكان دەستیان پێكردەوە . چونكە دۆخەكە وەك بەرمیلێك باروت وایە تەنها پڕیشكێكی بچوكی ئەوێت بۆ گڕگرتن . بۆیە خەڵك لە سەرتاسەری  ئێراندا ڕژانە سەرشەقامەكان و داوای   ( ژن ، ژیان، ئازادی) ئەكەن  كە ئەم  داوایانە  بۆتە ئامانجی گەلانی ئێران، لە ژێر ئەم سیستەمی بەڕێوبەردنەدا ئەم ئامانجانە زەحمـەتە بهێنیتە دی.    هەڵە  گەورەكەی (رەئیسی) ئەوە بوو  كە بڕیاریدا نەهێڵێت  لە هیچ شوێنێك ، ڕێگابدات بەو كەسانەی كەیاساكانی ( حیجاب ) بشكێنیت، یان ئاهەنگی ماڵان  و ئاهەنگی مۆسیقای گۆرانی بێژان، ئیستا خەڵك لە ژێر باری سەختی  ئابوریدا ئەژی  ئەمەش وایكرد كە خەڵكی  هەندێ بڕیار پشتگوێ بخەن .  وە هەروەها  سەرۆكەكانی پێشوی خۆی هەر نەیان توانیوە  گۆڕانكاری بكەن ، ئەمەش شەرعیەت ئەدات بەو پرسیارەی ئایا ئەم جۆرە سیستەمە ئەتوانێت گۆڕانكاری و پێشكەوتن بكات .   بەڵام ئەم شكاندنانە لە  ژێر كامپی كۆنسەیرڤاتیڤەكانی  ئێران مانای نیە،  ئەوە پاراستنی ناواخنی  پارێزگارەكارەكانە ئەوە نابێت بشكێت  و پێشێلبكرێ'  سەر ئەنجام   هەرچەندە  هەتا ئیستا  خۆ پێشاندانەكانە  بەردەوامەو  تاران نەیتوانیوە بە ئاسانی  سەركوتی بكات  ، كاتێك خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیەكان كپدەبنەوە، دەبێت كۆماری ئیسلامی ئێران  گۆڕانكاری  گەورە بكات، گۆڕانكاری قوڵ و فراوان، چونكە ئەم سیستەمەی  ئێستا لە گەڵ خواستی خەڵكی ئیراندا یەكناگرێتەوە ، بۆیە ئەگەر گۆڕانكاریەكان گەورە نەبێت لەسەر ئاستی سیاسی و ئابوری و  یاسایی و كۆمەڵایەتی،   متمانە لای خەڵكی ئێران  دروستنابێتەوە بە سیستەمە سیاسیەكەی  ئێستای  ئێران،  سەرهەڵدانەوەی  ناڕەزایەتیەكان لە ئایندەدا  چاوەڕوانكراو ئەبێت .    سەرچاوەكان:  1.    ‘Out-of-Reach Dreams in a Sickly Economy Provoke the Rage in Iran, at; https://www.nytimes.com/2022/10/02/world/middleeast/iran-protests-economy.html 2.    The economic backdrop of Irans protests, at; https://www.mei.edu/publications/economic-backdrop-irans-protests 3.    Winter of protests exposes economic pressures in Iran as nuclear talks stall, at;  https://www.ft.com/content/86e0e8cc-7770-416e-a49a-659616dc28a4 4.    Iranian currency slides to new low amid unrest, isolation; https://www.reuters.com/world/middle-east/iranian-currency-slides-new-low-amid-unrest-isolation-2022-12-10/

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   کەم پاڵەوانێتی جیھانیی تۆپی پێ، بە ڕادەی پاڵەوانێتی ئەمجارە، بە سیاسیی و بە دینیی کراوە. کەمیشیان بەڕادەی ئەمجارە پەیوەندیی بە گەندەڵیی و کڕین و بەرتیلبەخشینەوە، ھەبووە. ئێستا ئیتر ئاشکرایە کە خودی بڕیارەکەی فیفا لە ساڵی 2010دا بۆ ئەوەی پاڵەوانێتییەکە لە قەتەر ئەنجامبدرێت، بەناو تونێلێکی تاریک لە گەندەڵیی و ڕەشوەو بەرتیل بەخشیندا، تێپەڕیوە. لە ماوەی پێشوودا، ھەندێک لە ڕووە تاریکەکانی ئەم گەندەڵکارییە ئاشکرابوون و ھەندێک لەناوە گەورەکانی ناو فیفا خۆی و ھەندێک لە ناوە گەورەکانی ناو دونیای فوتبۆڵێن خۆیشیان قسەیان لەسەر ئەم گەندەڵکارییە، کرد. مەسەلەکە ئەوە نییە کە تەنھا وڵاتە ئەوروپییەکان و وڵاتانی ئەمریکای لاتین و ئەمریکا و ڕوسیا یان چین، مافی ڕێکخستنی ئەم پاڵەوانیەتییە جیھانیەیان ھەبێت، ھەنگاوی گواستنەوەی ڕێکخستنەکە بۆ دەرەوەی ئەوروپا ھەنگاوێکی باش و شوێنی دەستخۆشییە، بەڵام ھێنانی ئەو پاڵەوانیەتە بۆ قەتەر، بۆ وڵاتێکی زۆر بچووک کە نە تۆپی پێ تیایدا بەھێزە، نە لەم بوارەشدا ھیچ دەسکەوت و ئینجازێکی ھەیە، ھەر لەسەرەتاوە شوێنی گومان بوون. قەتەر یەکەم وڵاتە کە ئەم پاڵەوانێتییە ڕێکبخات لەکاتێکدا ھەڵبژاردەکەی ھەرگیز نەیتوانیوە خۆی بپاڵێوێت بۆ بەشداریکردن لەم پاڵەوانیەتیەدا. ھەڵبژاردەی ئەم وڵاتە بە ڕادەیەکی سەرسوڕھێنەر لاوازو بێئاستە. لەم ڕووەوە خاوەنی ھەندێک ڕەقەمی قیاسیی، یان پێوانەییە، بەڵام بەشێوەیەکی سلبی. قەتەر یەکەم وڵاتی ڕێکخەری پاڵەوانێتییەکەیە کە یاری یەکەمی پاڵەوانێتییەکە بدۆڕێنێت. یەکەم وڵاتی ڕێکخەری پاڵەوانێتییەکەیە ھەموو یارییەکانی لە پاڵەوانێتییەکەدا بدۆزێنێت و دوای سێ یاریی یەکەمی پاڵەوانێتییەکە، تیپەکە بکرێتەدەرەوە. یەکەم وڵاتیشە جگە لە سفرێکی گەورە، یەک خاڵیشی لە پاڵەوانیەتییەکەدا بەدەستنەھێنا. لە کاتێکدا پارەیەکی گەورەیان لە ئامادەکردنی تیپەکەیاندا سەرفکردبوو.  قەتەر وڵاتێکی زۆر بچووکە، بەڵام خاوەنی داھات و سەرمایەیەکی گەورەیە، کە لە فرۆشی غازو نەوتەوە دەستیدەکەوێت. بوونی ئەو سەرمایە زۆرە دۆخێکی تەواو ناوازەی لەو وڵاتەدا دروستکردووە. دانیشتوانی قەتەر نزیکەی 2,6 ملیۆنە، دوو ملیۆن و شەش سەد ھەزار کەسێکە، لەوانە تەنھا ٣١٣ ھەزاریان قەتەرین، ئەوانیتریان کە زیاد لە ڕێژەی 70% خەڵکەکەیە بیانیان، بەتایبەتی کرێکاری کۆچبەرن لە وڵاتە ھەژارەکانی دنیاوە. ئەم لەشکرە گەورەیە لە کرێکاری کۆچبەر کە ھەژارییەکی گەورە بردونیەتیە ئەو وڵاتەوە، بەشی ھەرەزۆری کارەکانی ئەو وڵاتە ئەنجامئەدەن. لەڕاستیدا ئەوەی ھەیە بریتییە لە بوونی نزیکەی دوو ملیۆن و سێ سەد ھەزار کەسێک کۆچبەرە کە خەریکی خزمەتکردنی ئەو سێ سەد ھەزار قەتەریەن کە خاوەنی وڵاتەکەن. ئەم ژمارە گەورەیە لە کۆچبەری ئیشکەرو ھەژار، ھیچ مافێکی سیاسیی و کۆمەڵایەتییان لەو وڵاتەدا نییەو بەھیچ شێوەیەکیش ناتوانن ببن بە ھاوڵاتیی ئەو وڵاتە، گە ھەموو تەمەنیشیان لە کارکردن لەو وڵاتەدا سەرفبکەن. لە ڕاستیدا قەتەر دابه‌شبووە بۆ دوو زۆنی لەیەکتر جیاواز، یەکێکیان ئەو زۆنە دەوڵەمەندو پارەدارەیە کە بە ژمارە ھێجگار کەمن و ژیانێکی سوڵتانیانە دەژین، بەرامبەر بەو ژمارە گەورەیە لە کۆچبەری ھەژار کە لە کۆمەڵێک گەڕەکی پەراوێزیی و بێخزمەتگوزاریدا دەژین. لە دۆخێکدا کە زیاتر لە دۆخی کەمپە زۆره‌ملێکانی ناو مێژوو دەچێت نەک شوێنێک بەلانیکەمی ڕێزگرتن لە مرۆڤەکان و حیسابکردن بۆ کەرامەتی ئینسانیان. بەم مانایە قەتەر وڵاتی سێ سەد یان چوارسەد ھەزار کەسێکە، کە زیاد لە دوو ملیۆن کەسیان ھێناوە لە دۆخێکی پڕ ئیھانەکردن و چەوساندنەوەدا خزمەتیان بکات. ھاوکات ئەم دوو میلۆن کۆچبەرە ھەژارە ڕۆڵێکی سەرەکیی دەبینن لە دەوڵەمەدنبوونی زیاترو زیاتری قەتەرو قەتەرییەکان خۆیاندا، بەوەی بە پارەیەکی ھێجگار کەم بەشی ھەرەزۆری کارەکانی ئەو وڵاتە بەڕێوەدەبەن. بەپێی ھەندێک ئامار ژمارەی ئەو قەتەریانەی لە قەتەردا کاردەکەن، تەنھا ٧٠ ھەزار کەسێکە، لەکاتێکدا ئەو دوو ملیۆن کۆچبەری کە ھاتوون ھەموویان کاردەکەن، زۆرینەشیان بە پارەیەکی کەم کاری قورس و درێژخایەن دەکەن. لە ڕاستیدا 94%، نەوەد و چوار لە سەدی، ھێزی کار لە قەتەردا، کۆچبەرن. تەنھا 6%، شەش لە سەدی ئیشکەران، قەتەرین. قەترییەکان، وەک زۆربەی وڵاتەکانی خەلیج، مامەڵەیەکی ھێجگار خراپی ئەو کرێکارە کۆچبەرانە دەکەن، مامەڵەیەک لە دەرەوەی ھەموو ڕێزو ماف و ھاودەردییەکی ئینسانیی و کۆمەڵایەتیدا. ڕێکخستنی ئەم مۆندیالەش لەو وڵاتە بووە ھۆکاری مردن و گیانلەدەستدانی ژمارەیەک کرێکار کە ژمارەکانیان دیار نییە، ھەندێک باس لە 6 ھەزارو پێنج سەد کەس دەکەن، بەڵام قەته‌رییەکان سەرەتا نکوڵیان دەکرد کە کەس بە ھۆی دۆخی دژواریی کارکردنەوە مردبێت، دواتر دانیان بەوەدا نا کە نزیکی 400 یان 500 کەسێک بەوھۆیەوه‌ گیانیان لەدەستداوە. بەشێکی زۆری کرێکارەکان لە دۆخێکی پڕوکێنەری نائینسانیدا کاریانپێکراوە کە وایکردووە بەرگە نەگرن و بمرن. لە بەرامبەردا کەس و کارو خێزانەکانیان ھیچ قەرەبوویەکیان بۆ نەکراوەتەوە.  من ساڵی 2011 و 2012 لە سعودیە خەریکی ئەنجامدانی توێژینەوەیەک بووم لەسەر پەیوەندیی دەوڵەت و کۆمەڵگای مەدەنی لە سعودیەدا. چەندجارێک سەرم لەو وڵاتە داو و ھەرجارەشی نزیکەی سێ ھەفتە دەمامەوە. لەگەڵ سەدان کۆچبەری پاکستانی و بەنگلادیشی و یەمەنیدا قسەمکردووە. ئەمانە ھێجگار ھێجگار لە سعودییەکان و دەوڵەتی سعودی توڕەبوون و باسیان لەوەدەکرد وەک کۆیلە مامەڵە دەکرێن. شۆفێری تاکسییەک، کە پاکستانی و موسڵمان بوو، دوای ئەوەی کە زانی من سعودی نیم و لە ھۆڵەنداوە ھاتووم. دڵی خۆی کردوەو لە کاتی قسەکردندا بە منی وت ”دەزانیت ئەم سعودییانە ھێندە خراپن، قۆنەرەی جولەکەیه‌ک سەری ھەزاریان دەھێنێت“. سێ ساڵێک لەمەوبەر من سەرپه‌رشتیاری تێزی قوتابیەکی زانکۆکەی خۆمان بووم لەسەر ئەوەی چۆن میدیای سعودیی باس لە کرێکارە کۆچبەرەکان دەکات: ئەنجامەکە ئەوەبوو بە زمانێکی ڕاسیستیی و دژە-مرۆڤ و دژە- ماف. ئەم جۆرە مامەڵەکردنە نائینسانییانە، لەکاتێکدا ڕووئەدەن کە ھەم قەتەرو ھەم سعودیەو وڵاتەکانی تری خەلیج، خۆیان بە نوێنەری خواداو نوێنەری ئیسلام و نوێنەری پێغەمبەرەکەی ئیسلام دەزانن. لە قەتەردا ھەم بڕێکی زۆر لە سەلەفیزمی وەھابیی خەلیجیی و ھەم شتێکی زۆر لە ئایدیۆلۆژیای ئیخوانی موسلیمین، ئامادەیە. لەڕووی سیاسییەوە قەتەر وڵاتێکی شانشینیی ستەمگەرو دابڕاو لە ئازادیی سیاسییە. وڵاتی کودەتای سەربازیی کوڕەکانە بەسەر باوکەکانیاندا. شێوازی سەرەکیی دەستگۆڕکێی دەسەڵات لەو وڵاتەدا بریتییە لەئەنجامدانی کودەتا، کودەتای کوڕەکان بەسەر دەسەڵاتی باوکەکانیاندا. ململانێی ناو خێزانی حوکمڕانەکان، لەنێوان باوک و کوڕو ئامۆزاو مامدا، تاقە شێوازێکی ململانێی سیاسییە لە وڵاتەکەدا. لە 75 ساڵی ڕابردوودا دەستگۆڕکێی دەسەڵات لەڕێگای کودەتاوە بووە. کوڕەکان کاتێک گەورەدەبن و تەماحەکانیان گەورە دەبێت ئیتر دەسەڵاتی باوکیان قبووڵناکەن و کودەتایان بەسەردادەکەن.  ھەر لە سەرەتاوە ھێنانی ڕێکخستنی پاڵەوانێتییەکە بۆ قەتەر ھیچ ھۆکارێکی عەقڵانیی و وەرزشیی لەپشتەوە نەبوو، جگە لە توانا مادییەکانی ئەو وڵاتە، کە زۆرشتی پێدەکڕێت، لەناویاندا وەلائی فیفاو بەرپرسەکانی.  دیوێکی ئاشکرای ئەم مۆندیالە بە سیاسیکردنی یارییەکان و بەسیاسیکردنی دیمەنەکانی ناویەتی. ئێرانییەکان دروشمی دژە ڕژێمی ئێران و عەرەبەکان دروشمی دژە ئیسرائیل و ئەوروپییەکان دروشمی دژەئازادیی ڕادەربڕینیان بە ئاشکرا تیادا بەکارھێنا.  دیوێکی تری ئەم پاڵەوانێتییە بریتییە لە بەئیسلامیکردنی پاڵەوانێتییەکە لەڕێگای دروستکردنی وێنەیەکی تایبه‌تەوە بۆ قەتەرو بۆ ھەڵبژاردەی ھەندێک لە وڵاتەکان، لەوانەش سعودیەو قەتەرو مەغریب. خاڵی سەرەکیی لەم بەئیسلامیکردنەی پاڵەوانێتییەکەدا نیشاندانی قەتەرە وەک نوێنەری بەھاکانی ئیسلام و وەک بەرگریکار لە کولتوری موسڵمانان. ئەگەرچی ھەر ھێزێک لە ھێزەکانی ئیسلامی سیاسیی ڕوانینی جیاواز بەیەک و تەواو ناکۆکیان بەرامبەر بە پاڵەونێتییەکەو وەرزش و قەتەر خۆیشی وەک وڵات، ھەیە.  ھەندێک لە ھێزو کەسایەتییە سەلەفییەکان، چ لەناوچەکەداو چ لە ھەرێمەکەی خۆماندا، پاڵەوانێتییەکەیان وەک جیھادی ئیسلام دژ بە کوفر، نیشاندا. دروستکردنی وێنەیەک بۆ یارییەکانیش وەک جەنگ لەنێوان ئیسلام و کوفردا. بۆ نموونە، کاتێک ھەڵبژاردەی سعودیە لە ھەڵبژاردەی ئەرژەنتینی بردەوە ئەم سەلەفییانە بردنەوەکەیان وەک جیھادی ئیسلام دژ بە کوفر لێکدایەوەو پشتیوانی خۆیان بۆ ئەو جیھادە دەربڕی. لەکاتێکدا ھەندێکی تر لە سەلەفییەکان تۆپی پێیان وەک وەرزش. پێ حەرامەو پێینوایە خودا لە قیامەتدا لێپرسینەوە لەگەڵ ھەر موسڵمانێکدا دەکات کە سەعات و نیوێک سەیری یارییەکی تۆپی پێی، کردبێت. ئەمانە پاڵەوانێتییه‌کە وەک کارێکی حەرام سەیردەکەن. ھەرچی ھێزەکانی ئیخوانی موسلیمینە ھەوڵیاندا پاڵەوانێتییە بۆ قازانجی سیاسیی خۆیان بەکاربھێنن. ئەوان لەڕێگای بەئیسلامیکردنی پاڵەوانێتییەکەوە جارێکیتر جەختیان لەو دیدە ئایدیۆلۆژیەی خۆیان کردوە کە ئیسلام دینێکی شمولییەو ھەموو دەرکەوتەکانی ژیان دەگرێتەوە، بە تۆپی پێشەوە. پاڵەوانێتیەکەشیان وەک ھەلێک بۆ بەموسڵمانکردنی چەند کەسێک بە خەڵک فرۆشت. ھەرچی داعشە دیدێکی تەواو جیاوازی ھەیە، ئەمان لە دواھەمین ژمارەی گۆڤاری ”النبأ“دا بەیانێکیان لەسەر پاڵەوانێتییەکە بڵاوکردەوەو تیایدا قەتەریان بە وڵاتی کوفر ناونوسکرد. ھۆکارەکەش ئەوەیە قەتەر وڵاتێکە ”تیورەی حاکمیەتی خودا“ بەوجۆرەی ئەوان تێیگەشتون، پیادە ناکات. ھاوکات داوای پەلاماردانی ئەو وڵاتەیان کرد لە ڕێگای ئەنجامدانی ھێرش و پەلاماردانی چەکدارەوە. داعش پێیوایە ڕێکخستنی پاڵەوانێتییەکە لە قەتەر ھەر لەسەرەتاوە بەرپاکردنی جەنگە دژ بە ئیسلام.   ئەو پرسیارەی ھەموو موسڵمان و دیندارێکی ڕاستەقینە پێویستە لەخۆی بکات ئەوەیە ئایا ئەم فەوزا دینییە چی لێبکەن و چۆن لێیبڕوانین. ئایا ڕاستە دین بۆ ئەو ئاستە ڕۆژانەییە، بەو ھەموو ناکۆکیی و یەکدی بەدرۆخستنەوە، داببەزێنرێت و بە ھەموو شتێکەوە گرێبدرێت. لەمانەش بترازێت ئایا ڕاستە بەھاکانی ئیسلام وەک دین ئەو بەھایانەن کە دەوڵەتی قەتەر نوێنەرایەتی دەکات؟ دەوڵەتێک تێوەگلاو لەشێوازە جیاوازەکانی گەندەڵییەوە، تێوەگلاو لە پڕوکاندن و بە کۆیلەو بێمافکردنی مرۆڤەوە، بەرپرس لە مامەڵەکردنی  نزیکەی دوو ملیۆن کۆچبەری موسڵمان و ناموسڵمان وەک بوونەری کەم و بێنرخ و بێکەرامەتی ئینسانیی. ئایا ئەوەی خەڵکی سادە بە ئیسلامی دەزانێت ئەم جۆرەیە لە ستەم و تاوانی ڕێکخراو و سیستماتیک، کە بە پارەی نەوت و غاز بە جیھان وەک دین و دینداریی ڕاستەقینە دەفرۆشرێت. ئایا ئەوە بەسە خواردنەوەی ئەلکھول لە یاریگادا یاساغ بکەیت، بەڵام لە دەرەوەی یاریگادا بیفرۆشیت و بازرگانی پێوە بکەیت، بۆئەوەی ببیت بە نوێنەری ئیسلام؟ ئیسلامییەکان خۆیان بەمە دەڵێن نیفاق.  وەک پیشەی ھەمیشەییان ھێزەکانی ئیسلامی سیاسیی پەنا بۆ دروشمی لیبرالی ”ئەبێت ڕێز لە کولتورمان بگرن وەکچۆن ئێمە ڕێز لە کولتورتان دەگرین“ دەبەن بۆئەوەی قەتەر وەک وڵاتی بەرگریکردن لە ئیسلام بە موسڵمانان، بفرۆشن. ئەم پرنسیپە لیبرالەو کۆی پرنسیپە لیبرالییەکانی تر، کاتێک مانایان ھەیە کە ڕێز لە ھەموویان بگیرێت و بەشێکبن لە عەقڵیەتی حوکمڕانیی و عەقڵیەتی ڕێکخستنی پەیوەندییەکان لەنێوان دەوڵەت و کۆمەڵگا و لەنێوان بەشە جیاوازەکانی کۆمەڵگا لەگەڵیەکدا. نەک ئەوەی لە کوێدا بەکەڵکت ھات پەنای بۆببەیت و لە کوێشدا بەکەڵکت نەھات، بیخەیتە ژێرپێتەوە.  بە کورتیی، بەئیسلامیکردنی پاڵەوانێتییەکە ستراتیژەتی سیاسیی ھێزەکانی ئیسلامی سیاسیی و ستراتیژیەتی حوکمڕانانی قەتەری لەپشتە، وەک حوکمڕانییەکی گەندەڵ و ستەمگەر. ئەم ستراتیژیەش بریتییە لە یاریکردن بە ھەستی دینیی خەڵکی سادەی ناوچەکەو نمایشکردنی ئیسلام وەک دینێک لە جەنگدایە هه‌م لەگەڵ جۆرە جیاوازەکانی ئیسلام لەناوخۆیداو ھەم لەگەڵ ھەموو جیھاندا.

راپۆرت: درەو یەكێتی لەڕێگەی بایكۆتكردنەوە دەیەوێت حكومەت ئیفلیج بكات، حكومەت چۆن هەڵدەوەشێتەوە ؟ ژمارەكان نیشانی دەدەن تەنانەت ئەگەر بزوتنەوەی گۆڕانیش لەگەڵ یەكێتیدا لە حكومەت بكشێتەوە هێشتا لەڕووی یاساییەوە حكومەت ناكەوێت. یەكێتی كارتی حكومەتی تاقیكردەوە، ئەگەر رێككەوتن نەكرێت دوای حكومەت هەوڵی پەكخستنی پەرلەمان دەدات، دۆخەكە گەیشتوەتە دواین ترۆپی خۆی، بەڵام هێشتا مەسرور بارزانی دەڵێ هێشتا تێنەگەیشتووم یەكێتی چی دەوێت؟! وردەكاری زیاتر لەبارەی دواین پەرەسەندنی پەیوەندییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتییەوە.  هەوڵی گفتوگۆیەكی نوێ رۆژی چوارشەممەی ئەم هەفتەیە ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان كۆبونەوەی ئاسایی خۆی دەكات، بڕیارە لەم كۆبونەوەیەدا تیمی یەكێتی بەشداری نەكات، بەڵام (درەو) زانیویەتی هەوڵێكی نوێ لە ئارادایە بۆ رێككەوتن لەنێوان هەردوولادا‌و ئەگەر سەركەوێت ئەگەری گەڕانەوەی یەكێتی هەیە بۆ ناو كۆبونەوەكانی حكومەت. دوای نزیكەی (دوو مانگ) بایكۆتكردنی كۆبونەوەكانی حكومەت، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیرانی هەرێم‌و سەرۆكی تیمی یەكێتی هیچ دەستپێشخەرییەكی لەلایەن پارتییەوە پێنەگەیشتووە بۆ چارەسەركردنی ناكۆكییەكان، بۆیە ئاستی بایكۆتی تیمی یەكێتی لە هەڵوێستێكی (تایبەتی) خۆیەوە بەرزكردەوە بۆ (هەموو) وەزیرەكان‌و لە یەكەم هەنگاویشدا وایكرد وەزیرەكانی یەكێتی لەگەڵ وەفدی حكومەت نەچن بۆ بەغداد (لە دوێنێوە وەفدی حكومەتی هەرێم چوەتە بەغداد بۆ دانوستان لەبارەی پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق). سەرچاوەیەك لە تیمی پارتی لەناو حكومەت بە (درەو)ی راگەیاند" تائێستا تیمی یەكێتی هیچ نوسراوێكیان ئاڕاستەی سەرۆكی حكومەت نەكردووەو بە فەرمی كێشەكانیان نەخستووەتە بەردەم ئەنجومەنی وەزیران". سەرچاوەكە وتی" ئەگەر یەكێتی بیەوێت حكومەت پەكبخات، هەرگیز ناتوانێت، چونكە تەنانەت هەموو وەزیرەكانیشی دەستلەكاربكێشنەوە حكومەت هەڵناوەشێتەوەو بریكارەكانیان شوێنیان دەگرنەوە". بەپێی قسەی سەرچاوەكەی پارتی "یەكێتی لەڕێگەی باڵیۆزی وڵاتانەوە پەیام بۆ پارتی دەنێرێت‌و چاوەڕێی ئەوە دەكەن مەسرور بارزانی پەیوەندی بە قوباد تاڵەبانییەوە بكات‌و بانگهێشتی بكاتەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی حكومەت"، بەڵام وەكو ئەو دەڵێ "مەسرور بارزانی ئامادە نییە تەلەفۆن بكات، چونكە پێیوایە كێشەكە لە ئەوەوە سەرچاوەی نەگرتووەو لەدوای روداوی تیرۆركردنی هاوكار جافەوە یەكێتی هەڵوێستی وەرگرتووە". لەبەرامبەردا، سەرچاوەیەك لە تیمی یەكێتی بە (درەو)ی راگەیاند" ئەم شێوازە ئیدارەدانەی حكومەتمان قبوڵ نییە‌و تا نیگەرانییەكانمان نەڕەوێتەوە ناگەڕێنەوە بۆ كۆبونەوەكانی حكومەت". ئەو بەرپرسەی یەكێتی باسی لەوەكرد، دۆخەكە گەیشتوەتە ئاستێك پێشبینی ناكەن جارێكی تر قوباد تاڵەبانی بگەڕێتەوە‌و لەگەڵ مەسرور بارزانیدا كار بكات.  قوباد تاڵەبانی سەرۆكی تیمی یەكێتی فەرمانی بە وەزیرو بەرپرسانی یەكێتی كردووە، نەك نابێت بەشداری لە كۆبونەوەكانی حكومەتدا بكەن، بەڵكو نابێت لەمەودوا بەشداری هیچ (مەراسیمێكی حكومی)ش بكەن، ئەمە كاردانەوەیە بەرامبەر بە دوو بڕیار چەند رۆژی رابردوو ئەنجومەنی وەزیران دەریكردوو ئەمانەن:  • بڕیاری یەكەم: خانەنشینكردنی (سەركەوت حەسەن) ناسراو بە "سەركەوتی كوبە" كە یەكێتی كاندیدی كردبوو بۆ پۆستی بریكاری وەزیری ناوخۆ لە شوێنەكەی (چەتۆ ساڵح)، سەركەوت حەسەن پێشتر لەسەر پشكی گۆڕان بریكاری وەزیری ناوخۆ بوو، كاتێك یەكێتی كاندیدی كردەوە بۆ ئەو پۆستە، رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆ یەكسەر فەرمانی خانەنشیكردنی بۆ دەركرد، یەكێتی دەیەوێت بریكاری وەزیری ناوخۆ بگۆڕێت، دەركردنی ئەم بڕیارە لەم كاتەدا وا لێكدەداتەوە پارتی رێگری بۆ دروست دەكات، یەكێتی بڕیارەكە بە "سیاسی"‌و پارتیش بڕیارەكە بە "یاسایی" ناودەبات.  • بڕیاری دووەم: پێدانی دەسەڵاتەكانی (شۆڕش ئیسماعیل) وەزیری پێشمەرگە لە پشكی یەكێتی بە (سەربەست لەزگین) بریكاری وەزیری پێشمەرگە لە پشكی پارتی، یەكێتی دەیەوێت وەزیری پێشمەرگە بگۆڕێت، دەركردنی ئەم بڕیارە لەم كاتەدا وا لێكدەداتەوە پارتی رێگری بۆ گۆڕینی وەزیرێكی یەكێتی دروست دەكات.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بەرلەوەی پەیوەندییەكانی پارتی‌و یەكێتی بەتەواوەتی تێكبچێت‌و یەكێتی بەتەواوەتی كۆبونەوەكانی حكومەت بایكۆت بكات، هەوڵێك لە ئارادا بووە بۆ گەیشتن بە رێككەوتن لەنێوان هەردوولا‌و تەنانەت لەسەر شێوازی گۆڕینی وەزیرەكانیش لە رێككەوتنی كۆتایی نزیكبونەتەوە (هاوشێوەی یەكێتی، پارتیش دەیەوێت وەزیرێكی خۆی بگۆڕێت كە پشتیوان سادقی وەزیری ئەوقافە، پشتیوان لەدوای كۆنگرەی 14وە بە ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی هەڵبژێردرا، بەپێی بڕیاری ناوخۆیی پارتی ئەوانەی دەبن بە ئەندامی مەكتەبی سیاسی دەبێت دەستبەرداری پۆستە حكومییەكانیان بن لەناو هەرێمی كوردستان).  ئەگەر ئەمجارە نەگەنە رێككەوتن‌و دەستپێشخەرییە نوێیەكان شكست بهێنن، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) رەنگە یەكێتی دوای بایكۆتكردنی كۆبونەوەكانی حكومەت، هەوڵی پەكخستنی كۆبونەوەكانی پەرلەمانیش بدات لەڕێگەی سەرۆكی پەرلەمانەوە.  یەكێتی لە چی نیگەرانە ؟ ئەوەی تائێستا یەكێتی لە میدیاكانییەوە بە فەرمی لەبارەی سەرچاوەی كێشەكانییەوە لەگەڵ پارتی باسیكردووە، ئەمانەن:  •    تاكڕەوی لە دەركردنی بڕیارە ئەمنییەكاندا (لەمەشدا بەدیاریكراوی مەبەست لە كەیسی كوژرانی هاوكار جاف‌و هەندێك بڕیاری وەزارەتی پێشمەرگە‌و راگرتنی موچەی هێزی دژەتیرۆری یەكێتی‌و چەند كەیسێكی تری ئەمنییە).  •    دروستكردنی كێشە بۆ ئاڵوگۆڕی پۆستەكانی یەكێتی لەناو حكومەت (یەكێتی دەیەوێت وەزیری پێشمەرگە‌و بریكاری وەزیری ناوخۆ‌و بەڕێوەبەرێكی گشتی لە وەزارەتی ناوخۆ كە پشكی خۆیەتی بگۆڕێت بە كاندیدی نوێ، لەپاڵ ئەمەدا بەمدواییە پۆستێكی تری یەكێتی لە حكومەت چۆڵ بووە كە پۆستەكەی خالید شوانی وەزیری هەرێمە بۆ پەیوەندی لەگەڵ بەغداد، خالید شوانی لەسەر پشكی یەكێتی پۆستی وەزیری دادی عێراقی وەرگرت).  •    جیاوازیكردن لە نێوان ناوچەكانی لەلایەن حكومەتی مەسرور بارزانییەوە (یەكێتی دەڵێ سلێمانی پەراوێز خراوە، پارتی دەڵێ یەكێتی داوای لامەركەزیەتی دارایی كردووە‌و ئەو دەسەڵاتەی پێدراوە، خۆی بەرپرسە لە دواكەوتنی دۆخی خزمەتگوزاری‌و ئاوەدانی لە سلێمانی). بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت كە هاوكات جێگری سەرۆكی پارتییە، تائێستا لەلای كەسە نزیكەكانی‌و نێوەندگیرەكان باسی لەوە كردووە داواكارییەكانی یەكێتی روون نین و هەرجارەی بیانوویەك دەهێننەوە. هەندێك لە پارتییەكان دورتر دەڕۆن، پێیانوایە جموجوڵەكانی ئەمدواییەی یەكێتی لەچوارچێوەی پرۆژەیەكی هەرێمایەتیدایە بۆ دابەشكردنی هەرێمی كوردستان. حكومەت بەبێ یەكێتی ! كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم لە (23) ئەندام پێكهاتووە، بەم شێوەیە دابەشبووە: •    پارتی كە براوەی یەكەمی هەڵبژاردنە، (11) وەزیری هەیە بە پۆستی سەرۆك وەزیرانەوە، واتا (48%)ی تێكڕای حكومەتی بەدەستەوەیە •    یەكێتی كە براوەی دووەمی هەڵبژاردنە، (6) وەزیری هەیە بە جێگری سەرۆك وەزیرانەوە، واتا (26%)ی تێكڕای حكومەتی بەدەستەوەیە •    بزوتنەوەی گۆڕان كە براوەی سێیەمی هەڵبژاردنە، (4) وەزیری هەیە، واتا (17%)ی تێكڕای حكومەتی بەدەستەوەیە •    پارتی سۆسیال دیموكرات، (1) وەزیری هەیە‌و دەعوەتی پارتییە لە حكومەتدا، واتا (4.5%)ی حكومەتی بەدەستەوەیە • پێكهاتەكان، (1) وەزیری هەیە كە لای توركمانە، ئەمانیش لەلایەن پارتییەوە دەعوەتی ناو حكومەتەكە كراون، (4.5%) حكومەتیان بەدەستەوەیە ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان بە دەستلەكاركێشانەوەی (50+1)ی وەزیرەكانی بە "هەڵوەشاوە" ئەژمار دەكرێت، ئەگەر سەرجەم وەزیرەكانی یەكێتی كە (6) وەزیرن دەستلەكار بكێشنەوە حكومەت بە هەڵوەشاوە ئەژمار ناكرێت، تەنانەت ئەگەر وەزیرەكانی بزوتنەوەی گۆڕانیش لەگەڵ وەزیرەكانی یەكێتیدا بكشێنەوە هێشتا حكومەت بە هەڵوەشاوە ئەژمار ناكرێت، چونكە بەهەردووكیان (10) وەزیریان هەیەو ئەمە تەنیا رێژەی (44%)ی كۆی گشتی ئەنجومەنی وەزیران پێكدەهێنێت. یەكێتی بەمدواییە لە ماڵەكەی مام جەلال لە دوكان كەسی یەكەمی حزبە سیاسییەكانی كۆكردەوە جگە لە (پارتی‌و نەوەی نوێ) كە بەشدار نەبوون، ئامانجی ئەم كۆبونەوەیە دروستكردنی بەرەیەكی سیاسی نوێ بوو دژ بە پارتی، بەڵام هیچ رێككەوتنێكی تێدا ئیمزا نەكرا.  هاوشێوەی پەرلەمانی كوردستان، پارتی‌و هاوپەیمانەكانی لە ئەنجومەنی وەزیراندا زۆرینەن، پارتی (11)  وەزیری هەیە بە پۆستی سەرۆك وەزیرانەوە، وەزیرێكی سۆسیال دیموكرات‌و وەزیرێكی پێكهاتەكانیشی لەگەڵدایە، بەمەش بەرەكەی پارتی بە تێكڕا بەرەكەی پارتی (13) وەزارەتی بەدەستەوەیە‌و كە رێژەی (56%)ی ئەنجومەنی وەزیران پێكدەهێنێت، واتە زیاتر لە رێژەی 50+1ی حكومەت بەدەست پارتییەوەیە‌و لەڕووی یاساییەوە یەكێتی ناتوانێت كابینەی مەسرور بارزانی هەڵوەشێنێتەوە.  بەڵام هاوشێوەی هەموو پرسەكانی تر، لەم بابەتەشدا ئەوەی لە كۆتایدا حوكم دەدات ژمارەی وەزارەت‌و كورسییەكان نییە، چونكە لەڕووی كردارییەوە هەرێمی كوردستان دابەشبووە بەسەر دوو زۆنی دەسەڵاتداری پارتی‌و یەكێتیدا‌و هیچ كامیان بەبێ ئەوەی تریان ناتوانن حوكمڕانییەكی سەرتاسەری ئیدارە بدەن.  كابینەی نۆیەم.. سەرەتاو كۆتاییەكی خراپ بەهۆی ئەوەی لایەنەكان لەسەر چۆنیەتی ئەنجامدانی خولی شەشەمی هەڵبژاردنی پەرلەمان نەگەیشتنە رێككەوتن، رۆژی 9ی ئۆكتۆبەری رابردوو پەرلەمانی كوردستان تەمەنی خۆی بۆ ماوەی ساڵێك درێژكردوەوە، رەنگە ئەم ساڵە جارێكی تریش درێژبكرێتەوە ئەگەر پەیوەندییەكانی پارتی‌و یەكێتی بەمشێوەیە بە گرژی بمێنێتەوە.  بە درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان، حكومەت‌و سەرۆكایەتی هەرێمیش بوون بە دوو دامەزراوەی ماوە بۆ درێژكراوە، چونكە هەردووكیان لە پەرلەمانەوە متمانەیان پێدراوە، بەمشێوەیە سێ سەرۆكایەتییەكەی هەرێمی كوردستان ماوەی یاساییان كۆتایی هاتووە‌و تەنیا هەڵبژاردن دەتوانێت شەرعیەتی تەواوەتییان بۆ بگەڕێنێتەوە.  هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان رۆژی 30ی ئەیلولی 2018 بەڕێوەچوو، دوای نزیكەی مانگێك لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن، خولی نوێی پەرلەمان رۆژی 6ی تشرینی دووەم 2018 سوێندی یاسایی خواردو دەستبەكاربوو، بەڵام كابینەی نۆیەم كە هەڵبژێردراوی پەرلەمانە، رۆژی 10ی تەموزی 2019 دەستبەكاربوو. كابینەی نۆیەم كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات‌و كابینەی سێقۆڵی (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان)ە، دەستبەكاربوونی (8) مانگ لەوادەی دیاریكراوی خۆی دواكەوت، ئەمە بەهۆی سەختی دانوستانەكانی نێوان یەكێتی‌و پارتی بوو، چونكە هەردوو لایەنەكە لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی پۆستەكان رێكنەدەكەوتن، پارتی كە براوەی یەكەمی هەڵبژاردن بوو، بەر لە یەكێتی رێككەوتنی سیاسی خۆی لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕان ئیمزا كرد، ئەمە یەكێتی وەكو براوەی دووەمی هەڵبژاردن نیگەران كرد، لە لایەكی ترەوە یەكێتی لە پرسی پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتدا بابەتی یەكلاكردنەوەی پۆستی پارێزگاری كەركوكی هێنایە پێش‌و ئەمەش زیاتر پێكهێنانی كابینەكەی دواخست.  كابینەی نۆیەم بە (8) مانگ پێكهێنرا، ئێستاش كە لە كۆتایی تەمەنی یاسایی خۆیدایە‌و ماوەی درێژكردنەوەی تەمەن بەڕێدەكات بارودۆخی لە رۆژانی سەرەتا باشتر نییە، ئەمە لەكاتێكدایە سەرۆكی ئەم كابینەیە مەسرور بارزانییە كە ماجستێری لەبواری (ئاشتی‌و چارەسەری ناكۆكییەكاندا) هەیە.  سەرەتاو كۆتایی ناكۆكییەكان رۆژی 7ی ئۆكتۆبەر واتە دوو رۆژ بەر لەوەی پەرلەمانی كوردستان لەچوارچێوەی رێككەوتنی (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان)دا تەمەنی خۆی درێژبكاتەوە، بۆمبێكی لێكێندراو بە ئۆتۆمبیلی ئەفسەرێكی دەزگای زانیاری یەكێتی بەناوی عەقید (هاوكار جاف) تەقییەوە‌و بەهۆیەوە گیانی لەدەستدا.  كەیسی كوژرانی ئەم ئەفسەرە هەر لەسەرەتاوە بوو بە كارتێكی بەهێز بەدەست پارتییەوە دژ بە یەكێتی، پارتی ئەنجامی لێكۆڵینەوەكان لەم روداوە‌و دانپێدانانی دەستگیركراوەكانی رۆژی 12ی ئۆكتۆبەر بڵاوكردەوە، واتە رۆژێك بەر لە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری نوێی عێراق، ئەمە لەكاتێكدا بوو كە ناكۆكییەكانی پارتی‌و یەكێتی لەسەر كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمار گەیشتبووە لوتكەی خۆی.  یەكێتی لە بڵاوكردنەوەی دانپێدانانەكان ناڕازی بوو، چونكە سەرۆكی دەزگای دژە تیرۆرەكەی‌و چەند بەرپرسێكی تری دەزگاكە تۆمەتباركران لە تێوەگلان لە پلانی كوشتنی عەقید (هاوكار جاف)دا، بەرپرسانی یەكێتی پێیانوایە پارتی لە یەكلاكردنەوەی ئەم كەیسەدا (تاكڕەوی) كردووە‌و گوێ لە یەكێتی نەگرتووە، بەڵام لەبەرامبەردا بەرپرسانی پارتی كە  (درەو) قسەی لەگەڵدا كردوون باسلەوە دەكەن لە رۆژی رووداوی كوژرانی ئەفسەرەكەدا، پەیوەندییەكی تەلەفۆنی لەنێوان مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی رووداوە، لەم پەیوەندییە بافڵ تاڵەبانی ئامادەیی دەربڕیوە هەر كەسێك لەو كەیسە تێوەگلابێت رادەستی دادگای بكات.  هەر لەسەروبەندی ئەو رووداوەدا، یەكێتی داوای لیژنەی لێكۆڵینەوەی بێلایەنی كرد، ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێم كە لەژێر كۆنترۆڵی پارتیدایە وەڵامی دایەوە‌و ئامادەیی نیشاندا لایەنی سێیەم یاخود لایەنی نێودەوڵەتی بێتە ناو كەیسەكە. بەمدواییە بافڵ تاڵەبانی لە چاوپێكەوتنێكی تەلەفزیۆنیدا باسی لەوە كرد، دانپێدانانەكانی روداوی كوژرانی عەقید هاوكار جاف رێكخراون بەمەبەستی تۆمەتباركردنی یەكێتی، ئەو بە ئاشكرا رەتیكردەوە سەرۆكی دەزگای دژە تیرۆرەكەی رادەستی دادگا بكات، چونكە پێیوایە دادگای هەولێر بێلایەن نییە.  رۆژی 12ی ئۆكتۆبەر دواینجار بوو كە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران سەرۆكی تیمی یەكێتیی بەشداری كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی كرد، چونكە لە شەوی 12ی ئۆكتۆبەردا ئەنجومەنی ئاسایش دانپێدانانی دەستگیركراوانی كەیسی (هاوكار جاف)ی بڵاوكردەوە.  رۆژی 25ی ئۆكتۆبەر، رووداوێكی تر لە هەولێر روویدا كە قوباد تاڵەبانی زیاتر توڕە كرد، هێزێكی سەربە (ئەژی ئەمین) بەرپرسی پێشووی دەزگای زانیاریی گەمارۆی ماڵەكەی دا لە گوندی (ئینگلیزی) شاری هەولێر، ئەمە كاردانەوەی ئەژی ئەمین بوو بەرامبەر بە رۆشتنی هێزەكانی یەكێتی بۆ سەر ماڵەكانی خۆی‌و دایكی لە شاری سلێمانی.  دوای نیگەرانییەكانی لە بڵاوكردنەوەی دانپێدانانی گیراوانی كەیسی عەقید هاوكار جاف، رووداوی گەمارۆدانی ماڵەكەی لە هەولێر،  قوباد تاڵەبانی زیاتر لە پارتی نیگەران‌و توڕە كرد، بەتایبەتی لەكاتێكدا وەكو ئەوەی خۆی لە كۆبونەوەی سەركردایەتی یەكێتیدا باسی كردووە، نەك سەرۆكی حكومەت‌و نە هیچ بەرپرسێكی تری حزبی‌و حكومی پارتی لەو رووداوەدا پەیوەندییان پێوە نەكردووە لەكاتێكدا ئەو جێگری سەرۆكی حكومەتە‌و هەولێریش لەژێر كۆنترۆڵی پارتیدایە، بەرپرسانی پارتی دەڵێن كێشەی ئەژی ئەمین‌و قوباد تاڵەبانی كێشەیەكی ناوخۆیی یەكێتییە بۆیە ئەوان دەستوەردانی تێدا ناكەن. لەدوای بڵاوكردنەوەی دانپێدانانەكانی كەیسی هاوكار جافەوە، قوباد تاڵەبانی نەگەڕاوەتەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران، واتە ماوەی نزیكەی (دوو مانگ)ە حكومەتی بایكۆتكردووە، بەڵام هێشتا نەگەیشتوەتە دابڕانی تەواوەتی‌و زۆربەی كاتەكانی لە هەولێر دەمێنێتەوە.  ئەمە جاری یەكەم نییە قوباد تاڵەبانی لەگەڵ مەسرور بارزانی دەكەوێتە ناكۆكییەوە، سەرەتای پێكهێنانی كابینەی نۆیەم، قوباد تاڵەبانی بەنیگەرانی دەستی بە كاركردن كرد لەگەڵ مەسرور بارزانیدا، ئەو نیگەران بوو لەوەی هاوشێوەی سەردەمی نێچیرڤان بارزانی، دەسەڵاتەكانی لە كابینەی مەسرور بارزانی وەكو جێگری سەرۆك وەزیران دیاری نەكراوە، ئەم ناڕەزایەتییەی گەیاندە سەركردایەتی حزبەكەی‌و دواجار خۆی لە كۆبونەوەیەكدا كێشەكەی لەگەڵ مەسرور بارزانی چارەسەر كرد‌و پێكهاتن، بەڵام ئەمە كۆتایی ناكۆكی نێوان سەرۆك وەزیران‌و جێگرەكەی نەبوو.   لە كەمپەینی هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراقدا كە ئۆكتۆبەری 2021 بەڕێوەچوو، جارێكی تر گرژی كەوتەوە نێوان سەرۆك وەزیران‌و جێگرەكەی. قوباد تاڵەبانی كە حزبەكەی بەهۆی رووداوەكانی 8ی تەموزەوی دوچاری پەرتبوون هات، خۆی سەركردایەتی كەمپەینی بانگەشەی هەڵبژاردنی ئۆكتۆبەری 2021ی عێراقی كرد، لەم كەمپەینەدا بۆ مەبەستی گەڕاندنەوەی یەكێتییەكان بۆسەر سندوقەكانی دەنگدان هێرشی توندی دەكردە سەر پارتی‌و بە "تاكڕەو" ناوی تیمی پارتی لە حكومەت هێنا، ئەمە مەسرور بارزانی توڕە كرد، داوای لێكرد لەناو كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیراندا روونكردنەوە بدات لەبارەی قسەكانییەوە، بەڵام قوباد تاڵەبانی ئەوكاتیش هاوشێوەی ئێستا چەند كۆبونەوەیەكی ئەنجومەنی وەزیران نەچووە ژورەوە‌و بەمە خۆی دزییەوە لە هەر جۆرە قسەكردنێك لەسەر بابەتەكە لەناو حكومەتدا.  قوباد تاڵەبانی دوای گەڕانەوەی لە ئەمریكاوە بۆ كوردستان، لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی ئەوكاتی حكومەت دەستی بەكاركردن كرد (ئەوكاتیش هەر جێگری سەرۆك وەزیران بوو)، پەیوەندییەكانی لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی بەهێزبوو، چونكە دەسەڵاتی پێدابوو وەكو سەرۆك وەزیرانی ناوچەی سەوز مامەڵە بكات. قوباد تاڵەبانی‌و نێچیرڤان بارزانی سەرباری ناكۆكییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتی، هێشتا پارێزگارییان كردووە لە پەیوەندییە باشەكەی نێوانیان، قوباد تاڵەبانی هەرجارێك لەگەڵ مەسرور بارزانی دەگاتە بنبەست، بۆ دەستپێكردنەوەی گفتوگۆ لەگەڵ پارتی لە دەرگای نێچیرڤان بارزانی دەدات، بەڵام ئێستا ئیتر بارودۆخەكە لەناو پارتیش گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە‌و نێچیرڤان بارزانی ناتوانێت رۆڵەكەی جاران بۆ قوباد تاڵەبانی بگێڕێت، چونكە كۆنگرەی 14ی پارتی مەسرور بارزانی لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی هاوتا كردووە‌و هەردووكیان لە قۆناغێكی هەستیاردا جێگری سەرۆكی پارتین‌و نێچیرڤان بارزانی نایەوێت بە پاڵپشتیكردن لە قوباد تاڵەبانی هەر لە ئێستاوە پەیامی ئەوە بە مەسعود بارزانی مامی بدات كە دژایەتی مەسرور بارزانی دەكات.  

 درەو: ئەمڕۆ وەزیرو بەرپرسانی یەكێتی لە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەوامی ئاسایی خۆیانكرد، هەڵوێستەكەی یەكێتی تەنیا بەشدارینەكردن بوو لە مەراسیم و كۆبونەوە فەرمییەكان، وەك یەكەم هەنگاوی جێبەجێكردنی بڕیارەكەی سەرۆكی تیمی یەكێتی، ئەندامانی یەكێتی لە وەفدی دانوستانەكانی بەغداد كشانەوەو بەشدار نەبوون.   ماوەی نزیكەی دوو مانگە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەشداری كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیرانی نەكردووە نیگەرانە، رۆژی پێنج شەممەش قوباد تاڵەبانی سەرۆكی تیمی یەكێتی لە حكومەت بڕیاریدا تیمی یەكێتی بەشداری هیچ كۆبوونەوەو مەراسیمێكی فەرمی نەكەن، لەبەرامبەر دوو بڕیاری ئەنجومەنی وەزیران،  •    خانەنشینكردنی سەركەوت حەسەن ناسراو بە (سەركەوتی كوبە) بۆ شوێنگرەوەی چەتۆ ساڵح بریكاری وەزیری ناوخۆ، كە پێشتر یەكێتی بە نوسراوی فەرمی ئاراستەی ئەنجومەنی وەزیرانی كردبوو بۆ رەزامەندبوونی دەستبەكاربوون بۆ (سەركەوت حەسەن)، بەڵام وەزیری ناوخۆ بڕیاری خانەنشینبوونی بۆ دەركرد، ئەگەرچی بڕیارەكە یاساییە، بەڵام یەكێتی بە بڕیارێكی سیاسی دەبینێت و پێی وایە لە دژی بڕیارەكەی یەكێتیە بۆ گڕینی بریكاری وەزیری ناوخۆ. •     پێدانی بڕیاری بەكارهێنانی تەواوی دەسەڵاتەكانی شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە لە پشكی یەكێتی لەلایەن سەربەست لەزگین بریكاری وەزیری پێشمەرگە لە پشكی پارتی، كە یەكێتی دەیویست كەسێكی تر لە بری شۆڕش ئیسماعیل كاندید بكات بەڵام پارتی بەو بڕیارە رازی نیەو ئامادە نیە دەستلەكاركێشانەوەی شۆڕش ئیسماعیل قبوڵ بكات. بڕیارەكەی سەرۆكی تیمی یەكێتی تایبەت بوو بە بەشدارینەكردنی وەزیرو بەرپرسانی یەكێتی لە هیچ كۆبوونەوەو مەراسیمێكی فەرمی حكومەتی هەرێم، واتا بەشداری كۆبوونەوەی هەفتانەی ئەنجومەنی وەزیران ناكەن. وەك یەكەم هەنگاو بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكەی سەرۆكی تیمی یەكێتی، ئەندامانی یەكێتی لە وەفدی دانوستانكاری هەرێم بۆ بەغداد (د. دارا رەشید وەزیری پلاندانان و د. ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران) بەشدار نەبوون و كشانەوە.  لە ئێستادا یەكێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان ناكۆكن، یەكێتی دەڵێت ئەو جۆرە لە حوكمۆڕانیەیان قبوڵ نیەو هاوبەشی دەسەڵات نین، پارتیش دەڵێت بڕیارەكانی یەكێتی سیاسین و یەكێتی كێشەی ناوخۆیی هەیە،       

درەو: ئەمڕۆ لە شاری كەلار ئەنجامی پێشبڕكێی رۆژنامه‌وانی مافه‌كانی مرۆڤ راگەیەندرا کە (رادیۆی ده‌نگ) به‌ پاڵپشتی سندوقی نیشتمانی بۆ دیموكراسی (NED ) ساڵانە ئەنجامی دەدات. راپۆرتەكەی بنكۆڵكارییەكەی (درەو) بەناوی (مروارییەك لەناو قوڕو لیتەی ژیاندا .. موئمین لەكاتی نوێژدا دایكی كوشت و كۆتایی بە ژیانی خۆشی هێنا) لە ئامادەكردنی رۆژنامەنووس (فازڵ حەمەرەفعەت) بوو.   لینكی راپۆرتەكە.. https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=11429

درەو: ئەمڕۆ وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستان گەیشتە بەغداد، تیمی یەكێتی لە وەفدەكە كشانەوەو بەشداریان نەكرد لە وەفدەكەدا، وەفدەكەی حكومەتی هەرێم لە ئەندامانی پارتی و گۆڕان پێكهاتووە.  بە پێی زانیارییەكانی (درەو) ئەمڕۆ ئەندامانی تیمی یەكێتی (د. دارا رەشید وەزیری پلاندانان و د. ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران) بەشدار نەبوون لە وەفدەكەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ بەغداد، ئەویش وەك بەشێك  لەو هەوڵوێستەی كە قوباد تاڵەبانی سەرۆكی تیمی یەكێتی بڕیاری لێداوە كە تیمی یەكێتی نابێت بەشداری بكات لە هیچ كۆبوونەوەو مەراسیمێكی فەرمیدا. هەفتەی رابردوو وەفدی حكومەتی هەرێمی بەسەرۆكایەتی دارار رەشید لە پشكی یەكێتی گەیشتە بەغداد بۆ گفتوگۆكردن لەسەر پرسی بودجەو نەوت و كێشەكانی نێوان هەرێمی و بەغداد. ماوەی نزیكەی دوو مانگە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەشداری كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیرانی نەكردووە، رۆژی پێنج شەممەش قوباد تاڵەبانی سەرۆكی تیمی یەكێتی لە حكومەت بڕیاریدا تیمی یەكێتی بەشداری هیچ كۆبوونەوەو مەراسیمێكی فەرمی نەكەن، ئەویش لەبەرامبەر دوو بڕیاردا، ئەویش خانەنشینكردنی سەركەوت حەسەن ناسراو بە (سەركەوتی كوبە) بۆ شوێنگرەوەی چەتۆ ساڵح بریكاری وەزیری ناوخۆ، پێدانی بڕیاری بەكارهێنانی تەواوی دەسەڵاتەكانی شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە لە پشكی یەكێتی لەلایەن سەربەست لەزگین بریكاری وەزیری پێشمەرگە لە پشكی پارتی، كە یەكێتی دەیویست كەسێكی تر لە بری شۆڕش ئیسماعیل كاندید بكات بەڵام پارتی بەو بڕیارە رازی نیەو ئامادە نیە دەستلەكاركێشانەوەی شۆڕش ئیسماعیل قبوڵ بكات. لە ئێستادا یەكێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان ناكۆكن، یەكێتی دەڵێت ئەو جۆرە لە حوكمۆڕانیەیان قبوڵ نیەو هاوبەشی دەسەڵات نین، پارتیش دەڵێت بڕیارەكانی یەكێتی سیاسین و یەكێتی كێشەی ناوخۆیی هەیە.  سەردانی پێشو دارا رەشید سەرۆكی تیمەكە بووە

درەو: ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان پیادەكردنی دەسەڵاتەكانی شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە لە پشكی یەكێتی بەخشی بە سەربەست لەزگین بریكاری وەزیری پێشمەرگە لەسەر پشكی پارتی. بە پێی نوسراوێكی وەزارەتی پێشمەرگە كە لەلایەن سەربەست لەزگینەوە واژۆكراوە، هاتووە: لەلایەن سەرۆكایەتی ەئنجومەنی وەزیرانەوە ئاگاداركراوین بە پیادەكردنی دەسەڵاتەكانی بەرێز وەزیری پێشمەرگە لە ماوەی نەهاتنی بەڕێزیان بۆسەر كارەكەیان تا ئەو كاتەی بەڕێزیان دەگەڕێنەوە، ئەویش بەمەبەستی بەردەوامبوونی كاروباری رۆژانەی وەزارەتی پێشمەرگە و درووست نەبووتی هیچ كێشەیەك و بەربەرستێك لەبەردەم راییكردنی كارەكانیدا. ئەم بڕیارەی ئەنجومەنی وەزیران هاوكاتە لەگەڵ بریارێكی وەزیری ناوخۆ بۆ خانەنشینكردنی سەركەوت حەسەن بۆ جێگرەوەی چەتۆ ساڵ بریكاری وەزیری ناوخۆ لە پشكی یەكێتی، ئەم دوو هەنگاوە تیمی یەكێتی لە حكومەت نیگەران كردوو دوێنێ قوباد تاڵەبانی بە توندی تیمی یەكێتی (وەزیرو  بەربرسانی لە حكومەت) ئاگاداركردووەتەوە بەشداری كۆبوونەوەو مەراسیمە فەرمیەكان نەكەن و باس لەوەش دەكرێت كە بەتەواوی بایكۆتی دەوامیش بكەن، بەڵام (درەو) زانیویەتی رۆژی یەكشەممە یەكێتی بەتەواوی بڕیار دەدات تیمەكەی بەتەواوی بایكۆتی دەوام بكەن یان تەنیا بەشداری كۆبوونەوەو مەراسیمە فەرمییەكان نەكەن.   لە كۆتایی مانگی رابردوودا شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە بەهۆی تێكچوونی پەیوەندییەكانی لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی، سلێمانی بەجێهێشت‌و گەیشتە هەولێر، بڕیارە گەشتی دەرەوە بكات لەدوای دواین كۆبونەوەی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی كە رۆژی 8ی ئەم مانگە بەڕێوەچوو، بافڵ تاڵەبانی هەریەكە لە شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە‌و چەتۆ ساڵح بریكاری وەزیری ناوخۆی هەرێمی كوردستانی بانگهێشت كرد‌و ئاگاداری كردنەوە لەوەی نابێت بگەڕێنەوە بۆ هەولێر، ئەمەی وەكو فەرمانی یەكێتی پێ راگەیاندن. (درەو) زانیویەتی، شۆڕش ئیسماعیل نیگەرانە لە بڕیارەكەی بافڵ تاڵەبانی‌و پێیوایە بیانوی پێدەگرن لەبارەی ئەو هەنگاوانەی كە بۆ رێكخستنەوەی هێزەكانی پێشمەرگە گرتویەتییە بەر.  

درەو: 🔹 لە دە مانگی یەکەمی ساڵی (2022)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، زیاتر بووە لە (136.26 ترلیۆن) دینار، کە (95.3%)ی داهاتی نەوت و(4.7%)ی داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 لەو داهاتەی بەدەستهاتووە زیاتر لە (79.73 ترلیۆن) دیناری بە ڕێژەی (92.4%)ی چووە بۆ خەرجی بەگەڕخستن. تەنها (6.59 ترلیۆن) دیناری بە ڕێژەی (7.6%) لە بواری وەبەرهێناندا بەخەرج دراوە. 🔹 هەر بەپێی ئامارەکان دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (36.3%) و زیاتر لە (33.71 ترلیۆن) دینار داهات لە خەرجی زیاتر بووە و سەرڕێژی کردووە. 🔹 خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق بریتی بووە لە (6.5 ترلیۆن) دینار و بە جۆرێک؛ ئەنجومەنی وەزیران (6 ترلیۆن) دینارو ئەنجومەنی نوێنەران نزیکەی (429 ملیار) دینار و سەرۆکایەتی کۆمار زیاتر لە (40 ملیار) دینار، خەرجیان هەبووە. یەکەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە دە مانگی یەکەمی 2022 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، کە بۆ دە مانگی یەکەمی ساڵی (2022) بڵاوی کردوونەتەوە، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (136 ترلیۆن و 262 ملیار و 85 ملیۆن و 482 هەزار و 91) دینار، بەجۆرێک بڕی (129 ترلیۆن و 945 ملیار و 398 ملیۆن و 980 هەزار و 835) دیناری بەڕێژەی (95.3%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (6 ترلیۆن و 316 ملیار و 686 ملیۆن و 501 هەزار و 256) دینار، بەڕێژەی (4.7%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. سەبارەت بە وردەکاری دە مانگی یەکەمی ساڵەکە بڕوانە (خشتەی ژمارە (1)). خشتەی ژمارە (1) دووەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق لە دە مانگی یەکەمی 2022 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، بۆ دە مانگی یەکەمی ساڵی (2022)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (86 ترلیۆن و 330 ملیار و 376 ملیۆن و 650 هەزار و 331) دینار، بەجۆرێک بڕی (79 ترلیۆن و 738 ملیار و 531 ملیۆن و 191 هەزار و 216) دیناری بەڕێژەی (92.4%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (6 ترلیۆن و 591 ملیار و 845 ملیۆن و 369 هەزار و 115) دیناری بەڕێژەی (7.6%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری هەر دە مانگی ساڵەکە بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)). خشتەی ژمارە (2) سێیەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە وەزارەتی دارایی عێراق لە دە مانگی یەکەمی 2022 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە دە مانگی یەکەمی ساڵی (2022)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، بیناسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (6 ترلیۆن و 951 ملیار و 845 ملیۆن و 369 هەزار و 116) دیناری بەڕێژەی (7.6%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (90 ملیار و 182 ملیۆن و 185 هەزار و 915) دیناری بۆ خەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (792 ملیار و 835 ملیۆن و 526 هەزار و 915) دیناری بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (2 ترلیۆن و 95 ملیار و 740 ملیۆن و 721 هەزار و 784) دیناری بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی بیناسازی بڕی (3 ترلیۆن و 501 ملیار و 957 ملیۆن و 291 هەزار و 990) دیناری بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (471 ملیار و 129 ملیۆن و 642 هەزار و 512) دیناری بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە دە مانگی یەکەمی ساڵەکە بڕوانە (خشتەی ژمارە (3)). خشتەی ژمارە (3) چوارەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق لە دە مانگی یەکەمی 2022 لە دە مانگی یەکەمی ساڵی (2022)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (86 ترلیۆن و 330 ملیار و 376 ملیۆن و 560 هەزار و 331) دینار. لە کاتێکدا کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (136 ترلیۆن و 262 ملیار و 85 ملیۆن و 482 هەزار و 91) دینار. واتە بڕی (33 ترلیۆن و 714 ملیار و 609 ملیۆن و 280 هەزار و 104) دیناری بەڕێژەی (36.3%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە. سەبارەت بە وردەکاری دە مانگی یەکەمی ساڵەکە بڕوانە (خشتەی ژمارە (4)). خشتەی ژمارە (4) پێنجەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە دە مانگی یەکەمی 2022 لە دە مانگی یەکەمی ساڵی (2022)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (6 ترلیۆن و 499 ملیار و 907 ملیۆن و 702 هەزار و 551) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (428 ملیار و 996 ملیۆن و 666 هەزار و 435) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (10) هەزار دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە.  2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (40 ملیار و 166 ملیۆن و 924 هەزار و 773) دیناری خەرجکردووە، سەرجەم خەرجییەکانی لە بابی خەرجی بەگەڕخستن بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (6 ترلیۆن و 30 ملیار و 744 ملیۆن و 111 هەزار و 343) دیناری خەرجکردووە، بڕی (5 ترلیۆن و 217 ملیار و 192 ملیۆن و 187 هەزار و 369) دیناری بە ڕێژەی (87%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (813 ملیار و 551 ملیۆن و 923 هەزار و 974) دیناری بە ڕێژەی (13%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە.  بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە دە مانگی یەکەمی ساڵی (2022) بڕوانە (خشتەی ژمارە (5)). خشتەی ژمارە (5) سەرچاوەکان ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولە لغایە کانون الپانی 2022 للموازنە الاتحادیە -    حساب الدولە لغایە شباگ 2022 للموازنە الاتحادیە -    حساب الدولە لغایە اژار 2022 للموازنە الاتحادیە -    حساب الدولە لغایە نیسان 2022 للموازنە الاتحادیە -    حساب الدولە لغایە مایس 2022 للموازنە الاتحادیە -    حساب الدولە لغایە حزیران 2022 للموازنە الاتحادیە -    حساب الدولە لغایە تموز 2022 للموازنە الاتحادیە -    حساب الدولە لغایە ‌‌ێ‌ب 2022 للموازنە الاتحادیە -    حساب الدولە لغایە ایلول 2022 للموازنە الاتحادیە -    حساب الدولە لغایە تشرین الاول 2022 للموازنە الاتحادیە

(درەو): یەكێتی بڕیاریداوە وەزیرو بەرپرسەكانی بەشداری كۆبوونەوەو مەراسیمە فەرمییەكان نەكەن، هێشتا پرسی دەوام نەكردن و بایكۆت یەكلا نەكراوەتەوە، یەكشەممە یەكێتی بڕیاری كۆتایی دەدات. بڕیاری خانەنشینكردنی سەركەوت حەسەن، و فشاری بەشێك لە بەرپرسانی پارتی لەناو حكومەت، بەرپرسانی یەكێتی تۆڕەو نیگەران كردووە، تیمی یەكێتی بڕیار دەدات بەشداری كۆبوونەوەكانی حكومەت نەكات. (درەو) لەگەڵ چەند بەرپرسێكی باڵای یەكێتی قسەی كرد، ئەوان رایانگەیاند: یەكێتی لەسەرەتای مانگی رابردووەوە بەرەسمی نامەی دیاریكردنی سەركەوت حەسەن (سەركەوتی كوبە)ی پێشكەركردووە لەشوێنی چەتۆ ساڵح، بەڵام وەزیری ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبری رەزامەندی، بڕیاری خانەنشینكردنی بۆ سەركەوت حەسەن دەكرد، یەكێتی بڕیارەكە بە نایاسایی دەزانیت، چونكە پێیوایه‌ دەبێت مەرسومی هەرێمی دەرچوێندرێت بۆ خانەنشینكردنی. لەگەڵ هەندێك بڕیاری تر كە تیمی پارتی لە یەك دوو رۆژی رابردوو داویەتی و بەرپرسانی یەكێتی تۆڕەكردووه‌و تا ئه‌و راده‌ی بڕیاریانداوه‌ بەشداری هیچ كۆبوونەوەو مەراسیمێكی فەرمی ناكەن، بەڵام هێشتا بڕیاری كۆتایی ئەوە نەدراوە وەزیر و بەرپرسانی یەكێتی بایكۆتی تەواوەتی بكەن و نەچنەوە دەوام. ئەو بەرپرسانەی یەكێتی ئاماژەیان بەوە كرد" یەكێتی چاوەڕێی دەكرد تیمی پارتی دۆخەكە ئارام بكاتەوەو كەشێك بڕەخسێنێت نزیكبوونەوە درووست بێت و بەشێك لە گلەییەكانی یەكێتی چارەسەر بكات، بەڵام فشارەكانی لەسەر یەكێتی توندتر كردووەتەوە، ئەمەش ئەوەندەی تر تیمی یەكێتی توڕە دەكات". (درەو) زانیویەتی هەوڵێ گفتوگۆو نێوەندگیری هەبووە لەنێوان یەكێتی و پارتی، بەتایبەت لە گۆڕینی هەندێك وەزیرو بەرپرس لەڕێگەی پەرلەمانەوە، بەدیاریكراوی پڕكردنەوەی شوێنی (پشتیوان سادق)و (خالید شوانی)، هەروەها یەكێتی دەیویست لەو پرۆسەیەدا دەستلەكاركێشانەوەی (شۆڕش ئیسماعیل)ی وه‌زیری پێشمه‌رگه‌ لەگەڵ وەزیرەكەی پارتی و هێمن هەورامی جێگری سه‌رۆكی په‌رله‌ماندا تێپەڕێنێت، بەڵام خانەنشینیەكەی سەركەوت حەسەن دۆخەكەی توندتر كردووە. چاوەڕوان دەكرێت یەكشەممە بڕیاری كۆتایی بدرێت، ئەگەر پارتی نەرمی بنوێتێت، ئەوا وەزیرو بەرپرسانی یەكێتی دەوامی ئاسایی خۆیان دەستپێده‌كه‌نه‌وه‌و پرسی گۆڕینی وەزیرەكانیش لە پەرلەمان جێبەجێ دەكرێت، خۆ ئەگەر پارتی نیگەرانییەكانی یەكێتی نەڕەوێنێتەوە، ئەوا چاوەڕوان دەكرێت بەتەواوی وەزیرەكانی یەكێتی بایكۆتی حكومەت بكەن و پەرلەمانیش كارەكانی هەڵپەسێریت و كۆبونەوەی تایبەت بە گۆڕین و متمانەدان بە شوێنگرەوەكانیان نەكات. ماوەی نزیكەی دوو مانگە قوباد تاڵەبانی جێگری سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان بەشداری كۆبوونەوە فەرمییەكانی حكومەت ناكات، تا ئێستا مەسرور بارزانی هیچ هەڵوێست و قسەیەكی نەكردووە لەسەر بەشدارینەكردن و نیگەرانییەكانی كەسی دووەمی كابینەكەی.  

درەو: مەسعود بارزانی و بافڵ تاڵەبانی چەند رۆژێكە هەرێمی كوردستانیان جێهێشتووەو لەدەرەوەی وڵاتن، وێنەو دیداری كۆنیان بە تازە بڵاودەكەنەوە. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان لە هەفتەی رابردوودا سەردانی دەرەوەی وڵاتی كردووەو لە ئێستادا لە وڵاتی نەمسایەو سەردانەكەی بەمەبەستی پشكنینی پزیشكیە. (درەو) زانیویەتی ماوەی چەند رۆژێكە بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی، هەرێمی كوردستانی بەرەو ئەوروپا بەجێهێشتووەو دیدارە كۆنەكانی بە تازە بڵاو دەكەنەوە. ئەمڕۆ بافڵ تاڵەبانی لە پەیجی تایبەتی خۆی بڵاویكردەوە كە پێشوازی لە مەحمود سەنگاوی لێپرسراوی میحوەری گەرمەسێری ھێزی پێشمەرگەی كوردستان كردووە، بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) ئەو دیدارە هی رۆژی یەكشەممە 4/12/2022 ەیە، مەحمود سەنگاوی هەمان رۆژ و بە هەمان جلوبەرگەوە مەحمود سەنگاوی سەردانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی دژە تیرۆری كوردستانی كردووە ( بڕوانە وێنەی هەواڵەكەی مەحمود سەنگاو لە پەیجی تایبەتی خۆی) دوێنی بافڵ تاڵەبانی، بڵاوی كردەوە كە پێشوازی لە  ماتسومۆتۆ فوتۆشی، باڵیۆزی ژاپۆن لە عیراق كردووە لە دەباشان، بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) پێشوازیەكەی بافڵ تاڵەبانی لە باڵیۆزی ژاپۆن هی رۆژی هەینی 2/12/2022 ە چونكە لە هەمان رۆژ سەردانی بەرهەم ساڵح سەرۆكی كۆماری پێشوی عێراقی كردووە لە مێرگەپان. هاوكات پەیجی رەسمی باڵیۆزخانەی ژاپۆن لە عێراق رۆژی 4/12/2022 سەردانەكەی بڵاوكردووەتەوە كە لە دەباشان لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی كۆبووەتەوە، لە كاتێكدا بەڵام بافڵ تاڵەبانی دوێنێ بڵاویكردووەتەوە.  هاوكات دوێنێ لە دەباشان قوباد تاڵەبانی پێشوازی لە ئەیاد عەلاوی كرد، بەهۆی ئەوەی بافڵ تاڵەبانی لەدەرەوەی وڵاتە.  

* بەهرۆز جەعفەر بەشێکی زۆر لە شیکەرەوەکان و ئاژانسە جیهانییەکان، وای دەرئەخەن کێبڕكێ و ململانێکە لە نێوان گازپرۆمی ڕووسی و کۆمپانیا ئەمریکییەکاندایە، بەڵام لە ڕاستییدا کێبڕکێکە لە نێوان غازی بە بۆڕی هەناردەکراو (Piped gas) و غازی سروشتی شلکراوە (LNG) یە. ئەگەر، ببینین بە بەراورد بە مارسی ٢٠٢٢ لە ئۆکتۆبەر و نۆڤەمبەری ٢٠٢٢ دا ڕێژەی پشت بەستنی ئەوروپا بە گازی ڕووسیا تەنها (١٠٪) زۆر کەمی کردووە. بەڵام ئەوە گازی سروشتی بە بۆڕی هەناردەکراوە. لە (LNG) دا ڕێژەی پشت بەستنی ئەوروپا بە گازی ڕووسیا وەکو خۆیەتی. غازی سروشتی شلکراوە (LNG) گازی سروشتییە لە شێوەی شلەکەیدا. LNG بە پاککردنەوەی گازی سروشتی و سوپەر ساردکردنەوەی بۆ -260 (واتە دووسەت و شەست پلە لە ژێر سفرەوە) بەرهەم دێت بۆ ئەوەی ببێتە شلە. لە کاتی ئەو پرۆسەیەی کە بە شلکردنەوە ناسراوە، گازی سروشتی لە خوار خاڵی کوڵانییەوە سارد دەکرێتەوە، زۆربەی ئەو پێکهاتە دەرەکیانەی کە لە سووتەمەنیدا دەبینرێن، لادەبرێن. ئەم غازە ڕاستە غازی سروشتییە، بەڵام ناتواندرێت بە بۆڕی بگوێزرێتەوە، چونکە دۆخێکی ناجێگیری هەیە. بەڵام غازی سروشتی بۆری (PNG) - غازی سروشتیە لە ڕێگەی تۆڕێکی بۆرییەوە دابەش دەکرێت کە دەرچەی سەلامەتی هەیە بۆ پاراستنی پەستانەکە، دڵنیایی دەدات لە دابینکردنی سەلامەت و بێ پچڕان بۆ کەرتی ناوخۆیی بۆ چێشت لێنان، بەکارهێنانی گەرمکردنەوە / ساردکردنەوە و ...تادوایی. ئەوروپا هێشتا گیرۆدەی غازی ڕووسیایە. بەڵام نەک جۆری بۆری غاز. ئەوە LNG – غازی سروشتی شلە زیاتر کە هێشتا ئەوروپای کردۆتە پاشکۆی ڕووسیاو ئەوانی تر... ڕۆڵە سەرەکییەکان، کۆمپانیای تایبەتمەندو زەبەلاح و کێبڕکێکار ئەیبینن، کە دەیان پسپۆڕ و ناوەندی توێژینەوە کۆمەکیان ئەکات، بەتایبەت لە ڕووی تەکنیکی و، زانستی کیمییاوییەوە تا دۆخێک دروست بکەن بۆ کاری بازرگانی و وەرچەرخانی ئابوریی و سیاسیی زیاتر دەست بدات (ژینگە لای کۆمپانیاکان و زلهێزەکان بە ڕواڵەت پرسێکی گرنگە) وەک دیارە، بازرگانی و کۆمپانیاو ڕاکێشانی بۆڕی، واتە بەریتانیاو ئەمریکا. یەکەمجار بەریتانیا بو گازی بە بۆڕی لە میانەی یەکەمین جەنگی جیهانی دا لە ساڵی (١٩١٧) ڕاکێشاو ئەو مۆدێلەی داهێنا. ئەوکاتانە نزیکەی (١٠٠٪) ئەو کۆمپانیایانەی لە جیهاندا لە بواری نەوت و ئینجا گازدا لە جیهاندا ئۆپەرەیشنیان ئەکرد بەریتانی و دوایی فەڕەنسی و ئەمریکی بون. ئێمە دەزانین کە ئەمریکا دابینکەرێکی سەرەکی نەوت و گازە لە جیهانداو، بە پلەی یەکەمیش دێت، بەڵام هەر ئەمریکا خۆی لە ئاستی ناوخۆدا هەمیشە بە پلەی یەکەم یان دووەم دێت لە سەرفکردن یان بەکاربردنی گاز و نەوت و سوتەمەنی دا. ئەمریکا گاز دابین ئەکات لە ڕێگەی بۆڕییەوە بۆ کەنەدا، مەکسیک، بۆلیڤیا و باشوری ئەمریکا. دوای ئەمریکا قەتەر بە پلەی دووەم دێت بۆ خستنە ڕووی گازی سروشتی شلکراوە LNG بۆ جیهان. ڕووسیاش لە نێوان ئەم دوو وڵاتە دادەنیشێت و هەر لە پلەی دووەمدایە. بۆیە لە کاتێکدا ڕەنگە ئێستا ڕووسیا کەمتر لە 10%ی دابینکردنی غازی ئەوروپا پێکبهێنێت، بەڵام هاوردەکردنی LNG کەمی نەکردووە. بەتایبەت بەرزبوونەوەی خواست لە فەرەنسا و بەلجیکا پشتگیری لەم ڕەوتە کردووە.لەگەڵ ئەوەی قەیرانی تێچووی ژیان لەم زستانەدا لە ئارادایە، ڕەنگە ئەوروپا هیچ بژاردەیەکی دیکەی نەبێت جگە لە بەردەوامبوون لە کڕین. هەر بەڕاستی، گازی سروشتی نەک ئابوریی بەڵکو شارستانییەتی خۆرئاوای خستە ژێر پرسیارەوە. دەردێکی بێوێنەی پێدان. لە ناوەند مەودادا، واتە لە دوو بۆ سێ ساڵی ئایندەدا، ئەوروپاو ئەمریکا ئەتوانن زاڵ بن بەسەر گرفتی وزەو جێگرەوەی دیکە بە ڕێگەی جیا-جیا بدۆزنەوەو، خۆیان لەو پاشکۆیەتییەی ڕووسیاو هەندێ وڵاتی دیکە ڕزگار بکەن. بەڵام لە ئێستادا وەک ئەو گۆرانیەی لێ دێت کە هونەرمەندی کورد سەید عەلی ئەسغەری ئەڵێت " ئەی نابێ- نابێ چاوجوان وا نابێ بەم دەم و دەستە یار پەیدا نابێ ." ئینجا هەر "سەید" لە گۆرانییەکەی تریدا ئەڵێت: غەمگین و دڵ پەشێوم بڕوانە باری لێوم حەیرانی خاڵی لێوم جەرگم سووتاوە وەک قاوە پایزی سەردی گیان زەردی کردە سەری من زمستانی فیراقت پێچیدە بە سەری من بۆ تۆ شێت و شەیدا بووم بۆ تۆ دەیری و ڕسوا بووم بۆ تۆ زەنگی زەریا بووم بۆچی تۆ ڕەحمت نەماوە بۆچ دەمکوژی خۆ قوربان پردی سیڕات نەپساوە لە دەردی بێ دەرمانی کەوتومە سەرگەردانی بۆچ دەمکوژی ماڵ وێران جەرگم بۆچی بڕاوە لە دەردی بێ دەرمانی کەوتومە سەرگەردانی بەجوابی لەنتەرانی چیبکه م جه رگم براوه لە بۆ هیجری دووری دۆست جەرگ و ڕۆحم نەماوە چیبکەم لە دووری دۆستم هۆش و فکرم فه وتاوه.