راپۆرتی: درەو 🔻 لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی (2021) لەسەر ئاستی سنوری پارێزگای هەولێر ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەجۆرێک بووە کە؛ 🔹 پارتی پلەی یەکەمی گرتووە و (262 هەزار و 800) دەنگی بە ڕێژەی (59%)ی دەنگەکانی بەدەست هێناوە. لە کاتێکدا لە ساڵی (2018) ژمارەی دەنگەکانی نزیکەی (322 هەزار) دەنگ بووە. 🔹 نەوەی نوێ بە پلەی دووەم دێت و (79 هەزار و 245) دەنگی بە ڕێژەی نزیک لە (18%)ی بەدەستهێناوە. لە هەڵبژاردنی پێشتری ئەنجومەنی نوێنەران لەدوای یەکێتییەوە هاتبوو (70 هەزار و 833) دەنگی بەدەستهێنابوو. 🔹 یەکێتی سێیەم بووەو (65 هەزار و 862) دەنگ و نزیکەی ڕێژەی (15%)ی دەنگەکانی بەدەستهێناوە. لە کاتێکدا لە هەڵبژاردنی (12/5/2018) پلەی دووەمی هەبووە بە (79 هەزار و 745) دەنگ. 🔹 کۆمەڵی دادگەری چوارەم بووەو (19 هەزار و 517) دەنگ و ڕێژەی (4.4%)ی دەنگەکانی سنوری پارێزگای هەولێری بەدەستهێناوە. بەڵام لە ساڵی (2018) ژمارەی دەنگەکانی سەروو (36 هەزار) دەنگ بووە. 🔹 بزوتنەوەی گۆڕان و یەکگرتووی ئیسلامی، پلەی پێنجەم و شەشەمیان هەیە، هەریەکەو بە ڕێژەی (1%) دەنگەکانیان بەدەستهێناوە. لە کاتێکدا لە هەڵبژادنی پێشتووتری ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بە هەردووکیان سەرو (65 هەزار) دەنگیان هەبووە. یەکەم؛ بازنەی پارێزگای هەولێر لە دوا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا 1.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران (10/10/2021) لە سنوری پارێزگای هەولێر بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر ئاستی گشتی سنوری پارێزگای هەولێر و سەرجەم قەزاو ناحیەکانی کە دابەشی سەر (4) بازنەی هەڵبژاردن کرابوون، ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە، بەجۆرێک؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی یەکەمدا بووەو (262 هەزار و 800) دەنگی بەدەستهێناوە بە رێژەی (59%). -    نەوەی نوێ لە پلەی دووەمدا بووەو (79 هەزار و 245) دەنگی بەدەستهێناوە بە رێژەی (18%). -    هاوپەیمانی کوردستان (یەکێتی نیشتمانی کوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان) پلەی سێیەمیان گرتووە و (70 هەزار و 107) دەنگیان بەدەستهێناوە بە ڕێژەی نزیک (16%). -    کۆمەڵی دادگەری کە لە (2) بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووەو لە پلەی چوارەمدا بووەو (19 هەزار و 517) دەنگی بەدەستهێناوە بە ڕێژەی (4.4%). -    یەکگرتووی ئیسلامی تەنها لە دوو بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووەو لە پلەی پێنجەمدا بووەو (3 هەزار و 990) دەنگی بەدەستهێناوە بە نزیکەیی (1%). -    سەرجەم لایەنەکانی دیکە (8 هەزار و 594) دەنگیان بەدەستهێناوە بە رێژەی زۆرتر لە (2%). 2.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران (12/5/2018) لە سنوری پارێزگای هەولێر بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر ئاستی گشتی سنوری پارێزگای هەولێر و سەرجەم قەزاو ناحیەکانی، لە هەڵبژاردنی (12/5/2018) ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە، بەجۆرێک؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی یەکەمدا بووەو (321 هەزار و 920) دەنگی بەدەستهێناوە. -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە پلەی دووەمدا بووەو (79 هەزار و 745) دەنگی بەدەستهێناوە. -    نەوەی نوێ پلەی سێیەمی گرتوبوو بە (70 هەزار و 833) دەنگ. -    هاوپەیمانی بۆ دیموکراسی و دادپەروەری بە پلەی چوارەم هاتبوو بە (50 هەزار و 537 دەنگ). -    بزوتنەوەی گۆڕان (40 هەزار و 863) دەنگی بەدەستهێنابوو، پلەی پێنجەمی گرتبوو لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر. -    کۆمەڵی دادگەری بە بەدەستهێنانی (36 هەزار و 422) دەنگ لە پلەی شەشەمدا بووە. -    یەکگرتووی ئیسلامی لە پلەی حەوتەمدا بووەو تەنها (24 هەزار و 475) دەنگی بەدەستهێناوە بۆ بەرچاوڕونی ئاستی دەنگی لایەنەکان لە هەردوو هەڵبژاردنی (2018 و 2021)ی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر بڕانە خشتەی چارتەکەی خوارەوە.     دووەم؛ پارێزگای هەولێر لە چوارچێوەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان چاوەڕوان دەکرێت ڕۆژی 20/10/2024 هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەبچێت. لە دوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و بەشێک لە بەندەکانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بە بیانووی نادەستوری بوونیانەوە لەلایەن دادگای باڵای فیدراڵییەوە لە کۆتاییەکانی مانگی حوزەیرانی ساڵی ڕابردوو. لەوکات بەدواوە کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق بە هەماهەنگی لایەنە پەیوەندیدارەکان لە هەوڵی جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگای فیدراڵییە بۆ ڕێکخستنی ڕێوشوێنەکانی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان. لەو چوارچێوەیەشدا ئەمینداریەتی گشتی ئەنجومەنی کۆمسیاران لە چوارچێوەی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق لە (4ی حوزەیرانی 2024) یاسای دابەشکردنی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستانی پەسەند کرد، کە هەرێمی کوردستان دابەشی سەر (4) بازنەی هەڵبژاردن دەکات. لە دەقی بڕیارەکەی ئەنجومەنی کۆمسیاراندا هاتووە، هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بەسەر (4) ناوچە (بازنە)ی هەڵبژاردن ئەوانیش؛ بازنەکانی "هەولێر، دهۆک، سلێمانی و هەڵەبجە"ن. بەپێی بڕیارەکە، پەرلەمانی کوردستان لە (100) کورسی پێکدێت و دابەشکراوە، بەم شێوەیە: هەولێر (34 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، سلێمانی (38 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، دهۆک ( 25 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی، بازنەی هەڵەبجە (3 کورسی) گشتی بەبێ هیچ کورسییەک بۆ پێکهاتەکان تەرخان کراوە. سنوری ئیداری پارێزگای هەولێر پێکدێت لە (قەزای ناوەندی هەولێر، دەشتی هەولێر، سۆران، شەقڵاوە، کۆیە، خەبات، چۆمان، ڕەواندز و مێرگەسور) و ناحیەکانی سنوری پارێزگا و قەزاکانی پارێزگاکە. بەپێی گوتەی گوتەبێژی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق "جومانە غەلای" کە لە (21ی نیسانی 2024)دا ڕایگەیاندووە؛ "کۆی گشتی ژمارەی بنکەکانی دەنگدانی گشتی بریتییە لە (هەزار و 266) بنکە... پارێزگای هەولێر (498) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت. وێستگەکانی دەنگدان لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان بریتییە لە (6 هەزار و 298) وێستگە... (2 هەزار و 203) وێستگەی دەنگدانیش لە پارێزگای هەولێر دەبێت". بەگوێرەی ئامارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، (2 ملیۆن و 888 هەزار و 162) کەس لە هەرێمی کوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان مافی دەنگدانیان هەیە، لەو ژمارەیەدا، کۆی گشتی ژمارەی دەنگدەرانی پارێزگای هەولێر بریتییە لە (ملیۆنێک 11 هەزار و 348) دەنگدەر، بەشێوەیەک (928 هەزار و 823) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (82 هەزار و 525) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە.

راپۆرتی: درەو 🔻 لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی (2021) لەسەر ئاستی سنوری پارێزگای سلێمانی (بەبێ ناوەندی پارێزگای هەڵەبجە و ناحییەکانی سیروان و هەورامان) ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەجۆرێک بووە کە؛ 🔹 یەکێتی پلەی یەکەمی گرتووە و (118 هەزار و 586) دەنگی بە ڕێژەی (32%)ی دەنگەکان بەدەست هێناوە. 🔹 نەوەی نوێ بە پلەی دووەم دێت و (102 هەزار و 922) دەنگی بە ڕێژەی (28%) بەدەستهێناوە. 🔹 پارتی سێیەم بووەو (51 هەزار و 414) دەنگ و نزیکەی ڕێژەی (28%)ی دەنگەکانی بەدەستهێناوە. 🔹 کۆمەڵ چوارەم بووەو (39 هەزار و 781) دەنگ و نزیکەی ڕێژەی (11%)ی دەنگەکانی سنوری پارێزگای سلێمانی بەدەست هێناوە. 🔹 بزوتنەوەی گۆڕان، پێنجەم بووەو (17 هەزار و 846) دەنگ و نزیکەی ڕێژەی (5%)ی دەنگەکانی سنوری پارێزگای سلێمانی بەدەست هێناوە. 🔹 یەکگرتوو شەشەم بووەو (15 هەزار و 852) دەنگ و زیاتر لە ڕێژەی (4%)ی دەنگەکانی سنوری پارێزگای سلێمانی بەدەستهێناوە. یەکەم؛ ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران (10/10/2021) لە سنوری پارێزگای سلێمانی (بەبێ پارێزگای هەڵەبجەو ناحیەکانی سیروان، خورماڵ و هەورامان) بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر ئاستی گشتی سنوری پارێزگای سلێمانی کە دابەشی سەر (5) بازنەی هەڵبژاردن کرابوون (بەبێ دەنگی لایەنەکانی لە پارێزگای هەڵەبجەو ناحیەکانی سیروان، خورماڵ و هەورامان) لە بازنەی (3)ی پارێزگای سلێمانی ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە کە لە (خشتەو چاتی ژمارە (1))دا هاتووە، بەجۆرێک؛ -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (بە بێ ژمارەی دەنگەکانی بزوتنەوەی گۆڕان کە هاوپەیمانیان هەبوو) پلەی یەکەمی گرتووە و (118 هەزار و 586) دەنگی بەدەستهێناوە بە ڕێژەی (32%). -    نەوەی نوێ لە پلەی دووەمدایە بە (102 هەزار و 922) دەنگ و بە رێژەی (28%). -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی سێیەمدایەو (51 هەزار و 414) دەنگی هەیە بە رێژەی (14%). -    کۆمەڵی دادگەری کە لە (3) بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووەو لە پلەی چوارەمدایەو (39 هەزار و 781) دەنگی هەیە بە ڕێژەی نزیک لە (11%). -    بزوتنەوەی گۆڕان (بە بێ ژمارەی دەنگەکانی یەکێتی نیشتمانی کە هاوپەیمانیان هەبوو) و لە (4) بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووەو لە پلەی پێنجەمدایەو (17 هەزار و 846) دەنگی هەیە بە ڕێژەی نزیک لە (5%). -    یەکگرتووی ئیسلامی تەنها لە دوو بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووەو لە پلەی شەشەمدایەو (15 هەزار و 852) دەنگی بەدەستهێناوە بە زۆرتر لە ڕێژەی (5%). -    لە چوار بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی سەربەخۆ هەبووەو لەگەڵ لایەنەکانی دیکە (22 هەزار و 283) دەنگیان هەیە بە رێژەی (6%). خشتەو چارتی (1) دووەم؛ دەنگی لایەنەکان لە هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە (2018 و 2021) لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە. 1.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەران (12/5/2018) لە سنوری پارێزگای سلێمانی بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر ئاستی گشتی سنوری پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە، ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە، بەجۆرێک؛ -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان پلەی یەکەمی گرتووە و (259 هەزار و 378) دەنگی بەدەستهێنابوو. -    بزوتنەوەی گۆڕان بە پلەی دووەم هاتوەو (154 هەزار و 947) دەنگی بەدەستهێنابوو. -    نەوەی نوێ لە پلەی سێیەمدا بووەو (63 هەزار و 760) دەنگی بەدەستهێنابوو. -    کۆمەڵی دادگەری لە پلەی چوارەمدا بووەو (51 هەزار و 563) دەنگی بەدەستهێنابوو. -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی پێنجەمدا بووەو (48 هەزار و 706) دەنگی بەدەستهێناوە. -    هاوپەیمانی بۆ دیموکراسی و دادپەروەری لە پلەی شەشەمدا بووەو (46 هەزار و 552) دەنگی بەدەستهێنابوو. -    یەکگرتووی ئیسلامی تەنها (30 هەزار و 19) دەنگی بەدەستهێناوەو لە پلەی حەوتەمدا بووە. 2.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران (10/10/2021) لە سنوری پارێزگای سلێمانی بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر ئاستی گشتی سنوری پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەو سەرجەم قەزاکان کە دابەشی سەر (5) بازنەی هەڵبژاردن کرابوون، ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە، بەجۆرێک؛ -    هاوپەیمانی کوردستان (یەکێتی نیشتمانی کوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان) پلەی یەکەمییان گرتووە و (141 هەزار و 660) دەنگیان بەدەستهێناوە بە ڕێژەی (36%). -    نەوەی نوێ لە پلەی دووەمدا بووەو (106 هەزار و 318) دەنگی بەدەستهێناوە بە رێژەی (27%). -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی سێیەمدا بووەو (54 هەزار و 891) دەنگی بەدەستهێناوە بە رێژەی (14%). -    کۆمەڵی دادگەری کە لە (3) بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووەو لە پلەی چوارەمدا بووەو (44 هەزار و 639) دەنگی بەدەستهێناوە بە ڕێژەی سەروو (11%). -    یەکگرتووی ئیسلامی تەنها لە دوو بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووەو لە پلەی پێنجەمدا بووەو (22 هەزار و 876) دەنگی بەدەستهێناوە بە نزیکەیی (6%). -    لە چوار بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی سەربەخۆ هەبووەو پلەی شەشەمیان گرتووە و (16 هەزار و 885) دەنگیان بەدەستهێناوە بە رێژەی زۆرتر لە (4%). -    پارتی سۆسیالست دیموکراتی کوردستان پلەی حەوتەمی گرتووە و (2 هەزار و 749) دەنگی بەدەستهێناوە بە رێژەی کەمتر لە (1%). تایبەت بە بەراوردی دەنگی لایەنەکان لە هەردوو هەڵبژاردنی ڕابردوی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (2)) خشتەو چارتی (2) سێیەم؛ پارێزگای سلێمانی لە چواچێوەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان چاوەڕوان دەکرێت هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان لە 20/10/2024 بەڕێوەبچێت. لە دوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و بەشێک لە بەندەکانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بە بیانووی نادەستوری بوونیانەوە لەلایەن دادگای باڵای فیدراڵییەوە لە کۆتاییەکانی مانگی حوزەیرانی ساڵی ڕابردوو. لەوکات بەدواوە کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق بە هەماهەنگی لایەنە پەیوەندیدارەکان لە هەوڵی جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگای فیدراڵییە بۆ ڕێکخستنی ڕێوشوێنەکانی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان. لەو چوارچێوەیەشدا ئەمینداریەتی گشتی ئەنجومەنی کۆمسیاران لە چوارچێوەی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق لە (4ی حوزەیرانی 2024) یاسای دابەشکردنی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستانی پەسەند کرد، کە هەرێمی کوردستان دابەشی سەر (4) بازنەی هەڵبژاردن دەکات. لە دەقی بڕیارەکەی ئەنجومەنی کۆمسیاراندا هاتووە، هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بەسەر (4) ناوچە (بازنە)ی هەڵبژاردن ئەوانیش؛ بازنەکانی "هەولێر، دهۆک، سلێمانی و هەڵەبجە"ن. بەپێی بڕیارەکە، پەرلەمانی کوردستان لە (100) کورسی پێکدێت و دابەشکراوە، بەم شێوەیە: هەولێر (34 کورسی) نێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، سلێمانی (38 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، دهۆک ( 25 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی، و بازنەی هەڵەبجە (3 کورسی) بەبێ هیچ کورسییەک بۆ پێکهاتەکان تەرخان کراوە. ئەوەی لەم ڕاپۆرتەدا جێگەی بایەخ دەبێت بازنەی پارێزگای سلێمانییە، کە (36 کورسی) گشتی  و (2) کۆتا بۆ پێکهاتەکانی (تورکمان و مەسیحی) تەرخان کراوە. سنوری ئیداری پارێزگای سلێمانی پێکدێت لە قەزای ناوەندی سلێمانی و (شارباژێڕ، ماوەت، قەرەداغ، سەیدسادق، شارەزوور، پێنجوێن، پشدەر، ڕانیە، دوکان، کەلار، دەربەندیخان، کفری و چەمچەماڵ) و ناحیەکانی سنوری پارێزگا و قەزاکان. بەپێی گوتەی گوتەبێژی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق "جومانە غەلای" کە لە (21ی نیسانی 2024)دا ڕایگەیاندووە؛ "کۆی گشتی ژمارەی بنکەکانی دەنگدانی گشتی بریتییە لە (هەزار و 266) بنکە... پارێزگای سلێمانی (477) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت. وێستگەکانی دەنگدان لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان بریتییە لە (6 هەزار و 298) وێستگە... (2 هەزار و 364) وێستگەی دەنگدانیش لە پارێزگای سلێمانی دەبێت". بەگوێرەی ئامارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، (2 ملیۆن و 888 هەزار و 162) کەس لە هەرێمی کوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان مافی دەنگدانیان هەیە، لەو ژمارەیەدا کۆی گشتی ژمارەی دەنگدەرانی پارێزگای سلێمانی بریتییە لە (ملیۆنێک 78 هەزار و 687) دەنگدەر، بەشێوەیەک (ملیۆنێک و 3 هەزار و 772) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (74 هەزار و 915) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە.    

ڕاپۆرتی؛ ڕێکخراوی روونبین بودجەی عێراق لەیاسای بودجەی حکومەتی فیدراڵی عێراق بۆ ساڵی ٢٠٢٤  ئاستی هەناردەی نەوتی عێراق بە ٣  ملیۆن و ٥٠٠ هەزار بەرمیلی رۆژانە دیاری کراوە لە ناویشیدا ٤٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی هەرێم هەیە.  نرخی هەربەرمیلێک نەوت بە  ٧٠ دۆلار خەمڵیندراوە و نرخی ئاڵوگۆڕی دۆلارێک بە ١٣٠٠ دینارە. بۆیە داهاتی ئەو نەوتە خاوە بریتی یە لە ١١٦ ترلیۆن و ٢٥٢ ملیار و ٥٠٠ ملیۆن دینار، هەروەها بڕی یەک ترلیۆن دینار دانراوە وەکو داهاتی بەرهەمە نەوتییەکانی تر.  کە هەمووی بەسەریەکەوە داهاتە نەوتییەکان لەساڵەکەدا دەکاتە ١١٧ ترلیۆن و ٢٥٢ ملیار و ٥٠٠ ملیۆن دینار. هەروەها داهاتی نانەوتیش مەزەندە کراوە بە ١٧ ترلیۆن و ٣٠٠ ملیار و ٤١٩ ملیۆن و ٦٣ هەزار دینار. واتە کۆی داهاتی عێراق دەکاتە ١٣٤ ترلیۆن و ٥٥٢ ملیارو ٩١٩ ملیۆن دینار، بەپێی یاسای بودجە. بڕوانە ((خشتەی (1 و 2)) خشتەی (1 و 2)                    داهاتی حەوت مانگی عێراق بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی حکومەتی فیدراڵ  لەماوەی حەوت مانگی ساڵی ٢٠٢٤دا کۆی داهاتی نەوتی و نانەوتی حکومەتی فیدراڵ ٧٧ ترلیۆن و ٤٧٥ ملیار و ٥٠٢ ملیار دیناربووە لە کاتێکدا بەپێی ئەوداهاتەی کە لە یاسای بودجەدا دیاری کراوە بۆ حەوت مانگ دەبوایە ٧٨ ترلیۆن  ٤٨٩ ملیار و ٢٠٢  ملیۆن دینار بێت. کۆی داهاتی نەوتی ئەو حەوت مانگە بریتی بووە لە ٦٩ ترلیۆن و ١٥٧ ملیار و ٦١٨ ملیۆن دینار و کۆی داهاتی نانەوتی ئەو ماوەیە بریتی بووە لە ٨ ترلیۆن و ٣١٧ ملیار و ٨٨٣ ملیۆن دینار.      لەگەڵ ئەوەی لەو حەوت مانگەدا نرخی نەوت لە سەروو ٧٠ دۆلارەوە بووە بەڵام هێشتا کورتهێنان هەبووە لەکۆی داهاتی چاوەڕوانکراو بە بڕی ١ ترلیۆن و ١٣ ملیار و ٧٠٠ملیۆن دینار. کورتهێنانەکەش بۆ کەمی داهاتی ناوخۆ دەگەڕیتەوە. بڕوانە (خشتەی (3))     لەگەڵ ئەوەی عێراق لە ناو ڕێکخراوی ئۆپیکدا پابەندە بەوەی ئاستی بەرهەمی سنورداربکات،  بەڵام  لەماوەی حەوت مانگی رابردوودا زۆر پابەند نەبووە بەو ڕێژەیەی بۆی دەستنیشانکراوە، لەگەڵ ئەوەشدا زۆربەی کات ئاستی هەناردەی نەگەشتووەتە ٣.٥ ملیۆن بەرمیل. بەتێکڕا ١٠٠ هەزار لەژێر ئەو بڕەوە بووە کە لە یاسای بودجەدا دەستنیشان کراوە.  بڕوانە (خشتەی (4))     پابەند بوون بەو برەی کە دیاری دەکرێت لە لایەن ئۆپیکەوە بۆ وڵاتانی بەرهەم هێن سوودی هەیە، لەلایەک نرخی نەوت بەبەرزی رادەگرێت لەلایەکی تریش بە نەوتێکی کەمتر داهاتێکی زیاتری دەست دەکەوێت و مەترسی داشکانی نرخی نەوت کەمتر دەبێتەوە. نرخی نەوت نرخی نەوت پەیوەستە بە خواست و خستنە ڕووەوە.  خواست راستەوخۆ پەیوەستە بە بوژانەوەی ئابووری جیهان، بەتایبەت وڵاتەپیشەسازییەکان کە بەکاربەری سەرەکی نەوت و بەرهەمە نەوتییەکانن.  خستنەڕووش پەیوەستە بە ئاستی بەرهەمهێنانی وڵاتانی بەرهەم هێنی نەوت. لە پاڵ ئەمانەشدا چەندین هۆکاری تر هەن کە خزمەت بەم بنەمایەی سەرەوە دەکەن. لەوانە شەڕ و ناسەقامگیری ئەمنی بەتایبەت وڵاتانی بەرهەمهێن و بەتایبەت تر رۆژهەلاتی ناوەڕاست، زریان و گۆرانکاریە کەشوهەواییەکان، لێدوانی بەرپرسانی نەوت و سیاسییەکان (وڵاتانی بەرهەمهێن بەتایبەتی)، راپۆرتەکانی پێشبینی  (ڕیکخراوی ئۆپیک، ئاژانسی وزەی نێودەوڵەتی، فەرمانگەی زانیاری وزەی ئەمەریکی و داتاکانی گەشەی ئابووری چین، پێشبینی دەڵاڵ و ناوەندەکانی لێکۆڵینەوەی وزە...) کاریگەری کورت مەودا و درێژ مەوداشیان دەبێت لەسەر بەرزبوونەوە یان دابەزینی نرخی نەوت. عێراق و ئۆپیک لە ئێستادا پێشبینییەکان زوو زوو گۆڕانکاریان بەسەردا دێت سەبارەت بە خواست لەسەر نەوت، ڕێکخراوی ئۆپیک کە  نزیکەی ٢٧٪ ی  نەوتی جیهان بەرهەم دەهێنێت بەیەکەوە لەگەڵ ١٠ وڵاتی دەرەوەی رێکخراوەکە بەسەرکردایەتی روسیا هاوپەیمانییەکیان لەساڵی ٢٠١٦ ەوە پێکهێناوە بەناوی ئۆپیک پلەس  نزیکەی ٤١٪ نەوتی جیهان بەرهەمدەهێنن، رۆڵی گرنگیان هەیە لە خستنەروی نەوت و دیاری کردنی نرخی نەوت، بەواتایەکی تر کاریگەرییەکی زۆریان هەیە لەسەر سەقامگیری نرخی نەوت.  گرنگی و کاریگەری ڕیکخراوی ئۆپیک و هاوپەیمانەکانی (ئۆپیک پلەس) زۆر بەڕوونی لە ساڵی ٢٠١٦ ەوە دەرکەوت دوای ئەوەی بەدیاری کردنی ئاستی بەرهەمیان توانییان تا ڕادەیەکی باش سەقامگیری بۆ بازاڕی نەوت بگەڕیننەوە. کاریگەرییەکەیان زیاتر لە سەروبەندی کرۆنا لە سەرەتای ٢٠٢٠ دەرکەوت کە توانییان ئاستی بەرهەمهێنانی وڵاتانی ئەندامیان بۆ ئاستێکی پێوانەیی کەم بکەنەوە، توانیان کە جۆرێک لە سەقامگیری بۆ بازاڕی نەوت بگەڕیننەوە. لەو کاتەوە  ئەم هاوپەیمانییەتیە کە عێراق ئەندامێکی کاریگەر و گرنگە تێیدا سەقفی بەرهەمی وڵاتەکانی ئەندامی دیاریکردووە، تا ڕادەیەکی باشیش پابەندبوون بەو ئاستەی لە بەرهەم بۆیان دیاری کراوە توانیویانە نرخی نەوت لە ئاستێکی بەرزدا ڕابگرن. بەڵام هەندێ جار خاو بوونەوەی ئابووری جیهان و مەترسی هەڵاوسان و جەنگاکان کاریگەری ئۆپیک پلەسی کەمکردووەتەوە، بۆیە زۆر جار مانگانە چاوپیاخشاندەوە بە ئاستی بەرهەم و پابەندی ئەندامەکان و پێشبینی گەشەی ئابووری وخواست لەسەر نەوت هەڵسەنگاندنی بۆ دەکرێت و لەسەر ئەو بنەمایە بڕیار دەدرێت ئاستی بەرهەم وەکو خۆی بمێنێتەوە یان زیادیان کەم بکرێتەوە. بۆیە نرخی نەوت هەمیشە  لە نێوان ئەوان و دەستکەوانی خواست و خستنە روودایە.  لەم نێوەندەدا عێراق وەکو وڵاتێک کە داهاتەکەی لە ٨٩٪ پشتی بە نەوت بەستووە، بۆیە هەمیشە لەبەردەم مەترسی دابەزینی نرخی نەوت و کورتهێنانی زیاتری بودجەدایە. ماوەی ساڵ و هەشت مانگی رابوردوو، ماوەی هەنگوینی بوو بۆ نرخی نەوت کە لەسەروو ٨٠ دۆلار و هەندێ جاریش ٩٠ دۆلار مامەڵەی پێوەدەکرا، بەڵام لە ئێستادا مەترسی کۆتایی ئەو ماوە هەنگوینییە لە ئاسۆدا دەردەکەوێت. لەپاڵ هۆکاری خاوبوونەوەی ئابووری چین و ئەمەریکا و  ئەوروپا، هۆکارێکی تریش هەیەکە کەمتر ئاماژەی پێدەکرێت کە ئەویش ڕووکردنە بەرهەمهێنانی وزەی سەوز یان وزەی نوێ بووەوەیە لە لایەن ئەو سێ میحوەرە گرنگەی بەکاربەری نەوتن (چین، ئەمەریکا، ئەوروپا)، چین زۆر بەخێرایی بەرەوپێش دەچێت لە بەرهەم هێنانی ئۆتۆمۆبیلی کارەبایی بە  کوالێتی بەرز و نرخی نزم، ئەوە جگە لە هەموو کۆمپانیاکانی ئۆتۆمبیل کە لەکێبڕکێیەکی خێرادان بۆ بەرهەمهێنانی زیاتر، لەپاڵ ئەمانەشدا کۆمپانیا زەبەلاحەکانی نەوتی جیهانیش وەبەرهێنانی گەورە دەکەن لە وزەی نوی بووەوە. بۆیە هەموو پێش بینییەکان بۆ کەمبوونەوەی خواستە لەسەر نەوت لە ئایندەیەکی مامناوەندا، هەندێ لێکۆڵینەوەکانیش ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە خواست لەسەر نەوت گەشتووەتە لوتکە و کێرڤەکە بەرەو  داکشان دەچێت. لەکاتی دابەزینی نرخی نەوت عێراق کێشەی داهات و پڕکردنەوەی بودجەی بۆ دروست دەبێت، لێرەدا بە سێ سیناریۆ ئاستی کورتهێنانی داهاتی نەوتی دەخەینە ڕوو. سیناریۆی یەکەم ئەگەر نرخی نەوتی عێراق  ٥ دۆلار دابەزێت لەوەی لە بودجەدا دەستنیشانکراوە واتە ٦٥ دۆلار  (نرخی نەوتی عێراق ٣ بۆ ٤ دۆلار کەمترە لە نرخی پێوەری جیهانی برێنت واتە گەر نرخی برێنت ببێت بە ٦٩ دۆلار) ئەوا بڕی  ٩ ترلیۆن و ٣٠٣ ملیار دینار کورت هێنان دەبێت لە داهاتی نەوتدا. پەیوەست بەم سیناریۆیە لە هەفتەی دووهەمی مانگی ئەیلولدا نرخی نەوتی برێنت دابەزی بۆ ٧٠ دۆلارو و خوارتریش. كەواتە سیناریۆی یەکەم لە ئێستادا ئەگەرێکی بەهێزە. لە ئەگەری روودانی ئەم سیناریۆیەدا، ئەو کات عیراق ڕەنگە زیاتر فشار لەسەر هەرێمی کوردستان بکات بۆ ڕادەستکردنی تەواوی داهاتی نەوتی و نانەوتی بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانی بودجە. بۆیە لە بەرژەوەندی هەرێمە کێشەکانی بە تەواوی چارەسەر بکات لە گەڵ عیراقدا. بڕوانە (خشتەی (5) سیناریۆی یەکەم) سیناریۆی دووەم ئەگەر نرخی بەرمیلێک نەوتی عێراق دابەزێت بۆ ٦٠ دۆلار ئەوکاتە کورتهێنانەکە زیاتر دەبێت، و دەگاتە ١٧ ترلیۆن و ٦٠٧ ملیار دینار. بڕوانە (خشتەی (5) سیناریۆی دووەم) سیناریۆی سێهەم کاتێک نرخی نەوت دابەزێت بۆ ٥٥ دۆلار ئەکاتە کورتهێناکە دەبێتە ٢٥ ترلیۆن  و ٩١١ ملیار دینار.  بڕوانە (خشتەی (5) سیناریۆی سێیەم) خشتەی (5)   سیناریۆی دووەم و سێهەم ئەگەر لاوازیش بن بەڵام ئەگەرێک و مەترسییەکە هەمیشە ترسی ڕودانی هەیە، و لە رابووردوشدا رووداوی چاوەڕواننەکراو هەموو پێشبینییەکانی پێچەوانە کردووەتەوە. ئەوکات کێشەی گەورە بۆ مووچە و خزمەتگوزارییەکان لە عیراق و هەرێم درووست دەبێت. هەڕەشەیەکی گەورەشدەبێت لە سەر ڕیکەوتنەکانی بودجەی نێوان بەغداد و هەولێر.  بۆیە گرنگە عێراق  زۆر بەجدی و خێرایی هەوڵی زیادکردنی سەرچاوەکانی تری داهات بدات و هەنگاوی کردەیی بنێت بە ئاراستەی وزەی نوێ بووە وە. خۆشبەختانە جوگرافیای عێراق و هەرێم زۆر گونجاوە بۆ بەرهەمهێنانی وزەی نوێ بووە وە (خۆر، باو و ئاو).  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) سەرجەمی میدیاکاران و کادرە دڵسۆزەکانی حیزب، ھەم حیزبە حوکمڕانەکان و ھەم ھێزە ئۆپۆزیسیۆنەکان، خۆیان بۆ بانگەشەی ھەڵبژاردنی ئەم جارە ئامادەدەکەن. ئەم سوپا تایبەتەی حیزب خەریکە دێتەوە قسەکردن، لە میدیاکاندا دەردەکەوێت، لە ڕۆژنامە و بڵاوکراوەکانی حیزبدا دەنووسێت، لەسەر لاپەرەکانی سۆشیال میدیا و دونیای دیگیتاڵیدا خۆی و حیزبەکەی نمایشدەکات. زۆرینەشیان کۆمەڵێک قسە بە گوێی کۆمەڵگاکەدا ئەدەن مرۆڤ گومان لەوە دەکات تەنانەت خودی ئەو میدیاکار و کادرە حیزبیانە خۆیشیان، باوەریان پێیبێت.    پێموایە زۆرینەی ھەرە زۆری ئەوانەی لەم شانۆگەرییە خراپەی بانگێشەکردنەوە ئاڵاون، ئەو راستییە سادەیە دەزانن کە کۆی ھێزەکانی ناو ئەم حوکمڕانییە، بە تایبەتی پارتە خێزانییە دەسەڵاتدارەکان، ھێزی  بێدونیابینیی و بێبەرنامە و بێخواستی ریفۆرم  و بێھیچ پەیوەستبوونێکی یاسایی و ئەخلاقین بە خەمی گشتیی کۆمەڵگاکەوە. ئەوەی حوکمڕانان دەجوڵێنێت خەمی تەسکی نوخبەویی و خێزانیی و بنەماڵەییە، کە تەوریسی دەسەڵات و تەوریسی پارە و تەوریسی گەندەڵیی و تەوریسی دەستگرتن بەسەر ھەموو وڵاتەکەدا، کرۆکەکەیەتی. ئەوەی لەم سەرەتای بانگێشکردنانەدا تێبینی دەکرێت ھێرشبردنی ھەمەلایەنەی ھەموو ئەو ھێزانەیە بۆسەر یەکتری، بە زمانێک پڕ لە سوکایەتیی و تەشھیری سیاسیی و ئەخلاقیی کە خاڵی سەرەکی تیایدا تاوانبارکردن بە خیانەت و شکاندنی ئەم ھێزە بۆ ئەویتریانە، بە زمانێکی بازاڕیی. نووسەرێکی سەر بە پارتی بەم زمانە لە قسەکردنیدا لەسەر یەکێتی و پارتی دەڵێت ”یەکێتی مریشک“ و ”پارتی ھەڵۆ“یە، و ھەڵۆ ئەتوانێت وەک ”مریشک نزم بفڕێت“ بەڵام مریشک ناتوانێت وەک ”ھەڵۆ بەرز بفڕێت“. نووسەرەکانی سەر بە یەکێتیش بە ھەمان زمان وەڵامی ئەمجۆرە قسانەی نووسەرەکانی پارتی، بە قسەی خراپتر و سووکتر، دەدەنەوە و بە یەکیشەوە و بەھاوبەشیی زمانێک دروستدەکەن کە سوکایەتپێکردن و گاڵتەجاڕی ژێرخانە ئەخلاقییەکەی دەستنیشاندەکات. بێگومان ئەم زمانە ناشیرینە مێژووی ھەیە، بەشێکە لەو گوتارە سیاسییە دوژمنکارانەی کە ئەم ھێزانە لە مێژووی خۆیاندا، بەرھەمیانھێناوە. ئەوەی لە ئێستادا گۆڕاوە خەستکردنەوەی زیاتر و زیاتری ئەم زمانە و بوونی پێگە و ئامرازی زیاتری بڵاوبوونەوەیەتی بەناو کۆمەڵگاکەدا.  بە دیوی ئەودیویشدا زمانی ئیسلامییەکان لە ئارادایە، بە باڵ و مەزھەب و فیرقە جیاوازەکانیانەوە. ئەوەی بەشی ھەرەزۆری ئیسلامییەکان بەیەکەوە کۆدەکاتەوە ئەو ھێرشە بەردەوام و بێناوەرۆکە پڕ لە ھەڵەی فیکریی و مەنھەجییەیە، کە دەیکەنە سەر عەلمانیەت. ”بڕوخێ عەلمانیەت“ دروشمی یەکێک لە بکەرە دینییە ناسراوەکانیانە. لەم ھێرشەدا ئیسلامییەکان ئەو ھەستە لای دەنگدەری کوردستان دروستدەکەن کە خراپی سیستمە حوکمڕانییەکەی کوردستان و خراپییەکانی پارتی و یەکێتی وەک دوو ھێزی حوکمڕان، پەیوەندی بەوەوە ھەیە ئەوان دوو ھێزی عەلمانین. خرپەکارییەکانیان لە عەلمانیبوونیانەوە سەرچاوەدەگرێت. ئەگەر ئەوان عەلمانی نەبوونایە و وەک ھێزە ئیسلامییەکان ئیسلامیی بوونایە، ئەوا کوردستانیان دەکرد بە بەھەشت. بێگومان ئەم دیدگایە نەک تەنھا دیدگایەکی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی ھەڵە و ھەڵخەڵەتێنەرە، نەک تەنھا فۆرشتنی حیکایەتێکی ھەڵە و بێناوەرۆکە بە کۆمەڵگاکە، بەڵکو ھەڵەیەکی ئەخلاقیی گەورەشە بەو مانایەی درۆی سیاسیی و دینییی و لێکدانەوەی ھەڵە و ناڕاستی دۆخەکە، بەناوی ڕەخنەی سیاسیی و کۆمەڵایەتییەوە، بە کۆمەڵگاکە دەفرۆشن. بەمەش ڕێ لە کەمترین ئەگەری دەسکاریکردن و گۆڕانی ڕاستەقینەی دۆخەکە دەگرن و ھەموو ھەوڵێکی ڕاستەقینە بۆ دروستکردنی دۆخێکی جیاوازتر، لەگۆڕ دەنێن. ئیسلامییەکان پەنا بۆ تاکتیکێکی دینیی دیکەش دەبەن کە بەھۆیەوە دەیانەوێت و ھەست و نەستی بەشە دیندارەکەی کۆمەڵگاکە بە جۆرێک بجوڵێنن، بتوانن بەلای خۆیاندا ڕایبکێشن. ئەمەش لەسەر بنەمای نیشاندانی بەرنامە و ستراتیژ و پلانێکی سیاسیی تۆکمە نا کە بتوانێت قەناعەت بە خەڵک بکات ئەو پلانە دۆخی حوکمڕانیەکە دەگۆڕێت، بەڵکو لەسەر گرێدانی پێگە سیاسییەکانی خۆیانەوە بە خودا و پێغەمبەر و کەلەپوری دێرینی ئیسلامەوە وەک دین. ھێزەکانی ئیسلامی سیاسیی وای نیشانئەدەن کە ئەوان درێژکراوە و بەرجەستەکەری ئیرادەی خودا و پێغەمبەرکەی ئیسلامن. بۆیە دەنگدان بەوان تەنھا دەنگدانێکی سیاسیی نییە، بەڵکو واجبێکی دینیشە. دەنگنەدان بەوانیش، دیسانەوە ھەڵوێست و کردەیەکی سیاسیی نییە، بەڵکو دەچێتە قاڵبی کوفر و گومڕایی و بێدینییەوە، کە لە دەنگەدەرەکان لە دوای مردن و لە قیامەتدا تووشی لێپرسینەوەی خودا و پێغەمبەرەکەیان، دەکات. بەشێوەیەکی گشتیی دین لەم ھەڵبژاردنەدا گۆڕاوە بۆ یەکێک لە بابەتە سەرەکییەکانی ھەڵبژاردنەکە. کردنی قسەی سۆزداری دینیی و خۆنمایشکردنی ھێزەکان و کەسەکان وەک ھێز و کەسایەتیی دینیی، ھێرشی توندو ھەمەلایەنیش بۆسەر ھەر دیدگایەک دینیی نەبێت، بەشێکی بەرچاوی دۆخەکەیە. وێناکردنی ڕكابەرەكان وەک کەسانی دوور لە دینەوە ستراتیژێکی سەرەکیی بانگەکەشەکەیە، بۆیە ھەمووان لە ھەوڵی ئەوەدا خۆیان وەک موسڵمان و دینداریی عەیار ٢٤ نیشانبدەن. مەسەلەکە تا ئەو شوێنە ڕۆیشتوە نێچیرەوان بارزانی ڤیدیۆی دەیان ساڵ لەمەوبەری خۆی بڵاوبکاتەوە کە تیایدا وادەردەکەوێت گۆرانی بۆ مەولودی پێغەمبەر دەڵێت. وەک ئەوەی ئەو گۆرانییە رێگایەک بێت نەک تەنھا بۆ کۆکردنەوەی دەنگ بۆ خۆی و بۆ حیزبەکەی، بەڵکو ئەستۆپاکییەکی دینیشی پێببەخشێت کە رزگاریبکات لە بەرپرسیارکردنی بەرامبەر بە دۆخی خراپی حوکمڕانیی لە ھەرێمەکەدا. ئینجا سەردان لە بنکە دینییەکان و بەشداریكردن لە بۆنە دینییە تایبەتەكاندا، رێکخستنی ڤێستیڤاڵ و کۆبوونەوەی دینیی، ھەموویان بەشێکن لە ھەڵمەتی ھەڵبژاردنی ئەمجارە، بە شێوەیەک زۆر زیاتر و گەورەتر لە ھەڵبژاردنەکانی پێشو.   بە مانایەک لە ماناکان ئەم ھەڵبژاردنە دۆخێکی دروستیکردووە ھەمووان ببن بە دیندار و دینداریەکەشیان لە فۆرمێکی شانۆییدا بە ھەمووان نیشانبدەن. ھەمووان دەیانەوێت وەک موسڵمانی مولتەزیم ببینرێن، بەڕادەیەک سەریان بچێت نوێژ و ڕۆژوویان ناچێت. ھەریەکێکیشیان چەندەھا جار عەمرە و حەجیان یان کردوە یان دەیکەن. بۆیە لەیەککاتدا ھەم حاجین و ھەم ئەندام پەرلەمان، ھەم حاجین و ھەم سیاسیی، ھەم حاجین و ھەم سەرۆک و حوکمڕان. ھەموو ئەمانە لە کاتێکدا ھیچ کۆمەڵگایەکی عەقڵانی ئەم شتانەی لە حوکمڕانەکانی ناوێت. گرنگ نییە حوکمڕان دینیی ھەیە یان نیەتی، کام دینی ھەیە یان کامیانی نییە. ئەمانە مەسەلەی شەخسی حوکمڕانەکە خۆیەتی. ئەوەی گرنگە ئەوەیە ئایا ئەو حوکمڕانییە حوکمڕانییەکی دادپەروەر و بەرپرسیارە یان نا؟ ئایا لەباتی ئەوەی حوکمڕان وەک شەخس، یاسا سەروەرە و حوکمدەکات؟ کام یاساش سەروەرە، یاسایەک مرۆڤ وەک بوونەوەرێکی خاوەن ماف و خاوەن ڕێز و خاوەن کەرامەت وێنا و مامەڵەبکات، یان وەک ڕەعیەتێکی سیاسیی و دینیی ترساو؟ ئایا کایەی سیاسەت و حوکمڕانیی کراوەیە بەڕووی ھەموو منداڵان و لاوان و گەنجان و بەتەمەنانی کۆمەڵگاکەدا، یان تاپۆکراوە لەسەر ئەم یان ئەو خێزان و بنەماڵەی سیاسیی و لەسەر منداڵ و منداڵی منداڵەکانیان؟ گرنگ نییە حوکمڕان نوێژ و ڕۆژو دەکات یان نایکات، ئەمانە وەک وترا مەسەلەی شەخسیی و تایبەتی ئەون، ئەوەی گرنگە ئەنجامدانی ئەرکە سەرەکییەکانیەتی حوکمڕانییە وەک حوکمڕانییەکی باش، کە بریتین لە دەستەبەرکردنی دادپەروەریی و ئاسایش و گەشەکردنی کۆمەڵایەتیی، دەستەبەرکردنی ماف و بەپرسیارێتی یەکسان بۆ ھەمووان. مامەڵەکردنی کۆی دانیشتوانی کۆمەڵگاکەیە، بە دیندار و بێدینییەوە، وەک ھاوڵاتی خاوەن ماف و خاوەن بەرپرسیارێتی و خاوەن کەرامەتی، یەکسان.   بە کورتییەکەی، ئەوەی لەم ھەڵبژاردنەدا لەناو عەقڵیەتە سیاسیی و دینییە باڵادەستەکەی ئێستادا غائیبە ئەو عەقڵانیەتە سیاسییە یەکسانخوازەیە، کە باسیدەکەم. نەبوونی ھێزێکە روانینی بۆ دەوڵەت روانینێکی ھاوچەرخ و زانستیانەبێت، ڕوانینی بۆ سیاسەت بەھەمان نەزم ڕوانینێکی ئەمڕۆیی و عەقڵانی بێت، ڕوانینی بۆ حوکمڕانییش ڕوانینێک بێت لەباتی رەعیەتی سیاسیی و دینیی ملکەچ، خەریکی دروستکردن و بەرھەمھێنانی ھاوڵاتی یەکسانی خاوەن ماف و خاوەن کەرامەت و خاوە را و ئیرادەی سەربەخۆ بێت.    

راپۆرتی: درەو   🔻 دەنگ و پێگەی لایەنە سیاسییەکان لە دواین هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی کوردستان (2018)ەو ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی (2021) لەسەر ئاستی سنوری پارێزگای هەڵەبجە (قەزای ناوەند و ناحییەکانی سیروان و هەورامان)؛ 🔹 لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستانی ساڵی (2018) یەکێتی زۆرترین ژمارەی دەنگەکانی بازنەکەی بردووەو (8 هەزار و 839) دەنگی بەڕێژەی (24.46%) بەدەستهێناوە، بەڵام لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی (2021) سەرەڕای گرێدانی هاوپەیمانی لەگەڵ بزووتنەوەی گۆڕان، پلەی دووەمی هەبووەو دەنگەکانی دابەزیوە بۆ (5 هەزار و 228) بەڕێژەی (21.79%). 🔹 یەکگرتووی ئیسلامی لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە ساڵی (2018)دا (7 هەزار و 545)ی دەنگەکانی بەدەستهێنابوو بەڕێژەی (20.88%) لە دوای یەکێتییەوە هاتبوو، بەڵام لە ساڵی (2021)دا پلەی یەکەمی گرتووە و (7 هەزار و 24) دەنگی بەدەستهێناوە بە ڕێژەی (29.28%). پێگەی لایەنە سیاسییەکان لە بازنەی پارێزگای هەڵەبجە لە دوا هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی کوردستان و ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا 1.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان (2018) لە سنوری پارێزگای هەڵەبجە بەگوێرەی داتاکانی بەردەست لەسەر ئاستی سنوری پارێزگای هەڵەبجە (قەزای ناوەند و ناحییەکانی سیروان، هەورامان (خورماڵ و بیارە)) ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە کە لە (خشتەی یەکەم)دا هاتووە، بەجۆرێک؛ -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان پلەی یەکەمی گرتووە و (8 هەزار و 839) دەنگی بەدەستهێناوە، بە ڕێژەی (24.46%). -    (یەکگرتوو و بزوتنەوە)ی ئیسلامی پلەی دوومیان گرتووە و (7 هەزار و 545) دەنگیان بەدەستهێناوە، ، بە ڕێژەی (20.58%). -    کۆمەڵی ئیسلامی (دادگەری) لە پلەی سێیەمدا بووەو (6 هەزار و 422) دەنگی بەدەستهێناوە، بە ڕێژەی (17.77%). -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی چوارەمدا بووەو (5 هەزار و 214) دەنگی بەدەستهێناوە، بە ڕێژەی (14.43%). -    بزوتنەوەی گۆڕان لە پلەی پێنجەمدا بووەو (5 هەزار و 75) دەنگی بەدەستهێناوە، بە ڕێژەی (14.04%). -    نەوەی نوێ پلەی شەشەمی گرتووە و (3 هەزار و 36) دەنگی بەدەستهێناوە، بە ڕێژەی (8.04%).   2.    ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (2021) لە سنوری پارێزگای هەڵەبجە بەگوێرەی داتاکانی بەردەست لەسەر ئاستی سنوری پارێزگای هەڵەبجە (قەزای ناوەند و ناحییەکانی سیروان، هەورامان (خورماڵ و بیارە)) ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە کە لە (خشتەی دووەم)دا هاتووە، بەجۆرێک؛ -    یەکگرتووی ئیسلامی پلەی یەکەمی گرتووە و (7 هەزار و 24) دەنگی بەدەستهێناوە، ، بە ڕێژەی (29.28%). -    هاوپەیمانی کوردستان (یەکێتی و گۆڕان) _تەنها یەکێتی کاندیدی هەبووە_، پلەی دووەمیان گرتووە و (5 هەزار و 228) دەنگیان بەدەستهێناوە، بە ڕێژەی (21.79%). -    کۆمەڵی دادگەری لە پلەی سێیەمدا بووەو (4 هەزار و 858) دەنگی بەدەستهێناوە، بە ڕێژەی (20.25%). -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی چوارەمدا بووەو (3 هەزار و 477) دەنگی بەدەستهێناوە، بە ڕێژەی (14.49%). -    نەوەی نوێ پلەی پێنجەمی گرتووە و (3 هەزار و 396) دەنگی بەدەستهێناوە، بە ڕێژەی (14.16%).     پارێزگای هەڵەبجە لە چواچێوەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان چاوەڕوان دەکرێت پێش کۆتایی ئەمساڵ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەبچێت. لە دوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و بەشێک لە بەندەکانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بە بیانووی نادەستوری بوونیانەوە لەلایەن دادگای باڵای فیدراڵییەوە لە کۆتاییەکانی مانگی حوزەیرانی ساڵی ڕابردوو. لەوکات بەدواوە کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق بە هەماهەنگی لایەنە پەیوەندیدارەکان لە هەوڵی جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگای فیدراڵییە بۆ ڕێکخستنی ڕێوشوێنەکانی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان. لەو چوارچێوەیەشدا ئەمینداریەتی گشتی ئەنجومەنی کۆمسیاران لە چوارچێوەی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق لە (4ی حوزەیرانی 2024) یاسای دابەشکردنی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستانی پەسەند کرد، کە هەرێمی کوردستان دابەشی سەر (4) بازنەی هەڵبژاردن دەکات. لە دەقی بڕیارەکەی ئەنجومەنی کۆمسیاراندا هاتووە، هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بەسەر (4) ناوچە (بازنە)ی هەڵبژاردن ئەوانیش؛ بازنەکانی "هەولێر، دهۆک، سلێمانی و هەڵەبجە"ن. بەپێی بڕیارەکە، پەرلەمانی کوردستان لە (100) کورسی پێکدێت دابەشکراوە، بەم شێوەیە: هەولێر (34 کورسی) نێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، سلێمانی (38 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، و دهۆک ( 25 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی، و بازنەی هەڵەبجە (3 کورسی) بەبێ هیچ کورسییەک بۆ پێکهاتەکان تەرخان کراوە. بەپێی گوتەی گوتەبێژی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق "جومانە غەلای" کە لە (21ی نیسانی 2024)دا ڕایگەیاندووە؛ "کۆی گشتی ژمارەی بنکەکانی دەنگدانی گشتی بریتییە لە (هەزار و 266) بنکە... پارێزگای هەڵەبجە (27) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت. وێستگەکانی دەنگدان لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان بریتییە لە (6 هەزار و 298) وێستگە... (136) وێستگەی دەنگدانیش لە پارێزگای هەڵەبجە دەبێت". بەگوێرەی ئامارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، (2 ملیۆن و 888 هەزار و 162) کەس لە هەرێمی کوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان مافی دەنگدانیان هەیە، لەو ژمارەیەدا کۆی گشتی ژمارەی دەنگدەرانی پارێزگای هەڵەبجەش بریتییە لە (62 هەزار و 584) دەنگدەر، بەشێوەیەک (59 هەزار و 5) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (3 هەزار و 579) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە.

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت لە كۆی 100 كورسی پەرلەمانی داهاتووی كوردستان 30 كورسییان لەلایەن ژنانەوە پڕدەكرێتەوە، (بەهای كورسی) بنەڕەتی دابەشبوونی كورسییەكانە بەسەر لیستەكاندا، بۆ دەرهێنانی بەهای كورسی لە هەر بازنەیەك، تەنیا دەنگی كورسییە گشتییەكان ئەژمار دەكرێت نەك دەنگی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان، كاندیدەكان بەگوێرەی ژمارەی ئەو كورسییانەی كە لیستەكانیان لە هەڵبژاردن دەیبەنەوە، ناویان ریزبەند دەكرێت لە زۆرترینەوە بۆ كەمترین دەنگ و بەمشێوەیە كورسییەكان پڕ دەكەنەوە، ئەگەر بە هەر هۆكارێك كورسی پەرلەمان چۆڵ بوو، لە لیستی كراوەدا دەدرێت بە كاندیدێك لە هەمان قەوارەی سیاسی كە كورسییەكەی چۆڵ بووە، بەڵام ئەگەر كاندیدی تاكەكەسیی كورسییەكەی چۆڵ بوو دەكرێت كورسییەكەی بدرێت بە كاندیدی لیستی كراوەكان (واتا كاندیدی حزبەكان). وردەكاری چۆنیەتی دابەشكردنی كورسییەكانی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەسەر لیستە براوەكانی هەڵبژاردن و كاندیدەكانیان لەم راپۆرتەدا.  ئەمە جێبەجێ دەكرێت  كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق، سیستەمی (دابەشكردن و جێگۆڕكێی ئەندامانی پەرلەمانی كوردستان- ژمارە 9ی ساڵی 2024)ی بڵاوكردەوە.  ئەم سیستەمە رۆژی 9ی ئەم مانگە (ئەیلول) پەسەندكراوەو چوەتە بواری جێبەجێكردنەوە، بۆ هەڵبژاردنی 20ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵی (خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان) كاری پێدەكرێت.  دابەشبوونی كورسییەكان لەم سیستەمە نوێیەدا، كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق سەرلەنوێ كورسییەكانی پەرلەمانی كوردستان (100 كورسی) دابەشكردووەتەوە، بەمشێوەیە:  •    كورسی گشتیی: 95 كورسی •    كورسی تەرخانكراو بۆ پێكهاتەكان: 5 كورسی بەمشێوەیە دابەشبووە: -    3 كورسی بۆ پێكهاتەی مەسیحی -    2 كورسی بۆ پێكهاتەی توركمان دابەشبوونی كورسیی گشتیی و پێكهاتەكان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا بەمشێوەیە: ژن لە پەرلەمانی داهاتوودا بەگوێرەی خشتەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان، لەكۆی  (100) كورسی پەرلەمانی داهاتووی كوردستان، دەبێت لانی كەم (30) كورسییان ژنان پڕی بكەنەوە، بەمشێوەیە:  •    لەكۆی 34 كورسی تەرخانكراو بۆ بازنەی هەولێر، دەبێت لانی كەم (10) كورسییان بۆ ژنان بڕوات. •    لەكۆی (38) كورسی بازنەی سلێمانی، دەبێت لانی كەم (11) كورسی بۆ ژنان بڕوات.  •    لە كۆی (25) كورسی بازنەی دهۆك، دەبێت لانی كەم (8) كورسی بۆ ژنان بڕوات. •    لەكۆی (3) كورسی بازنەی هەڵەبجە، دەبێت لانی كەم (1) كورسی بۆ ژنان بڕوات. كورسییەكان چۆن حساب دەكرێن ؟ بەگوێرەی سیستەمەكەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان، بۆ كورسییە گشتییەكان، دوای بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن دەرهێنانی ژمارەی كورسی هەر لیستێك (كراوە یان تاكەكەسیی)، بەگوێرەی ئەم هەنگاوانە دەبێت: •    كۆكردنەوەی تێكڕای دەنگی دروستی هەموو لیستەكان (كراوە یان تاكەكەسیی)، لەچوارچێوەی یەك بازنەی هەڵبژاردن، كە ركابەرێتی تێدا دەكەن. •    رێكخستنەوەی ریزبەندی لیستە كراوەو تاكەكەسییەكان لە بازنەی هەڵبژاردنەكەدا بەگوێرەی تێكڕای ئەو دەنگانەی بەدەستیان هێناوە، لە زۆرەوە بۆ كەم.  •    تێكڕای ئەو دەنگە دروستانەی كە لیستە كراوەو تاكەكەسییەكان بەدەستیان هێناوە، دابەشدەكرێت بەسەر ژمارەی كورسییە گشتییەكان لەو بازنەیەدا، بەمەبەستی دەرهێنانی بەهای هەر كورسییەك. •    كورسییەكان لە هەر بازنەیەك دابەشدەكرێن بەسەر لیستەكاندا، لەرێگەی دابەشكردنی كۆی گشتی دەنگی هەر لیستێك بەسەر بەهای هەر كورسییەكدا لەو بازنەیە.  •    ئەگەر لیستێك ئەوەندە كورسی بەدەستهێنا كە هاوتای ژمارەی كاندیدەكانی بوو، ئەوا وەكو لیستی براوە ئەژمار دەكرێت و هیچ پرۆسەیەكی تری دابەشكردنی كورسییەكان نایگرێتەوە.  •    دوای پرۆسەی دابەشكردنی كورسی بەسەر لیستەكاندا بەگوێرەی بەهای كورسیی، ئەو كورسییانەی دەمێننەوە بە كورسی بەتاڵ ئەژمار دەكرێن و دابەشدەكرێن بەسەر ئەو لیستانەی كە پاشماوەی دەنگەكانیان كەمترە لە بەهای كورسی (جا ئیتر كورسی بردبێت یان نا)و گەورەترین دەنگی ماوە-یان هەیە، كورسی بەتاڵی یەكەم دەدرێت بەو لیستەی زۆرترین دەنگی ماوەی هەیە، كورسی بەتاڵی دووەم دەدرێت دووەم لیست لەڕووی زۆری دەنگی ماوە، ئیتر بەمشێوەیە كورسییەكانی تریش دابەشدەكرێن.  •    ئەگەر كورسییەكی بەتاڵ یاخود زیاتر مایەوەو دوو لیست یان زیاتر لە ژمارەی دەنگی ماوە-دا یەكسان بوون، ئەوكاتە كۆمسیۆن تیروپشك دەكات بۆ دیاریكردنی بۆ دیاریكردنی ئەو لیستەی كە كورسییە بەتاڵەكە دەبات، ئەمەش بە ئامادەبوونی لیستەكان خۆیان یان ئەوانەی نوێنەرایەتییان دەكەن.  ئەمانە ئەو هەنگاوانە بوون كە كۆمسیۆن دیاریكردوون بۆ چۆنیەتی یەكلاكردنەوەی دەنگ و كورسی هەر لایەنێك لە چوارچێوەی بازنەكانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستاندا، ئەوەی تێبینی دەكرێت ئەوەیە، لە دیاریكردنی بەهای كورسی لە هەر بازنەیەكدا، تەنیا دەنگە (دروست)ەكان ئەژمار دەكرێت نەك دەنگە (پوچەڵ)ەكان، سەرباری ئەمە بۆ دیاریكردنی بەهای كورسی بازنەكان تەنیا ئەو دەنگە دروستانە ئەژمار دەكرێت كە بۆ كورسییە گشتییەكان رۆیشتوون، واتا دەنگی كورسی "كۆتا" پێكهاتەكان بۆ دەرهێنانی بەهای كورسی پشتی پێ نابەسترێت. نمونەیەك  بەكورتی هاوكێشەی دەرهێنانی دەنگی لیستەكان دوای هەڵبژاردن، لە هەر بازنەیەك بەمشێوەیە دەبێت: تێكڕای دەنگی دروستی هەموو لیستە بەشداربووەكان (جگە لە دەنگی كورسی كۆتای پێكهاتەكان) ÷ ژمارەی كورسی گشتی لە بازنەی هەڵبژاردن= بەهای كورسی بۆ نمونە ئەگەر تێكڕای دەنگی دروستی هەموو لیستە بەشداربووەكانی هەڵبژاردن لە بازنەی سلێمانی بە (370 هەزار) دەنگ ئەژمار بكرێت، ئەوا ئەم ژمارەیە دابەشدەكرێت بەسەر 36 كورسیدا كە ژمارەی كورسییە گشتییەكانە لەسنوری ئەم بازنەیە، بەمەش ئەنجامەكەی بەمشێوەیە دەبێت:  370000 ÷ 36 = 10277 واتا بە گریمانەكراوی بەهای هەر كورسییەك لە بازنەی سلێمانی (10 هەزارو 277) دەنگ دەبێت دوای دەرهێنانی بەهای كورسی، ئەوكاتە دەست بە پرۆسەی دیاریكردنی ژمارەی كورسی هەر لایەنێك لە بازنەكان دەكرێت. ئەگەر بەهەمان شێوە بازنەی سلێمانی وەكو نمونە وەربگرین، لەدواین هەڵبژاردندا كە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق بوو لە ئۆكتۆبەری 2021، یەكێتیی نیشتمانی لە سنوری بازنەی (118 هەزارو 586) دەنگی بەدەستهێناوە، ئەگەر بەهای هەر كورسییەك لەم بازنەیە بەشێوەی پێشبینیكردن بە (10 هەزارو 277) دەنگ دیاری بكەین، ئەوا هاوكێشەكە بەمشێوەیە دەبێت:  118586 دەنگی یەكێتیی ÷ 10277 بەهای كورسی لە بازنەی سلێمانی = 11 كورسی، لەپاڵ ئەمەدا یەكێتیی ژمارەیەك دەنگی دەمێنێتەوە كە دەبێت بە (دەنگی ماوە)و دەچێتە ركابەریكردن بۆ بردنی كورسییە بەتاڵەكانی ئەم بازنەیە دوای دابەشكاریی بەپێی بەهای كورسی.  (تێبینی: یەكێتیی لەدواین هەڵبژارندا براوەی یەكەم بووە لەم بازنەیە، بۆیە بە گریمانەیی ژمارەی دەنگەكانی لەدواین هەڵبژاردن وەرگیراوەو ئەنجامی هاوكێشەكە پێشبینی كردن نییە، بەڵكو جێبەجێكردنی سیستەمی دابەشبوونی كورسییەكانە بەپێی ئەوەی كۆمسیۆن دایناوە تەنیا وەكو نمونەیەك). كورسییەكان چۆن بەسەر كاندیدەكاندا دابەشدەكرێت؟ چۆنیەتی دابەشكردنی كورسییەكانی پەرلەمانی كوردستان بەسەر كاندیدەكاندا، دابەشدەبێت بەسەر سێ بەشدا كە ئەمانەن:  •    چۆنیەتی دابەشكردنی كورسییە گشتییەكان بەسەر كاندیدی لیستە كراوەكاندا •    چۆنیەتی دابەشكردنی كورسی "كۆتا"ی ژنان •    چۆنیەتی دابەشكردنی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان سیستەمەكەی كۆمسیۆن بەگوێرەی ئەم هەنگاوانە، كورسییە گشتییەكانی پەرلەمانی كوردستان بەسەر كاندیدی لیستە كراوەكاندا دابەشدەكات:  •    ناوی كاندیدەكان لەناو لیستی كراوەدا، سەرلەنوێ لەسەر بنەمای دەنگەكانیان لە زۆرەوە بۆ كەم رێزبەند دەكرێتەوە.  •    بەگوێرەی ئەو بڕگەی سەرەوە، ئەو كورسییانەی كە هەر لیستێك بەدەستی هێناوە دابەش دەكرێت بەسەر كاندیدەكانیدا.  •    ئەگەر كاندیدێك یان زیاتر لە لیستێكی هەڵبژاردندا دەنگەكانیان یەكسان بوو، لەچوارچێوەی ناوچەی هەڵبژاردنەكەدا لە ریزبەندی كۆتاییدا بوون، ئەوا كۆمسیۆن بە ئامادەبوونی خۆیان یاخود نوێنەرەكانیان، تیروپشك بۆ ئەو دوو كاندیدە دەكات بۆ دیاریكردنی براوەی كورسییەكە.  دابەشبوونی كورسی "كۆتا"ی ژنان بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، بەگوێرەی سیستەمی كۆمسیۆن، بەم هەنگاوانە دەبێت:  •    بەگوێرەی ئەم سیستەمە، لە هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن، رێژەی 30%ی كورسییەكان بۆ ژنان زامن كراوە. •    ئەگەر لە هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن بەگوێرەی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن كۆتای ژنان بەدی هاتبوو، پرۆسەی گۆڕین ئەنجام نادرێت (مەبەست لە گۆڕینی دورخستنەوەی كاندیدی براوەی پیاوانە لە بازنەكانی هەڵبژاردن و دانانی ژنانە لە شوێنەكانیان بەمەبەستی پڕكردنەوەی رێژەی 30%ی كورسییەكانی هەر بازنەیەك بە ژنان). •    خۆ ئەگەر بەگوێرەی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن، كۆتای ژنان بەدی نەهاتبوو، كاندیدێك یان زیاتر لە كاندیدە پیاوە براوەكان لە هەمان لیستی براوە لادەبرێت و ژنێك یان زیاتر لە هەمان لیست لە شوێنەكەی دادەنرێت كە لە هەموو ژنەكانی تری لیستەكە دەنگی زیاتری هێنابوو، بەمشێوەیە: -    بۆ دیاریكردنی پشكی هەر لیستێك لە كۆتای ژنان، ئەو كورسییانەی كە هەر لیستێك بەدەستیهێناوە دابەش دەكرێت بەسەر (3)دا. -    ئەگەر رێژەی 30%ی كۆتای ژنان بەدی نەهات، ئەوا كورسییەك بۆ ژنان تەرخاندەكرێت لە كورسی ئەو لیستانەی كە دوو كورسییان بەدەستهێناوە، ئەمەش بەگوێرەی ژمارەی دەنگی لیستەكان لە كەمەوە بۆ زۆرو كاندیدی براوەی كورسی دووەمی ئەم لیستانە دەگۆڕدرێت بە ژنان.  -    خۆ ئەگەر هەموو هەنگاوەكانی پێشتر ژمارەی دیاریكراوی كورسی ژنانی بەدی نەهێنا، ئەوا كورسی ژنان لەو لیستە كراوانە دیاری دەكرێت كە تەنیا یەك كورسییان بەدەستهێناوە، لە كەمترینەوە بۆ زۆرترین بەگوێرەی دەنگی لیستەكە. -    ئەو ژنانەی كە بە دەنگی خۆیان لە بازنەیەكی هەڵبژاردندا لە لیستی كراوە یاخود تاكەكەسیی سەركەوتوون، لەچوارچێوەی كورسی تەرخانكراوی كۆتای ژنان ئەژمار دەكرێن. -    بەڵام كورسی كۆتای پێكهاتەكان سیستەمی كۆتای ژنان نایگرێتەوە. كورسی كۆتای پێكهاتەكان چۆن دابەشدەكرێت؟ كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان، هاوشێوەی كورسییە گشتییەكان و كورسی كۆتای ژنان، سیستەمێكی تایبەتیشی بۆ چۆنیەتی دابەشكردنی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان دیاریكردووە.  لە كۆی (100) كورسی پەرلەمانی كوردستان، (5) كورسی وەكو "كۆتا" بۆ پێكهاتەی (مەسیحی و توركمان) دیاریكراوە، ئەم پێنج كورسییەك (2) كورسی بەر هەولێرو (2) كورسی بەر سلێمانی و (1) كورسی بەر دهۆك كەوتووە، بەمشێوەیە:  •    هەولێر: 1 كورسی توركمان + 1 كورسی مەسیحی •    سلێمانی: 1 كورسی توركمان+ 1 كورسی مەسیحی •    دهۆك: 1 كورسی مەسیحی كورسی "كۆتا"ی مەسیحی و توركمان لە بازنەكانی هەڵبژاردن، بەمشێوازە دابەشدەكرێن و مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرێت:  •    ئەگەر هاتوو هەر یەكێك لەو كاندیدانەی كە سەربە پێكهاتەكان بوو، كورسییە گشتییەكانی بردەوە، ئەمە كاریگەریی لەسەر كورسی تەرخانكراو بۆ ئەو پێكهاتانە نابێت (واتا خەڵكی سەربە پێكهاتەكان كورسی گشتیی ببەن، لەسەر حسابی كۆتا ئەژمار ناكرێن).  •    ناوی كاندید بۆ كورسی پێكهاتە لە هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن كە كورسی پێكهاتەكانی بۆ تەرخانكراوە، بەگوێرەی ئەو دەنگەی كە بەدەستیهێناوە لە زۆرەوە بۆ كەم ریزبەند دەكرێتەوە.  •    براوەی كورسی پێكهاتە ئەو كەسە دەبێت كە زۆرترین دەنگی بازنە یاخود ناوچەی هەڵبژاردنی بەدەستهێناوە.  •    ئەگەر كاندیدێك یان زیاتری پێكهاتەكان ژمارەی دەنگەكانیان یەكسان بوو، ئەوا بە ئامادەبوونی خۆیان یاخود نوێنەرەكانیان، بۆ دیاریكردنی براوەی كورسییەكە، كۆمسیۆن تیروپشك لە نێوانیاندا دەكات.  كورسییە بەتاڵەكان چۆن پڕدەكرێنەوە ؟ كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان، لەچوارچێوەی ماددەیەكداو بە (4) بڕگە رێوشوێنی پڕكردنەوەی كورسییە بەتاڵەكانی بەمشێوەیە دیاریكردووە:  •    ئەگەر بە هەر هۆكارێك، لەچوارچێوەی لیستی كراوەدا كورسییەك چۆڵ بوو، ئەوا ئەو كاندیدە دۆڕاوەی كە لە هەمان قەوارە زۆرترین دەنگی هێناوە شوێنەكەی پڕدەكاتەوە (حزب یان رێكخراوی سیاسی). •    ئەگەر بە هەر هۆكارێك، لەچوارچێوەی لیستی تاكەكەسیدا (ئەو لیستەی كە لە یەك كاندید پێكدێت) كورسییەك چۆڵ بوو، ئەوا كورسییەكە دەدرێت بە كاندیدی لە لیستێكی كراوە (مەبەست لە لیستی حزب و هاوپەیمانێتییەكانە) یاخود تاكەكەسیی كە زۆرترین دەنگی ماوە-ی هەیە دوای جێبەجێكردنی دەقی ماددەی (3/یەكەم/و) لەسەری، جا ئیتر كورسی هێنابێت یاخود نا.  ماددەی 3/یەكەم/و كە لەم بڕگەیەدا ئاماژەی بۆ كراوە دەڵێ:" دوای پرۆسەی دابەشكردنی كورسی بەسەر لیستەكاندا بەگوێرەی بەهای كورسیی، ئەو كورسییانەی دەمێننەوە بە كورسی بەتاڵ ئەژمار دەكرێن و دابەشدەكرێن بەسەر ئەو لیستانەی كە پاشماوەی دەنگەكانیان كەمترە لە بەهای كورسی (جا ئیتر كورسی بردبێت یان نا)و گەورەترین دەنگی ماوە-یان هەیە، كورسی بەتاڵی یەكەم دەدرێت بەو لیستەی زۆرترین دەنگی ماوەی هەیە، كورسی بەتاڵی دووەم دەدرێت دووەم لیست لەڕووی زۆری دەنگی ماوە، ئیتر بەمشێوەیە كورسییەكانی تریش دابەشدەكرێن". •    ئەگەر بە هەر هۆكارێك كورسییەك چۆڵ بوو كە كورسی كۆتای پێكهاتەكان بوو، ئەوا كورسییەكە دەدرێت بە كاندیدی دوای خۆی لەڕووی ژمارەی دەنگەوە، لە هەمان پێكهاتە. •    ئەگەر كورسی كۆتای چۆڵ بوو هی ژنان بوو، مەرج نییە ئەو كەسەی دەخرێتە شوێنەكەی هەر دەبێت ژن بێت، مەگەر لەكاتێكدا چۆڵبوونەكە كاریگەریی لەسەر رێژەی نوێنەرایەتیی ژن هەبێت.  

راپۆرتی: فەرمان سادق رەنگە دۆزینەوەی لاشەی ورچێک لە سنوری کوێستانی پڕژێی سەر بە قەزای چۆمان، تازەترین تاوانی ژینگەیی بێت لە کوردستاندا. پۆلیسی دارستان و ژینگە، دەستەی ژینگە، رێکخراوە لۆکاڵی و نێودەوڵەتییەکان بەدوای بکوژەکەیدا دەگەڕێن و دەیانەوێت سکاڵا لەسەر ئەنجامدەرەکە تۆمار بکەن. بەڵام دەستدرێژی بۆ سەر ژینگەی دارستانەکان، گیاندارە کێوییەکان و کۆی سیستمی ژینگەیی، پرسێکی رۆژانەیە کە بووەتە هەڕەشە لەسەر سروشتی کوردستان. جگە لەم ورچە، پێشتریش لە مانگی ئایاری رابردووی ئەمساڵ، کۆمەڵێک نەورەس لە دەریاچەی دووکان مردار بوونەوە، ئەگەرچی لیژنەی لێکۆڵینەوە پێکهێنرا لە هۆکاری مرداربوونەوەکەی بەڵام تاوەکو ئێستا ئەنجامی لیژنەکە رانەگەیەنراوە. لە کوردستاندا، لەگەڵ ئەوەی یاسای پاراستنی ژینگە و چەندان رێنمایی هەن بۆ پاراستن و چاککردنی ژینگە، هەروەها هێزی جێبەجێکاری وەک پۆلیس و پێشمەرگەی ژینگەش هەن، بەڵام نەک نەیانتوانیوە تاوانە ژینگەییەکان بنەبڕ بکەن یان کەم بکەنەوە، بەڵکو هیچ لایەکیان ئاگاداری کار و چالاکیی ئەوی تر نین و لینکی پەیوەندی لەنێوانیاندا نییە. لێکۆڵینەوە لە کوژرانی ورچەکە بەردەوامە بەگوێرەی راید فواد زراری، بەڕێوەبەری راگەیاندن و وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی گشتی پۆلیسی دارستان و ژینگە لە هەولێر، هێشتا لێکۆڵینەوە لە سەر کوشتنی ورچەکەی سۆران بەردەوامە. ئەوەی لێکۆڵینەوەکەی قورس کردووە ئەوەیە کە ورچەکە لە ناوچەی پارێزراوی هەڵگورد-سەکران کوژراوە، کە لە بنەڕەتدا ئەم ناوچەیە یەکێکە لە سێ ناوچە پارێزراوەکەی کوردستان لەپاڵ قۆپی قەراغ و زوورگەزراو، بەڵام وەک پێویست خزمەت ناکرێن و دەستدرێژییان دەکرێتە سەر. فواد زراری باسی ئەوە دەکات کە ئەم ناوچانە، لە رووی جوگرافییەوە سەختن، هێج ئامێرێکی چاودێری وەک کامێرای لێ نییە تاوەکو سەرەداوێک لەسەر ڕووداوەکە دەست بکەوێت. لەم بارەیەوە دەڵێت، "لەگەڵ ئەوەشدا ئێمە وەک پۆلیسی ژینگە خاڵی پێویستی چاودێریمان لەم ناوچانە کەمە، ئەویش بەهۆی بەهۆی کەمی میلاک و کەرەستەی پێویست. ئەمە پڕۆسەی لێکۆڵینەوەکەی قورس کردووە، بەڵام بەردەوامە. نەک هەر ئێمە، دەستەی ژینگە، رێکخراوە لۆکاڵییە ژینگەییەکان و نێودەوڵەتییەکانیش لەسەر خەتن، بەڵام تاوەکو ئێستا هیچ کەسێک دەستگیر نەکراوە". کوژرانی ئەو ورچە، یەکەم حاڵەت نییە، پێشتریش پڵینگێک لە چیای بەمۆ کوژرا، لە دهۆکیش بەهەمان شێوە. ئەم بەرپرسەی بەڕێوەبەرایەتی راگەیاندن و وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی گشتی پۆلیسی دارستان و ژینگە لە هەولێر، پێی وایە دەبێت لە ئەم تاوانە ژینگەییانە ڕێگەی میدیاوە گەورەتر بکرێن، چونکە پەیوەندییان بە ژینگە و سروشت هەیە، سروشتی کوردستانیش لە سەرووی هەموو شتێکەوەیە. مقەدەم مەحمود حەمەد، بەرپرسی جوڵانەوەی هێزی هەولێر لە فەرماندەیی ژینگە کە ئێستا ناوەکەی گۆڕاوە بۆ فەرماندەیی کارۆخ، دەڵێت؛ هەر بەرپرسێک ڕاو بکات، سەرەتا دەمانگرتن، بەڵام بۆ دروست نەبوونی کێشە لە یەکەی (٨٠) ڕێنماییمان بۆ هاتووە کە بەرپرسان نەگرین، بەڵکو ناوەکەیان و ژمارەی ئۆتۆمبێلەکانیان وەردەگرین و ڕەوانەی سەرووی خۆمان دەکەین و ئەوان ڕێکار بەرامبەر ئەو بەرپرسانە دەگرنەبەر. "بەرپرسی باڵا هەبووە رێکاری توندیان لە دژ گیراوەتە بەر، بەڵام ئەمە چەند ساڵێک پێش ئێستا بووە". مقەدەم مەحمود وای وت. لەسەر مرداربوونەوەی نەورەسەکانی دەریاچەی دووکان، ئەگەرچی وەزارەتی کشتوکاڵ لیژنەی لێکۆڵینەوەی پێکهێنا و بڕیاربوو لە تاقیگەی ڤێتێرنەری پشکنین بۆ هۆکاری مرداربوونەوەیان بکرێت، بەڵام تاوەکو ئێستا ئەنجامەکەی بۆ ڕای گشتی ئاشکرا نەکراوە، ئەگەرچی وەزارەتی کشتوکاڵی عێراق لە ٢٢ـی ئایاری رابردوو، واتە دوای هەفتەیەک لە مرداربوونەوەیان رایگەیاند کە بەهۆی ئەنفلۆنزای باڵندە مردار بوونەتەوە. دارستانەکانی کوردستان لەسەر نیوە کەمیان کردووە بەگوێرەی زانیارییەکان رووبەری دارستانی سروشتیی لە ٥٠ ساڵی رابردوودا سەرووی پێنج ملیۆن دۆنم بووە، بەڵام بەپێی داتایەکی دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان لە ساڵی ٢٠٢٠، رووبەرەکە کەمێک لە ٢ ملیۆن و نیو دۆنم زیاترە، یانی لەسەر نیوە کەمی کردووە. بەپێی ئاماری بەڕێوەبەرایەتی رەزگەری و دارستان و پاوانی سەر بە وەزارەتی کشتوکاڵ کە لە رێگەی مانگە دەستکردەکانەوە دەستکەوتووە، رووبەری دارستان بە نزیکەی دوو ملیۆن و ٣٢٧ هەزار دۆنم خەملێنراوە. ئامارەکان هەر چۆنێک بن، ئەوە لای هەمووان ئاشکرایە کە لە ٢٠١٠ـەوە تاوەکو ئیستا زۆرترین دەستدرێژی کراوەتە سەر ژینگە، لەم ماوەیەدا بەپێی راپۆرتێکی رێکخراوی بیمە کە ساڵی ٢٠٢٢ بڵاوکراوەتەوە، سەرووی ملیۆنێک دۆنم دارستان و پاوان سووتاون. زۆرترین حاڵەتەکانی سووتانیش لەنێوان ساڵانی ٢٠١٩ \٢٠٢٠ \ ٢٠٢١ بووە. هەر بەپێی بەدواداچوونێکی وەزارەتی کشتوکاڵ رێژەی ٣٠%ـی هۆکاری سووتانی دارستانەکان بەهۆی بۆردومان و تۆپبارانی تورکیا و ئێران بووە. بۆ پاراستنی دارستانەکان و نەبڕینەوەی دارەکان و نەکردنیان بە ڕەژوو، بەڕێوەبەرایەتی گشتی پۆلیسی دارستان و ژینگە پێشنیار دەکات باج و گومرک لە سەر هاوردەکردنی ڕەژوو هەڵبگیرێت، ئەویش لەپێناو نەهێشتنی کانە خەڵووز و دەست نەبردن بۆ دارستانەکانی کوردستان لەپێناو رەژوودا. راید فواد زراری، وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتییەکە دەڵێت، "وەزیری کشتوکاڵ بەدەم داواکارییەکەیانەوە چووە و باجی کەم کردووەتەوە، بەڵام ئێمە دەمانەوێت نەک هەر نەمێنێت، بەڵکو هانی بازرگانانیش بدرێت رەژوو بێنن بۆ ئەوەی واز لە داربڕینەوە بهێنن". بۆ وەرگرتنی دوا ئامار و زانیاری لەسەر رووبەری دارستان لە کوردستان، ئامادەکاری ئەم ڕاپۆرتە چەند جارێک پەیوەندی بە هەڵکەوت عەبو، بەڕێوەبەری گشتی دارستان و پاوان و باخداری لە وەزارەتی کشتوکاڵ کرد، تەنانەت لە ڕێگەی واتسئاپەوە پرسیارەکانیشی بۆ نارد، هەروەها وتەبێژی وەزارەتیشی لێ ئاگادار کردەوە، بەڵام هیچیان وەڵامی پرسیارەکانیان نەدایەوە.     ٩٥%ـی تاوانە ژینگەییەکان لەلایەن بەرپرسانەوە ئەنجامدەدرێت لەگەڵ ئەوەی ئامارەکان قەبارەی مەترسی سەرپێچی و تاوانە ژینگەییەکان دەردەخەن، وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی گشتی پۆلیسی دارستان و ژینگە دەڵێت، "سەدا ٩٥ی سەرپێچی و تاوانەکان لەلایەن بەرپرسانەوە ئەنجامدەدرێن، بەتایبەتی ڕاوکردنی گیانەوەی کێوی. ئەوەی وایکردووە پاراستنی ژینگە کارێکی زۆر قورس بێت، ئێمە رووبەڕووی مافیای ژینگەیی دەبینەوە، ئەوان ژینگە بە هی خۆیان دەزانن، لەوە تێ ناگەن کە ژینگە هی هەمووانە". دەستدرێژییەکان لە سنوری ڕاوکردن و کوشتنی گیانەوەرە کێوییەکان و بڕینەوەی داردا ناوەستن، بەڵکو سەرچاوەکانی ئاوی ژێر زەویش دەگرنەوە. بە قسەی راید فواد زراری بێت مانگانە دەست بەسەر هەشت بۆ ١٠ ئامێری بیرلێدان دەگیردرێت، ئەوە جگە لەوانەی دەستیان بەسەردا ناگیررێت و بەردەوامن لەسەر دەستدرێژی بۆ سەر ئاوی ژێر زەوی. ڕوونیشی دەکاتەوە کە بیر لێدان زۆر پێشوەچوونی بەخۆیەوە بینیوە و ئێستا ئامێری پێشکەوتوو هێنراوە کە بە کارەبا کار دەکات و دەنگیشی نایەت، لەناو ماڵەکە بیر لێدەدرێت هەر نایبینی، بۆیە "دەست بەسەراگرتنی ئەم ئامێرانە زۆر زەحمەتە". دەربارەی باخە تایبەتەکانیش دەڵێت "مەسەلەی مەزرەعەکان بووەتە ئەمری واقیع، دوو ساڵ پێش ئێستا پێشنیارمان بۆ وەزارەتی ناوخۆ کرد کە بۆ هەر کۆمەڵە مەزرەعەیەک بیرێک لێبدات نەک هەر مەزرەعەیەک بیرێک لێبدات، هێشتا وەڵاممان وەرنەگرتووە". تاوانە ژینگەییەکان مەترسیدارن بەپێی ئاماری دەستەی ژینگە بێت، لە چوار ساڵی ڕابردوودا زیاتر لە ٦ هەزار کەیس لەسەر تاوانی ژینگەیی دراونەتە دادگاکان و زۆرترینیان لە پارێزگای سلێمانی بووە. پڕۆسەی ڕەوانەکردنی سەرپێچییەکان لە دەستەی ژینگە وەهایە کە دوای ئاگادارکردنەوەی دەستە لە بوونی سەرپێچی ژینگەیی و سەلماندنی، سەرەتا بەڵێننامە بە کەسی سەرپێچیکار تۆمار دەکرێت، لە ئەگەری دووبارەبوونەوەی ئەوا کەسی سەرپێچیکار سزا دەدرێت، دوا قۆناغیش دەیدەن بە دادگا. لە چوار ساڵی ڕابردوودا دەستەی ژینگە زیاتر لە ٧ هەزار بەڵێننامەی بە سەرپێچیکاران واژۆ کردووە، لەمەشدا زۆرترینی لە پارێزگای سلێمانی بووە کە زیاتر لە سێ هەزار بەڵێننامە بووە. هەر لەو چوار ساڵەدا ٥٠٠ سەرپێچیکار سزای پێژماردن کراون، لەمەشدا هەر پارێزگای سلێمانی بە زیاتر لە ٢٠٠ کەیس لە پێشەوەی شارەکانی دیکە بووە. هاوکات بەپێی ئاماری بەڕێوەبەرایەتی گشتی پۆلیسی دارستان و ژینگە بێت، پارساڵ زیاتر لە ٢٣٠ حاڵەتی ئاگر کەوتنەوە هەبووە کە بەهۆیەوە سەرووی ٢٣ هەزار ڕەز و باغ، دارستان و پاوان و پوش و پەڵاش سووتاون کە کۆی گشتییان دەکاتە سەرووی ٧١ هەزار دۆنم زەوییە. لە پرسی بیرلێدانی نایاساییدا، دەست بەسەر زیاتر لە ٦٠٠ پارچە کەرەستەی بیرلێداندا گیراوە.     کەس ئاگای لە کەس نییە! جگە لە دەستەی ژینگەو پۆلیسی دارستان، پێشمەرگەی ژینگە و بەڕێوەبەرایەتی گشتی دارستان و پاوان لە وەزارەتی کشتوکاڵیش هەن، بەڵام وەک وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی گشتی پۆلیسی دارستان و ژینگە و بەپرسی جوڵانەوە لە فەرماندەیی پێشمەرگەی ژینگە جەختی لێدەکەنەوە، کەسیان ئاگاداری کاری ئەوی تر نییە و هیچ کۆبوونەوەیەک لەنێوانیان ئەنجام نادرێت، ئەمەش پێچەوانەی ڕای دەستەی ژینگەیە. فواد زراری، وتەبێژی پۆلیسی دارستان و ژینگە دەڵێت؛ هیچ لینکێک لەنێوانمان نییە و ئاگاداری ئیشی یەکتریش نین. "ئەوان ئیشی خۆیان دەکەن و ئێمەش هەروا، هەندێکجار دەستەی ژینگە رێنمایی دەردەکات دوای سێ مانگ دەگاتە لای ئێمە و پرسیشمان پێناکەن لە دەرکردنی ڕێنمایی". فواد زراری وادەڵێت، دەشپرسێ کە عەیبە نییە ئەگەر پرس بکەن بۆ ئەوەی هاوبەش بین لە دەرکردنی رێنماییەکان تاوەکو بتوانین جێبەجێیان بکەین، عەیب ئەوەیە یاسا و رێنمایی جێبەجێ نەکرێن. فواد زراری لەسەر ئەم پرسە زیاتر دوا و دەڵێت، " باوەڕ بکە بە دوو ساڵ جارێکیش یەک نابینین، ئەمەش کاریگەری لەسەر پێشێلکارییە ژینگەییەکان دروستکردووە، بۆیە باشترە دەستەیەکی باڵا یان ژووری ئۆپەراسیۆن لەسەر ئاستی پارێزگاکان دادەمەزرێنین". مقەدەم مەحمود حەمەد، بەرپرسی جوڵانەوە هێزی هەولێری فەرماندەیی پێشمەرگەی ژینگە دەڵێت؛ ئێمە ڕێنمایی لە یەکەی (٨٠)ـی هێزی پێشمەرگە (یەکەیەکی پێشمەرگەیە و سەر بە پارتی دیموکراتی کوردستانە) وەردەگرین. "هیچ پەیوەندییەکمان لەگەڵ دەستەی ژینگە نییە و لەگەڵ هیچ رێکخراوێکی ژینگەییش پەیوەندییمان نییە و هیچ خولێکی ژینگەپارێزیشمان نەبینیوە، بەڵام ئێمە رێنمایی خۆمان هەیە و دەزانین ئیشی خۆمان چۆن ئەنجامدەدەین". ئەو وا دەڵێت. بەپێی یاسای پاراستن و چاککردنی ژینگەی کوردستان، ئەنجومەنی باڵای ژینگە هەیە و لایەنە پەیوەندارەکانیش نوێنەرایەتییان لەو ئەنجومەنە باڵایە ئەندامە. بەگوێرەی بەڕێوه‌به‌ری دڵنیایی جۆری له‌ ده‌سته‌ی پاراستن و چاككردنی ژینگه‌  لوقمان شێروانی، ئەنجومەنەکە دوو مانگ جارێک کۆدەبێتەوەو تاوتوێی پلانە گشتییەکان دەکات، کۆبوونەوەکانیش بێگومان کاریگەری خۆیان هەبووە، بەڵام ڕێژەییە و هەندێک شتیش هەیە بووەتە ئەمری واقیع کە پێویستی بە کات و پلان و سێکتەری دارایی هەیە بۆ کەمکردنەوەی کاریگەرییەکان. "کەم تا زۆر جۆرێک لە پەیوەندیمان هەیە، هەردوو وەزارەتی ناوخۆ و کشتوکاڵ ئەندامیان هەیە لە ئەنجومەنی باڵا، ئەگەر ڕێنماییەک پێویستی بە کارێکی مەیدانی هەبوو ئەوا ئەوان کارەکە ئەنجامدەدەن". لوقمان شێروانی وای وت، باسی لەوەشکرد کە هیچ ڕێگرییەک نییە لەوەی کاری هاوبەش بەیەکەوە ئەنجام بدەین، بەڵام هەر دامەزراوەیەک لە حکومەت ئەرکێکی پێ ڕاسپێردراوە. بەڵام مەهدی هەمزە، پسپۆر لە نووسینەوەی یاسای ژینگەیی، پێیوایە کە ئەنجومەنەکە لەگەڵ ئەوەی کۆبوونەوەی خۆی ئەنجامدەدات، بەڵام نەیتوانیوە بە رێژەیەکی زۆر بە ئەرکەکانی خۆی هەڵسێت، ئەمەش پەیوەندی بە سنوورداری رۆڵی ژینگە هەیە لە کوردستان. لای خۆیەوە راوێژ مەحوی، چالاکوان و شارەزای یاسای ژینگەیی ڕای وایە کە پەرتەوازەییەک لە پاراستنی ژینگەدا هەیە، ئەویش بەهۆی بوونی ژمارەیەک فەرمانگەی جیاواز کە ئاگاداری کاری یەکتری نین. لەم بارەیەوە دەڵێت، "ئەگەر لەژێر یەک چەتر یەکبخرێن، تەکانێکی زیاتر بە پرسە ژینگەییەکان دەدرێت و پاراستنی ژینگە دەبرێتە ئاستێکی باڵاتر و کاریگەرتر، بەڵام ئەوەی ڕاستی بێت، هێشتا ژینگە نەبووەتە ئەولەویەت لەلای حکومەتی هەرێم، کۆمەڵێک فەرمانگە هەن بۆ ئەوەی داهاتێکیان لێ دەستکەوێت و وەڵامی نەتەوە یەکگرتووەکان و رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان بدەنەوەو بڵێن، ئەها ئێمەش گرنگی بە پرسی ژینگە دەدەین، سەلمێنەری ئەم قسەیە ئەوەیە کە دەستەی ژینگە سێ ئامێری پێوانەی هەوایان هەیە کەچی فەرمانبەریان نییە کاری پێ بکات". راوێژ مەحوی زیاتر دەدوێت و دەڵێت، "بەڵگەم بە ڤیدیۆ هەیە کە ٧٠٠ دار لە شوێنێک بڕاوەنەتەوە و بۆ پۆلیسم ناردووە، لە جیاتی ئیشی لەسەر بکات کەچی دەڵێن؛ ئێرە سنووری ئێمە نییە!". یاسا و ڕێنماییە بەرکارەکان ناتوانن ژینگە بپارێزن بەپێی یاسای پاراستنی ژینگەی ساڵی ٢٠٠٨ و، یاسای دەستەی ژینگەی ساڵی ٢٠١٠، دەستەی ژینگە زیاتر دەسەڵاتی چاودێری هەیە، ئەمەش بە قسەی شارەزایانی یاسایی یەکێکە لە هۆکانی لاوازی دەستە لە پاراستنی ژینگە.  لوقمان شێروانی، بەڕێوه‌به‌ری دڵنیایی جۆری له‌ ده‌سته‌ی پاراستن و چاككردنی ژینگه‌، دان بەوەدا دەنێت کە هەردوو یاساکە پێویستیان بە هەموارە بەتایبەت لە پرسی دەسەڵاتەکان، بەو پێیەی گۆڕانکاری زۆر ڕوویانداوە. لەم بارەیەشەوە دەڵێت، "هەوڵ هەبوو بۆ هەموارکردنەوەی هەردوو یاسای ژمارەی (٨)ـی ساڵی ٢٠٠٨ و ژمارە (٣)ـی ساڵی ٢٠١٠، من خۆم ئەندامی لیژنەی هەموارکردنەوە بووم و هەردوو یاساکەش تێکەڵکێش کران و دەستنووسەکە نێردرا بۆ ئەنجومەنی وەزیران، بەڵام بە داخەوە پەرلەمان تەمەنی کۆتایی هات و نەتوانراوە هەموارەکە جێبەجێ بکرێت. "خاڵی گرنگ ئەوەیە کە دەستەی ژینگە تاک لایەن بێت لە پرسی کوالیتی و زۆرینەی پڕۆژەکان ڕەزامەندی لە دەستەی ژینگە وەرگرن، هەروەها بەڕێوەبەری شارەکان پلەیان بەرز بکرێتەوە بۆ بەڕێوەبەری گشتی بۆ ئەوەی دەسەڵاتی زیاتریان هەبێت"، شێروانی وای وت. بە بڕوای دکتۆر مەهدی هەمزە، یاساکە لە هەندێک شوێندا پێویستی بە هەموار هەیە، بەڵام کێشەکە لە جێبەجێکردنی خودی یاساکەدایە. ئەو دەڵێت، "تا ئێستا دەستەی ژینگە بە تەواوەتی نەیتوانیوە رووبەڕووی ئەو پڕۆژانە بوەستێتەوە کە ژینگە تێکدەدەن، بۆیە پێویستی بە پشتگیری هەیە لەلایەن حکومەتی هەرێم، پێویستی بە چاودێری زیاترە لەلایەن پەرلەمانەوە، هەروەها پێویستی بە فەرمانبەری زیاتر هەیە بۆ پڕۆسەی چاودێری و پشکنین و بەدواداچوون". ئاماژەش بۆ ئەوە دەکات کە دەستەی ژینگە بە هیچ شێوەیەک لە داهاتی سندوقی ژینگە سوودمەند نەبووە و دەسەڵاتی خەرجکردنی نییە. راوێژ مەحوی، رای وایە یاساکە بۆ ئێستا ناتوانێت ژینگە بپارێزێت، چونکە لەگەڵ پێشکەوتنەکاندا هاوتەریب نییە و هەموار نەکراوەتەوە. "ساڵانە دەستەی ژینگە کۆمەڵێک رێنمایی دەردەکات، بەڵام رێنماییەکان بە شێوەیەکی سیستەماتیکی و ستانداردی جیهانیی کارەکان ڕێکناخەن و بەرێوەیان نابەن، ئەو سزایانەی لە یاساکەدا هاتوون ناتوانن ببنە رێگر لەبەردەم تاوانە گەورەکانی ناو ژینگە، بۆیە ئەمە کاریگەری خراپی دروستکردووە بەسەر ژینگە و دەرفەتیشی رەخساندووە بۆ ئەوانەی تاوانی ژینگەیی ئەنجامدەدەن، چونکە سزای تاوانەکانیان شتێکی ئەوتۆ نییە کە لەو تاوانە بسڵەمێتەوە". راوێژ مەحوی وای وت. هەروەها  باس لەوەش دەکات کە کاتێک کەسێک کۆمەڵێک داری بە تەمەن دەبڕێتەوە، دەزانێت ئەگەر دەستگیرکرا سزاکەی چاندنەوەی ١٠ دارە لە جێگەی دارێک، دەشزانێت قازانجی لە بڕینەوەی دارەکە چەندە، بۆیە سزاکە نابێتە رێگر لەوەی دار نەبڕێتەوە، بەڵام ئەگەر هاتوو لەگەڵ چاندنەوەی ١٠ دار، سزایەکی قورسی داراییش بدرێت ئەوا جارێکی دیکە بوێری بڕینەوەی دار ناکات، ئەمە بۆ راوکردنیش راستە. مەحوی لە قسەکانی بەردەوام دەبێت و دەڵێت، "یاساکە ناتوانێت رووپۆشی هەموو تاوانە ژینگەییەکان بکات، هەروەها ئەو سزایانەی کە هەن، خاڵێکی دیکە ئەوەیە کە دەستەی ژینگە کە چاودێرە بەسەر پێشێلکارییە ژینگەییەکان، وەک رێکخراوێکی کۆمەڵگەی مەدەنی وایە کە ئەویش چاودێرە، جیاوازییەکە ئەوەیە کە ئەوان سەر بە حکومەتن، ئێمە رێکخراوی کۆمەڵگەی مەدەنین". نەبوونی دادگایەکی تایبەتمەند یەکێکە لە هۆکانی بەردەوامی تاوانە ژینگەییەکان ئەگەرچی لە (٢٠١٥)ەوە داواکراوە دادگایەکی تایبەتمەند یان دادوەرێکی تایبەتمەند بە کەیسەکانی ژینگە دامەزرێن، بەڵام تاوەکو ئێستا وەڵامی ئەو داوایەی دەستەی ژینگە نەدراوەتەوە. بە قسەی لایەنە پەیوەندارەکان، نەبوونی دادگایەکی تایبەتمەند یان دادوەری تایبەتمەند لەناو دادگاکان کاریگەری نەرێنی بەسەر کەیسەکانی سەرپێچی و تاوانە ژینگەییەکان دروستکردووەو، پێیانوایە زۆرجار ئەو سزایانەی بڕیاریان لەسەر دەدرێت پڕ بە پێستی تاوانەکە نین. لوقمان شیروانی، لەم بارەیەوە دەڵێت، "بەداخەوە هێشتا داواکارییەکەمان نەچووەتە بواری جێبەجێکردنەوە، بۆیە بوونیان وادەکات پارێزگاری زیاتر لە ژینگە بکرێت. دادوەرەکان دەسەڵاتیان هەیە تاوەکو ٢٥٠ ملیۆن سزای سەرپێچیکار بدەن، ئەمەش کاریگەری باشی هەبووە". بەڵام فواد زراری دەڵێت؛ یاسای بەهێزمان هەن، بەڵام گەورەترین کێشەی ئێمەیە ئەوەیە کە دادوەری تایبەتمەندمان بە ژینگە نییە، ئەمەشە وایکردووە زۆرجار تۆمەتبارە ژینگەییەکان بە یاسای مەدەنی سزا بدرێن، بۆیە ئەو کەلێنە یاساییە گەورەترین گرفتی بۆ دروست کردووین. "کارێکی ئاسان نییە کە داربڕێک دەستگیر دەکرێت، بەڵام بەهۆی نەبوونی دادوەری تایبەتمەند بە ژینگە، دەبینین بە سزایەکی کەم لێی دەردەچن". فواد وای وت. ئەو داربڕەکان بەسەر دوو جۆردا دابەش دەکات، ئەوانەی خەڵکی گوندەکانن کە تەنیا لق و پۆپی دارەکان دەبڕن، ئەوانەشی دارەکە لە بنەوە دەبڕێتەوە کە ئەوان بازرگانی چاوچنۆکن، ئەوانەن مەترسیان لەسەر ژینگە دروستکردووەو بەردەوامیش دەستگیر دەکرێن و دەدرێنە دادگا. بە بڕوای مەهدی هەمزە، ئەمە گرفتی دروستکردووە لەبەردەم کەیس و تاوانە ژینگەییەکان و ئەو پڕۆژانەی کەوا ژینگە پیس دەکەن. لەهەمان کاتدا جەخت لەوە دەکاتەوە کە هێشتا پرسی ژینگە لای حکومەتی هەرێم ئەولەویەت نییە، ئەمەش یەکێکە لە گرفتەکان لەوەی هەماهەنگی نییە لە نێوان وەزارەتە پەیوەندارەکانی پەیوەست بە پرسی ژینگە. * ئەم راپۆرتە لەچوارچێوەی پرۆژەی رۆنامەوانی ژینگەیی عێراق بەرهەمهاتووە كە ئينتەر نیوز پاڵپشتی دەكات   خاکەکە تینوویەتی؛ وشکایەتیی زەوی لە ڕۆژئاوای هەولێر

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت پزیشكیان بەرلەوەی بگاتە هەرێمی كوردستان لە بەغدادەوە بە زمانی كوردی پەیامێكی دۆستانەی نارد، ئەو دەچێتە هەولێرو بە سلێمانیدا دەگەڕێتەوە بۆ تاران، پارتی و یەكێتیی لەسەروبەندی هەڵبژارندان، هەردووكیان چاویان لە رۆڵ و كاریگەریی ئێرانە لەسەر هەڵبژاردن و دەرەنجامەكانی هەڵبژاردنی 20ی ئۆكتۆبەری داهاتوو. هێڵی ئاسنی شەلامچە- بەسرە، پارە گلدراوەكانی ئێران لە عێراق و كەیسی حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان تەوەری سەرەكی سەردانی سەرۆكی ئێران دەبن بۆ عێراق و هەرێم، پەیوەندی ئێران و عێراق لەسەردەمی مەسعود پزیشكیان لەم راپۆرتەدا.  پزیشكیان لەسەر رێبازەكەی رەئیسی! مەسعود پزیشكیان سەرۆك كۆماری ئێران گەیشتە بەغداد، لەدوای دەستبەكاربوونییەوە لە پۆستی سەرۆكایەتیی، یەكەمجارە سەردانی دەرەوەی وڵات دەكات. ئەوەی عێراقی وەكو یەكەم وێستگەی سەردانەكانی بۆ دەرەوەی هەڵبژاردووە، چەند خوێندنەوەیەكی جیاوازی بۆ دەكرێت، یەكێك لە خوێندنەوەكان درێژەدانە بە سیاسەتەكانی سەرۆكی كۆچكردوو ئیبراهیم رەئیسی، چونكە بەر لە كەوتنە خوارەوەی فڕۆكەكەی (19ی ئایاری 2004)، رەئیسی بەنیازبوو سەردانی عێراق بكات و بۆ یەكەمجاریش بچێتە هەولێر. سەرباری ئەوەی پزیشكیان سەربە رەوتی ریفۆرمخوازانی ئێرانەوە، بەڵام پێدەچێت سیاسەتە دەرەكییەكانی جیاواز بێت لە حەسەن رۆحانی سەرۆكی پێشتر، كە ئەویش بە هەمان شێوە لەلایەن ریفۆرمخوازانەوە پشتیوانی دەكرا (2013- 2021)، حكومەتی رۆحانی لە پەیوەندییە دەرەكییەكانیدا ئەولەویەتی دابوو بە پەیوەندییەكان لەگەڵ وڵاتانی خۆرئاوا، بەدیاریكراویش ئەوروپا، ئەمەش لەسەر حسابی پەیوەندییە ناوچەییەكانی ئێران، بەتایبەتی پەیوەندییەكانی لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی.  لەبەرامبەردا، سەرۆكی كۆچكردووە ئیبراهیم رەئیسی كە سەربە رەوتی پارێزگاران بوو (2021- 2024) ئاڕاستەی سیاسەتی دەرەوەی بەرەو وڵاتانی دراوسێ بوو، لەمەشدا توانی پەیوەندییەكانی ئێران لەگەڵ سعودیە ئاسایی بكاتەوەو لەگەڵ وڵاتانی تری كەنداوی عەرەبی و ئوردن پەیوەندییەكانی بەهێز بكات، لەگەڵ عێراقیش پەیوەندییەكانی فراوانتر بكات، ئەمەش لەكاتێكدا بوو پەیوەندییەكانی ئێران لەگەڵ خۆرئاوا ئاڵۆزبوونێكی بەرچاوی بەخۆوە دەبینی.  پزیشكیان لەوەدا كە عێراقی وەكو یەكەم وێستگەی سەردانی خۆی بۆ دەرەوە هەڵبژاردووە، دەیەوێت بچێتەوە سەر رێبازی سیاسەتە دەرەكییەكانی سەرۆكی كۆچكردوو ئیبراهیم رەئیسی، واتا دەیەوێت زیاتر روو لە وڵاتانی ناوچەكە بكات، ئەمەش لە سەروەختێكدا كە پەیوەندییەكانی ئێران لەگەڵ خۆرئاوا تا دێت ئاڵۆزتر دەبێت و تاران رووبەڕووی شەپۆلێك سزای تر دەبێتەوە. لەم كاتەدا ناوچەكەو عێراق بایەخێكی ستراتیژی گەورەتر بۆ سیاسەتی دەرەوەی ئێران دروست دەكەن، بەمەبەستی پارێزگاریكردن لە هەژمون و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانی تاران.  هەروەك نابێ ئەوەش نادیدە بگیرێت كە عێراق دەرگای ئێرانە بەڕووی وڵاتانی عەرەبیداو ئەم ساڵانەی دوایی رۆڵی گەورەی بینیوە لە بەهێزكردنی دیالۆگی عەرەبی- ئێرانیدا، بەتایبەتیش دیالۆگی نێوان تاران و ریاز لە ساڵانی 2021 بۆ 2022، كە بەغداد میوانداری پێنج گەڕی دانوستانی نهێنی لەنێوان هەردوو وڵات كردو ئەمە هۆكار بوو بۆ راگەیاندنی ئاگربەست لە یەمەن بە نێوەندگیری نەتەوە یەكگرتووەكان و، دواتریش ئاسایكردنەوەی پەیوەندییەكان لەنێوان ئێران و سعودیە لە ساڵی 2023 بە نێوەندگیری چین.  هەروەك عێراق رۆڵی هەبووە لە گفتوگۆی نێوان ئێران و ئوردن و لە بەغداد، میوانداری سێ گەڕی دانوستانی نێوان هەردوو وڵاتی كردووە لەماوەی ساڵانی 2020 بۆ 2022، لەپاڵ ئەمەدا بەغداد پلانی هەبووە بۆ لێكنزیككردنەوەی ئێران و میسرو توانیویەتی هەردوو وڵات تا ئاستی گۆڕینەوەی نامە لەگەڵ یەكتر نزیك بكاتەوە، بەڵام نەیتوانیوە بیانگەیەنێتە قۆناغی دانیشتنی رووبەڕوو، هەوڵەكانی بەغداد دوای دەستبەكاربوونی سودانی لە پۆستی سەرۆك وەزیران (ئۆكتۆبەری 2022) راوەستاوە، سایتی (ئەمواج میدیا)ی ئێرانی بەمدواییە لەزاری سەرچاوەیەكەوە لە نوسینگەی سەرۆك وەزیرانی عێراق باسی لەوەكرد، كۆتایی مانگی رابردوو لە سەردانەكەیدا بۆ میسر، سودانی باسی لە دەستپێكردانەوەی دانوستانەكانی قاهیرەو تاران كردووەو میسرییەكان وەڵامی ئەرێنییان داوەتەوە، بۆیە بەدور نازانرێت پزیشكیان لەگەڵ سودانیدا باسی لە دەستپێكردنەوەی دانوستانی ئێران لەگەڵ میسرو ئوردندا كردبێت.  پەیوەندییەكانی عێراق و ئێران وەكو دراوسێیەك، عێراق لە چەندین بواری وەكو ئابوری و ئەمنیدا، بایەخی ستراتیژی بۆ كۆماری ئیسلامی ئێران هەیە، بەگشتی وەكو میدیاكانی ئێران باسی دەكەن، پزیشكیان بۆ چوار تەوەری سەرەكیی سەردانی عێراقی كردووە كە ئەمانەن:  هێڵی ئاسنی بەسرە- شەلامچە پزیشكیان ئەمڕۆ كاتێك گەیشتە بەغداد، داوای ئەوەی كرد هاوشێوەی وڵاتانی یەكێتیی ئەوروپا سنور لەنێوان وڵاتانی ئیسلامیدا هەڵبگیرێت. ئەوەی پەیوەندی بە سنورەوە هەیە، پرۆژەی هێڵی ئاسنی (بەسرە- شەلامچە)یە، كە پرۆژەیەكی ستراتیژیی ئێرانەو لە ساڵی 2003وە لەلایەن كۆماری ئیسلامییەوە بووە بە ئەولەویەت. سەرباری ئەوەی لەدوای كەوتنی رژێمی سەددامەوە لەماوەی 20 ساڵی رابردوودا زۆرینەی ئەو حكومەتانەی لە عێراق دەستبەكاربوون هاوپەیمانی تاران بوون، بەڵام هیچ یەكێك لەو حكومەتانە پشتیوانییان لە جێبەجێكردنی ئەم پرۆژە ستراتیژییەی ئێران نەكردووە.  پرۆژەی هێڵی ئاسنەكە لەسەردەمی حكومەتی مستەفا كازمی (2020-2022) بایەخێكی جددی پێ درا، تا ئەو رادەی هەردوو وڵات رێككەوتنێكیان ئیمزاكردو پلانی كردەییان دانا بۆ جێبەجێكردنی پرۆژەكە، بەڵام بە لادانی كازمی پرۆژەكەش راوەستاو تائێستا كاری تێدا نەكراوە، سەرچاوەكان لە وەزارەتی گواستنەوەی عێراقەوە باسلەوە دەكەن "حكومەتی سودانی تەنیا وەكو هێڵێك بۆ گواستنەوەی سەرنشین تەماشای هێڵی ئاسنی شەلامچە- بەسرە دەكات"، ئەمە ئەگەر راست بێت، پرۆژە ستراتیژییەكەی ئێران لە بایەخە ئابوری و بازرگانییەكەی دادەماڵێت و وا دەكات هەرگیز نەكەوێتە بواری جێبەجێكردنەوەی.    بۆیە پێشبینی دەكرێت یەكێك لە تەوەرە سەرەكییەكانی گفتوگۆی پزیشكیان لەگەڵ محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بابەتی تەواوكردنی ئەم پرۆژەیە بووبێت، بەتایبەتیش لەكاتێكدا نیسانی 2023 هەردوو وڵات رێككەوتنیان كرد بۆ دەستپێكردنەوەی هەوڵەكانی پرۆژەی بەستنەوەی شاری شەلامچەی ئێران بە شاری بەسرەی عێراقەوەو لەبری ئەمە حكومەتی سودانی ئەمساڵ پرۆژەی دروستكردنی "هێڵی گەشە"ی ئیمزا كردووە كە پرۆژەیەكی هێڵی شەمەندەفەرو بۆری نەوت و غازەو لەرێگەی عێراق و توركیاوە، ئەوروپا بە وڵاتانی كەنداوی عەرەبییەوە دەبەستێتەوە.  سەردانكردنی بەسرە، یەكێك لە وێستگەكانی هاتنی سەرۆكی ئێران بۆ عێراق، دەیەوێت لە بەسرە ژمارەیەك لەو پرۆژانە ببینێت كە كۆمپانیا ئێرانییەكان جێبەجێی دەكەن.  پارەی هەناردەی ئێران! یەكێكی تر لەو بابەتە گرنگانەی كە پێشبینی كراوە لە سەردانەكەیدا بۆ عێراق، سەرۆكی ئێران باس و گفتوگۆی لەبارەوە كردبێت، باشكردنی دۆخی دەستڕاگەیشتنی ئێرانە بە پارەی داهاتی هەناردەی خۆی بۆ عێراق، كە بەهۆی سزاكانی ئەمریكاوە كێشەی بۆ دروستبووەو عێراق ماوەیەكی دورو درێژە ناتوانێت بەشێوەی راستەوخۆ پارەی هاوردەكردنی كارەباو غاز بە ئێران بدات.  لەسەردەمی حكومەتی مستەفا كازمیی سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراقدا پلانێك دانرا بۆ دۆزینەوەی رێگای جێگرەوە بەمەبەستی خۆدزینەوە لە سزاكانی ئەمریكاو گەڕاندنەوەی پارەكانی ئێران، ناوەڕاستی 2022 باس لەوە كرا عێراق قەرزەكانی بە ئێران داوەتەوەو تەنانەت هاوكار بووە بۆ پاكتاوكردنی بڕی نزیكەی (800 ملیۆن) یۆر قەرزی ئێران بۆ توركمانستان، سەرباری ئەمە دەوترا عێراق بڕی نزیكەی (1 ملیارو 200 ملیۆن) دۆلاری پارەی ئێرانی لە بانكی بازرگانی عێراق بەكارهێناوە بۆ كڕینی كاڵا بۆ ئێران، بەڵام ئەم پرۆسەی خۆدەربازكردنە لە سزاكانی ئەمریكا لەگەڵ دەستبەكاربوونی سودانی لە پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراق راوەستا، بەمەش سەرلەنوێ قەرزەكانی ئێران لەسەر عێراق كەڵەكە بووەوە، پێشبینی دەكرێت پزیشكیان ئەم پرسەی لەگەڵ سودانی كردبێتەوە.  هێزەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان تەوەرێكی تری جێ بایەخی ئێران لە دۆخی ئەمڕۆی عێراقدا، پرسی چارەسەركردنی هێزە ئۆپۆزسیۆنەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەناو هەرێمی كوردستان. بەر لە سەردانەكەی پزیشكیان بۆ عێراق، هێزە ئەمنییەكانی یەكێتیی دەستیانكرد بە گواستنەوەی كوردەكانی رۆژهەڵات لە كەمپی (زڕگوێز)ەوە بۆ كەمپی نوێی (سورداش).  19ی ئازاری 2023، عەلی شەمخانی ئەمینداری گشتی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی پێشووی عێراق سەردانی بەغدادی كرد، لەگەڵ قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی عێراق رێككەوتنی ئەمنیی پاراستنی سنورەكانی ئیمزا كرد، ئەم رێككەوتنە ناوی لێنرا "كۆنوسی ئەمنیی"، ئامانجی سەرەكی رێككەوتنەكە پاككردنەوەی سنوری هەرێمی كوردستان‌و ئێران بوو لە هێزەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان، بەشێكی تری رێككەوتنەكە جەخت لەسەر چەككردن‌و گواستنەوەی هێزەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان بوو لەناو هەرێمی كوردستان بۆ ناو چەند كەمپێكی نوێ.  پارتی و یەكێتیی لەرێگەی نوێنەرە ئەمنییەكانی خۆیانەوە (رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆی هەرێم و هیوا ئەحمەد سەرۆكی دەزگای ئاسایشی گشتی هەرێم) هەرزوو پابەندبوونی خۆیان بە رێككەوتنە ئەمنییەكەی نێوان تاران و بەغداد نیشاندا. لەچوارچێوەی ئەم رێككەوتنەدا، هێزی پێشمەرگەی حزبەكانی رۆژهەڵات سەرەتا لە ناوچە سنورییەكان دورخرانەوە، دواترو بەمدواییانە دەست بە كۆنترۆڵكردنی كەمپەكانیان كرا.  (كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان- كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران- كۆمەڵەی حزبی كۆمۆنیستی ئێران) لە كەمپەكانی (زڕگوێز- بانەگەورە- زڕگوێزەڵان) لە نزیك سلێمانی جێگیربوون، گواسترانەوە بۆ كەمپی نوێی (سورداش). بۆ حزبی دیموكراتی كوردستان ئێرانیش كە پێشتر لە قەڵای كۆیە جێگیربوون، بە جۆرێكی تر رێككەوتنە ئەمنییەكەیان لەسەر جێبەجێ كراوە،  (درەو) زانیویەتی، بەرپرسانی حزبی دیموكرات لەگەڵ (قاسم ئەعرەجی) راوێژكاری ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی عێراق رێككەوتنی كردووە لەسەر ئەوەی خانەوادەكانیان لە كۆیە، لە شوێنی خۆیان و لە ناوچەكانی (ئازادی و ئامریە)و چەند شوێنێكی تر بمێننەوە، بۆیە ئەم شوێنانە لەلایەن هێزە ئەمنییەكانی یەكێتییەوە پەرژیزنیان بۆ كراوەو بوون بە كەمپ بۆ خانەوادەكانی دیموكرات. سەرباری ئەوەی ئیدارەی كەیسی حزبەكانی رۆژهەڵات زیاتر لای دەزگای هەواڵگری كۆماری ئیسلامی (ئیتلاعات)ە، بەڵام پێشبینی دەكرێت لەسەردانەكەیدا بۆ بەغدادو هەولێر، پزیشكیان جەخت لەسەر ئەوە بكات پرسی چەكداماڵینی هێزەكانی رۆژهەڵات گشتگیرو بەردەوامی پێبدرێت، بەجۆرێك حزبەكانی رۆژهەڵات لە داهاتوودا هیچ مەترسییەك بۆسەر ئەمنیەتی ئێران دروست نەكەن.  محەمەد كازم ئال سادق باڵیۆزی ئێران لە بەغداد، پێشتر لەبارەی بەرەوپێشچوونی رێككەوتنی ئەمنیی نێوان ئێران و عێراق باسی لەوەكرد" ئێمە وەكو ئێران كوردە جوداخوازەكانمان سەرپشك كردووە لەوەی بگوازنەوە بۆ ئۆردوگاكانی پەنابەران و چیتر كردەوەی تیرۆرستیی دژ بە كۆماری ئیسلامی ئەنجام نەدەن، ئەوانەشیان كە دەستیان بە خوێن سور نەبووە، ئەگەر بیانەوێت دەتوانن بگەڕێنەوە بۆ ئێران، هەندێكی تریشیان ئەگەر بیانەوێت دەتوانن بۆ وڵاتانی تر كۆچ بكەن و ئێمە پشتیوانیان دەكەین بۆ ئەوەی لە عێراق بچنە دەرەوە". دوو رۆژ بەر لە هاتنی پزیشكیان بۆ عێراق، میدیاكانی ئێران ئاشكرایان كرد (بیهزاد خوسرەوی) ئەندامی حزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران لەلایەن هێزە ئەمنییەكانی سلێمانییەوە رادەستی كۆماری ئیسلامی كراوەتەوە، بەڵام دواتر خوسرەوی ڤیدیۆیەكی بڵاوكردەوەو رایگەیاند ئەو خۆی گەڕاوەتەوە بۆ ئێران، بەرپرسانی حزبی دیموكرات هێشتا ئەم قسەیە رەتدەكەنەوەو یەكێتیی نیشتمانی كوردستان تۆمەتبار دەكەن بە رادەستكردنەوەی ئەندامەكەیان.  فشاری ئێران بۆ چەككردن و سەرلەنوێ كەمپنشینكردنەوەی حزبەكانی رۆژهەڵات ساڵی 2022 دەستی پێكردەوە، ئەوەش دوای ئەو شەپۆلە ناڕەزایەتییە بێ پێشینەی كە بەهۆی كوژرانی كچە كوردێكەوە بەناوی "ژینا ئەمینی" سەرتاسەری ئێرانی گرتەوە، ئەوكات بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی هەرێمی كوردستانیان تۆمەتبار دەكرد بەوەی رێگە بە دزەكردنی چەك دەدات بۆ شارەكانی ئێران و بەوتەی ئەوان ئەو چەكانە لەلایەن خەڵكانی خۆپیشاندەرەوە دژی هێزە ئەمنییەكان بەكارهێنراوە، حكومەتی هەرێم ئەم تۆمەتانەی رەتكردەوە، بەڵام ئێران گوێی نەگرت و دەستی كردەوە بە هێرشی موشەكیی و درۆن بۆسەر بارەگای حزبەكانی رۆژهەڵات لە كۆیەو زڕگوێز. بەرەنجامی فشارە سەربازی و دیپلۆماسییەكانی ئێران، ئیمزاكردنی رێككەوتنە ئەمنییەكەی ئازاری 2023 بوو.  قەبارەی ئابوری و 14 یاداشتی لێكتێگەیشتن قەبارەی بازرگانی عێراق لەگەڵ ئێران ساڵانە دەگاتە نزیكەی (10 ملیار) دۆلار. سەرباری بایەخی گەورەی پرسی (هێڵی ئاسنی شەلامچە- بەسرە)و (پارە بلۆككراوەكانی ئێران لە عێراق)و (كەیسی حزبە ئۆپۆزسیۆنەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان)، پزیشكیان لەم سەردانەیدا 14 یاداشتی هاریكاری لەگەڵ عێراق ئیمزا كرد كە ئەمانەن:  •    یاداشتی لێكتێگەیشتنی هاوبەش لە بواری هاوكاری راهێنان.  •    یاداشتی لێكتێگەیشتن لە بواری وەرزش و لاوان •    یاداشتی لێكتتێگەیشتن لە بواری ئاڵوگۆڕی رۆشنبیری و هونەرو كەلەپور. •    یاداشتی لێكتێگەیشتن لە بواری هاوكاری پەروەردەیی.  •    یاداشتی لێكتێگەیشتن لە بواری میدیایی •    یاداشتی تێگەیشتن لە بواری پەیوەندییەكان.  •    یاداشتی لێكتێگەیشتن لەبواری گروپە گەشتیارییە ئاینییەكاندا.  •    یاداشتی لێكتێگەیشتن لە بواری هاوكاریكردنی یەكتر لەناوچەی ئازادی عێراق و ئێراندا.  •    یاداشتی لێكتێگەیشتن لە بواری كشتوكاڵ و سەرچاوە سروشتییەكان.  •    یاداشتی لێكتێگەیشتن لە بواری پۆستە.  •    یاداشتی لێكتێگەیشتن لە بواری چاودێری كۆمەڵایەتیی.  •    یاداشتی لێكتێگەیشتن لە بواری راهێنانی پیشەیی و تەكنیكی.  •    یاداشتی لێكتێگەیشتن لە بواری پەرەپێدانی هێزی كاری لێهاتوو.  •    یاداشتی لێكتێگەیشتن لە بواری چالاكی ژورە بازرگانییەكان.  پزیشكیان لە كوردستان   پزیشكیان دوای سەردانكردنی نەجەف و كەربەلا كە دوو شاری پیرۆزی شیعەكانن و مەزارگە ئاینییەكانیاندا تێدایە، دەچێتە بەسرەو لەوێشەوە بۆ هەولێر، دوای هەولێر دەچێتە سلێمانی و لەوێوە دەگەڕێتەوە بۆ تاران و كۆتایی بە سەردانەكەی دەهێنێت.  پزیشكیان كە دایكی كوردەو لە شاری مهاباد لەدایكبووە، زمانی كوردی بە باشی دەزانێت و لە بانگەشەی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا سودی لێ بینی بۆ راكێشانی دەنگی خەڵك لە رۆژهەڵاتی كوردستان، ئەمڕۆ هەر لە بەغدادو بەر لەوەی بگاتە هەولێر بە كوردی قسەی كردو پەیامی دۆستایەتی بۆ هەرێمی كوردستان نارد، رەنگە ئەمە زیاتر بۆ پەرەپێدانی پەیوەندییە ئابورییەكانی ئێران لەگەڵ هەرێمی كوردستان باش بێت، چونكە پەیوەندییە ئەمنییەكان لەگەڵ هەرێمی كوردستان لەلایەن دەزگای ئیتلاعاتەوە ئیدارە دەدرێت و سەرۆك كۆمار دەسەڵاتی بەسەردا نییە.  سەرەتای ئایاری ئەمساڵ لەكاتێكدا كە پارتی و یەكێتیی لە ناكۆكی قوڵدا بوون سەبارەت بە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم (هاوكات جێگری سەرۆكی پارتییە) كە ماوەی سێ ساڵ بوو سەردانی كۆماری ئیسلامی نەكردبوو، خۆی گەیاندە تاران.  ئەمە وەكو سەرەتای قۆناغێكی نوێی ئاسایكردنەوەی پەیوەندییەكانی پارتی و ئێران لێكدرایەوە، لەدوای ئەم سەردانەوە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم بە فەرمی دانی نا بە دادگای باڵای فیدراڵی عێراقداو سكاڵایەكی بۆ بەرزكردەوە، لەسەر بنەمای سكاڵاكە، دادگای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانی دواخست (ئەوكات ئەمە داواكاری سەرەكی پارتی بوو)، هەر لەو رۆژانەدا لەسەر داخوازی پارتی، دەستەی دادوەریی هەڵبژاردنەكان بە بڕیارێك 5 كورسی "كۆتا"ی بۆ پێكهاتەكان گەڕاندەوە (پێشتر دادگای فیدراڵی 11 كورسی كۆتای پێكهاتەكانی هەڵوەشاندبووەوە) ئەمەش داواكارییەكی تری پارتی بوو. تائێستا وردەكاری رێككەوتنی پارتی و نێچیرڤان بارزانی لەگەڵ ئێرانییەكان ئاشكرا نەكراوە، بەتایبەتیش بەهۆی ئەوەی دوو هەفتە دوای سەردانەكەی ئەو بۆ تاران، ئیبراهیم رەئیسی سەرۆكی ئێران هێلیكۆپتەرەكەی كەوتەخوارەوەو گیانی لەدەستدا، ئەم كەیسە ئێرانییەكانی بە دۆخی ناوخۆو هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری نوێوە سەرقاڵ كرد.  بەڵام بەپێی ئەو زانیارییانەی لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە دەست (درەو) كەوتووە، یەكێك لە داواكارییە سەرەكییەكانی پارتی لە كۆماری ئیسلامی ئەوە بووە كە لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستاندا (بڕیارە 20ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ بەڕێوەبچێت) ئێران بێلایەنی خۆی بپارێزێت.  پارتی ترسی هەیە ئەم هەڵبژاردنە، ئێران دەستوەردانی گەورە بكات لەبەرژەوەندی یەكێتیی نیشتمانی، بەجۆرێك دەرەنجامی هەڵبژاردن هەرێمی كوردستان بگەڕێنێتەوە بۆسەردەمی دوو ئیدارەیی. لەبەرامبەردا ئێرانییەكان چاویان لەوەیە، پارتی و ئیدارەی هەولێر هاوشێوەی ئیدارەی سلێمانی بەڕووی كۆماری ئیسلامیدا بكرێتەوە، بەتایبەتی لەڕووی ئابوریی و ئەمنییەوە، ئەمەش لەناوچەیەكدا كە هاوسنورە لەگەڵ سوریاو، توركیاو تەنانەت ئەمریكاش هەژمونی گەورەیان تێدا هەیە.  لەبەرامبەردا، یەكێتیی نیشتمانی كوردستان كە لەدوای هەڵبژاردنی ئۆكتۆبەری 2021ی پەرلەمانی عێراقەوە زیاتر شكاوەتەوە بەلای بەرە هاوپەیمانەكەی ئێراندا لە عێراق، لەسەرو بەندی هەڵبژاردنی كوردستاندا چاوی لەوەیە بەروبومی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئێران بچنێتەوە، بەتایبەتیش كە هەڵبژاردنی ئەمجارە لەلایەن كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراقەوە بەڕێوەدەبرێت و كۆمسیۆنەكە لەژێر هەژمونی لایەنە هاوپەیمانەكانی ئێراندایە لە بەغداد.  رۆژی 27ی ئەیلولی 2023، وەفدێكی ئێران كە بۆ بەشداری لە كۆنگرەی پێنجەمی یەكێتیی سەردانی سلێمانیان كردبوو، چونە (زڕگوێز)و بەناو كەمپی حزبەكانی رۆژهەڵاتدا سوڕانەوەو وێنەیان گرت، وەفدەكە دوو كەس بوون، یەكێكیان (حەسەن دانایی فەڕ)‌و ئەوی تر (ئاغای مسگریان) بوو، كە دوو فەرماندەن لە سوپای قودس، ئەمە نیشاندەری ئاستی هەماهەنگیی نوێی ئەمنیی یەكێتیی بوو لەگەڵ ئێرانییەكان.  وەكو هەریەكە لە كۆچكردوو جەلال تاڵەبانی سكرتێری یەكێتیی و بەمدواییەش مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی لە گێڕانەوەی یادوەرییەكانی خۆیاندا ئاماژەیان بۆ كردووە، لەدوای كشانەوەی هێزەكانی رژێمی پێشووی عێراقەوە لە هەرێمی كوردستان لە ساڵی 1991وە، ئێرانییەكان رۆڵی گەورەیان هەبووە لە هەموو شەڕو ئاشتییەكدا لە هەرێمی كوردستان، بۆیە پێشبینی كراوە چارەنوسی پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتی ئایندەی هەرێم، بەر لە ئەنكەرە، ئەمجارە بە تاراندا تێپەڕ ببێت.  

راپۆرتی: درەو 🔻 رۆژی (8ی ئەیلولی 2024) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی بۆ حەوت مانگی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ 🔹 تا کۆتایی مانگی تەموزی ساڵی (2024)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتی)یەوە  پتر لە (77 ترلیۆن و 475 ملیار) دینار بووە. زۆرتر لە (69 ترلیۆن و 157 ملیار) دیناری بە رێژەی (89.4%) داهاتی نەوت و نزیک لە (8 ترلیۆن و 318 ملیار) دیناری بە رێژەی (10.6%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، نزیکەی (73 ترلیۆن و 849 ملیار) دینار بووە، کە (90.4%)ی بۆ خەرجی بەگەڕخستن و (9.6%) بۆ خەرجی وەبەرهێنان بووە. 🔹 دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (5.1%) داهات لە خەرجی زیاتر بووە و زۆرتر لە (3 ترلیۆن 626 ملیار) دینار داهات سەرڕێژی کردووە. بەڵام لە مانگی (تەموز)دا کورتهێنانی گەورە ڕویداوەو خەرجی بەڕێژەی (35%) زۆرتر بووە لە داهات. 🔹 زیاتر لە (6 ترلیۆن و 86 ملیار) دینار خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە بووە، ئەنجومەنی نوێنەران نزیک لە (334 ملیار) دینارو سەرۆکایەتی کۆمار نزیک لە (33 ملیار و 874 ملیۆن) دینار و ئەنجومەنی وەزیران پتر لە (5 ترلیۆن و 718 ملیار) دینار خەرجیان هەبووە. 🔹 تا کۆتایی مانگی تەموز زیاتر لە (6 ترلیۆن و 570 ملیار) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێمی کوردستان کراوە. داهات و خەرجی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە حەوت مانگی یەکەمی (2024)دا رۆژی (8ی ئەیلولی 2024) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی بۆ حەوت مانگی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ یەکەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە حەوت مانگی یەکەمی 2024 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، کە دواترینیانی بۆ تەموزی ساڵی (2024) لە (8ی ئەیلولی 2024) بڵاو کردووەتەوە، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (77 ترلیۆن و 475 ملیار و 502 ملیۆن و 239 هەزار) دینار، بەجۆرێک بڕی (69 ترلیۆن و 157 ملیار و 618 ملیۆن و 726 هەزار) دیناری بەڕێژەی (89.4%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (8 ترلیۆن و 317 ملیار و 883 ملیۆن و 512 هەزار) دیناری بەڕێژەی (10.6%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. سەبارەت بە وردەکاری هەر شەش مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان، ئایار، حوزەیران و تەموزی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (1)). خشتەو چارتی ژمارە (1) دووەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق لە حەوت مانگی یەکەمی 2024 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی یەک، دوو، سێ، چوار، پێنج، شەش و حەوتی ساڵی (2024)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (73 ترلیۆن و 848 ملیار و 905 ملیۆن و 853 هەزار) دینار، بەجۆرێک بڕی (66 ترلیۆن و 628 ملیار و 491 ملیۆن و 636 هەزار) دیناری بەڕێژەی (90.4%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (7 ترلیۆن و 220 ملیار و 414 ملیۆن و 216 هەزار) دیناری بەڕێژەی (9.6%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری هەر حەوت یەکەمی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (2)). خشتەو چارتی ژمارە (2) سێیەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە وەزارەتی دارایی عێراق لە حەوت مانگی یەکەمی 2024 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە تاکۆتایی مانگی تەموزی ساڵی (2024)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، بیناسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (7 ترلیۆن و 220 ملیار و 414 ملیۆن و 216 هەزار) دیناری بەڕێژەی (9.6%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (92 ملیار و 805 ملیۆن و 689 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (1.3%) بۆخەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (ترلیۆنێک و 109 ملیار و 874 ملیۆن و 34 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (15.4%) بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (ترلیۆنێک و 528 ملیار و 215 ملیۆن و 670 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (21.2%) بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی بیناسازی و خزمەتگوای و ڕێگاوبان بڕی (3 ترلیۆن و 848 ملیار و 478 ملیۆن و 639 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (53.3%) بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (640 ملیار و 840 ملیۆن و 181 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (8.9%) بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە حەوت مانگی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (3)). خشتەو چارتی ژمارە (3) چوارەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق لە حەوت مانگی یەکەمی 2024 لە حەوت مانگی یەکەمی ساڵی (2024)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (73 ترلیۆن و 848 ملیار و 905 ملیۆن و 853 هەزار) دینار. لە کاتێکدا کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (77 ترلیۆن و 475 ملیار و 502 ملیۆن و 239 هەزار) دینار. واتە بڕی (3 ترلیۆن و 626 ملیار و 596 ملیۆن و 386 هەزار) دیناری بەڕێژەی (5.1%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە و سەرڕێژی کردووە. بەڵام لە مانگی تەموزی ساڵی (2024) ڕێژەیەکی بەرزی کوردتهێنان ڕویداوەو گەیشتووە بە (4 ترلیۆن و 41 ملیار و 24 ملیۆن و 233 هەزار) دینار بە ڕێژەی (35%). سەبارەت بە وردەکاری حەوت مانگی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (4)). خشتەو چارتی ژمارە (4) پێنجەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە حەوت مانگی یەکەمی 2024 لە حەوت مانگی یەکەمی ساڵی (2024)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (6 ترلیۆن و 86 ملیار و 231 ملیۆن و 28 هەزار) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (333 ملیار و 970 ملیۆن و 962 هەزار) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (96 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە. 2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (33 ملیار و 873 ملیۆن و 990 هەزار) دیناری خەرجکردووە، سەرجەم خەرجییەکانی لە بابی خەرجی بەگەڕخستن بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (5 ترلیۆن و 718 ملیار و 386 ملیۆن و 75 هەزار) دیناری خەرجکردووە، بڕی (4 ترلیۆن و 674 ملیار و 124 ملیۆن و 545 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (82%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (ترلیۆنێک و 44 ملیار و 261 ملیۆن و 530 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (18%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە. بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە حەوت مانگی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (5)). خشتەی ژمارە (5) شەشەم: تەمویل کردنی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە حەوت مانگی یەکەمی 2024 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە حەوت مانگی یەکەمی ساڵی (2024)، بڕی (6 ترلیۆن و 570 ملیار و 613 ملیۆن و 476 هەزار) دینار، تەمویلی حکومەتی هەرێمی کوردستان کراوە. بە جۆرێک؛ 1.    لەمانگەکانی (کانونی دووەم، شوبات و ئازار) بە بڕی (ترلیۆنێک و 683 ملیار و 729 ملیۆن و 463 هەزار) دینار، تەمویلی حکومەتی هەرێم کراوە. 2.     لەمانگی (نیسان) بە بڕی (ترلیۆنێک و 541 ملیار و 890 ملیۆن و 682 هەزار) دینار، تەمویلی حکومەتی هەرێم کراوە. 3.    لەمانگی (ئایار) بە بڕی (784 ملیار و 748 ملیۆن و 622 هەزار) دینار، تەمویلی حکومەتی هەرێم کراوە. 4.    لەمانگی (حوزەیران) بە بڕی (ترلیۆنێک و 62 ملیار و 999 ملیۆن و 221 هەزار) دینار، تەمویلی حکومەتی هەرێم کراوە. 5.    لەمانگی (تەموز) بە بڕی (ترلیۆنێک و 497 ملیار و 245 ملیۆن و 486 هەزار) دینار، تەمویلی حکومەتی هەرێم کراوە. بۆ وردەکاری تەمویلکردنی حکومەتی هەرێم لە حەوت مانگی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (6)). خشتەی ژمارە (6)   سەرچاوەکان؛ ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آذار لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة نیسان لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة ایار لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة حزیران لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة تموز لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة http://www.mof.gov.iq/pages/MOFPublicReports.aspx  

  درەو: بڕیاری جێبەجێكردنی هاوتاكردنی موچەی خانەنشینان لەلایەن وەزارەتی دارایی هەرێمەوە دراوە و بەغداد بڕیاری نەداوەو بەدواداچوون دەكات كە چۆن هەرێم ئەو بڕیاریداوە، بەغداد تەنیا لیستەكەی قبوڵكردووە، بەڵام نەیخستووەتە بواری جێبەجێكردنەوەو تەمویلەكەی نەناردووە، بۆیە  هاوتاكردنەكە هەرێم كردوویەتی نەك بەغداد، تەیف سامی وەزیری دارایی ئاگاداری ئەو پرۆسەیە نیە. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) بەغداد بڕیاری نەداوە لەسەر جێبەجێكردنی هاوتاكردنی موچەی خانەنشینان وبەدواداچوون دەكات كە هەرێمی كوردستان چۆن ئەو بڕیاری داوەو تەمویلی كردووە، سەرچاوەیەك لە بەغدادەوە بە (درەو)ی راگەیاند وەزارەتی دارایی عێراق سەری سوڕماوە لەوەی هێشتا ئەوان بڕیاریان نەداوە وەزارەتی دارایی هەرێم چۆن هاوتاكردنەكەی خستووەتە بواری جێبەجێكردنەوە. كۆی موچەی خانەنشینانی مەدەنی و سەربازی (123) ملیار دینارەو زیادەی هاوتاكردنەكەش (54) ملیار دینارەو كۆی گشتی موچەی خانەنشینان بە هاوتاكراوی (177) ملیار دینارە لە بەغدادەوە (140) ملیار نێردراوە. بە پێی زانیارییەكان لە هەرێمی كوردستانەوە لیستی موچەی خانەنشینان بە هاوتاكراوی بۆ بەغداد نێردراوە، وەزارەتی دارایی عێراق لیستەكەی قبوڵكردووە، رەتی نەكردووەتەوەو تەمویلیشی نەكردووە نەشیخستووەتە بواری جێبەجێكردنەوە، بۆیە وەزارەتی دارایی هەرێم خۆی بڕیاری خەرجكردنەكەی داوە. هاوتاكردنی موچەی خانەنشینان بەتایبەت بۆ خانەنشینانی مەدەنی زیادكراوەو جێبەجێكراوە بەڵام بۆ خانەنشینانی سەربازی و پلە تایبەتییەكان كەموكورتی زۆری تێدایە، بەشێك لە پەرلەمانتاران موچەكەیان كراوە بە (500) هەزارو (600) هەزار دینار و بەشێكشیان بۆ سەرو حەوت ملیۆن بەرزكراوەتەوە. وەزارەتی دارای هەرێمی كوردستان دەیەوێت مانگی داهاتوو ئەمە رێكبخاتەوە، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) بڕیارە مانگی داهاتوو لیژنەیەكی وەزارەتی دارایی ئەو كەموكوڕی و ناتەواوییانەی هاوتاكردنی موچە رێك بخاتەوەو جێگیریان بكات بەتایبەت خانەشینی سەربازی و پلە تایبەتییەكان، پێداچوونەوەی پێادادەكرێت هەندێكی زیاد دەكرێت و هەندێكی كەمدەكرێتەوە.  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) نە مەلا بەختیار و نە ھیچ سیاسییەکی دەسەڵاتداری دونیای دوای ڕاپەرین، قابیلی بەرگریلێکردن نین. ئەو نوخبە سیاسییەی لە دوای ڕاپەرینەوە کاروباری وڵاتەکەی کەوتۆتەدەست، کە مەلا بەختیار یەکێکیانە، بەرپرسن لە کۆی ئەو دۆخە نەخواستراو و ناھەموارەی لە سی ساڵی ڕابردوودا دروستکراوە، بەرپرسن لە دروستبوونی ئەو واقیعە سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و دینیی و فەرھەنگییە ناھەموار و ترسناکەی، ئەمڕۆکە لە ھەرێمەکەدا سەروەرە. ئەوان بە دەستەجەمعی ئەو نوخبە سیاسییە دەسەڵاتدارەن کە بەرپرسن لە شەڕی ناوخۆ، لە دروستبوونی دوو زۆنی سیاسیی ناکۆک بەیەک، لە جێگۆڕکێیەکی کۆمەڵایەتیی ناعەقڵانیی، لە بەحیزبیکردنی ھەمووشتێک لە وڵاتەکەدا، بەرپرسن لەو گەندەڵیی و جەردەییە سیستماتیکیەی شوناسی ئەزموونە سیاسییەکەیە، لە بەرھەمھێنانی ئەو بێمتمانییە گەورەیەش کە کۆمەڵگاکەی توشی نامموێدییەکی گەورە و ھەمەلایەنکردوە، بەرپرسن لە تەزویرکردنی ھەڵبژاردنەکان و لە بونیادنانی پەیوەندیی ئیقلیمی ناھاوسەنگ و نانیشتیمانیانەی بە کردەوە ھەرێمەکەی گۆڕیوە بۆ ویلایەتێک لە ویلاتەیەکانی دەوڵەتە دراوسێکان. بەرپرسن لە دروستبوونی گەڕەکی فیرعەونی و دروستبوونی ملیاردلێر و ملیۆنێرە حیزبییە دەسەڵاتدارە بێئیش و بێھونەر و بێھیچ توانایەک، ھتد... ھاوکات ئەم پیاوە ئەندامی مەکتەبی سیاسیی و کارگێڕی مەکتەبی سیاسیی یەکێتی نیشتیمانی بووە.  لەم پێگەیەشدا بەرپرسە لە سەرجەمی ڕووداو و گۆڕانکارییەکانی ناو یەکێتی خۆیشی، کە لەسەردەمی مام جەلالدا گۆڕابوو بۆ ھێزێک بە ”سوڵتانێکی بێسوڵتانیزم“ەوە و لە دوای خۆیشییەوە، لەسەر مۆدێلی پارتی، گۆڕاوە بۆ پارتێکی خێزانیی و بنەماڵەیی. ھەموو سەرکردایەتی یەکێتی، لە پێش ھەمووانیشەوە مەلا بەختیار، بەرپرسە لەم بەپارتیبوونە ترسناکەی یەکێتی. ھاوکات مەلا بەختیار بەشێکبووە لە دۆخی باڵباڵێنە سیاسییە شەخسییەکانی ناو یەکێتیی و بەشداربووە لە گەیاندنی دۆخی یەکێتیدا، بەمڕۆکەی. لەمەش بترازێت مەلا بەختیار یەکێک لەو سیاسییانەی ناو یەکێتی نیشتیمانی بوو، کە بەناوی فیکرەوە، بەگژ ئەو نەوە نووسەر و رۆشنبیرە گەنجەدا دەچووەوە کە لە ساڵانی نەوەد دا ڕەخنەیان لەو مۆدێلە لە حوکمڕانیی و ئەو مۆدێلە حیزبایەتیی دەگرت کە لە دوای ڕاپەڕینەوە دروستبوو، ھەروەھا ڕەخنەیان لە شێوازە لە پەیوەندیی دەگرت کە حیزبی بە دەزگاکانی حوکمڕانیی و بە کۆمەڵگای مەدەنیی و بە میدیا و بە ئابوریی وڵاتەکەوە، گرێئەدات. مەلا بەختیار زۆر کۆمیدیانە ئەم دیدگا رەخنەیەی بە ”پۆست مۆدێرن“ ناودەبرد و خۆی وەک فەیلەسوفی ”ئەزموونی دیموکراسیانەی خۆماڵی“، نمایشدەکرد. لەم کارەشیدا تا ئەو شوێنە دەڕۆیشت کە نەک تەنھا سەرجەمی دەزگا رۆشنبیرییەکانی یەکێتی و نووسەرەکانی ناو حیزب و نزیک لە حیزب بە گژ ئەو کۆمەڵە نووسەر و رۆشنبیرە تازەیەدا بکاتەوە، بەڵکو ھەندێک لە نووسەرانی کوردستانی ئێرانیش خەڵاتدەکرد و ھانئەدا، دژ بەو نووسەرانە بنووسن. لە سەرێکی دیکەوە ئەوەمان لەیادنەچێت کە مەلا بەختیار بە زمانی خۆی دانی بەوەدا نا کە ئەوان، بەخۆشیەوە، ئەو بزوتنەوە سەلەفییە دینییە ترسناکەیان دروستکرد کە ئەمرۆکە بەربۆتە گیانی کۆمەڵگاکە و ھەڕەشەیەکی گەورەیە لە کۆی ژیانی کۆمەڵایەتیی و فەرھەنگیی و ئەخلاقیی خەڵکی ھەرێم. ئەمە لەکاتێکدا ئەم پیاوە خۆی بە پاڵەوانی بەرگریکردن لە عەلمانیەت دەناسێت. بەرگریکردنێک لەسەد سەرەوە قابیلی ڕەخنەکردن و نیشاندەری تێنەگەیشتنێکی ترسناکە لە چۆنیەتی رێکخستنی پەیوەندیی نێوان دین و ژیانی گشتیی. بە کورتییەکەی، مەلا بەختیار کوڕێکی بە ئەمەکی ئەو مۆدێلەیە لە حیزبایەتیی و  لە حوکمڕانیی و لە مامەڵە و ئیدارەدانی خراپ و نەشیاو، کە لە دونیای دوای ڕاپەڕیندا دروستبووە. یەکێک لە دروستکەرەکانی ئەو مۆدێلە و گەشەکردنەکانی بووە، مۆدێلێک کۆمەڵگاکەی بە کۆی ئەو دەردە سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و دینیی و فەرھەنگیانەی ئەمڕۆکە گەیاندوە. ئەوەی ئێستا لەناو یەکێتیدا رووئەدات، نە ھیچ پەیوەندییەکی بە کێبەرکێی فیکریی و بیروبۆچوونی جیاوازەوە ھەیە، نە ململانێیەکیشە بەرەیەک تیایدا” دیموکراس“ و ”عەلمانیی“ و ”پێشکەوتنخواز“ بێت، بەرەکەی تر ”نادیموکراس“ و ”دژە عەلمانیەت“ و ”کۆنەپارێز“. ململانێیەکیش نییە لەسەر ئەوەی مۆدێلێکی تر لە حوکمڕانیی و حیزبایەتیی و بەڕێوەبردن دروستبکرێت، لەم وێرانەیەی ئێستا باشتر، بەڵکو پەیوەندیی بە ”ململانێی ناو کۆشک“ەوە لەسەر دەسەڵات، ھەیە. پەیوەندیی بەو پرۆسەی کۆکردنەوە و چڕکردنەوە ھەمەلایەنەی دەسەڵاتەوە ھەیە لە دەستی چەند کەسێکی زۆر کەمی ناو یەکێتیدا. ململانێیەک تیایدا یەکێتی بە کردەوە گۆڕاوە بۆ حیزبی خێزان و بنەماڵەی تاڵەبانیی و جێگای کەسانی وەک مەلا بەختیار و غەیری مەلا بەختیاری تێدانابێتەوە. ئەوەیش کە مەلا بەختیار خەریکیەتی نە شەڕە بۆ دیموکراسیەت و نە ھەواڵدانە بۆ باشترکردنی سیستمی حوکمڕانیی و نە دەسکاریکردنی پەیوەندیی نێوان حیزب و کۆمەڵگا و حیزب و دەزگاکان، بەڵکو خەمخواردن و توڕەبوونە لەو پێگە پەراوێزیی و لاوازەی ماڵی تاڵەبانی ئەویان تێدا فرێداوە. دیوێکی تری دۆخەکە ئەو ھەڵە گەورە و ستراتیژیانەیە کە یەکێتی لەچەند ساڵی ڕابردو و لە ئێستادا دەیانکات. ھەڵەی پاڵپشتیکردن و قەڵەوکردنی ئەو بزاوتە سەلەفییە ترسناکەی لە کوردستاندا دروستبووە. بزاوتێک لە ئێستادا بە دۆخێک گەیشتوە سەرۆکەکەیان بە ئاشکرا و بێسڵکردنەوە بڵێت، ئەوەی لەناو یەکێتیدا ڕووئەدات، بە داوا و ویست و خواستی ئەو ڕووئەدات. بەشێکە لە بەگژاچوونە و جەنگی ئەم بزاوتە سەلەفیە لەگەڵ عەلمانیەت و سەرکەوتن بەسەر عەلمانیەتدا. داخستنی ”چاودێر“ و ”رۆشنگەری“ و ”گەلاوێژ“، بە ھەموو نووقسانییەکانیانەوە، ھەم ھەڵەیەکی سیاسیی و فەرھەنگیی گەورە و ھەم بەخشینی دیارییەکی تەواو ترسناکە بە سەلەفیەتی دینیی. سەلەفیەتێک کە خاوەنی دەیەھا پێگەی میدیایی و چەندەھا مزگەوت و ناوەندی دینییە بۆ بڵاوکردنەوەی دیدگا دینییە ترسناکەکەیان بە ھەموو شوێنێکدا. دواھەمین خاڵ کە پێویستە لێرەدا زۆر بە توندی جەغتی لێبکرێت بەھێزبوون و فوکردنە ئەو ڕۆحی بە کۆماندۆکردن و بەسەربازیکردنە ترسناکەیە کە یەکێتی لەناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی خۆیدا دەستیداوەتێ. ئەمەش دیاردەیەکی یەکجارەکی دابڕاو و لاوەکیی نییە، بەڵکو بەشێکە لەو دیاردەی کۆکردنەوە و کەڵەکەکردنە ھەمەلایەنەی دەسەڵات لەدەستی چەند کەسێکی کەمی ناو حیزبەکەدا، بەبێ بوونی ھیچ توانایەکی لێپرسینەوە و بەرپرسیارکردنێکی یاسایی و دەزگایی ئەو کەسانە. ئەم دیاردەیەش جگە لە ستەمگەریی و دیکتاتۆریەت و پەرەدان بە دەسەڵاتێکی مافیایی ھیچ شتێکی تری لێ سەوزنابێت.   چارەسەرکردنی ئەم کێشانە ئەو ھەنگاوە سەرەتاییانەیە کە دەشێت شتێک لە ئومێد بۆ کۆمەڵگاکە بگەڕێنێتەوە و مانایەک بە سیاسەت لەمڕۆدا ببەخشێتەوە.  

راپۆرتی: درەو 🔻 دابەزینی نرخی نەوت جۆرێک لە ناسەقامگیری و دڵەڕاوکێی لە شەقامی عێراقیدا هێناوەتە ئاراوە، بە تایبەت ترس لەوە هەیە نرخی نەوت زیاتر ڕوو لە دابەزین بکات و حکومەتی عێراق توشی قەیرانی دارایی بکات، ئەم تێڕوانینەش لەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە بەشێوەیەکی گشتی داهاتی گشتی عێراق بە نزیکەیی ڕێژەی (90%)ی ئابورییەکی پشت بە داهاتی هەناردەی نەوت دەبەستێت. 🔻 پاڵپشت بە داتاو ئامارەکانی بانکی ناوەندی عێراق (CBI) لە ماوەی دە ساڵی ڕابردوودا؛ 🔹 جگە لە ساڵی (2020) لە سەرجەم ساڵەکانی دیکەی (2014 - 2023)، تەرازووی بازرگانی عێراق لاسەنگی ئەرێنی بووەو تەنانەت لە ساڵی (2023)دا بەڕێژەی (127%) و بڕی (55 ملیار و 408 ملیۆن) دۆلار قەبارەی هەناردە زیاتر بووە لە قەبارەی گشتی هاوردە. 🔹 لە ساڵی (2016) داهاتی گشتی عێراق تەنها (54 ترلیۆن و 409 ملیار و 270 ملیۆن) دینار بووە، بەڵام لە ساڵی (2023)دا بۆ زۆر زیاتر لە دوو هێندەی ئەو داهاتە هەڵکشاوەو گەیشتووە بە (135 ترلیۆن و 681 ملیار و 266 ملیۆن) دینار. دەستپێک ماوەی چەند ڕۆژێکە بەهای نەوتی برێت ڕووی لە دابەزینە، نرخی بەرمیلێک نەوت بۆ خوار (74 دۆلار)ی ئەمریکی دابەزیوە، ئەمە لە کاتێکدایە لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ڕابردووەوە نەوتی خاو ئەو نرخەی بەخۆوە نەبینیوە. هاوکات بەرمیلێک نەوتی عێراق (بەسرە) لە بازاڕەکانی جیهان لە دەوری (70 – 71 دۆلار) مامەڵەی پێوە دەکرێت. ئەم دابەزینە جۆرێک لە ناسەقامگیری و دڵەڕاوکێی لە شەقامی عێراقیدا هێناوەتە ئاراوە، بە تایبەت ترس لەوە هەیە نرخی نەوت زیاتر ڕوو لە دابەزین بکات و حکومەتی عێراق توشی قەیرانی دارایی بکات، ئەم تێڕوانینەش لەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە بەشێوەیەکی گشتی داهاتی گشتی عێراق بە نزیکەیی ڕێژەی (90%)ی ئابورییەکی پشت بە داهاتی هەناردەی نەوت دەبەستێت. هاوکات لەگەڵ ئەوەشدا حکومەتی عێراق بەمەبەستی پڕکردنەوەی کورتهێنانی ڕاستەقینەی بودجە کە پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت، ئەو دۆخەش وا دەخوازێت نرخی نەوت بەرمیلێک نەوتی عێراقی لە سەروو (70 دۆلار)ەوە  مامەڵەی پێوە بکرێت. هەر ئەمەشە وای لە بەشێک لە چاودێران و بەشێک لە بەپرسانی عێراق کردووە پێیان وابێت ئەگەر ئەو دابەزینە لە نرخی نەوت بەردەوامبێت مەترسی بۆ سەر دابینکردنی مووچە دروست ببێت، بۆ نمونە نەبیل ئەلمەرسومی شارەزای بواری ئابووری شەممە لە پۆستێکی سۆشیال میدیا ڕایگەیاند؛ "لە ماوەی دوو مانگی داهاتوودا وەزارەتی دارایی تەنانەت لە دابینکردنی پارەی مووچەشدا کێشەی بۆ دروست ببێت، هەربۆیە پێشبینی دەکرێت مووچە دوابکەوێت... ئەگەر نرخی بەرمیلێک بۆ ماوەی 6 مانگ لەو نرخەدا بمێنێتەوە". لەم ڕاپۆرتەدا هەڵسەنگاندن و شیکاری بۆ باری ئابوری عێراق لەڕووی قەبارەی گشی هەناردەو هاوردە (تەرزاووی بازرگانی) و (داهاتی ڕاستەقینە (فعلی)) بەهەردوو داهاتی نەوتی و نانەوتی عێراقەوە لە ماوەی ساڵانی (2014 - 2023) ڕوونبکەینەوە، تا کاریگەری دابەزینی بەهای نەوت لە بازاڕەکانی جیهان لەسەر داهات و دۆخی دارایی و ئابوری عێراقمان بۆ دەربکەوێت. یەکەم؛ تەرازووی بازرگانی عێراق 2014 – 2023 پاڵپشت بە داتاو ئامارەکانی بانکی ناوەندی عێراق (CBI) لە ماوەی دە ساڵی ڕابردوودا، تەرازووی بازرگانی عێراق لەڕووی قەبارەی (هاوردەو هەناردە)وە، جگە لە ساڵی (2020) نەبێت (لەو ساڵەدا پەتای کرۆنا سەریهەڵدا) تەرازووی بازرگانی بە زیانی ئابوری عێراق ناهاوسەنگ بووەو قەبارەی هاوردە لە قەبارەی گشتی هەناردە زیاتر بووە، بەڵام ئەو ڕێژەیەک کە بە ناهاوسەنگی نەرێنی تۆمار کراوە ڕێژەکەی ئێجگار بەرز نەبووەو تەنها بە ڕێژەی (3%) و بەهای (ملیارێکی و 430 ملیۆن) دۆلار قەبارەی هاوردە زیاتر بووە لە بڕی قەبارەی هەناردە. جگە لە ساڵی (2020) لە سەرجەم ساڵەکانی دیکەی (2014 - 2023)، لاسەنگییەکە ئەرێنی بووەو تەنانەت لە ساڵی (2023)دا بەڕێژەی (127%) و بڕی (55 ملیار و 408 ملیۆن) دۆلار قەبارەی هەناردە زیاتر بووە لە قەبارەی گشتی هاوردە. لەم بارەیەوە بڕوانە (خشتەی یەکەم و چارتەکانی (1 و 2)). بەڵام ئەوەی جێگەی مەترسییە بۆسەر ئابوری و داهاتی گشتی عێراق ئەگەر نەوترێت سەرجەم ئەوا پشکی شێرو هەرە گەورەی ئەو داهاتەی عێراق دەستی دەکەوێت لە ڕێگەی هەناردەی نەوتی خاوەوەیە، هەر ئەمەشە نادڵنیاییەکەی دروستکردووە، لە خاڵی دووەمدا ئەوە ڕووندەکەینەوە کە داهاتی نەوتی عێراق لە دەیەی ڕابردوودا چۆ باڵی کێشاوە بەسەر داهاتی گشتی وڵاتەکەدا.   دووەم؛ داهاتی نەوتی و نانەوتی عێراق 2014 – 2023 بەپێی داتاکانی بانکی ناوەندی عێراق (CBI) لە دەیەی ڕابردوودا، عێراق داهاتێکی قەبارە گەورەی هەبووە، بەڵام بە وردبوونەوە لە ئامارەکان بەردەوام بە نزیکەیی (90%) ئەو داهاتەی ساڵانە عێراق دەستی دەکەوێت، لە ڕێگەی هەناردەکردن و فرۆشتنی نەوتی خاوەوە بووە، هەر ئەم هۆکارەشە چارەنوسی دۆخی دارایی و ئابوری عێراقی گرێداوە بە بەرزی یاخود نزمی نرخی نەوتەوە لە بازاڕەکانی جیهاندا، بۆیە ساڵانە هەڵبەزو دابەزی زۆر لە داهاتی گشتی عێراقدا تۆمار دەکرێت و جۆرێک لە سەقامگری بەخۆوە نابینێت. بۆ نمونە ئەگەر لە (خشتەی دووەم و چارتەکانی (3 و 4)) بڕوانین، بە ڕوونی ئەوە هەستی پێدەکرێت لە ساڵی (2016) داهاتی گشتی عێراق تەنها (54 ترلیۆن و 409 ملیار و 270 ملیۆن) دینار بووە، بەڵام لە ساڵی (2023)دا بۆ زۆر زیاتر لە دوو هێندەی ئەو داهاتە هەڵکشاوەو گەیشتووە بە (135 ترلیۆن و 681 ملیار و 266 ملیۆن) دینار. بۆ بەرچاوڕوونی زیاتر لە بارەی گەورەیی قەبارەی داهاتی نەوت بەراورد بە کەمی داهاتی نانەوتی لە دەیەی ڕابردوودا بڕوانە خشتەو چارتەکانی خوارەوە.       سەرچاوەکان -    العالم الجديد، ما تداعيات انخفاض أسعار النفط على الموازنة ورواتب الموظفين؟، 7/9/2024؛ https://shorturl.at/WaOf4 -    البنک المرکزي العراقي(CBI)، التجارة الخارجية (الصادرات)؛ https://shorturl.at/SlozR -    البنک المرکزي العراقي(CBI)، التجارة الخارجية (الواردات)؛ https://shorturl.at/ul6hp -    البنک المرکزي العراقي(CBI)، القطاع المالي (الارادات النفطیة)؛ https://shorturl.at/KnjNv -    البنک المرکزي العراقي(CBI)، القطاع المالي (الارادات الفعلیة)؛ https://shorturl.at/x4lkR  

درەو: راپۆرتی: رێبین فەتاح دەشتاییەکی وشک و بەرفرەوان، بەدەگمەن درەخت و سەوزایی تێدا دەبینرێت، دووکەڵی ڕەشی کارگە و پاڵاوگەکانی نەوت لە هەموو لایەکەوە ئاسمانی تەنیوە. لە خوار هەر پاڵاوگەیەکیشدا، جۆگەلەی پاشماوەکانی نەوت، بەتاو دەڕوات و خاکەکە شەق دەکات. ئێرە، ڕۆژئاوای هەولێرە؛ یەکێک لە بە پیتترین زەوییەکانی کشتوکاڵی لە دەشتی هەولێر. زێی گەورە بەدرێژایی دەشتاییەکە دەبڕێت، بەڵام پڕۆژە و کەناڵی ئاودێری لە ناوچەکەدا نییە. ناوچەکە بە هەزاران بیری قووڵ کونڕێژ کراوە. گەشەی خێرای شاریش لە ڕووبەری خاکە بەپیتەکە کەم دەکاتەوە، ئەمە جگە لەوەی دامەزراندنی نزیکەی ١٥٠ پاڵاوگەی نایاساییش لەسەر ئەم زەوییە کشتوکاڵیانەدا، دۆخێکی نائاساییتریان دروستکردووە. لەو دەشتاییە پان و پۆڕەدا، بیرە قووڵەکان، بەنزیکەیی تاکە سەرچاوەی ئاوی خواردنەوە و ئاودێریین بۆ دانیشتووانی سەدان گوند و شارەدێ. خەڵکەکە بەگشتی پشت بە کشتوکاڵ و بە پلەی یەکەم بەرووبوومی دانەوێڵە دەبەستن. "بیرەکان نەبوونایە، ئاوی خواردنەوەیشمان نەدەبوو"، حوسێن بڵباس جووتیارێکی سنوری پیرداود وای گوت. بەدرێژایی دەیان ساڵ، حکوومەتە یەک لە دوای یەکەکان، بەتەنگ سوودوەرگرتن لە سەرچاوەکانی ئاوی سەرزەوی نەبوون، دانیشتووانی ناوچەکەش لە بێئاویدا پەنایان بۆ هەڵکەندنی بیر برد بۆ دابینکردنی ئاو. ئەوەش لەگەڵ ئەوەی پڕۆژەی ئاودێری لەئارادا نەبوو، لەلایەن حکوومەتەکانەوە پەسندکرا. ئەگەر ئاوی ژێرزەویش نەبووایە، حوسێن و ڕەنگە نزیکەی تێکڕای جووتیارانی دەڤەرەکە، ساڵانێک بوو ناوچەکەیان چۆڵ دەکرد. دوای دەیان ساڵ، ژمارەی بیرە قووڵەکان بۆ هەزاران هەڵکشاون، ئاستی ئاوی ژێرزەوی بەخێرایی لە کورتیی دەدات، خاکەکە بەهۆی ڕەچاو نەکردنی ڕێوشوێنەکانی ژینگەییەوە، ڕووبەڕووی مەترسی دیکەی نوێ دەبێتەوە، ئەوەش جووتیاران و دانیشتووانی ناوچەکە بەرەو ڕووی مەترسی جددییتر دەکاتەوە. لە وشکەساڵییەوە بۆ وشکایەتیی زەوی بە پێچەوانەی باشوورو ناوەڕاستی عێراق، باران سەرچاوەی سەرەکی ئاودێرییە لە کەرتی کشتوکاڵیدا لە هەرێمی کوردستاندا. بەو جۆرەش گۆڕانی شێوازی دابارین بەهۆی گۆڕانی کەشوهەوا کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر تێراویی خاک و بەرووبوومە کشتوکاڵییەکەی هەیە. بەپێی داتاکانی بەڕێوەبەرایەتیی گشتی کەشناسی و بوومەلەرزەزانی، بەدرێژایی ٢٧ ساڵی ڕابردوو، کەمترین بڕی داباران لە ساڵەکانی ١٩٩٩ و ٢٠٢١دا بوە لەنێوان (١٥٧.١ملم) بۆ (١٩٦.٢ملم). لانیکەم لە نۆ ساڵدا تێکڕای دابارین لە خوار (٣٠٠ملم) بووە، ئەم بڕەش لە دابارین لە هەرێمی وەک بڕێکی نامسۆگەر دیاریکراوە. ناوچەکە، بەگشتی دەکەوێتە نێوان دوو هەرێمی دابارینی نیمچە مسۆگەرو نامسۆگەرەوە. "لە دوای ساڵی (٢٠٠٠)ەوە زۆرترین دووبارەبوونەوەی وشکەساڵی ڕوویداوە و ئەوەش دیاردەیەکی بێ پێشینەیە لە ناوچەکەدا". د. هۆشیار ڕەحمان پسپۆڕی بواری خاک وای گوت. تێزی دکتۆراکەی هۆشیار ڕەحمان پێوەستە بە وشکێتیی و وشکەساڵی لە ناوچە نیمچە وشکەکانی هاوشێوەی ڕۆژئاوای هەولێر. ئەو، وشکێتی بە سەر چوار قۆناغ دابەش دەکات: وشکێتیی کەش لە کەمبارانییەوە؛ وشکێتیی کشتوکاڵیی کە قۆناغی لە کورتدانی بەرهەمە کشتوکاڵییەکانە؛ وشکێتیی ئاوی، کە ئاوی ژێرزەوی و سەرزەوی کەم دەکات و لە کۆتاییشدا وشکێتیی ئابووری کە ئیتر خاک توانای خۆی لەدەست دەدات، بەبیابانبوون ڕوودەدات و سەردەکێشێت بۆ کۆچی دانیشتووان؛ "لەزۆربەی ناوچە نیمچە وشکەکاندا لە قۆناغی سێیەمی وشکێتیین یان بەرەو دواقۆناغ تێپەڕمان کردووە"، د. هۆشیار ڕەحمان گوتی. لە ئایاری ساڵی ڕابردووەوە، حکوومەتی هەرێمی کوردستان، زەنگە مەترسیدارەکەی لێدا، کاتێک ڕایگەیاند، بەهۆی گۆڕانی کەشوهەوا، هەرێمی کوردستان ڕووبەڕووی کێشەی جددی بووەتەوە، لەوانە وشکەساڵی و دابەزینی ئاستی ئاوی ژێرزەوی. هەروەها پاڵپشت بە داتاکانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی سەرچاوەکانی ئاو ڕایگەیاند، لانیکەم ٨٠٠ گوند بەهۆی وشکەساڵییەوە لە لێواری چۆڵکردندان. نە حکوومەتی هەرێم و نە بەڕێوەبەرایەتییەکە، وردەکاری ئامارەکەیان ئاشکرا نەکرد، بەتایبەت لەوەی پێوەندی بە دابەشبوونی جوگرافیی گوندەکانەوە هەیە. "چیتر نابێت باس لە وشکەساڵی بکرێت، پارێزگای هەولێر بە دۆخی وشکایەتیی زەوی (drought) تێپەڕدەبێت. ئەوە دۆخێکە کە چینیی وشکی زەوی ئەستوور دەبێت، هەر ئێستا ئێمە لە دۆخی وشکایەتیی زەویداین"، د. هێرش شکاک پسپۆڕ لە بەڕێوەبردنی ئاو و شارەزا لە دەستەی ژینگەی هەرێمی کوردستان وای گوت. ئەستووربوونی چینی وشکی زەوی و دابەزینی خێرای ئاستی ئاوی ژێرزەوی، دوو لە ئەنجامە گرنگەکانی توێژینەوەکەی شکاک بوون، کە ساڵی ڕابردوو بەناونیشانی "بەڕێوەبردنی ستراتیژی ئاو لە پارێزگای هەولێر"، بڵاوکرایەوە. ئەو، دەڵێ: "ئەستووربوونی چینیی وشکی زەوی، وا دەکات بەروبوومە کشتوکاڵییەکان پێویستیان بە بڕێکی زۆر زیاتری ئاو بێت، بەراورد لەگەڵ دۆخی ئاسایی". ئەنجامەکەی شکاک، لەگەڵ هەمان ئەو گوتانە یەکدەگرێتەوە، کە جووتیارانی ناوچە جیاجیاکان لە ڕۆژئاوای هەولێر بۆ ئامادەکاری ئەم ڕاپۆرتە ئاماژەیان بۆ کرد. "خاکەکە زۆر تینووە و بەهەمان بڕە ئاوی جاران بۆ ئاودێری بەکاردەهات، تێراو نابێت"، ڕەمەزان شەمامکی، نوێنەری یەکێتیی جووتیارانی هەرێمی کوردستان لە دەشتی شەمامک، وا دەڵێ. شەمامک بەدووری ٢٥کم لە ڕۆژئاوای شاری هەولێر هەڵکەوتووە و یەکێکە لە ناحیەکانی سەربە قەزای ناوەندی هەولێرە. ناوەکەی لە شەمام (گندۆرە)ەوە هاتووە و گوزارشت لە بەپیتیی خاکەکەی بۆ ئەو بەربوومە هاوینییانە دەکات، کە ئێستا وەک نوێنەرەکەی جووتیاران دەڵێ: "بەدەگمەن نەبێت، جووتیاران نایچێنن". داتاکانی وەزارەتی کشتوکاڵ دابەزینێکی خێرا لە چەندین بەربوومی هاوینە لە سنوری پارێزگاکە پیشان دەدەن. ئەوەش لەژێر کارتێکەرییە جیاجیاکانی گۆڕانی کەشوهەوا، کەمبوونەوەی ئاو، بەپیتیی خاک و پاشان پاشەکشەی دەستی کاری کشتوکاڵیی، وەک ئەوەی نوێنەرەکەی جووتیاران ئاماژەی بۆ دەکات. دۆخەکە لە ناوچەیەکەوە بۆ ناوچەیەکی دی دەگۆڕێت. دڵشاد عومەر یەکێک لە جووتیارە ناسراوەکانی شارەدێی دیبەگەی سەربە قەزای مەخموور، گەنمەشامی کردووە و هەر سێ ڕۆژ جارێک ئاوی دەدات، بەڵام بە گوتەی نوێنەرەکەی جووتیاران، ئەو جووتیارانەی لە سنوری شەمامک گەنمەشامییان کردووە، "جار هەیە، هەر ٢٤ کاتژمێر و بە بەردەوامی ئاودان دەکەن". پسۆڕانی بواری کشتوکاڵ، سەرنج لەسەر کاریگەریی وشکاتیی زەوی لەسەر کەمبوونەوەی بەپیتیی خاک چڕ دەکەنەوە. "وشکایەتییەکە بەپیتیی خاک کەم دەکاتەوەو زیندۆچکەکان لەناودەبات؛ ئەو کارتێکەرییانە بە چاو نابیندرێن، بەڵام دەرهاوێشتەکەی لەسەر بڕست و بەرهەم بەزوویی و بەزەقی دەردەکەوێت"، د. ڕابەر فەتاح پسپۆڕ لە زانستە ڕووەکییەکان و مامۆستا لە کۆلێژی کشتوکاڵی زانکۆی سەلاحەددین گوتی. "خاک بە هەموو جۆرەکانییەوە و بە زیندۆچکەکانی ناوییەوە، هەر بە ئاو دەژین، کاتێک وشکێتیی ڕوودەدات، گەردیلەکانی خاک گرێداییان نامێنێت، زیندۆچکەکانی ناو خاک و گژوگیا لەناودەچن، لەکۆتاییدا خاکەکە فشۆڵ دەبێت و بەبیابانبوون دەستپێدەکات"، د. هۆشیار ڕەحمان وای گوت. ناوچەکە لە زۆر پێشترەوە، کەمترین ڕووپۆشی سەوزایی هەبووە. بەگەڕانەوە بۆ ڕووپێوی ڕووپۆشی سەوزایی لە هەرێمی کوردستان، کە پێش دە ساڵ ئەنجامدراوە، ڕۆژئاوای هەولێر کەمترین ڕووپۆشی سەوزایی لەسەر ئاستی پارێزگاکە و هەرێمی کوردستان هەیە. ناوچەکە لە ڕووی کارگێڕییەوە چەند قەزایەک لەخۆدەگرێت، لە سنوری قەزای مەخموور(بە دووری ٦٥کم لە ڕۆژئاوای هەولێر) ڕێژەی ٢.٤٩٪ی ڕووپۆشی سەوزایی و قەزای دەشتی هەولێر ڕێژەی ٤.٥١٪ی ڕووپۆشی سەوزایی هەیە. ئەوەش کەمترە لە ڕووپۆشی سەوزایی لە قەزای کەلار- یەکێک لە ناوچە هەرە کاریگەرەکان بە گۆڕانی کەشوهەوا، کە ٥.٥٠٪ پێکدەهێنێت، لەکاتێکدا ڕێژەکە لە سنوری قەزای خەبات (بەدووری ٣٧کم لە ڕۆژئاوای هەولێر) بە ٦.٤٥٪ بەرزبوونەوەیەک بەخۆیەوە دەبینێت. پارێزگاکە لەڕووی دارستانیشەوە، کەمترین ڕووبەری دارستانی هەیە. بەپێی داتاکانی وەزارەتی کشتوکاڵ، ڕووبەری زەوی دارستان لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان، بە زیاتر لە ملیۆن و نیو دۆنم دیاریکراوە؛ پارێزگای هەولێر بەڕێژەی زیاتر لە ٢١ لە سەد، پارێزگای دهۆک بە ڕێژەی نزیکەی ٥٠ لە سەد، پارێزگای سلێمانیش بە ڕێژەی نزیکەی ٣٠ لە سەد. لە ماوەی زیاتر لە نیو سەدەدا، پاشەکشەیەک بەڕێژەی ٥٠٪ لە ڕووبەری دارستانی هەرێمی کوردستان ڕوویداوە؛ لە پێنج ملیۆن دۆنمەوە بۆ دوو میلیۆن نیو دۆنم، ئەوەش وەک بەرپرسێکی دارستان و پاوان لە وەزارەتی کشتوکاڵ گوتی، زیاتر بە هۆکاری مرۆییەوە، لەناویاندا فرەوانبوونی بازنەی شارەوانی، بڕینەوەی ناوچە دارستانییەکان و ئاگرکەوتنەوە. هەر لە بنەڕەتدا، ڕۆژئاوای هەولێر ناوچەیەکی دارستانیی نییە، جگە لە چەند پڕۆژەیەکی کۆن و سنورداری دارستانی دەستکرد، بەدرێژایی دەیان ساڵی ڕابردوو، هیچ پڕۆژەیەکی دارستانی دەستکرد لە هەموو ئەو پانتاییە بەرفرەوانەدا نەبووە. ڕووبەرە دارستانییەکەی هەولێر، لە باکوور بەرەو ڕۆژهەڵات دابەشبووە.   دابەزینی خێرای ئاستی ئاوی ژێرزەوی لەماوەی ٢٠ ساڵدا ئاستی ئاوی ژێرزەوی لە سەنتەری هەولێر ٥٠٠ مەتر کەمیکردووە، واتە لە قوڵایی ٢٠٠ مەترەوە گەیشتووەتە زیاتر لە  ٧٠٠ مەتر.  لەماوەی ١٠ ساڵیشدا لە ڕۆژئاواو باشووری هەولێر، ئاستی ئاوی ژێرزەوی بە قوڵایی ٢٠٠ مەتر دابەزیوە لە ٣٥٠ مەتر بۆ ٥٤٥ مەتر. بەگوێرەی داتای بەڕێوەبەرایەتییەکانی ئاو، لەماوەی ساڵی ٢٠٢٢دا، لە هەر ڕۆژێکدا نزیکەی ملیۆن و نیوێک مەتر سێجا لە هەردوو سەرچاوەی ئاوی سەرزەوی و ژێرزەوی بۆ پارێزگای هەولێر دابینکراوە. بەڵام وەک د. هێرش شکاک ڕوونی دەکاتەوە، کە زیاتر لە ٥٤٠ هەزار مەتری سێجا لەو بڕە بەفیڕۆدراوە کە دەکاتە ٣٨.٥٪ی تەواوی ئاوی دابینکراو. لێکدانەوەکە پشتی بەستووە بە ژمارەی دانیشتووانی پارێزگاکە و بڕی پێویستی هەر تاکێک بۆ ئاو کە بە ٣٠٠ لیتر دیاریکراوە. لە سنوری پارێزگای هەولێر، چەندین سەرچاوەی ئاوی سەرزەوی هەن، زێی گەورە کە زۆرترین سوودی لێوەرگیراوە و بەنزیکەی ٥٠٪ی ئاوی دابینکراو لەو سەرچاوەیەوە دێت. بەم پێیەش نیوەکەی تر ئاوی ژێرزەوییە. سوودوەرگرتنێکی کەم لە سەرچاوەکانی ئاوی سەرزەوی، هۆکاری پشت بەستن بووە بە ئاوی ژێرزەوی بۆ خواردنەوە و کشتوکاڵ و پیشەسازی. بە گوێرەی ئامارەکانیش تا ساڵی ٢٠٢٢، سەرووی ١٦ هەزار بیری قووڵ لە پارێزگای هەولێر هەڵکەندراون، کە لانیکەم شەش هەزاریان بێمۆڵەتن. بەپێی بەڕێوەبەرایەتی ئاوی ژێرزەوی هەولێر، بەڕێژەی ٧٠٪ی ئاوی دابینکراوی ژێرزەوی لە پارێزگاکە بۆ کشتوکاڵ بەکاردێت، ئەوەش زۆرترین بڕە بەراورد بە ڕێژەی بەکارهاتوو بۆ خواردنەوەو پیشەسازی. واتە ڕێژەی ٩٠٪ی سەرچاوەی ئاودێری لە پارێزگای هەولێر پشت بە ئاوی ژێرزەوی دەبەستێت، بەپێی داتاکانی وەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاو. "لە پارێزگای هەولێر، هەموو کات بڕی ئاوی دەرهێنراو، زۆر زیاترە لە بڕی ئاوی چۆڕاوە بۆ ناو زەوی. لەکاتێکدا ئەو هاوکێشەیەی پارێزگاری لە ئاوی ژێرزەوی دەکات، بریتییە لەوەی کە بڕی ئاوی دەرهێنراو کەمتر بێت لە تێکڕای بڕی ئاوی چۆڕاوەی سەرزەوی بۆ ناو عەمبارەکانی چینە جیۆلۆجییەکان"، شکاک وای گوت. دەستبردن بۆ ئاوی ژێرزەوی لەلایەن حکوومەتی خۆجێی هەولێرەوە، "ڕێگە ئاسانەکە" بووە لەڕووی تێچووی دابینکردنی ئاوەوە، لە هەمان کاتدا "هەڵبژاردنە قورسەکە"یش بووە لەڕووی مەترسییەکانی بەڕێوەبردنی ئاوەوە. بەکارهێنانی ئاوی ژێرزەوی، بەردەوامی بە کشتوکاڵکردن لە ناوچەکە داوە، بەڵام وەک عەبدولسەمەد محەمەد بەڕێوەبەری توێژینەوەی کشتوکاڵی هەولێر دەڵێ، بەردەوامیدانەکە لەسەر حیسابی زیانگەیاندنی گەورە بە ئاوی ژێرزەوی بووە. قەبارەی حەوزی ئاوی ژێرزەوی هەولێر، ٣٨٠٠ کیلۆمەتر چوارگۆشەیە و نزیکەی ٨٠٠ مەتر قووڵە. سنوردارە بە هەردوو زێی بچووک لە باشووری ڕۆژهەڵات و زێی گەورە لە باکووری ڕۆژئاوای پارێزگاکە. حەوزەکە بەسەر سێ حەوزی بچووکتر؛ حەوزەکانی باکوور، باشوور و ناوەڕاست دابەشبووە. قەبارەی ئاو و کوالێتییەکەی بەگوێرەی حەوزەکان دەگۆڕێت؛ هەریەکێک لە حەوزەکانیش بەڕادەی جیاواز گوشاریان لەسەر دروستکراوە. وەک شارەزاکەی دەستەی ژینگە ڕوونی دەکاتەوە، زۆرترین گوشاری بەکارهێنان لەسەر حەوزی ناوەڕاست چڕکراوەتەوە، بەمەبەستی دابینکردنی ئاو بۆ سەنتەری شاری هەولێر. ئەوەش بەهۆی هەڵکشانی خێرا لە ژمارەی هاوبەشانی ئاوەوە؛ ژمارەی هاوبەشانی ئاو لە شاری هەولێر لە ٢٦١ هەزار و ٤٩٣ هاوبەش لە ساڵی ٢٠١٨ بۆ ٣٨٠ هەزار و ١٧٢ هاوبەش لە ئەیلوولی ٢٠٢٢ زیادی کردووە. لەپلەی دووەمیشدا، گوشاری لەسەر حەوزەکانی باشوور و ناوەڕاست دروستکراوە. لەکورتدانی دابارین لە چەندین ساڵی ڕابردووەوە و زیاد بەکارهێنانی ئاو، بە هۆکاری دابەزینە خێراکەی ئاوی ژێرزەوی هەولێر دادەندرێن. هێشتا، هۆکاری دیکە هەن کە پێوەندییان بە کات و شێوازی دابارینەکەوە هەیە. "لەژێر کارتێکەری گۆڕانی کەشوهەوا کات و شێوازی دابارین گۆڕاون. هەر تەنیا بارانی زۆر بۆ خاک و بۆ بەرووبووم بەس نییە، بەڵکوو شێواز و کاتی دابارینەکە گرنگن"، عەبدولسەمەد محەمەد بەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتی توێژینەوەی کشتوکاڵی هەولێر وای گوت. ئەو، ڕوونکردنەوەی زیاتر دەدات: "دەشێت بارانی زۆر ببارێت، بەڵام هەر تێکڕای بارانەکە گرنگ نییە، بەڵکو کات و شێوازەکەی، واتە شێوازی دابەشبوونی بارانەکە بەسەر وەرزەکانی ساڵدا. ئەمساڵ بە تێکڕا بارانی زۆر باریوە، بەڵام لەکاتی پێویستدا نەبوو".   کوژاندنەوەی زەوی کشتوکاڵی لە دوو دەیەی ڕابردوودا، شارەکە گەشەیەکی خێرای لەڕووی بیناسازییەوە کردووە، ئەوەش بە گۆڕینی پانتاییەکی بەرفرەوانی ڕەگەزیی زەوی، لە کشتوکاڵییەوە بۆ نیشتەجێبوون کۆتایی هاتووە. ئەو پڕۆسەیە لەوەتەی ساڵی ١٩٩٨ەوە بەیاساییکراوە. بەگوێرەی داتایەکی یەکێتی جووتیاران، تەنیا لە قۆناغی یەکەمی ماستەرپلانی شاری هەولێر، زیاتر لە ٣٠ گوند خراونەتە ناو بازنەی شارەوانییەوە و ڕەگەزی زەوییەکانیان بۆ نیشتەجێبوون گۆڕدراوە، ڕووبەری زەوی کوژاوە، لەو سنوردانەدا، دەیان هەزار دۆنم دەبێت. "سنوری شارەوانی هەولێر، بە هەڕەمەکی و لەبەرچاوگرتنی قازانجی وەبەرهێنەرانی کەرتی نیشتەجێبوون و وەبەرهێنەرانی دی فرەوانکراوە، نەک ڕەچاوکردنی خاک و کشتوکاڵ و ژینگەکەی. لەبەرئەوە گەڕەکە نوێیەکان لەسەر بەپیتترین زەوییە کشتوکاڵییەکان دروستکراون"، کانەبی ڕەسووڵ چالاکی بواری جووتیاران وای گوت. جگە لە شارەوانی، لە کۆتایی ٢٠٠٦ەوە تا ئەمڕۆ، دەستەی وەبەرهێنان مۆڵەتی زیاتر لە ١٣٠ پڕۆژەی نیشتەجێبوونی لە هەولێر داوە، ڕەگەزی هەزاران دۆنم زەوی کشتوکاڵی بۆ نیشتەجێبوون و یان پیشەسازی گۆڕدراوە. کوژاندنەوەی زەوی کشتوکاڵی، ئەوەندە بەرفرەوان بوو، تا لە ئەیلوولی ٢٠١٩دا، ئەنجوومەنی وەزیران بڕیاری لەسەر زۆر سنوردارکردنی کوژاندنەوەی زەوییە کشتوکاڵییەکان بۆ هەر مەبەستێکی ناکشتوکاڵی دەرکرد. بەڵام هەر ئێستا شارەوانی شارەکە، سەرقاڵی دیاریکردنی زەوییە بەمەبەستی دابەشکردنی بەسەر فەرمانبەراندا و چاوەڕوان دەکرێت هەزاران دۆنم زەوی دیکەی کشتوکاڵی لەو پڕۆسەیەدا بکوژێنرێنەوە. لەدەرەوەی فرەوانبوونی بازنەی شارەوانی، شارەزایان ئاماژە بە گرفتی دیکە لە نەخشەسازی شاری هەولێر دەکەن. وەک د. ڕابەر فەتاح پسپۆڕی بواری کشتوکاڵ دەڵێ: "شاری هەولێر وەک بەربەستێکی کۆنکرێتییە لەبەردەم داچۆڕانی ئاو بۆ ناو خاک و ڕێڕەوی ئاو بەرەو ڕۆژئاوای شارەکە لە وەزری داباریندا. بەنزیکەی تێکڕای پانتایی شارەکە و تەنانەت بە ناوچەکانی پیادەڕەوییەوە کۆنکرێتکراون و دەرفەتی داچۆڕانی ئاو بۆ ناو خاک نییە". دەرهاوێشتەی ئەو بەربەستە کۆنکرێتییە لە ناوخۆی شارەکەدا، دروستبوونی لافاوە لەگەڵ هەر بڕە بارانێکدا و کارتێکەرییەکەیشی لەسەر زەوییەکانی خوارووی شارەکە، پڕۆسەی داچۆڕانی ئاو بۆ ناو چینەکانی خاک بۆ دروستکردنی لافاو دەگۆڕێت. بەو جۆرەیش بڕێکی زۆری بارانەکە، لەبری داچۆڕان بۆ ناو خاک، وەک لافاو بە شیو و دۆڵەکاندا تێپەڕ دەبێت. ئەوەش ئەوەندەی دیکە وشکێتیی لە ڕۆژئاوای شارەکە زیاتر دەکات. کشتوکاڵ لە خاکی تینوودا هەرچەند بەرووبوومە هاوینییەکان بەگشتی لە کورتییان داوە، بەڵام لەماوەی دوو دەیەی ڕابردوو، هەندێک لە بەرهەمە کشتوکاڵییەکان لە پارێزگای هەولێر گەشەی خێرایان کردووە، کە پێویستیان بە بەکارهێنانی بڕێکی زۆری ئاو هەیە. بەرهەمی هەرە گەشەکردوویش، کە زۆرترین بڕی ئاوی پێویستە، بەربوومی گەنمەشامییە لە پارێزگاکەدا. هەردوو گەنم و گەنمەشامی بەڕێگەی مەڕەشەوە ئاودەدرێن "نیوەی ئاوی مەڕەشە بەفیڕۆ دەچێت"، ڕەمەزان شەمامکی وای گوت. داتاکانی وەرگیراو لە دەستەی ئاماری کوردستان پیشانی دەدەن، تا ساڵی ٢٠٠٩ بەرهەمی گەنمەشامی لە پارێزگای هەولێر تەنیا ٦٢٩ تۆن بووە، بەڵام لە ساڵی ٢٠٢٣دا بۆ ١٣٧ هەزار و ٣٥٥ تۆن گەشەی کردووە. لەو ساڵانەدا سەرووی پێنج هەزار هیکتار لە ڕووبەری کشتوکاڵی پارێزگاکە بە گەنمەشامی چێندراوە، بەپێی داتایەکی وەرگیراو لە وەزارەتی کشتوکاڵ. ڕەزاق خەیلانی بەڕێوەبەری ڕاگەیاندن و هۆشیاری دەستەی ژینگەی هەرێمی کوردستان، پێداگیری لەسەر ئەوە دەکات: "تەواوی ئاوی بەکارهاتوو بۆ پڕۆژەکانی گەنمەشامی لەڕێگەی بیری قووڵ و لەژێر زەوییەوە دێت"، بەڵام بەدواداچوونی مەیدانیی ئەم ڕاپۆرتە دەریدەخات، دەیان جووتیاریش بە ئاوی ئاوەڕۆی شاری هەولێر کشتوکاڵ دەکەن، لەناویدا گەنمەشامی. هەرچۆنێک بێت، بەشی زۆری گەنمەشامی بەرهەمهاتوو لە پارێزگای هەولێر، پشت بە ئاوی ژێرزەوی دەبەستێت. لەناویاندا سەرجەم جووتیارانی دەشتی شەمامک تا دیبەگە، ئەوەش ئەوەندی دی گوشارەکانی لەسەر ئاوی ژێرزەوی هەولێر توندتر کردووە. "ئێمە کشتوکاڵی هەڕەمەکیمان هەیە نەک پلان بۆداڕێژراو، کشتوکاڵی هەڕەمەکی دەشێت کاریگەری نەرێنی لەسەر خاک و ئاو هەبێت"، د. ڕابەر فەتاح وای گوت. ساڵی ڕابردوو، ڕێژەی (٦٦.٧٦٪)ی گەنمەشامی هەرێمی کوردستان لە پارێزگای هەولێر بەرهەمهاتووە و بەنزیکەی تێکڕای ئەو بەرهەمەش لە ڕۆژئاوای شارەکە یان دەشتی هەولێر سەرچاوەی گرتووە. دابەشبوونی جوگرافی بەرهەمی گەنمەشامی لە پارێزگای هەولێر، دەکەوێتە قەزاکانی مەخموور، دەشتی هەولێر و قەزای ناوەندی هەولێر، ئەوەش بەشی ڕۆژئاوا بەرەو باشووری شارەکە دەگرێتەوە، جگە لە قەزای مێرگەسور، لە هیچ ناوچەیەکی دیکەی پارێزگاکە گەنمەشامی ناکرێت. هەردوو پسپۆڕە کشتوکاڵییەکە و بەڕێوەبەری توێژینەوەی کشتوکاڵی هەولێر، پێداگیری لەسەر پێویستیی ڕەچاوکردنی بەرووبوومی کشتوکاڵی، بەگوێرەی خاک و ئاو دەکەن. د. ڕابەر فەتاح لەو ڕووەوە دەڵێ: "دەبێت لەڕێگەی پلانی کشتوکاڵییەوە، بڕیار بدرێت لە کام خاک و ناوچەدا چ جۆرە بەرووبوومێکی کشتوکاڵی بکرێت، گونجاو نییە لە خاکێکی نیمچەوشکدا، ئەو بەرووبوومانە بکرێن، کە پێویستیان بە ئاوی زۆر هەیە، بەدڵنیایی پێویستە پەیڕەوی لەڕێگە نوێکانی ئاودێری بکرێت، لەپێناو بەکارهێنانی بڕێکی زۆر کەمتر لە ئاو". بەڕێوەبەری توێژینەوەی کشتوکاڵی هەولێریش ئاودێرکردنی گەنمەشامی بە ئاوی ژێرزەوی، بە "تاوان" لەقەڵەم دەدات. لە دۆخێکدا خاکەکە بەرەو وشکێتیی تەواو دەچێت و ئاستی ئاوی ژێرزەوییش بەخێرایی دادەبەزێت. بەڕێوەبەرایەتییەکە، چەند ساڵێکە سەرقاڵی بەرهەمهێنانی تەرزێکی خۆماڵیی گەنمەشامییە، تەرزێک بەرگەی گۆڕانی کەشوهەوا و ژینگەی کوردستان بگرێت و وەک ئەو، دەڵێ: "تەنیا ڕێگە بدرێت لە زەوییەکانی نزیک لە سەرچاوەکانی ئاوی سەرزەوی و بە ئاوی سەرزەوی بەرهەم بهێندرێت". بەپێچەوانەوە، زۆرینەی بەروبوومە هاوینییەکان لە سنوری پارێزگای هەولێر بەرەو داکشان و پووکانەوە چوون. "کەمبوونەوەی ئاو و بەپیتیی خاک، بڕشتی بەرهەمەکانی هاوینەی کەم کردنەوە و جووتیارانیش دەستبەرداربوون"، حەسەن فەتاح جووتیارێکی قەراج وای گوت. بەڕێوەبەری توێژینەوەی کشتوکاڵی هەولێر، پێداگیری لەسەر پێویستی پشتکردنە ڕێگا کۆنەکان لە کشتوکاڵ و ئاودێریدا دەکات و وەک دەڵێ: "ئەگەر هەر بەو ڕێگا کلاسیکییانەی تا ئێستا ئاودێری بکرێت، چارەسەرییەک نابێت". سەرنجڕاکێشە، کە هەر ئێستا بەڕێژەی ٩٥٪ی ئاودێری لە پارێزگای هەولێر، پشت بە ئاودێری کۆن دەبەستێت و لەوەشدا وەک شارەزاکەی دەستەی ژینگە دەڵێ: "چەند باری بڕی پێویست، ئاو بەکاردەهێندرێت و بەفیڕۆ دەدرێت".     پیسکەرەکان؛ نائامادەیی سیاسەتی ژینگەیی بەدرێژایی دەیان ساڵ، هەر مامەڵەکردنێک لەگەڵ زەوی، لە دەرەوەی ڕێکارەکانی هەڵسەنگاندنی ژینگەیی بووە. لە فرەوانکردنی بازنەی شارەوانی، بەکارهێنانی بەربڵاوی ئاوی ژێرزەوی، دامەزراندنی کارگە پیشەسازییەکان و لانیکەم ١٣٨ پاڵاوگەی نەوتیش لە پارێزگاکە، ڕەهەندە ژینگەییەکە لایەنێکی ڕەچاوکراو نەبووە. وەک ئاسۆ شکاک سەرۆکی ڕێکخراوی ئاڤیاری ژینگەیی دەڵێ، بەدرێژایی دەیان ساڵ سەرجەم پڕۆژەکانی دەڤەرەکە، بەبێ هەڵسەنگاندنی ژینگەیی مۆڵەتیان پێدراوە، "لەماوەی ئەم کابینەیەدا بە مەرجی هەڵسەنگاندنی ژینگەیی مۆڵەت بە پڕۆژەکان دەدرێت و ئەگەر ڕەزامەندی ژینگەیی بەدەست نەهێنن مۆڵەت نادرێن"، ئاسۆ وای گوت. لەکۆی پاڵاوگەی نەوت لە سنورەکەدا، کە زۆرترینیان لە ڕۆژئاوای شارەکەن، تەنیا دووانیان مۆڵەتیان هەیە و سەرجەم ئەوانی دی، بە نایاسایی لەسەر زەوییە کشتوکاڵییەکان جێگیرکراون. پاڵاوگەکان لەڕێگەی هەڵڕشتنی پاشماوەکانی نەوتییەوە، سەرچاوەکانی ئاو و خاک پیس دەکەن. "پاڵاوگە نایاساییەکان یەکەی چارەسەری ئاویان نییە و پاشماوە نەوتییەکانیان بە جۆگەلەی ئاساییدا دەچێتە خوارەوە و تێکەڵ بە خاک و ئاو دەبێت"، گوتەبێژەکەی دەستەی ژینگە وای گوت. زۆرینەی پاڵاوگە نایاساییەکان کەوتوونەتە بەشی ڕۆژئاوای شارەکە. هەرچەند سەرنجی زیاتر لەسەر کارتێکەری دووکەڵی پاڵاوگەکان لەسەر هەوای شاری هەولێر چڕکراوەتەوە، بەڵام بەشدارییەکی جددی لە پیسکردنی خاک و ئاوی بەتایبەت ڕۆژئاوای شارەکە دەکەن، لەکاتێکدا لەبەردەم هەر پاڵاوگەیەکدا، جۆگەلەک لە پاشماوەی نەوتی، دەڕژێتە سەر خاک و بۆ ناو ئاوی ژێرزەویش دەچۆڕێتەوە. "پاشماوی نەوتی، کاریگەریی ترسناکی لەسەر خاک و ئاو هەیە، ڕووەک و زیندۆچکەکانی ناو خاک لەناودەبات و ساڵانێکی دەوێت تا خاکەکە بۆ دۆخی ئاسایی خۆی دەگەڕێتەوە. چۆڕاوەی پاشماوەی نەوتی بەناو خاکدا هەم ئاوی ڕووکەش-نزیک لە چینەکانی سەرڕووی خاک و هەم ئاوی ژێرزەوی پیس دەکات"، د. ڕابەر فەتاح وای گوت. جووتیارانی ڕۆژئاوای هەولێر دەمێکە هەستیان بەو کاریگەرییانە کردووە، کە کەرتی ناستانداردی پاڵاوتن لە سنورەکە دروستی کردووە. سەلاح حەسەن جووتیارێکی گوێڕ و باس لەوە دەکات، ئاوی بیرەکەی تاڵاوکە و بەتاقیکردنەوەیش بۆیان دەرکەوتووە، بۆ بەخێوکردنی ماسی دەست نادات. "هیچ چارەسەرییەک نییە، جگە لە بە تەواوەتی هەڵگرتنی هەندێک لە پڕۆژەکان و گواستنەوەی هەندێکی دیکەیان، نەک ئەوەندە، بەڵکوو لە هەندێک ناوچەدا، خاکەکە بە جۆرێک پیس کراوە، بەهۆی پاشماوەکانی نەوتی یان ماددە کیمیاییەکانی دیکە و پاشماوەی خۆڵ و خاشاکەوە، شیاوێتیی هەتا بۆ کشتوکاڵیش لەدەستداوە، ئێستا مەگەر خاکەکە بگوازرێتەوە"، ئاسۆ شکاک وای گوت. هێشتا پیسکەری دیکە هەن، ئاوی ئاوەڕۆی هەولێر یەکێکیانە. لەکاتێکدا ئاڕاستەی جوڵەی ئاوی ژێرزەوی هەولێر لە باکووری ڕۆژهەڵات بەرەو باشووری ڕۆژئاوایە، ئەوەش هەمان ئاڕاستەی ڕێڕەوی ئاوی ئاوەڕۆی شارەکەیە. د. هێرش شکاک ڕوونی دەکاتەوە، ڕێژەی خوێی تواوە (TDS) و هەندێک توخمی وەک نیترات (NO3) لە بیرەکانی باشووری ڕۆژئاوای شارەکە زیاترە، بەراورد بە ڕێژەی خوێی تواوە و توخمە زیانبەخشەکانی دیکە لە بیرەکانی باکووری ڕۆژهەڵات، بەو هۆیەوە کە ئاوەڕۆی قورسی هەولێر بووەتە هۆی چۆڕانەوەی ئەو توخمە زیانبەخشانە بۆ ناو ئاوی ژێرزەوی و بەهۆی ئاودێریشەوە، جارێکی دیکە هەموو ئەو توخمانە لە پانتاییەکی فرەواندا تێکەڵی خاک دەکرێنەوە. بەگوێرەی داتاکانی بەڕێوەبەرایەتی ئاوی ژێرزەوی هەولێر، تەواوی ئاوەڕۆی پارێزگای هەولێر (٥٠٠ هەزار مەتر سێجا/ ڕۆژ) دەبێت و لەو بڕەشدا قەبارەی ئاوی ئاوەڕۆی سەنتەری هەولێر (٢٥٠ هەزار مەتر سێجا/ڕۆژ) دەبێت. ئاوەڕۆ پیسەکە بەبێ هیچ چارەسەرییەک دەڕژێتە ناو سەرچاوەکانی ئاوی سەرزەوییەوە و لە ڕۆژئاوای شارەکەوە تێکەڵی ئاوی زێی گەورە دەبێت، بەڵام هێشتا کارتێکەری لەسەر کوالێتیی ئاوی حەوزی هەولێر دروستکردووە، وەک لە پشکنینەکانی بەڕێوەبەرایەتی ئاوی ژێرزەوی شارەکەدا دەرکەوتووە. هێشتا، دەیان جووتیار، کە زەوییەکانیان بەدرێژایی ئاوەڕۆی هەولێر هەڵکەوتووە، بەبێ هیچ چارەسەرییەک ئاوە پیسەکە بۆ ئاودێری بەکاردەهێنن. لە ڕۆژئاوای شارەکە، جووتیارانی نزیکەی ٣٥ گوند پشت بە ئاوەڕۆی شاری هەولێر دەبەستن. ئاوەڕۆکە یەکەی چارەسەری نییە و ڕاستەوخۆ بەکاردەهێندرێت. چەند ساڵێک پێش ئێستا، ئاژانسی جایکای ژاپۆنی، پڕۆژەی یەکەی چارەسەریی بۆ ئاوەڕۆی هەولێر ڕاگەیاند، بەڵام وەک بەڕێوەبەری توێژینەوەی کشتوکاڵیی هەولێر گوتی، ئێستا پڕۆژەکە ڕاگیراوە. "قەدەغەکردنی بەکارهێنانی ئاوە پیسەکە، دوو لێکەوتی نەرێنی هەن؛ یان کۆتاییهێنان بە کشتوکاڵ لە دەیان گونددا و چۆڵکردنیان یان هەڵکەندنی هەزاران بیری دیکە و دروستکردنی گوشاری زیاتر لەسەر ئاوی ژێرزەوی"، ڕەحمان سێودین یەکێک لە جووتیارانی دەشتی هەولێر وای گوت. ئەو، خۆیشی پشت بە ئاوەڕۆی هەولێر دەبەستێت. ڕاستییەکەی، ئەگەر تا ئێستا کشتوکاڵ لە ڕۆژئاوای هەولێر بەردەوام بووە و دانیشتووانیش گوندەکان چۆڵیان نەکردووە، هۆکارەکەی بەکارهێنانی ئاوی ژێرزەوییە وەک قەرەبووکردنەوەیەک بۆ ئەو شکست و لاوازییانەی لە بەکارهێنانی سەرچاوەکانی ئاوی سەرزەوی هەیە. بەڵام وەک دەردەکەوێت، ئاستی ئاوی ژێرزەوی بەخێرایی دادەبەزێت، ئەوەش هەر ئێستا هەڕەشەیەکی ڕاستەوخۆیە لەسەر ژیان و بژێوی هەزاران خێزان کە لە سەدان گوندی ڕۆژئاوای شارەکە بە کشتوکاڵەوە خەریکن. مەترسییەکە زیاتر دەبێت، کاتێک دەزانین هەمەچەشنییەک لە سەرچاوەکانی ئاودێریدا نییە و بەنزیکەی تێکڕا پشت بە تەنیا سەرچاوەیەک- ئاوی ژێرزەوی- دەبەستن.         * ئەم راپۆرتە لەچوارچێوەی پرۆژەی رۆنامەوانی ژینگەیی عێراق بەرهەمهاتووە كە ئينتەر نیوز پاڵپشتی دەكات    

(درەو): "ئامادەین بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت، ئەگەر رێككەوتنێك هەبێت تێچووی هەناردەكردن دیاری بكات، ئەمەش پێویستی بە دەستكاریكردنی گرێبەستەكان هەیە" وتەبێژی كۆمەڵەی پیشەسازی كوردستان وا دەڵێ، واتا ئەو كۆمپانیا بیانییانەی كە لە كەرتی نەوتی هەرێمدا كاردەكەن.  مایڵز کاگینز وتەبێژی كۆمەڵەی پیشەسازی نەوتی كوردستان "ئەپیكور" وتی:" حکومەتی عێراق هیچ ڕێکارێکی بۆ دووبارە دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوت نەگرتووەتەبەر، لەکاتێکدا تورکیا رایگەیاندووە هێڵی گواستنەوەی نەوت بۆ بەندەری جەیهان ئامادەیەو لەهەمانکاتدا حکومەتی هەرێم رەزامەندی نیشانداوە، ئەپیکۆریش ئامادەیە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان". " کۆمپانیاکانی ئەندام لە ئەپیکۆر ئامادەن بۆ دەستپێکردنەوەی پرۆسەی هەناردەکردن لەکاتێکدا ڕێککەوتنێک هەبێت کە تێچووی هەناردەی پێشوو، ئێستاو داهاتووش دەستەبەر بکات، پارەپێدانەش بەشێوەیەکی راستەوخۆ بێت، هەروەها ڕەچاوەی مەرجە بازرگانییەکانیشی تێدا بکرێت، بێگومان بوونی ڕێککەوتنێکی لەم جۆرەش پێویستی بە دەستکارییکردنی گرێبەستەکان هەیە" وتەبێژی ئەپیكور وای بە ئاژانسی ئەنادۆڵی توركیا وتووە. لەبارەی زیانە داراییەکان لە ئەنجامی راگرتنی هەناردەی نەوت، وتەبێژی ئەپیکۆر باسلەوە دەكات، زیانەکان مانگانە بڕی یەک ملیار دۆلارە، ئەم زیانە بەر حکومەتی هەرێم و کۆمپانیا نەوتییەکان و عێراقیش دەکەوێت کە کۆی گشتی دەکاتە ١٩ ملیار دۆلار". مایڵز کاگینز پێیوایە:" دووبارە هەناردەکردنەوەی نەوت لەڕێگای بەندەری جەیهان، چانسێکە بۆ عێراق بۆ ئەوەی بتوانێت پشکی خۆی لە بازاڕی جیهانی زیاد بکات، بەهەمانشێوە پەرە بە ئابوری خۆی بدات، بۆیە چاوەڕێی هەنگاوی کردەیین لە بەغدا بۆ ئەوەی دووبارە هەناردەی نەوت دەستپێبکاتەوە".  

(درەو): پارتی و یەكێتیی لە پێشەنگی هەڵبژاردندا دەمێننەوە، بەڵام پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتی داهاتوو سەخت و كاریگەر دەبێت بە هاتنە ناوەوەی هێزی ئۆپۆزسیۆنی نوێ بۆ ناو گۆڕەپانەكە، لە دیارترینیان (بەرەی گەل) بە رێبەرایەتی لاهور شێخ جەنگی. رەنگە ئەنجامی هەڵبژاردن پارتی بخاتە بەردەم بژاردەیەكی قورس، كە ئەوەش دەستهەڵگرتنە لە سەرۆكایەتیی هەرێم یاخود سەرۆكایەتیی حكومەت، ئەمە پوختەی راپۆرتێكی شیكارییە كە (سەنتەری ئیمارات بۆ سیاسەت) لەبارەی دەرەنجامەكانی هەڵبژاردن لە كوردستان كردویەتی. چۆن پێناسەی حزبەكان دەكات؟ (سەنتەری ئیمارات بۆ سیاسەت) راپۆرتێكی شیكاریی لەبارەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بڵاوكردەوە كە رۆژی 20ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ بەڕێوەدەچێت. راپۆرتەكە كورتەیەكی لەبارەی زۆرینەی هێزە سیاسییەكانی بەشدار لە هەڵبژاردنەكە خستوەتەڕوو، بەمشێوەیە باسی دۆخی هەریەكەیان دەكات: •    پارتی دیموكراتی كوردستان: پێشبینی دەكرێت ژماری كورسییەكان بەراورد بە پێشوو كە 45 كورسی بوو، دابەزین بەخۆوە ببینێت، بەهۆی دابەشكردنەوەی بازنەكانی هەڵبژاردن و كەمبوونەوەی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان كە هاوپەیمانی نەریتیی پارتین، هەروەها لەدەستدانی دەستكەوتەكان بەتایبەتی لە هەردوو پارێزگای نەینەواو كەركوك و لاوازبوونی كاریگەریی ئەم حزبە لە پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی ئەو دوو پارێزگایەدا، كە هاوپەیمانێتیی ركابەرەكەی (یەكێتیی نیشتمانی) لەگەڵ لایەنەكانی (چوارچێوەی هەماهەنگیی) لە بەغداد نەخشەی ئیداری ئەو ناوچانەیان یەكلاكردەوە، بەتایبەتیش پارێزگای كەركوك كە لە رۆشنبیری كوردیدا دۆخێكی تایبەتی هەیەو حكومەتە خۆجێییەكەی بە هاوپەیمانێی نێوان بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی و قەیس خەزعەلی رێبەری عەسائیبی ئەهلی حەق و رەیان كلدانی سەركردەی مەسیحی یەكلاكرایەوە، دور لە پارتی.  •    یەكێتیی نیشتمانی كوردستان: ئەم حزبە چەندین ساڵە بەدەست جیابوونەوەو ململانێی باڵەكانییەوە دەناڵێنێت، دواترینیان جیابونەوەی "بەرەی گەل" بوو بە سەرۆكایەتی لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی پێشوو، كە هاوینی 2021 بافڵ تاڵەبانی ئامۆزای لە پۆستەكەی لایدا. ئەم هەڵبژاردنە ئاڵنگارییەكی گەورەیە بۆ سەركردایەتیی نوێی ئەم حزبە لە تێپەڕاندنی لێكەوتەكانی دابەشبوونی ناوخۆیی، بەتایبەتیش لە سلێمانی كە مەڵبەندی سەرەكی حزبەكەیە.  •     بزوتنەوەی گۆڕان: ئەم بزوتنەوەیە كە لەدوای 2009وە كێبركێی لەگەڵ دوو حزبە سەرەكییەكە دەكرد، ئێستا بەدەست پاشەكشێ و نەمانی هەژمونەوە دەناڵێنێت، بەتایبەتی لەدوای مردنی دامەزرێنەرە كاریگەرەكەیەوە (نوشیروان مستەفا) لە ساڵی 2017و بەشداربوونی لە دەسەڵاتدا بەبێ بەدیهێنانی گۆڕانكارییەك كە جێگای باس بێت وەكو ئەوەی بانگەشەی بۆ دەكرا، بزوتنەوەكە بەدەست كێشەی رێكخراوەیی و دابەشبوونی ناوخۆییەوە دەناڵێنێ، ئەمە لەپاڵ دەركەوتنی لیستی ركابەر كە گوتاری هاوشێوەی گۆڕانیان هەڵگرتووەو هەەڵ بۆ پڕكردنەوەی بۆشایی ئۆپۆزسیۆن دەدەن. بزوتنەوەكە پشت بە كەلەپوری خۆی دەبەستێت وەكو یەكەمین ئۆپۆزسیۆنی عەلمانی خاوەن بنكەی فراوان و كەلەپوری سیاسی و رۆشنبیری رێبەرە كۆچكردووەكەی.  •    نەوەی نوێ: جوڵانەوەیەكی مەدەنییە كە خاوەنی باسكی میدیایی كاریگەرە، هەوڵ دەدات وەكو رەوتێكی هاوچەرخ دەربكەوێت لەبری ئەوەی وەكو هێزێكی حزبیی نەریتی كاربكات. جوڵانەوەكە 2017 دروستبووە، پشت بە ئامادەگیی و دەستكەوتەكانی رێبەرەكەی "شاسوار عەبدولواحید" دەبەستێت لە بواری كارگێریی و پرۆژەكانی وەبەرهێنانی بیناسازیی. جوڵانەوەكە لە هەڵبژاردنەكانی 2018و 2012دا قەڵەمبازێكی گەورەی بەخۆوە بینیوە، بەڵام دواتر توشی لێكترازان و هەژان هات، ئەم جوڵانەوەیە هەوڵ دەدات لە هەڵبژاردنی داهاتوودا رێبەرایەتیی ئۆپۆزسیۆن بكات و گرەو لەسەر دەنگی ئەو گەنجانە دەكات كە ئەم ساڵانەی داهاتوو مافی دەنگدانیان بەدەستهێناوە، ئەمە بە لەبەرچاوگرتنی بێبەشكردنیان لە دامەزراندن و كارو دەستكەوتەكانی دەسەڵات.  •    بەرەی گەل: لە هەناوی "یەكێتیی نیشتمانی كوردستان" هاتوەتە دەر، هاوسەرۆكی پێشوو "لاهور شێخ جەنگی" رێبەرایەتیی دەكات، سەرباری ئەوەی لیستەكە خۆی وەكو پرۆژەی جێگرەوەی هەردوو حزبە سەرەكییەكە نیشان دەدات، بەڵام ناوەندو تێڕوانینەكانی بە ئاڕاستەی شاری سلێمانییە وەكو بنكەیەكی هەڵبژاردن، هەوڵی بەدەستهێنانی پشتیوانی خەڵك دەدات بۆ ئەوەی جارێكی تر رێبەرەكەی "لاهور شێخ جەنگی" بگەڕێنێتەوە بۆ پێشەنگایەتی پرۆسەی سیاسی كوردی، پێدەچێت دوای هەڵبژاردن هاوپەیمانێتیی لەگەڵ "پارتی دیموكراتی كوردستان" بكات. كاكڵەی ئەم لیستە بنكە ناڕازییەكەی یەكێتیی نیشتمانییە، ئەم لیستە هەڵمەتی هەڵبژاردنی خۆی بەشێوەیەكی پێشوەخت و توند دژ بە یەكێتیی دەستپێكرد، لەگەڵ ئەمەشدا دەیەوێت لە هەولێرو دهۆك نوێنەرایەتیی هەبێت، بەجۆرێك لە قۆناغی ئایندەدا ببێت بە پێشەنگی هێزە ئۆپۆزسیۆنەكان.  •    بەرەی هەڵوێست: لەلایەن كۆمەڵێك كەسایەتیی سیاسییەوە دروستكراوە كە هەڵگری گوتاری ئۆپۆزسیۆنن، رێبەرەكەی "عەلی حەمەساڵح" ئامادەگییەكی بەرچاوی میدیایی هەیە، ئەمەش بەهۆی دەركەوتنە میدیایی و پەرلەمانییەكانی لە دوو خولی پێشوودا، ئەم بەرەیە بەوە تۆمەتبار دەكرێت كە گوتارو تێڕوانینێكی سیاسی گشتگیری نییە، بەشێوەیەكی سەرەكی پشت بە دەركەوتنی پەرلەمانی و میدیایی رەخنەگرانەی سەرۆكەكەی دەبەستێت لەگەڵ ئەو كاندیدە گەنجانەی كە سەربە رەوتەكەن، كە هەندێكیان لە رێگەی ئۆپۆزسیۆنبوونی دەسەڵاتی كوردییەوە لە هەولێر قوربانییان بە خۆیان داوە.  •    یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان: حزبێكی ئیسلامییە لە باڵی رێكخراوی ئیخوان موسلیمینی نێودەوڵەتی. لەم هەڵبژاردنەدا هەوڵی گەڕانجنەوەی رۆڵی خۆی دەدات دوای پاشەكشێی لە هەڵبژاردنەكانی پێشوودا. پشت بە لیستێك كاندیدی خاوەن پسپۆڕیی سیاسی و كاری حزبیی دەدات، هەروەك پشت بە ئامادەگیی لە فەزای كۆمەڵایەتیی و خێرخوازی دەبەستێت لەرێگەی مزگەوتەكانی خۆیەوە. •     كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان (كۆمەڵی ئیسلامی): لە ساڵی 2003وە تێكەڵی سیاسەت بووە، خاوەنی بنكەیەكی دەنگدەری كۆنەپارێزو دیاریكراوە لە دهۆك و هەڵەبجەو هەندێك لە شارەكانی تر. ئەم حزبە بەدەست چەند بومەلەرزەیەكی سیاسی و میدیاییەوە دەناڵێنێ بەهۆی تۆمەتباركردنی هەندێ لە سەركردەكانی لە دۆسیە كۆمەڵایەتیی و داراییەكان، هەوڵ بۆ تێپەڕاندنی ئەم بابەتانە دەدات لەرێگەی پشتبەستن بە كەلەپورە ئاینییەكەی و ئامادەكردنی لیستێك كاندیدی ئیسلامی گەنج ئەمە جگە لە باسكە ئاینییەكەی.  •    بزوتنەوەی ئیسلامی: یەكەمین حزبی ئیسلامی چەكدارە لە گۆڕەپانی كوردیدا، بەڵام رووبەرووی چەند لێكترازانێك بوەتەوە كە بووەتە هۆی بچوكبوونەوەی قەبارە سیاسی و جەماوەرییەكەی، وەكو دامەزراندی "بزوتنەوەی پەیوەندی ئیسلامی" لەلایەن سەركردە جیابووەكانییەوە. گومان هەیە ئەم دوو بزوتنەوەیە بتوانن بگەنە پەرلەمان، ئەمەش بەهۆی سیستەمی فرەبازنەییەوە كە دەنگەكان پەرت دەكات، ئەمە جگە لەوەی بنكەی جەماوەرییان سنوردارەو پەرش و بڵاوبووەتەوە لەسەر ئەو هێزە ئیسلامییانەی لێی جیابووەتەوە. بزوتنەوەی ئیسلامی بۆ گەیشتن بە پەرلەمان سەرەنجی لەسەر بازنەی هەڵەبجەیە كە قەڵای سەرەكی خۆیەتی. •    حزبە بچوكەكانی تر: ژمارەیەم لە حزب و رەوتە چەپ و نەتەوەیی و فرە ناسنامەكان هەوڵی ئەوە دەدەن لەرێگەی ژمارەیەك لیستی سەربەخۆی هەڵبژاردنەوە بچنە ناو كێبركێكەوە، لەوانە حزبی شیوعی و پارتی سۆسیال دیموكرات و چەند پارتێكی تری بچوك. ئەم حزبانە بەدەست كاریگەریی دابەشبوونی بازنەكانەوە دەناڵێنن كە بنكەی دەنگدانیان لەبەریەك هەڵدەوەشێنێ، كە بە زەحمەت بنكەی دەنگدەرانیان ژمارەی ئەو كەسانە تێدەپەرێنێت كە لە موچەی ئەوان سودمەندد بووە، موچەیەك كە حكومەت دابینی دەكات، ئەوەشی ئەم ئەگەرە بەهێز دەكات، مانەوەی 13 لیستە لە دەرەوەی پەرلەمان لەكۆی 29 لیست لە دواین هەڵبژاردندا كە ساڵی 2018 بەڕێوەچوو، سەرباری ئەوەی دەنگدانەكە بەپێی سیستەمیی یەك بازنەیی بەڕێوەچوو.    •  كاندیدە تاكەكەسییەكان: ئەم هەڵبژاردنە بە كاندیدبوونی ژمارەیەك چالاكی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان جیادەكرێتەوە وەكو كاندیدی تاكەكەسیی، لەوانە ئەكتەرە كۆمیدییەكان و هونەرمەندو كەسایەتییە كاریگەرەكانی فەزای دیجیتاڵی (نزیكەی 120 كاندیدی تاكەكەسیی). دور نییە هەندێك لەمانە وەكو سوپرایزی هەڵبژاردن سەركەون بۆ پەرلەمان، ئەمەش مەترسی پەرەسەندنی دیاردەی پۆپۆلیزم لە پەرلەمانی داهاتوودا زیاتر دەكات، بەتایبەتیش كە شایستەیی سیاسی و ئەزموونی پێشووتریان نییە.   سیناریۆكان سەنتەری ئیمارات پشتبەست بە ئەزمونەكانی پێشوو هەروەها خوێندنەوەی سیاسیی بۆ دەرفەرتی بەردەم لیستە ركابەرەكان، چەند سیناریۆیەكی بۆ دەرەنجامەكانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان داڕشتووە كە ئەمانەن:  سیناریۆی یەكەم: هەردوو پارتە سەرەكییەكە (پارتی و یەكێتیی) بەربەستی (50+1) تێپەڕێنن و زۆرینەی پەرلەمان ببەن، ئەمە لەپاڵ پەراوێزێك بۆ لیستەكانی ئۆپۆزسیۆن بۆ بردنی یەك لەسەر سێ و زیاتری ئەو كورسییانەی دەمێنێتەوە. ئەم سیناریۆیە دووبارەبوونەوەی ئەوەیە كە لە خولەكانی پێشتردا هەبووە، كە دوو حزبەكە دەسەڵات لەنێوان خۆیاندا بەش دەكەن و بوارێك دەهێڵنەوە بۆ بەشدارییكردنی بەهێزترینی ئەوانەی كە وەكو ئۆپۆزسیۆن سەركەوتوون بۆ پەرلەمان. لەبەر رۆشنایی ئەم سیناریۆیەدا پیشبینی دەكرێت پارتی (30 بۆ 35) كورسی یاخود تۆزێ زیاتر هەروەها یەكێتیی نیشتمانی (20 بۆ 25) كورسی یان تۆزێ زیاتر بەدەستبهێنن، بۆ ئەوەی بە پاڵپشتی هێزەكانی نزیك لەخۆیان یاخود تەنانەت بەبێ ئەوانیش حكومەت پێكبهێنن. سیناریۆی دووەم: سەرهەڵدانی بەرچاوی هێزە ئۆپۆزسیۆنەكان لەسەر بنەمای سوپرایزی هەڵبژاردن، كە پەراوێزێك بۆ ئەوانی تر بەجێدەهێڵێت و بنەما نەریتییەكەی گەمەكە دەگۆڕێ، بنەمایەك كە لەسەر دابەشكردنی جومگە سەرەكییەكانی دەسەڵات لەنێوان دوو حزبەكە راوەستاوە. ئەم سیناریۆیە پەیوەستە بە چەند فاكتەرێكەوە لەوانە زۆری بەشداریكردن لە پرۆسەی دەنگدان لەلایەن بنكە جەماوەرییە بێدەنگ و توڕەكان، بەپێچەوانەی ئەوەی لە هەڵبژاردنی پێشوودا لە 30ی ئەیلولی 2018 روویدا كە لە كۆی (3 ملیۆن و 85 هەزار) كەس لەوانەی مافی دەنگدانیان هەبوو (ملیۆنێك و 845 هەزار) دەنگدەر بەشدارییان كرد. هەروەك ئەم سیناریۆیە پشت بەوە دەبەستێت ئەكتەرە كاراكان كاریگەرییان لەسەر ئەندازەی هەڵبژاردن نەبێت، لەگەڵ ئەمەشدا، ئەم سیناریۆیە بەر چەندین ئاڵنگارییەك دەكەوێت، لەوانە بوونی تۆڕێك لە سودمەندبوانی هەردوو حزبە گەورەكەو توانایان بۆ دانانی كاریگەریی لەسەر هەڵبژاردنەكان لەرێگەی دامودەزگا  حكومییەكان و دەسەڵاتی داراییەوە، ئەمە جگە لەوەی بەدوردەزانرێت جوڵەیەكی كتوپڕ لەلایەن زۆرینە بێدەنگەكەوە لە بەرژەوەندی هێزە بچوكەكان رووبدات، سەرباری پەرتبوونی چاوەڕوانكراوی دەنگی ئۆپۆزسیۆن بەهۆی زۆری لیستە ركابەرەكانەوە.    سیناریۆی سێیەم: ئەم سیناریۆنە لەهەموو ئەوانی تر زیاتر چاوەڕوانكراوە، ئەمەش ئەوەیە هەردوو حزبە گەورەكە لە پێشەنگدا ماونەتەوەو پارتی هەندێك لە پێشەوەیە لە ژمارەی كورسییەكانیدا. هاوتەریب لەگەڵ دوو حزبەكەدا، دەرفەتێك هەیە بۆ سەركەوتنی پارتە تازە دروستبووەكان و ئۆپۆزسیۆن و هێزە نوێیەكان هەیە بۆ ئەوەی ببن بە "هێلكەی سەر قەپانەكە" لە كێبركێی نێوان دوو حزبەكەدا، لەگەڵ سەركەوتنی بەرچاوی حزبەكەی لاهور شێخ جەنگی. بەلەبەرچاوگرتنی ئاڵۆزی دۆخەكە، پێكهێنانی حكومەتی ئایندە ئاڵۆزتر دەبێت،  بەجۆرێك پارتی هەوڵی پێكهێنانی هاوپەیمانی دەدات بۆ فشاركردن لە یەكێتیی، كە بە پشتیوانی هاوپەیمانە شیعەكانی ئیدارەی كەركوكی و پۆستەكانی لە نەینەوا وەرگرتووە، بەجۆرێك كە سەرلەنوێ شەراكەتی نێوان دوو حزبەكە لە ناوەوەو دەرەوەی هەرێم دابڕێژرێتەوە.  لە دەرەنجامی شیكارییەكەیدا، سەنتەری ئیمارات ئاماژەی بەوەكردووە، هەڵبژاردنی پەرلەمانیی داهاتووی هەرێمی كوردستان لەبەر چەند هۆكارێك جیاوازتر دەبێت لە هەڵبژاردننەكانی پێشتر، لەوانە گۆڕانی یاساو رێساكانی سازدانی هەڵبژاردن كە ئەمەش بەواتای پاشەكشەی دەرفەتی قۆستنەوەی كورسییەكان دێت و پێشبینیكراوە نەخشەی سیاسی داهاتووە فرەرەنگتر بێت بەهۆی زۆریی لیست و كاندیدە تاكەكەسییەكان، ئەمە لەپاڵ مانەوەی هەژموونی دوو حزبە گەورەكە بەشێوەیەكی رێژەیی بەسەر زۆرینەی كورسییەكان و ئاڕاستەی پێكهێنانی حكومەتەوە.  راپۆرتەكە پێشبینی ئەوە دەكات، چانسی كۆبوونەوەی پارتی و یەكێتیی بەشێوەیەكی خێرا لەناو یەك ئیئتیلافی حكومیدا دوای هەڵبژاردن سەخت بێت، ئەمەش بەهۆی گەورەبوونی كەلێنی نێوانیان و نەمانی زەمینەی كاری هاوبەش بەهۆی چەند پاڵنەرێكەوە، لەوانە دابەشبوونیان بەسەر میحوەرە دەرەكی و ناوچەییەكان.  "گۆڕاوێكی دیاری تر لە قۆناغی ئایندەی ژیانی پەرلەمانی كورددا، خۆی لە ملكەچبوونی پەرلەمانی كوردستان بۆ چاوجێری دەستوریی دادگای فیدراڵی لە بەغداد دەبینێتەوە، ئەمەش شتێكە كە لە پێنج خولی رابردوو تاڕادەیەك بوونی نەبووە، چەند یاسایەك كە لە پەرلەمانەوە دەرچووە رووبەڕووی ڤیتۆو بڕیاری نادەستوریبوون بووەتەوە، ئەمەش وا لە پەرلەمانەكە دەكات خۆی لەگەڵ سیستەمی دەستوریی و یاسایی عێراقدا بگونجێنێت یاخود بكەوێتە ململانێیەكی ئاشكراوە لەگەڵ دەسەڵاتە ناوەندییەكان، لەوانە دەسەڵاتی دادوەریی لەبارەی دەسەڵاتەكانی هەرێمەوە، كە مافی ئەوەی هەیە دەستورێكی تایبەت بەخۆی پەسەند بكات هەروەها دادگای باڵا دروست بكات".  كاریگەریی دەرەكی راپۆرتەكە باس لەوە دەكات، ئایندەی یەكلاكردنەوەی هەڵبژاردنەكەی هەرێمی كوردستان و دانوستانەكانی پێكهێنانی حكومەت دوای هەڵبژاردن، بەدوور نابێت لە ململانێ ناوچەییەكان، كاریگەریی توركیاو ئێران بە بەهێزی ئامادەگی دەبێت، ئەمە لەپاڵ رۆڵی ئەمریكا. پارتی كە لە ئەنكەرەو واشنتۆنەوە نزیكە، لەوەی كە قبوڵی كردووە لەم قۆناغەدا بەشداری هەڵبژاردن بكات سەرباری ئەو پاشەكشێیەی لەبەرامبەر ركابەرەكەی (یەكێتیی نیشتمانی كە نزیكە لە ئێرانەوە) توشی بووە، مەبەست لێی هەوڵی حزبەكەی بارزانییە بۆ "كۆنترۆڵی زیانەكان"و رێگریكردن لە هەڵپەی ركابەرەكەی بۆ لێسەندنەوەی پۆستە ئیدارییەكان و پەیوەندییەكانی و دەسەڵاتەكان لە بەغدادو نەینەواو كەركوك، بەجۆرێك كە لە دەسەڵاتی پارتی بدات لەناوخۆی هەرێم. لەسەر ئەم بنەمایە، راپۆرتەكە پێشبینی ئەوەی كردووە پارتی دەست لە پۆستی سەرۆكایەتیی هەرێم یاخود سەرۆكی حكومەت هەڵبژگرێت، ئەمە لەپاڵ هەندێك پۆست و دۆسیەی تر، لەپێناو پێكهێنانی حكومەتی نوێ، بەجۆرێك بتوانێت سەرلەنوێ لە ناوخۆو لە هاوكێشە عێراقییەكەشدا یان تەنانەت لەسەر ئاستی هەرێمایەتیی و نێودەوڵەتیش پەیوەندییەكانی رێكبخاتەوە. ئەمەش بژاردەیەكی ئاسان نییە لەناو حزبەكەی بارزانیدا كە چەندین ساڵە بەشێوەیەكی بێدەنگ لەناو ململانێی باڵەكانی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت و نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمدایەو، تائێستا بوونی مەسعود بارزانی سەرۆكی حزبەكە هۆكار بووە بۆ پارسەنگ و رێگریكردن لە پەرەسەندن و تەقینەوەی ململانێكە.