مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)

کێشەی نێوان هەرێم و بەغداد، تەنها کێشه‌ی گەندەڵیی و دزیی و جەردەییەکی ئابووریی سیستماتیک و رێکخراو نییە، تەنها کێشەی گوێنەگرتن لەیەک و رق و ملهوڕیی و هەوڵدانی زەلیلکردنی یەکتریش نییە. ناتەباییەکانیش لە بنەڕەتەوە لەنێوان دوو بەرەدا نییە، یەکێکیان باش و ئەویتریان خراپ، یان یەکێکیان بەرپرس و ئەویتریان نابەرپرس. (لەم ئاستەدا هەردوو بەرەکە تەواو خراپ و نابەرپرس و جەردەئاکارن، هەرێم لە بەغدا خراپترو بەغدا لە هەرێم خراپتر). کێشەکە لە بنەڕەتدا کێشەی خودی وڵاتەکە خۆیەتی وەک وڵات، فەشەلی دروستکردنی شتێکە لەو وڵاتەدا بەناوی «میلەت» یان نەتەوە» یان «گەل»ەوە. عێراق و پێکهاتەکانی وڵاتێکن لەناو چوار فەشەلی گەورەدا دەژین. فەشەلی یەکەمیان، فه‌شەلی دروستکردنی میلەت یان گەل یان نەتەوەیەکە بەناوی گەل و میلەت یان نەتەوەی عێراقییەوە. ئەوەی لە وڵاتەکەدا هەیەو ئامادەیە، ئەقوام و مەمالیک و میلەل و نەحەل و گروپی ئەتنیی و دینیی ناکۆک و ناتەبان، کە هیچ شتێک بەیەکەوە گرێیان نادات و بەیەکەوە کۆیانناکاتەوە، جگە لە هاوکێشەیەکی جیۆپۆلیتیکی ناوچەیی و نێودەوڵەتی کە ناچارکردنی جەوهەرەکەی پێکدەهێنێت. دەوڵەتی عێراقیی، وەکو زۆربەی دەوڵەتەکانی ناوچەکە، دەوڵەتەێکی بێ گەل و بێ میلەت و بێ نەتەوە. ئەو مۆدێلە سیاسیەی کە لە زانستە سیاسییەکاندا ناوی «دەوڵەتی نەتەوە»، یان «دەوڵەت نەتەوە»ی لێرناوە، لە دونیای ئێمەدا بووە بە «دەوڵەتێک بەبێ نەتەوە»، دەوڵەتێکی رووت، دەوڵەتی هێزی رووت، فاشیل لە دروستکردنی میلەتێکدا بە لانیکەمی هاوبەشیی سیاسیی و فەرهەنگیی و رەمزییەوە. سەرجەمی پێکهاتە سەرەکییەکانی ناو عێراق لەوەدا فاشیلبوون بەسەر تایبەتمەندی داخراوی خۆیاندا سەربکەون و هەنگاو بنێن بەرەو بوون بە شتێک گەورەترو کراوەتر لە خۆیان. لەزۆر ئاستدا ئەم فەشەلە ژێرخانی بەشی هەرزۆری کارەسات و کێشەو تەحەدا گەورەکانی وڵاتەکەیە.

فەشەلی دووهەم، فەشەلی بوونی پێکهاتەکانی ناو ئەو وڵاتەیە لەسەرکەوتن بەسەر پارچەپارچەبوونە ناوخۆییەکانی خۆیانداو گۆڕانیان بۆ میلەت یان گەل یان نەتەوەیەکی تایبەت، یاخود تەنانەت گۆڕانیان بۆ بوون بە «کۆمەڵە»ەیەک بەلانی هەرکەمی کۆگیرییەوە. لەوانەش فەشەلی کورد بۆ بوون بە نەتەوە یان میلەت یان گەلێکی تایبەت، بەلانی هەرە سەرەتایی کۆگیریی و تەبایی و هاودەنگیی و هاریکاریی سیاسیی و رەمزییەوە. کورد لە هەرێمدا دابەش و پارچەپارچەیە لەنێوان چەند ناوچەو شارو بازگەیەکی سەربازییدا، کە کۆمەڵێک خێزان و بنەماڵەی سیاسیی دایانڕشتوەو بەهێزی چەکدار سەپاندویانەو بەڕێوەی دەبەن. هەرێم بەکردەوە، بەتایبەتی دوو هێزە حوکمڕانەکەی هەرێم و بە تایبەتیتر بکەرە سەرەکییەکانی ئەو دوو هێزە، توانای تێپەڕاندنی لۆژیکی ئەو دابەشبوونەیان نییە، کە بەشی هەرە زۆریان خۆیان لە پێگەی دەسەڵات و لەڕێگای دەزگاو دەسەڵاتەکانی حوکمڕانیانەوە، دروستیانکردوە. لۆژیکی کارکردن و یاسای ململانێی سیاسی و ئابوریی و کۆمەڵایەتیش لە هەرێمەکەدا لۆژیک و یاسای خێزان و بنەماڵەو خێل و گوندە، واتە لۆژیکی کۆی ئەو پێکهاتانەیە کە دەکەونە پێش دروستبوونی گەل و نەتەوەوەو رێگریشن لە دروستبوونی هەر یەکەیەک توانای بازدانی هەبێت بۆ ئەودیوی لۆژیکی خێزان و بنەماڵەو خێڵەوە. حوکمڕانانی هەرێم، بەدرێژایی دونیای دوای راپەڕین، ئەو وێنەیەی هەم بە خۆیان و هەم بە جیهانیان نیشانداوە، وێنەی میلەتێک و نوێنەرەکانی نییە کە داوای مافەکانی ئەو میلەتەکە بکەن، بەڵکو وێنەی کۆمەڵێک خێزان و بنەماڵەن کە سەرەتاو کۆتایی بیرکردنەوەیان بریتییە لە بەرگریکردن لە قازانج و ویست و خواستی خێزانی و بنەماڵیی  و حیزبیی خۆیان، لە ڕەگای قۆرخکردنی هەموو ئەو شتانە کە دەتوانن و بۆیاندەکرێت قۆرخی بکەن. لەمەشدا نیشانی هەموو جیهانیان داوە کە ناتوانن لانی هەرەکەمی کاری پێکەوەیی و تەبایی و هاریکاریی دەسەتەجەمعی تەندروستیان هەبێت. هاوکات خودی حوکمڕانانی هەرێمەكه‌ وەکچۆن لەناوخۆدا دابەش و قۆرخکارن، بەهەمانشێوە لە پەیوەندیشیاندا بەسەر دەوڵەتە ئیقلیمییەکان و بەسەر دەرەوەی هەرێمەکەشدا دابەشن.
فەشەلی سێهەم بریتییە لە فەشەلی شیعەکانی عێراق لەوەدا کە ببن بە بەرەیەکی سیاسیی یەکگرتوو، لەسەر بنەمای بەرهەمهێنانی شوناسێکی شیعی هاوبەش بۆ سەرجەمی شیعەکانی ئەو وڵاتە. ماڵی شیعە وەک ماڵی کورد ماڵێکی پارچەپارچەو دابەشە، هێزی چەکداریی ناتەباو میلیشیای دوژمن بەیەک لە هەناویاندا ئامادەیە. یەکێکیان خۆی بە عێراقی و عەرەب دەزانێت و ئەویتریان خۆی بە هەواداری ویلایەتی فەقێی کۆمەڵێک لە ئایەتوڵاکانی ئێران. ململانێی ناوەکیی حەوزەکان و ململانێی خێزانە دینییە سیاسییەکانیش لەوپەڕیدایە. ئەوەی زۆرجار رێگربووە لەوەی میلیشیا شیعەکان بەیەکدابدەن و ئەزموونی جەنگی ناوخۆی هەرێم دووبارەبکەنەوە، ئامادەگیی و نفوزو هەیمەنەی ئێرانە بەسەر بەشی هەرەزۆری هێزە شیعییەکانی عێراقدا.  

فەشەلی چوارهەمیش فەشەلی سونەکانی عێراقە لەوەدا ببن بە کۆمەڵەیەکی دینیی بەلانی هەرەکەمی تەبایی و هاودیدیی و هاوخواستییەوە. ئەگەر زۆرینەی خەڵکی کوردستانیش وەک سونە ببینین و مامەڵەبکەین، ئەوا دابەشبوونی یەکەمی سونە لە عێراقدا دابەشبوونێکی ئەتنییە لەنێوان سونەی کوردو سونەی عەرەب و سونەی تورکمان و هتد.. تێپەراندنی ئەم دابەشبوونە لە مەحاڵ نزیکە تا هەر ئەگەرێکی مێژووی عەقڵانیی. جگە لەمە سونەی عەرەب لەڕووی سیاسییەوە لە ئێستادا دابەشە لەنێوان کۆنە بەعسییەکان و پاشماوەکانی داعش و سونەی سەر بە ئیخوانی موسلیمین و سونەی سەلەفیی و سونەیەکی دیکە کە دەیەوێت شتێک لە کێکی دەسەڵاتی لە عێراقدا بەربکەوێت. ئەمە جگە لە دابەشبوونیان بەسەر وڵاتە ئیقلیمە ناتەباکانی وەک تورکیاو سعودیەو قەتەرو ئیماراتدا، ئەم فەوزا گەورەیەش فۆرمی جیاوازیی دابەشبوونی ناوەکیی لەناو سونەکانی عێراقدا دروستکردوە، کە تێپەڕاندنیان لە مەحاڵ دەچێت.  
بەکورتییەکەی، عێراق نە خۆی وەک دەوڵەت و کۆمەڵگا، نە پێکهاتەکانی ناوی، نە وڵاتانی دەوروبەری، هەڵگری لانی هەرە هەرە کەمی تەبایی و هاودەنگیی و هاوخەونیی و هاوخەمی نین. ئەوەی هەیە وڵاتێکە لەکۆی بەشە جیاوازەکانیدا کۆمەڵێک خێزان و بنەماڵه‌ی سیاسیی و دینیی بەڕێوەیدەبەن، بە دنیایەک ململانێیی نابەپرسیارو نایاسایی و نائەخلاقییەوە، کۆمەڵێک خێزان و بنەماڵە کە خۆیان بە وڵاتەکەو پێکهاتەکانی یەکسانکردوەو لە دەرەوەی خۆیاندا نەک کەس بە شایستەی حوکمڕانی نازانن، بەڵکو بە شایستەی ژیانیش نازانن. وڵاتێک نە یاسا، نە دەزگا، نە بەرپرسیاریەت، نە ماف لەناویدا ئامادە نییەو کارناکات. ئەوەی وا دەکات نزیکەی ٦ ملیۆن مرۆڤ لە هەرێمەکەدا لەوە دڵنیا نەبێت داخۆ مانگانە موچەکەی وەردەگرێت یان نا، ئەم دیمەنە وێرانەو ترسناکەیە کە باسمانکرد.