سلێمان مستەفا – شارەزایی یاسایی   هەنگاوکانی دوای ڕاگەیاندنی ئەنجامە فەرمیەکانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان لە لایەن ئەنجومەنی کۆمسیاران، ئەو قسەو باسانەن کە زۆرترین پرسیاریان لە بارەوە دەکرێن ، لێرەدا هەوڵدەین وەڵامی ئەو پرسیارانە بدەینەوە ، لەبەر ڕۆشنایی یاسا و پەیرەوەکانی پەیوەندیدار بەو پرسە ، لەوانە یاسای کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەلبژاردنی  عێراق ژمارە ( ٣١)ی ساڵی٢٠١٩ ی هەموارکراو ، و یاسای سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان ژمارە ( ١) ساڵی ٢٠٠٥ی هەموارکراو ،و یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ژمارە (١)ی ساڵی ١٩٩٢ی هەموارکراو، و پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمانی کوردستانی ساڵی ٢٠١٨ و پەیرەوی ژمارە (٩) ی ساڵی ٢٠٢٤ی دابەشکردنی کورسیەکانی پەرلەمانی کوردستان . یەکەم : قۆناغی تانە و پەسەندکردنی ئەنجامەکان : بەپێی یاسای کۆمسیۆنی فیدراڵی و یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ، دوای ڕاگەیاندنی ئەنجامەکانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە لایەن ئەنجومەنی کۆمسیارانەوە ، لایەنە زەرەر مەندەکان بۆیان هەیە لەرۆژی دوای بڵاوکردنەوەی ئەنجامەکان بۆماوەی سێ رۆژ لەبەردەم دەستەی دادوەری هەڵبژاردن تانە لەئەنجامەکان بدەن ، دەستەی دادوەری هەڵبژاردنەکان ماوەی هەفتەیەکی لەبەر دەستە بۆ وەرگرتنی دۆکۆمێنتەکانی پەیوەندیدار بە تانەکان ، وە لەماوەی (١٠) رۆژ تانەکان یەکلایی دەکاتەوە ، دوای کۆتایی یەکلایی کردنەوەی تانەکان ئەنجامەکان پەسەند دەکات و بۆ کۆمیسیۆنیان دەنێرێتەوە بەمەبەستی ڕاگەیاندنیان بەشیوەی فەرمی و کۆتایی ، وەک لە بڕگەی (٧) یاسای کۆمیسیۆندا هاتوە، هەروەها بڕیارەکانی دادگای هەڵبژاردنێش بنبرن و قابیلی تانە لێدان نین وەک لە بڕگەی (٣)ی ماددەی ١٩ ی یاسای کۆمیسیۆندا هاتوە . دووەم : قۆناغی دانێشتنی پەرلەمان و سوێند خواردنی ئەندامانی خولی شەشەمی پەرلەمان : بە پێی دەقی بڕگەی سێیەمی ماددەی ( ١٠)یاسای سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان ، و ماددەی (٤٦) یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کورستان و ماددەی (٣) پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمانی کوردستان ، لە رۆژی دەیەمی دوای پەسەند کردنی ئەنجامەکان سەرۆکی هەرێم بانگهێشتی یەکەم کۆبونەوە دەکات ، لەئەگەر دەرنەکردنی مەرسومی هەرێمی بۆ بانگهێشتی کۆبەنەوە لەرۆژی دەیەمی دوای پەسەند کردنی ئەنجامەکان ، پەرلەمان ڕاستەوخۆ کۆدەبێتەوە ، لەم کۆبونەوەیە تەنها دوو کاری تایبەت ئەنجام دەدرێت ، یەکەم کۆبونەوەکە لە لایەن بە تەمەنترین ئەندامەوە سەرپەرشتی دەکرێت ، و ئەندامانی پەرلەمان سوێندی یاسایی دەخۆن و دەبن بە ئەندامی پەرلەمانی کوردستان ، کاری دووەمی سەرۆکی دانیشتن هەڵبژاردنی ( سەرۆکی پەرلەمان و جێگری سەرۆک و سکرتێری پەرلەمانە ،وەک لە دەقی ماددەی (  ماددەی 48/ یاسای هەڵبژاردندا هاتوە :(پەرلەمان لە یەكەم دانیشتنیدا ، بە رێگەی دەنگدانی نهێنی ، سەرۆك و جێگری سەرۆك و سكرتێری پەرلەمان بە زۆرینەی رەهای دەنگی ئەندامانی پەرلەمان هەڵدەبژێردرێت)، هەروەها لە ماددەی (١١) پەیرەوی ناوخۆشدا هاتوە ( ماددەی/ 11: یەكەم/ پەرلەمان ، دانیشتنی یەكەمی خۆی كە لە ماددەی (3) سێ ئەم پەیرەوەی ئاماژەی پێدراوە بە سەرۆكایەتی بە تەمەنترین كاندیدی دەرچووی ئامادەبوو دەبەسترێت. دووەم/ بە تەمەنترین كاندید دەرچووی ئامادە بوو لە لایەن سەرۆكی دیوان سەرۆكایەتی پەرلەمان بانگهێشت دەكرێت و دەبێتە سەرۆكی یەكەم دانیشتن، ئەركی تەنیا بریتی دەبێت لە بەرێوەبردنی دانیشتنی یەكەم و ئەنجامدانی هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتی.   لێرەدا پرسیارێکی گرنگ دیتە پێشەوە ، ئایا مەرجە لە یەکەم کۆبونەوەی پەرلەمان دەستەی سەرۆکایەتی هەڵبژێردرێت ، ئەگەر نیوە زاید یەک ئامادەی کۆبونەوە بێت دەکرێت لە یەکەم کۆبونەوە دەستەی سەرۆکایەتی هەڵبژێردرێت ، بەڵام گەر ڕەچاوی سازان و رێکەوتن بکرێت بەپێی ئەزموونی رابردوو لە هەرێم و عێراق دانێشتنی یەکەم بە کراوەی بەجێدەهێشترێت تا لایەنە سیاسەکان دەگەن بە رێکەوەتن . سێیەم : بابەتی بایکۆتی پەرلەمان و سوێند نەخواردنی بەشێک لە پەرلەمانتاران و فراکسیۆنەکان : شاراوە نییە لە هەرێمی کوردستان کار بە سیستەمی نوێنەرایەتی رێژەیی لیستی کراوەی سنوردار دەکرێت و لەم هەڵبژاردنەدا هەرێمی کوردستان بەسەر چوار بازنە دابەشکرا ، هەروەها لە دابەشکردنی کورسیەکانێش پەیرەوی  شێوازی دابەشکاری هەڵبژاردن دەکرێت و کورسیەکانش بەدوو قۆناغ بەسەر حزب و کاندیدان دەبەشدەکرێت ، سەرەتا کورسیەکان دەدرێت بەو حزب و کاندیدانەی کە نرخی کورسیان بەدەست هێناو ، لەگەر مانەوەی کورسی لەبازنەکانی هەڵبژاردن ، ئەوە بەپێی زۆرتین دەنگی ماوە بەسەر حزب و کاندیدان دابەشدەکرێت ، پرسیارێکی گرنگ و جێگای بایەخی هاوڵاتیان و لایەنە پەیوەندی دارەکان ئەوەیە ، ئایە ئەگەر فراکسیۆنێک بایکۆت بکات و پەرلەمانتارانی سوێندی یاسایی نەخۆن ، چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم بابەتە دەکرێت ، بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە دەگەرێنەوە سەر مادەو برگە پەیوەندی دارەکان لە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمان و پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمان و پەیرەوی دابەشکردنی کورسیەکان ، بەڵام پێش ئەوەی باسی برگەو ماددە پەیوەندیدارەکان بکەین بنەمایەکی یاسای گرنگ هەیە لە تەدەروجی یاساکان ، کە دەستور بالاترین یاسایە ، دوای ئەوە یاسای پەیوەندیدارە ، ئینجا پەیرەوە ، دوای ئەوە بڕیارە کە هێزی یاسایی هەبێت ، بۆ ئەم بابەتەش ئەولەویەت بۆ یاسای هەلبژاردنی پەرلەمانی کوردستانە چونکە ئێمە دەستورمان نییە ، لەماددەی (٦١)یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستاندا هاتوە : بڕگەی سێیەم ( ئەگەر كورسیە بەتاڵەكە هی لیستێك بوو كە پاڵێوراوی نەمابێ‌ ئەوا كورسیەكە بۆ پاڵێوراوێكی دیكە لە قەوارەیەكی سیاسی دیكە تەرخاندەكرێت كە كەمترین رادەی ژمارەی ئەو دەنگانەی بەدەستهێناوە كە بۆ پركردنەوەی كورسیەك پێویستە ، بە پێچەوانەوە كورسیەكە بە بەتاڵی دەمێنێتەوە.  بڕگەی چوارەم (ئەگەر كورسیە بەتاڵەكە تایبەت بوو بە ژن ، مەرج نیە ژنێكی دیكە جێی بگرێتەوە ، مەگەر لەو بارەدا كە كاریگەری لەسەر رێژەی نوێنەرایەتی ژناندا هەبێ‌ .  بڕگەی پێنجەم (لە حاڵەتی سوێند نەخواردنی پاڵێوراوی هەڵبژێردراو بۆ پەرلەمانی كوردستان لە ماوەی دیاریكراودا بە بێ‌ هیچ هۆیەكی ڕەوا ، ئەوا دوای (90) رۆژ لە مێژووی ناوبراو مافی ئەندامێتی نامێنێ‌ و پاڵیوراوێكی دیكە بە پێی یاسا شوێنی دەگرێتەوە. ئەوەی لە ناوەرۆکی دەقی ماددەی (٦١) بەدیدەکرێت کورسی ماوە دەدرێتە ئەو حزب و کاندیدەی کە زۆرتین دەنگی ماوەی هەیە ، وە بابەتەکە پەیوەندیدارە بە قۆناغی دابەشکاری کورسیەکان ، وەرگێرانی دەنگەکانی هەڵبژاردنە بۆ کورسی پەرلەمانی بەپێی شێوازی دابەشکاری هەڵبژاردن، لێرەدا گەر بەوردی سەیری نیەتی یاسا دانەر بکەین ، پرسی بایکۆتی حزب و کاندیدی تێدا باس نەکراوە ، لێرەدا ئەو حزبەی بایکۆت دەکات پالیوراوی تری ماوە بەڵام بەهۆکاری تایبەتی خۆی بایکۆت دەکات ، ئەگەر بۆ هەمان مەبەست بروانینە پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمانی کوردستان وەک لە ماددەی ماددەی/13 دا هاتوە : یەكەم/ لە رێكەوتی ( سوێند خواردن) ی یاساییەوە كاندیدە هەڵبژێردراوەكان دەبێتە ئەندام و بە دەستبەكار هەژماردەكرێن و گشت مافێكی ئەندامێتی دەبێت و هەموو ئەركەكان ئەندامێتی دەكەوێتە ئەستۆ . دووەم/ ئەگەر كاندیدی هەڵبژێردراو بە بی پاساوی ڕەوا ، لە دانیشتنی یەكەمەوە بۆ ماوەی بۆ ماوەی (30) سی رۆژ ( سوێند خواردن ) ەكە ئەنجامنەدا ، مافی سوێند خواردنی یاسایی نامێنێت. گەر سەرنج بدەین دەقی بڕگەی دووەمی ماددەی (١٣)پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمانی کوردستان پێچەوانەی بڕگەی پێنجەمی ماددی (٦١ )ی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستانە ، وە بە پەیرەوی ناوخۆ ناتوانرێت یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان هەموار بکرێت ، گە ر دیقەت بدەین سەرچاوەی دەسەلات و هێزی  دەرکردنی پەیرەوی ناوخۆ یاسای هەلبژاردنی پەرلەمانی کوردستانە ، وەک لە پێشەکی پەیرەوی ناوخۆدا هاتوە (  پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمان مێژووی دەرچوون 17/7/2018 پاڵپشت بە حوكمی بڕگەی (8) لە ماددەی (56)ی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ژمارە (1)  ی ساڵی 1992 هەمواركراو ، و بریاری ژمارە (10)ی ساڵی 2014 . پەرلەمانی كوردستان لە دانیشتنی ئاسایی ژمارە (8)ی رۆژی 17/7/2018 ئەم پەیرەوەی دەركرد ) ، هەروەها لەماددەی ٥٦ بڕگەی (٨) یاسای هەڵىژاردن ئەو دەسەڵاتەی داوەتە پەرلەمان پەیرەوی ناوخۆی دەربکات ، دیقەتی دەقی بڕگە هەشتەم بدەن (8) دانانی پەیرەوی ناوخۆیی، دیاریكردنی میلاكات و بریاردان لەسەر بودجەو دامەزراندنی كارمەندانی.   بۆیە مامەڵەی دروست لەگەڵ پرسی دابەشکردنی ئەو کورسیانەی کە بایکۆتی پەرلەمان دەکەن ، سەرتا دەبێت دوای (٩٠) رۆژ لەرۆژی سویند خواردنی پەرلەمانتارانەوە بێت، دوای ئەوە پەرلەمانی کوردستان نوسراو بۆ کۆمیسیۆن بکات و داوای ناوی تر بکات لەهەمان حزب بەپیی رێزبەندی دەنگەکانیان ، وە دەبێت ئەم رێکارە بەردەوام بێت تا تەواوی کاندیدان دەگرێتەوە لە هەمان حزب ، لە لایەکی ترەوە باس لە ئەزموونی عێراق دەکەن ، کە لە خولی ئێستای ئەنجومەنی نوینەران کوتلەی سەدری لە پرۆسەی سیاسی کشانەوەو شوێنەکانیان پر کرایەوە ، لە عێراق دا لە بڕگەی پینجەمی ماددەی ( ٤٩) دەستور دەسەڵآتی داوەتە ماڵی یاسا دانانی عێراقی یاسای شوێنگەوەی پەرلەمانتارن دابنێن کە تێدا هاتوە (  ئەنجومەنی نوێنەران  یاسایەک دادەنێت بۆ چارەسەرکردنی بارەکانی گۆرینی ئەندامان لە کاتی دەست لە کار کێشانەوە یان لەکار خستن یان مردندا  ) ، وە کوتلەی سەدری ئەو رێژە کاندیدەی نەبوو ، وە هەموو فراکسیۆنەکە ئیستیقالەیان دا ، بەڵام لە هەرێمی کوردستان تا ئێستا پرسەکە روون نییە ، ئایا حزبەکان بایکۆت دەکەن ، ئایا هەموو کاندیدانیان واژۆ لەسەر بایکۆتەو بریای حزبەکەیان دەکەن ، ئەمانە هەموو ئەو پرسیارانن ، وە گەر سەرنجی پەیرەی ژمارە (٩)ی دابەشکردنی کورسیەکان بکەین کە لە لایەن کۆیسیۆنەوە دەرچوەێندراو ، تەنها باس لە دابەشکاری کورسیەکانی پەرلەمانی کوردستان دەکات لە بارودۆخێکی ئاسایی دا گەر کورسی ماوە هەبێت چۆن مامەلەی لەگەڵ دا بکات ، بۆیە بەرای ئێمە لە حاڵتی نائاسای کە حزبەکان بایکۆتی پەرلەمان بکەن ، ئەوا وەک لە بڕگەی سێیەمی ماددەی (٦١) دا هاتوە شوێنەکانیان بە بەتاڵی بهێلرێتەوە ، دوای ئەو هەموو کاردانەوانەش ئایە حزبەکان بەردەوام دەبن لەسەر هەڵوێست وەرگرتن ؟ ئایا پەنا بۆ دادگای فیدرالی دەبەن ؟. چوارەم : ماددەیەکی باڵکێش لە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بڕگەی  (١١) ی ماددەی ٥٦ کە تیادا هاتوە ( ماددەی ٥٦ : پەرلەمان ئەو ئەرک و دەسەڵاتانەی خوارەوە جێبەجێدەکات ) برگەی (١١) : یەكلاكردنەوەی ئەو تانانەی كە پێشكەشكراون لە بارەی دروستی هەڵبژاردنی ئەندامەكانی ، ئەندامیش بە زۆرینەی دەنگی دوو لەسەر سێی ئامادەبوانەوە نەبێ‌ هەڵناوەشێتەوە. گەر سەرنجی ئەو ماددەیە بدەین جێگای پرسیارە چونکە گەر داداگای هەڵبژاردن ئەنجامەکان پەسەند بکات و بڕیارەکانی بنبڕبن ، چۆن پەرلەمان بڕیار لە دروستی هەڵبژاردنی ئەندامەکانی دەدات ؟ پێنجەم : کاری قۆناغی دوای هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆکایەتی چییە ، ئەرک و دەسەڵاتی پەرلەمان چییە : لێرەدا ئەو پرسیارە رووبەروی ئەو پەرلەمانتارانە دەبێتەوە کە دەبن بە ئەندامی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان ،گەر ئێمە بۆ وەلامی پرسیارەکەمان سەرتا  پەنا بۆ دەقی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان  و پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمانی کوردستان ببەین ،یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمان و یاسای پەرلەمان یەک یاسان لە هەرێمی کوردستان لە یاسای پەرلەمانی کوردستان لە ماددەی (39بۆ ماددەی 57 ) دا باس لەئەرکی پەرلەمان دەکات ، بەلام بەگشتی کارە سەرەکیەکانی دەسەڵاتی یاسادانان بریتینە لە 1 -  یاسا دانان 2 -  چاودێری کردنی دەسەڵاتی جێبەجێکردن و متمانە پێدان و متمانە لێسەندنەوەی  3 - پەسەندکردنی بودجەی هەرێم 4 - جاودێری کردن و متمانە دان بە دەستە سەربەخۆکان( مافی مرۆڤ ، دەستەی دەست پاکی ، کۆمسیۆنی هەڵبژاردن ، چاودێری دارایی ) کە ئەم چوار دەستەیە رۆڵی گرنگ دەبین لە پرۆسەی سیاسی و دیموکراسی هەرێمی کوردستاندا )  ، هەروەها لەماددەی (56)ی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستاندا هاتوە ( پەرلەمان ، ئەم ئەرک و دەسەڵاتانەی خوارەوە جێبەجێدەکات : １-    یاسادانان ، ２-    بڕایاردان لەسەر ڕیکەوتنەکان ، یەکلایکردنەوەی کێشە چارەنوسازەکانی گەڵی کوردستان عێراق ، دیاریکردنی پەیوەندیی یاسایی لەگەڵ ناوەند (مەرکەز) ، ئەم برگەیە لە لایەن دادگای فیدرالی بە نادەستوری هەژمار کراوە. ３-    دەستنیشانکردنی سەرۆکی دەسەڵاتی جێبەجێکردن ،کە ئەویش دەسەڵاتی دەستنیشانکردنی ئەندامەکانی هەیە لە نێو ئەندامانی پەرلەمان یان کەسانی تر . ４-    متمانە دان بە دەسەڵاتی جێبەجیکردن ، یان لێسەندنەوە . ５-    بڕیار دان لەسەر بودجەی گشتی و پلانەکانی گەشەپێدان . ６-    چاودێری دانان لەسەر دەسەڵاتی جێبەجێکردن . ７-    پێکهێنانی لیژنەی جۆربەجۆر  بۆ لێکۆڵینەوە لەهەر کاروبارێک بیەوێت . ８-    دانای پەیرەوی ناوخۆی ، دیاریکردنی میلاکات ، بڕیار دان لەسەر بوجەکەی و دامەزراندنی کارمەندەکانی . ９-    پێکهێنانی لیژنەی هەمیشیەکان و کاتیەکان لە ئەندامانی ئەنجومەن بە پێی پەیرەوی ناوخۆی . １０-    دانانی رێسا بۆ تۆمەتبارکردن و دادگایکردنی ئەندامەکانی لەکاتی شکاندنی ئەو سوێندەی خواردویەتی . １１-    یەکلای کردنەوەی ئەو  تانانەی کە پێشکەشکراون لە بارەی دروستی هەڵبژاردنی ئەندامەکانی ، ئەندامەتیش  بە زۆرینەی دەنگی دوو لەسەر سێی ئامادەبوانەوە نەبێ هەڵناوەشێتەوە . هەروەها لە پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمانی کوردستانیش لەبەر رۆشنایی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان شیوازی کارو ئەرکی ئەندامان و دەستەی سەرۆکایەتی ولیژنەکان و چونیەتی گرێ دانی دانیشتنەکانی کردوە ، ئەزموونی خولەکانی رابردووپێمان دەلێت بەشی زۆری فراکسیۆن و پەرلەمنتاران تا رادەیەک سەرکەوتوو نەبوون لە دروستکردنی هاوسەنگێ لە نێوان ئەرکی پەرلەمنانتاری و ئەرکی حزبی دا ، راستە پەرلەمانتاران نوێنەرایەتی حزبەکان دەکەن و بەدەنگی هەوادارانی حزبەکە گەشتونەتە پەرلەمان ، بەلام یاسای پەرلەمان ئەرکیکی پیرۆزی خستۆتە سەر شانی پەرلەمانتاران ، شاراوە نییە گەورەترین دەسەلات لە هەریم پەرلەمانە کە سەرچاوەی رەوایەتی حوکمرانیە ، بۆیە چاوەروانی ئەوە لە پەرلەمانتارن دەکرێت ، لەگەڵ دەنگدەران و ئەو سوێندەی دەیخۆن راستگۆو پابەندبن ، بە پێی چاوەڕوانیەکان ئەرکی ئەم خولەی پەرلەمان زۆر گران دەبێت و بەتایبەتی لە نوسینەوەی دەستور و هەموار کردنەوەی ئەو یاسایانەی کە پەیوەندیدارن بە پرۆسەی سیاسی هەرێم و یەکلایی کردنەوەی پرسی ئەو یاسایانەی ناکۆکن لە گەڵ بنەماکانی دەستوری عێراق چ جای پرسە هەڵواسراوەکانی نێوان حکومەتی فیدراڵ و هەرێم و دەستە بەرکردنی ئارامی و یەکریزی لە هەرێمی کوردستان ، پرسی هەر قورس کە چاوەڕێ پەرلەمانتارانی ئەم خولە دەکات  دوایئەوەی سوێندی یاسایی دەخۆن  چ دەورێک دەبینن لە لێکنزیکردنەوەی حزبەکان بۆ رێکەوتن لەسەر هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆکایەتی و متمانە دان بە کابینەی نوێی حکومەتی هەرێمی کوردستان ؟.    

درەو: كورسی لایەنەكان لە خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان ارتی: 39 كورسی یەكێتی: 23 كورسی نەوەی نوێ: 15 كورسی یەكگرتوو: 7 كورسی هەڵوێست: 4 كورسی كۆمەڵ: 3 كورسی گۆڕان: 1 كورسی هاوپەیمانی: 1 كورسی

درەو: 🔹شەداد فارس، پەرلەمانتاری رەوتی حیكمە دەڵێت: حكومەتی هەرێم یەك بەرمیل نەوتی رادەستی بەغداد نەكردووەو ناشیكات، جەختیشدەكات لەوەی، حكومەتی فیدراڵی زۆر جدی بووە لە پرسی پەسەندكردنی یاسای نەوت و غازداو، وەزارەتی نەوت چەندین پێشنیازی پێشكەشكردووە، كە یەكێك لەو پێشنیازانە ئەوە بووە كۆمپانیایەك دروستبكرێت بەناوی هەرێمی كوردستان هاوشێوەی پارێزگای بەسرەو پارێزگاكانی تر، هەروەها پێشنیازی ئەوەی بۆكردون كە حكومەتی هەرێم ئەو گرێبەستانەی رادەستبكات كە لەگەڵ كۆمپانیا بیانیەكان كردوویەتی، لەپێناو گونجاندنی بەگوێرەی رێوشوێنە یاساییەكان و سیاسەتی وەزارەتی نەوتی فیدراڵی، بەڵام  هەرێم تائێستا تەنها یەك نمونە لەو گرێبەستانەیان رادەستنەكردووە، وتیشی: یاسای نەوت غاز لە سایەی ئەم حكومەتەی ئێستای هەرێمی كوردستان تێناپەڕێت. ئەو پەرلەمانتارە لە لێدوانێكدا بۆ كەناڵی (العهد)راشیگەیاند: جۆرێك یاخیبون و دەستگرتنی روون هەیە بە پرۆسەی دەرهێنانی نەوت و فرۆشتنی بەشێوەیەی قاچاغ، بەوهۆیەوە ئێستا عێراق بووەتە بەشێك لەو وڵاتانەی نەوت بە قاچاغ دەفرۆشن، هۆكارەكەشی حكومەتی هەرێمە. ئاماژەی بەوەشكرد: ئەفغانستان ئەمڕۆ دەستیگرتووە بەسەر (400) تانكەر نەوتی بە قاچاغبراوی هەرێمی كوردستاندا.

راپۆرت: درەو پرۆژەیەكی حكومەت بۆ كارەبای 24 كاتژمێریی و كۆتایهێنان بە پیسكردنی ژینگە كە سەرەتا لە چەند گەڕەكێكی هەولێرەوە تاقیدەكرێتەوە، دەیان كەس لە خاوەن مۆلیدە ئەهلییەكان لەبەردەم ئەنجومەنی وەزیران كۆكردەوە بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتیی، بەپێی پرۆژەكەی حكومەت لەمەودوا مۆلیدە ئەهلییەكان تەنیا لەكاتی نەخوازراوی پچڕانی كارەبادا دەبێت كار بكەن، بەڵام خاوەن مۆلیدەكان داوا دەكەن رۆژانە بەپێی خشتەیەك چەند كاتژمێرێك كارەبا دابین بكەن و داهاتێكیان دەستبكەوێت، حكومەت دەیەوێت تاوەكو 2026 كارەبای 24ی كاتژمێریی لەسەرتاسەری هەرێم دابین بكات، ئەگەر ئەمە بكرێت زیاتر لە (5 هەزار) مۆلیدەی ئەهلی لەكاردەكەوێت، وردەكاری لەم راپۆرتەدا. مۆلیدەو برسیكردنی 10 هەزار خێزان  خاوەن مۆلیدە ئەهلییەكانی هەولێر بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتیی چونە بەردەم بینای پارێزگار، دوای خوێندنەوەی بەیاننامەیەك بەرەو بەردەم بینای ئەنجومەنی وەزیران بەڕێكەوتن. خاوەن مۆلیدەکان باسلەوە دەكەن، حکومەت دانانی مۆلیدە ئەهلییەکانی داوە بە کۆمپانیایەکی حزبی، ئەم بڕیارە دەبێتەهۆی برسیکردنی (10 هەزار) خێزان. وەكو خۆیان دەڵێن، فەرسەت سۆفی پارێزگاری كۆچكردووی هەولێر پێشتر بەڵێنی بە خاوەن مۆلیدەكان داوە تا ماوەی 10 ساڵی داهاتوو مۆلیدەكانیان دەمێنێتەوە، ئەمانیش لەسەر بنەمای ئەو بەڵێنە خەرجییان لە مۆلیدەكانیان كردووەو پابەندبوون بە رێنماییەكانەوە لەوانە دانانی "كاتم"و رێگریكردن لە دوكەڵی ئەكسۆز، كە بەقسەی خۆیان تێچووی ئەم كارانە گەیشتوەتە (150 هەزار) دۆلار. بۆ بەدەستهێنانەوەی ئەم خەرجییانە، خاوەن مۆلیدەكانی هەولێر داوای ئەوە دەكەن خشتەیەكیان لەلایەن حكومەتەوە بۆ دابنرێت بۆ ئەوەی رۆژانە لانی كەم چەند كاتژمێرێك مۆلیدەكانیان كارپێبكەن و داهاتێكیان دەستبكەوێت، یان ئەوەی پرۆژەی حكومەت بۆ راگرتنی كاركردن بە مۆلیدە ئەهلییەكان بەیەكجاری بۆ ماوەی چەند ساڵێك رابگیرێت تاوەكو ئەوان ئەو خەرجییە پەیدا دەكەنەوە كە لە دانانی مۆلیدەكانیاندا كردویانە. ئەو پرۆژەیە چییە داوای راگرتنی دەكەن؟ هۆكاری راگرتنی كارپێكردنی مۆلیدە ئەهلییەكان لە هەولێر بۆ پرۆژەیەكی حكومەت دەگەڕێتەوە كە ناوی لێنراوە "پرۆژەی رووناكی"، ئەمە ئەو پرۆژەیە كە ئەمڕۆ خاوەن مۆلیدەكان داوایان كرد جێبەجێكردنی بۆ چەند ساڵێكی تر دوابخرێت.  ریشەی ئەم پرۆژەیە بۆ بەڵێنێكی مەسرور بارزانی سەرۆكی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم دەگەڕێتەوە لە كانونی یەكەمی 2023دا، كە وتی: كارەبای 24 كاتژمێریی لەسەرتاسەری هەرێمی كوردستان دابین بكات.  یەكەم هەنگاوی ئەم پرۆژەیە لە تەموزی ئەمساڵدا لە گەڕەكی (شادی) لە هەولێر وەكو تاقیكردنەوە جێبەجێ كرا، پاشان گەڕەكانی (نازناز)و (بەختیاری)، بەپێی پلانی حكومەت، دەبێت تاوەكو كۆتایی 2026 پرۆژەی كارەبای 24ی كاتژمێریی لەسەرتاسەری كوردستان تەواو بكرێت. ئێستا سەنتەری قەزای ئامێدی بە تەواوەتیی کراوە بە کارەبای 24 كاتژمێریی و سەرجەم موەلیدەكان كوژاونەتەوە، بەڵام هێشتا بەكارهێنانی مۆلیدە بەتەواوەتی رانەوەستاوەو دوێنێ وەزارەتی داد كەمكردنەوەیەكی سنورداری راگەیاندووە بۆ كڕینی مۆلیدەیەكی جۆری (بێرکنز-KV GGP825) بۆ دیوانی وەزارەت.  بانگەوازەكەی وەزارەتی داد بۆ كڕینی مۆلیدە لەم هەفتەیەدا مەسرور بارزانی لەوتارێكدا لە ئاهەنگی دەرچوونی قوتابیانی زانكۆی كوردستان لە هەولێر ئاماژەی بە "پرۆژەی ڕووناكی" كردو رایگەیاند، ئامانج لەم پرۆژە دابینكردنی كارەبای 24 كاتژمێرییە لە سەرانسەری هەرێمی كوردستان.  مەسرور بارزانی وتی:" ئەم پرۆژە پێشكەوتنێكی بەرچاوی بەدەستهێناوەو تائێستا زیاتر لە 50 هەزار هاوڵاتی سودمەندبوون لە كارەبای 24 کاتژمێریی، پلانەکان بەردەوامن و پرۆژەكە سلێمانی و دهۆكیش دەگرێتەوە". وەزارەتی كارەبا سودەكانی ئەم پرۆژەی لەم خاڵانەدا كورتكردوەتەوە:  •    شێوازی پارەدان پاشینە (پۆستپەید)ە. •    پارەی كارەبا تێیدا هاوشێوەی جاران یاخود كەمترە.  •    نەمانی پشتبەستن بە مۆلیدە. •    پاكبوونەوەی ژینگەی كوردستان.  •    چاودێری بەكارهێنانی كارەبا.  •    ئاگانامەی SMS دەربارەی بەكارهێنان و پسوڵەی كارەبا. •    نەمانی دوو پسوڵەی كارەبا لە كۆتایی مانگدا، واتا بە جێبەجێبوونی ئەم پرۆژەیە چیتر ماڵان و شوێنە بازرگانییەكان تەنیا پسوڵەی كارەبای نیشتمانییان بۆ دەگەڕێتەوە نەك پسوڵەی كارەبای مۆلیدەو نیشتمانی بەجیا.  •    مۆلیدە ئەهلییەكان لەدوای جێبەجێبوونی پرۆژەی رووناكییەوە ئیتر تەنیا وەكو پاڵپشت و لەكاتی پچڕانی كورت و نەخوازراوی كارەبای نیشتمانییەوە كاریان پێدەكرێت.  دۆخی ژینگەو مۆلیدە ئەهلییەكان دەستەی پاراستن و چاككردنی ژینگە لە هەرێمی كوردستان دەڵێ یەكێك لە هۆكارەكانی گۆڕانی كەشوهەوا بەرهەمهێنانی وزەیە، بەرهەمهێنانی كارەبا بەهۆی سوتاندنی سوتەمەنییەكانی ژێر زەوییەوە دەبێتە هۆی دەرچوونی گازو تیشكی زیانبەخش. بڕی زۆرینەی كارەبا هێشتا بەهۆی سوتاندنی نەوت و غازەوە بەرهەم دەهێنرێت، بەمە دوانە ئۆكسیدی كاربۆن و ئۆكسیدی نایترۆجین بەرهەم دێن كە گازی زۆر گەرمن و زەوی دادەپۆشن و گەرمی خۆر نادەنەوە. دەستەی پاراستن و پاككردنی ژینگە پێیوایە، پرۆژەی رووناكی كە كارەبای 24 كاتژمێریی دابین دەكات دەبێتە هۆی كوژاندنەوەی هەزاران مۆلیدەی ئەهلی و ئەمەش ژینگە پاكدەكاتەوە.  دەستەی پاراستنی ژینگە یەكێك لە كارە سەرەكییەكانی بریتییە لە چاودێریكردنی مۆلیدە ئەهلییەكان و ئاگاداركردنەوەیان لە رێنماییە ژینگەییەكان. بەگوێرەی داتایەك كە (ئوسامە ئەشرەف) لەسەر مۆلیدە ئەهلییەكانی شاری هەڵەبجە بۆ ساڵی (2022) ئامادەی كردووە، كۆی كاركردنی مۆلیدەكانی شاری هەڵەبجە ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (104108 سەعات) واتە ڕۆژانە (7:06 حەوت كاتژمێر و شەش خولەك)، بڕی سوتەمەنی سوتاوی تێكڕای ساڵەكە لەلایەن مۆلیدە ئەهلییەكانەوە بریتی بووە لە: بە لیتر: 104108 سەعات جارانی 46.83 = 4875377.64 چوار ملیۆن و هەست سەد و حەفتاوپێنج هەزار و سێ سەد و حەفتاوحەوت پۆینت شەست و چوار لیتر بووە. ئوسامە ئەشرەف لە وردبینییەكەیدا باسی لەوە كردووە، تەنیا لە ساڵی 2022دا بڕی دووەم ئۆكسیدی بەرهەمهاتووی لەلایەن مۆلیدەكانەوە لە شاری هەڵەبجە بریتی بووە لە (12 ملیۆن 944 هەزارو 127) كیلۆ بوو.  واتا هەر هاوڵاتییەكی شاری هەڵەبجە لە ساڵی (2022)دا تەنیا لەرێگەی مۆلیدە ئەهلییەكانەوە بە تێكڕا بڕی (154.09 كیلۆ) گازی دووەم ئۆكسیدی كاربۆنی بەركەوتووە، رۆژانەش بەركەوتەی هەر هاوڵاتییەكی هەڵەبجە لەم گازە مەترسیدارە بریتی بووە (422 گرام). لەدوای كشانەوەی هێزەكانی سوپای عێراقەوە لە ساڵی 1991، لەو جوگرافیایەی كە پێی دەوترێت هەرێمی كوردستان كارەبا تائێستا قەیرانێكی سەرەكییە، بەهۆی ئەوەی حكومەتە یەك لەدوای یەكەكان نەیانتوانیوە چارەسەرێكی ریشەیی بۆ دابینكردنی كارەبا بدۆزنەوە، پەنا بۆ بەكارهێنانی مۆلیدە براوە، ئەم مۆلیدانەش بە سوتەمەنی كاردەكەن و هیچ پێوەرێكی ژینگەپارێزییان تێدا نەبووە، بۆیە بەم ساڵانەی دوایی شەپۆلێك ناڕەزایەتیی لەلایەن تەندروستكاران و ژینگەدۆستانەوە دژ بە كاركردنی مۆلیدە ئەهلییەكان سەریهەڵداوە، بەتایبەتیش بەلەبەرچاوگرتنی زۆربوونی ژمارەی نەخۆشانی شێرپەنجەو هەندێك جۆری تری نەخۆشیی.  گرافیكی دۆخی مۆلیدە لە عێراق مۆلیدە لە كوردستان بەگوێرەی دواین داتا كە لەم مانگەدا وەزارەتی كارەبا بڵاویكردوەتەوە، زیاتر لە (5 هەزار) مۆلیدەی ئەهلی لە كوردستان هەیە.  بەگوێرەی داتای وەزارەتی پلاندانانی عێراقیش، بە گشتی لەسەرتاسەری عێراق (48 هەزارو 533) مۆلیدەی ئەهلی هەیە، بە تێكڕا (44 هەزارو 440) كەس لە مۆلیدە ئەهلییەكاندا كاردەكەن و لەسەرتاسەری وڵات بە هەرێمی كوردستانیشەوە مۆلیدە ئەهلییەكان (7 ملیۆن) هاوبەشیان هەیە.  لە هەرێمی كوردستان ژمارەی هاوبەشانی كارەبا بۆ (ملیۆنێك‌و 776 هەزارو 963) هاوبەش زیادیكردووە، ئەگەر بە تێكڕا (4) ئەمپێر بۆ هەر خێزانێك لە كارەبای مۆلیدە ئەهلییەكان ئەژمار بكرێت‌و نرخی هەر ئەمپێرێكیش بە (10 هەزار) دینار ئەژماربكرێت، ئەوا هەر خێزانێك مانگانە بەتێكڕا (40) هەزار دینار پارە لە كڕینی كارەبای مۆلیدە ئەهلییەكاندا خەرج دەكات، تێكڕای خەرجی هاوڵاتیان بۆ كڕینی كارەبای مۆلیدە ئەهلییەكان مانگانە دەگاتە (71 ملیار) دینار، ئەمەش هەموو پارەیە كە لە كوردستان لە كەرتی كارەبادا بەخەرج دەدرێت. كارەبا لە هەرێمی كوردستان هاوبەشانی كارەبا لە هەرێمی كوردستان دابەشبوون بەسەر جۆرەكان (ماڵان، بازرگانی، پیشەسازی، كشتوكاڵ‌و میری). بەر لە بەگەڕخستنی "پرۆژەی رووناكی"، وەزارەتی كارەبا هاوبەشانی كۆمەڵگاكانی نیشتەجێبوون (ستییەكان)ی لە ماڵان جیاكردووەتەوە لەڕووی پێدان‌و نرخی فرۆشتنی كارەباوە. لە هەرێمی كوردستان داهاتێكی زۆر لە كارەبادا خەرج دەكرێت، بەجۆرێك مانگانە زیاتر لە (100 ) ملیار دینار بۆ ئەو كۆمپانیایانە دەڕوات كە كارەبا بەرهەمدەهێنن. بەپێی راگەیەندراوێك كە وەزارەتی كارەبا لە 2ی تەموزی 2021دا بڵاویكردوەتەوە، رێژەی 65%ی خەرجی كارەبا لەسەر حكومەتەو 35%ی لەسەر شانی خەڵكە. لەپاڵ خەرجی بەرهەمهێنانی كارەبادا، كۆی خەرجی مانگانەی موچەی فەرمانبەرانی وەزارەتی كارەبا (17 ملیارو 850 ملیۆن) دینارە.  

(درەو):  كارەكانی پرۆژەی (هەژماری من) لە سلێمانی راگیراوە، سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران بەفەرمی داوا لە وەزارەتی دارایی و ناوخۆو داواكاری گشتیی دەكات ئەو كەسانە سزان بدەن كە پرۆژەكەیان راگرتووە.  پرۆسەی تەوتینكردنی موچە، یەكێك لەو بابەتانە بوو كە لە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستاندا لەلایەن پارتە سیاسییە بەشدارەكانەوە قسەی لەسەر كرا. بافڵ جەلال تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی نیشتمانی كوردستان لە كەمپەینی هەڵبژاردندا بانگەشەی جێبەجێكردنی "تەوتینی موچە"ی كردو داوای لە فەرمانبەران كرد پرۆژەی "هەژماری من" رەتبكەنەوە، كە ئەو بە پرۆژەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت ناوی برد. لەدوای بەرێوەچوونی هەڵبژاردنەوە لە 20ی ئۆكتۆبەردا، لە چەند رۆژی رابردوودا بە فەرمی نوسینگەكانی پرۆژەی (هەژماری من) لە بانكەكانی سلێمانی داخران، ئەم بڕیارە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی نیگەران كردووە. لەكاردانەوەی راگرتنی كارەكانی پرۆژەی (هەژماری من)، دوێنێ ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران نوسراوێكی ئاڕاستەی هەریەكە لە (داواكاری گشتیی- وەزارەتی دارایی و ئابوری- وەزارەتی ناوخۆ) كردووە.  كۆپییەكی نوسراوەكەی سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران دەست (درەو) كەوتووە، تێیدا:  •    بە فەرمانی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران داوا لە وەزارەتی دارایی دەكات رێكاری یاسایی و كارگێڕی بەرامبەر بە بەڕێوەبەری ئەو بانكانە بگرێتەبەر كە رێگری لە كارمەندانی (هەژماری من) دەكەن یان هەر بەرپرسێكی تری حكومی، ئەمەش پاڵپشت بە ماددەكانی 4 و 5 لە یاسای بەرزەفتكردنی فەرمانبەران.  •    وەزارەتی ناوخۆ رێكاری پێویست ئەنجام بدات بەپێی حوكمەكانی یاسای سزاكانی هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ ژمارەی 14ی ساڵی 2008 بە لێپرسینەوەو سزادانی ئەفسەران و كارمەندانی پۆلیس كە رێگری دەكەن لە كارمەندانی (هەژماری من) بۆ راپەڕاندنی كارەكانیان.  •    وەزارەتی داد/ سەرۆكایەتیی داواكاری گشتیی رێكاری پێویست ئەنجام بدات بەپێی حوكمەكانی یاسای داواكاری گشتی ژمارە (159)ی ساڵی 1975ی هەموار كراو پشتبەست بە هەردوو مادەی 231و 240 لە یاسای سزاكان ژمارە 111 ی ساڵی 1969، بە جوڵاندنی داوای سزای بەرامبەر ئەو كەس و لایەنانەی كە رێگری دەكەن لە كارمەندانی (هەژماری من).  دوای ئەم نوسراوە، ئەمڕۆ سەرلەنوێ، سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران لە گشتاندنێكدا بۆ گشت وەزارەت و دەستەو فەرمانگە نەبەستراوەكان بە وەزارەت، ئاگاداریان دەكاتەوە لە بەردەوامبوونی پرۆژەی (هەژماری من)و هۆشداری دەدات لە رێگریكردن لە پرۆژەكە.  21ی شوباتی ئەمساڵ، لەسەر بنەمای سكاڵای ژمارەیەك لە موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیاریدا موچەی موچەخۆرانی هەرێم لە بانكە فیدراڵییەكانی عێراق تەوتین بكرێت و لەلایەن حكومەتی عێراقەوە دابین بكرێت، بڕیارەكە لە بنەڕەتەوە بۆ ئەوە بوو موچەی موچەخۆرانی هەرێم لە ململانێی سیاسی نێوان هەولێرو بەغداد دوربخرێتەوە، بەڵام هەرزوو ناكۆكی لەبارەی كرۆكی بڕیارەكەی دادگاوە ناكۆكییەكی نوێی دروستكرد، ناكۆكی ئەمجارە لەسەرە ئەوەیە ئایا پرۆژەی هەژماری من هەمان پرۆژەی تەوتینی موچەیە لە بانكە فیدراڵییەكان یاخود نا.  جوڵاندنی پرۆسەی تەوتینكردنی موچە لەنێوان بانكە فیدراڵییەكان و پرۆژەی (هەژماری من)دا لەكاتێكدایە پارتی دیموكراتی كوردستان وەكو براوەی یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ئامادەكاری دەكات بۆ گفتوگۆكردن لەگەڵ لایەنە سیاسییەكان لە پێش هەمووشیانەوە یەكێتیی نیشتمانی بەمەبەستی پێكهێنانی كابینەی دەیەمی حكومەت.  دەقی نوسراوەكانی سەرۆكی دیوانی حكومەت:  

درەو: بەپێی ڕاپۆرتی دامەزاوەی زانیاری وزەی ئەمریکا، هەفتەی ڕابردوو هەناردەی نەوتی عێراق بۆ ئەمریکا زیادی کردووە. دامەزراوەی (EIA) ڕۆژی یەکشەممە ڕایگەیاند کە تێکڕای هاوردەکردنی نەوتی خاوی ئەمریکا لە (10) وڵاتی سەرەکییەوە هەفتەی ڕابردوو گەیشتووەتە (5 ملیۆن و 647 هەزار) بەرمیل نەوتی خاو لە ڕۆژێکدا، لە کاتێکدا تێکڕای هاوردەی نەوت لە هەفتەی پێشوودا (5 ملیۆن و 7 هەزار) بەرمیل نەوتی خاو بووە لە ڕۆژێکدا. لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە، هەناردەی نەوتی عێراق بۆ ئەمریکا لە هەفتەی ڕابردوودا بە تێکڕا (237 هەزار) بەرمیل نەوت بووە لە ڕۆژێکدا بووە، ئەمە لە کاتێکدایە هەفتەی پێشتر هاوردەکردنی نەوتی عێراق بۆ ئەمریکا بە رێکڕای ڕۆژانە (167 هەزار) بەرمیل نەوت بووە، بەم پێیەش بە تێکڕای هەفتەی ڕابردوو (70 هەزار) بەرمیل نەوت بۆ ئەمریکا لە ڕۆژێکدا زیادی کردووە. هەفتەی پێشوو کەنەدا بە تێکڕای (3 ملیۆن و 719 هەزار) بەرمیل نەوت ڕۆژانە لە پێشەنگی هەنادەکارانی نەوت بووە بۆ ئەمەریکا، لە دوای ئەویش کۆڵۆمبیا دێت بە (365 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، ڤەنزوێلا لە دوای کۆڵۆمبیاوە دێت بە (289 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، بەرازیلیش بە پلەی چوارەم دێت بە (285 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. هەر بەپێی داتاکانی (EIA)، ئەمریکا لە ڕۆژێکدا (285 هەزار) بەرمیل نەوت لە مەکسیک، (150 هەزار) بەرمیل نەوت لە سعودیە، (138 هەزار) بەرمیل لە لە ئیکوادۆر، (125 هەزار) بەرمیل لە نەیجیریا، و (89 هەزار) بەرمیل لە لە لیبیا بە تێکڕای ڕۆژانە هاوردە کردووە.  

  مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) ڕاستییەکی سادە و تاڵ هەیە و بەشێکی گەورەی خەڵکی کوردستانیش دەیزانن، راستیی ئەوەی «ناکرێت لە ڕێگای هەڵبژاردنەوە دەسکاری نەخشەی سیاسیی هەرێمەکە بکرێت و هێزی دیکە بچنە شوێنی دوو پارت و دوو بنەماڵە حوکمڕانەکەی ئەمرۆکە». ئەم ڕاستییە، بە تایبەتی لە دوای وێرانبوونی بزوتنەوەی گۆڕان و هەڵە ستراتیژییە یەک لەدوای یەکەکانی ئەم هێزەوە، بەتایبەتی لەدوای سەرکەوتنی تەوریسی سیاسیی لەناو ئەم هێزەدا، ئیتر باوەڕنەمان بە هەڵبژاردن و بە هێزە ئۆپۆزیسیۆنەکان، بووە بە «تێگەیشتنی گشتیی», common sense, کۆمەڵگاکە و مرۆڤ لە سەر شەقام و شوێنە گشتییەکان بە بەردەوامی رووبەڕووی دەبێتەوە. نەک هەر ئەمە بەڵکو ئەو بەشە چالاکەی کۆمەڵگاکەش کە خواستی گۆڕین و دەسکاریکردنی واقیعەکەی هەبووە و هەیە، تووشی نائومێدییەکی گەورە بوە و باوەڕی بە کاری سیاسیی بۆ دروستکردنی دۆخێکی تازە و باشتر، نەماوە. زۆرینەیان پشتی تەواوتیان کردۆتە هەر هەوڵدانێک بۆ پیادەکردنی گۆڕانکاریی لە ڕێگای سندوقەکانی دەنگدانەوە. ژمارەکان نیشانی ئەدەن کە ٤٥ لەسەد، نزیکەی نیوەی ژمارەی خەڵک، هەر لەسەرەتاوە بەشداری هەڵبژاردنەکانی نەکردوە، ئەم رێژەی ٤٥ لەسەدە ژمارەی ئەو کەسانەن کە مافی دەنگدانیان هەیە، بەڵام ئەزیەتی ئەوەیان نەکێشاوە بچن کارتی بایۆمەترییەکەیان وەربگرنەوە. بەپێی داتاكانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق ئەوانەی لە هەرێمی كوردستاندا مافی دەنگدانیان هەبووە (3 ملیۆن و 798 هەزارو 360) كەس بوون، بەڵام ئەوانەی بایۆمەتریان كردووە و كارتی دەنگدانیان وەرگرتووە تەنها (2 ملیۆن و 899 هەزارو 578) كەس بوون. لەم ژمارەیەش تەنها  2 ملیۆن و 87 هەەزار و 972  بە کردەوە دەنگیان داوە . واتە هەر لەسەرەتاوە و بەر لە دەستپێکردنی دەنگدان، زیاد لە یەک ملیۆن ٧٥٠ هەزار کەس ئامادەنەبوون بەشداری دەنگدانەکە بکەن. ئەمەش دەکاتە ٤٥ لەسەدی کۆی دەنگدەران لە هەرێمدا. ئەو ٥٥ لەسەدەش کە بەشداری دەنگدانیان کردوە زیاد لە ١٠ لە سەدی دەنگەکانیان، یان خۆیان  سوتاندویانە و پوچەڵیان کردۆتەوە یان دەنگەکانیان بە قازانجی دوو هێزە حوکمڕانەکە پوچەڵکراونەتەوە. ئەگەر ئەم ١٠ لەسەدە لەگەڵ ئەو ٤٥ لەسەدادا کۆبکەینەوە کە کارتی دەنگدانیان وەرنگرتۆتەوە، بە ئاسانی بەو ئەنجامە ئەگەین کە ٥٥ لەسەدی خەڵک ئامادەنەبوون دەنگ بە پارتی و یەکێتی بدەن. لەو ٤٥ لەسەدەش کە دەنگیان داوە، پارتی و یەکێتی بەسەریەکەوە ٦٢ کورسیان هێناوە، ٣٨ کورسی تریان چووە بۆ هێزەکانی دەرەوەی ئەم دوو هێزە. کە دەکاتە ٣٨ لەسەدی دەنگەکانی ئەو ٤٥ لە سەدەی دەنگیانداوە. کۆی دەنگدەرانی پارتی و یەکێتی بەرامبەر بە کۆی ئەوانەی لە هەرێمدا مافی دەنگدانیان هەیە دەکاتە نزیکەی ٢٨ لە سەدی کۆی دەنگدەران.  بە مانایەکی دیکە پارتی و یەکێتی بەیەکەوە تەنها ٢٨ لە سەدی کۆی دەنگەدەرانی هەرێمەکەیان لەگەڵدایە. لەو ٢٨ لە سەدە، پارتی نزیکەی ١٨ لە سەد و یەکێتی نزیکەی ١٠ لە سەدی بەردەکەوێت. ئەم دوو رێژەیەش نەک تەنها رێژەیەکی کەمن، بەڵکو لەزۆر ڕووەوە ژمارەی ئەو کەسانە تێناپەرێنێت کە لە حوکمڕانی ئەم دوو هێزە لە هەرێمەکەدا سودمەندن. (ئەمە جگە لە ئەگەری تەزویر و ترساندن و ناچاکردنی خەڵک بە دەنگدان بەوان). بەم مانایە زیاد لە ٧٠ لەسەدی خەڵکی هەرێم کێشەی گەورەیان لەگەڵ حوکمڕانی ئەم دوو هێزەدا هەیە و بەهیچ شێوەیەک نە بەرگریان لێدەکەن و نە وەلائیان بۆیان هەیە و نە بە نوێنەری خۆیانی دەزانن. بە پێچەوانەوە بە شایانی حوکمڕانیی وڵاتەکەیان نازانن. بەڵام بەشێکی زۆری ئەم خەڵکە ناڕازاییە لەوە دڵنیایە کە ئەم دوو هێزە بە هەڵبژاردن و لە ڕێگای سندوقەکانی دەنگدانەوە لانابرێن و گۆڕان بەسەر پێگە قۆرخکارە سیاسیی و سەربەزیی و ئەمنیی و ئابوریی و میدیاکەیاندا، نایەت. ئەم هێزانە تا بینەقاقا چەکدارن، هێزی سەرکوتکردن و بێدەنگکردن و کوشتنی هەمەجۆری خەڵکیان هەیە. ئەمە جگە لە پشتیوانی ناوچەیی بۆ هەریەکێکیان.   سەرەڕای ئەم ڕاستییە سادانە کە لەسەرەوە نیشانماندان، هێشتا گوتارێک هەیە پێیوایە خەڵک هەواداریی راستەقینەی ئەو دوو بنەماڵە سیاسییە و ئەو دوو پارتەن کە ئەو دوو بنەماڵەیە بەڕێوەیان دەبەن. زۆرینەی ئەمانە ئەکادیمی و خوێندەوار و فەیلەسوف و رۆشنبیرن. پێشیانوایە، جگە لە خۆیان، خەڵک هەمووی نەزان و گەمژە و گەلحۆ و خێڵپەرست و شەخسپەرستن. خەڵکی هەرێمەکە هەردوو بنەماڵەکە و پارتە سیاسییەکەیان وەک فریادرەس دەبینن و بەبێئەوان ناتوانن و نازانن چۆن، بژین. باس لەوەدەکەن ئەو «میلەتە» لەوە باشتری قبووڵ و قابیل نییە. بەرگری لەوەدەکەن کە ئەسڵەن میلەتەکە نایەوێت سیستمەکە بگۆڕێت و لەوە گەمژەترن بزانن حوکمڕانیی بەرپرسیار و باش و دادپەروەر چییە و کامەیە. نەتوانینی گۆڕینی سیستمی حوکمڕانییەکەش لەڕێگای هەڵبژاردنەوە، کەمتر بە چۆنیەتی داڕشتن و تەزویرکردنی سیستمی هەڵبژاردنەکەوە و زیاتر بە بێمێشکیی و گەمژەیی و مێگەلبوونی میلەتەکەوە گرێئدەن. پێ لەسەر ئەوە دادەگرن یەکێتی و پارتی دوو هێزن پڕ بە باڵای ئەم میلەتە و خەڵک لەمە باشتریان ناوێت و لەمەش باشتر ناناسن و لەمەش باشرتریان قابیل نییە. ئەم گوتارە بە چەندان شێوازی جیاواز و لە چەندان دەمی جیاوازەوە دێتەدەر و کاردەکات، تا ئەو شوێنەش دەروات وێنەیەکی تەواو هەڵەمان لەسەر کۆمەڵگاکە و نارەزایەتییە سیاسییەکان پێببەخشێت.   بەبۆچونی من ئەوەی وایکرد ژمارەی دەنگدەرانی ئەمجارە، بە بەراورد بە هەڵبژاردنی پێشو، شتێک زیاتر بێت، پەیوەندیی بەوەوە هەیە کە هەڵبژاردنی ئەمجارە پروپاگەندەیەکی گەورەی بۆ کرا کە گوایە هەڵبژاردنێکی تەواو جیاواز دەبێت لەوانەی پێشوتر. باس لەوە کرا هەڵبژاردنەکە بە سیستەمی فرەبازنەیی ئەنجامدەدرێت کە هەم دادەپەورەیی زیاتری تێدایە هەم ئەگەری تەزویرکردنی کەم. دەنگدان ئەلەکترۆنی دەبێت و لە دەنگدانی ئەلەکترۆنیشدا ئەگەری تەزویرکردن تەواو کەم دەبێتەوە. لیستەکانی دەنگدانیش پاک کراونەتەوە لە کەسانی زیادە و ناوی چەندبارە و مردوو. ئەمە جگە لە دەسکاریکردنی ژمارەی کورسیی کۆتاکان کەمکردنەوەیانە، کە بە کردەوە زۆرینەی ئەو کورسییانەی کۆتاکان بۆ پارتی دەچوون.  هەموو ئەمانە دەشێت رۆڵیان لەوەدا بینیبێت کە گومانی بەشێکی کەمیان لە خەڵک رەواندبێتەوە. بەڵام لەو ڕاستییەیان نەگۆڕیوە کە ئەم هەڵبژاردنەش نیشانیداین کە پارتی کەمتر لە ٢٠ لەسەد و یەکێتی لە دەوروبەری ١٠ لەسەدی خەڵکی کوردستانیان لەگەڵدایە. ئەمە ئەگەر تەزویر لەو ژمارانەشدا نەکرابێت. بە کورتییەکەی هەڵبژاردنی ئەم جارە، وەک جارەکانی پێشوتریش، نیشانیداین کە یەکێتی و پارتی کەمینەیەکی زۆر کەمی کۆمەڵگاکەیان لەگەڵە کە بە هەردووکیان شتێک لە سەروی چوار یەکی کۆمەڵگاکەوەیە. بەڵام هەم یەکێتی و پارتی خۆیان و هەم گوتارێک کە بڕێک لە ڕۆشنبیران برەوی پێئەدەن، ناهێلن ئەم راستییە سادەیە ببینین. ناهێڵن ببینین کە کەمینەیەکی ئەم کۆمەڵگایە لەدەوری ئەو هێزە حوکمڕانانە کۆبوەتەوە. لە هەندێک دۆخدا بڕێک لەو فەیەلسوفە رەخنەگرانە خۆیان، بەشێکن لەو کەمینە وەلادارە بۆ ئەو ئەو دوو هێزە یان لانیکەم بۆ یەکێکیان.  

داروین مصطفى, مامۆستا و توێژەری زانستی, زانکۆی وێست، دیپارتمێنتی ئەندازیاری، سوید لە ڕۆژانی ڕابردوودا زۆرهەواڵ و شیکردنەوەم بەرچاوکەوت سەبارەت بە تەزویرکردن لە ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەلیکترۆنی، بەڵام چاوم بە هیچ شیکردنەوەیەکی زانستی ورد نەکەوت لە لایەن کەسێکی شارەزای بواری تەکنەلۆجیا و ئایتیەوە، بۆیە وەک و مامۆستایەکی زانکۆ و توێژەری زانستی لە بواری سۆفتوێر و ئایتیدا هەوڵدەدەم بەپێی ئەو زانیاریەی من هەمە شیکردنەوەیەکی کەم  بۆ بابەتەکە بکەم و وەڵامی دوو پرسیار بدەمەوە. ١_ئایا دەکرێت لە ڕێگەی سیستەمی ئەلیکترۆنیەوە ئەنجامی دەنگدان بگۆڕدرێت؟چۆن ٢_ئایا دەتوانرێت بدۆزرێتەوە کە سیستەمێک دیزاین کراوە یان نە؟چۆن سەرەتا من نازانم و نامەوێت بڵیم ئایا لە هەڵبژاردنی کوردستاندا یاری بە دەنگەکان کراوە بە سودوەرگرتن لە تەکنەلۆجیا یان ئەوە دەنگی واقعی لایەنەکانە. بەڵی دەکرێت سود لە تەکنەلۆجیا وەر بگیرێت و ئەم کارە ئەنجام بدرێت و وە پێشتریش لە چەندین وڵاتدا ئەم حاڵەتە ڕیپۆرت کراوە وەکو( فلیپین، ئۆکرانیا، کۆنگۆ،ئەمریکا) ئەو ڕێگایانەی کە دەکرێت بەکاربهێندرێت بۆ گۆڕینی ئەنجامی هەڵبژاردنەکان(تەزویر) ١_سیناریۆی یەکەم: بەکارهێنانی جۆرێکی تایبەت لە حوبر و وەرەقە: دەکرێت جۆرێکی تایبەت لە حوبر بەکاربهێندرێت بۆ دەنگدان کە توانای سڕینەوەی هەیە و ئەم حوبرە پێیی دەوترێت(ئیرایسەبل ئینک) سندوقی دەنگدان دەتوانێت دەنگی دەنگدەر بسڕێتەوە و دەنگبدات بە لایەن و کەسێکی تر، ئەم جۆرە حوبرە لە ٢٠٠٠ ەوە گەشەی پێدراوە و لە ساڵی ٢٠١٤ ەوە خرایە خزمەتی گشتیەوە لە لایەن کۆمپانیای تۆشیباوە لە جۆرێکی تایبەتی پرنتەریاندا، میکانیزنی سڕینەوەی ئەم جۆرە حوبرە بریتیە لە خستنەسەری گەرمایەکی زۆر تا ٢٠٠ پلەی سیلیزی لە ڕیگەی لەیزەری تایبەت بەم کارەوە کە وادەکات ئەم حوبرە ڕەنگەکەی لەدەستبدات و ئیتر بەچاو نەبیندرێت لەسەر وەرەقەکە. ٢_سیناریۆی دووەم: گۆڕینی دەنگەکان لە کاتی یان دوای گواستنەوەی دەنگەکان بۆ سەنتەری کۆکردنەوەی داتاکان بەشێوەیەکی گشتی لەم جۆرە سیتەمی دەنگدانانەدا ئەنجامەکان لە ئامێرەکانی ناوەندەکانی دەنگدانەوە بە وایەرلێس دەنێردرێت بۆ سیستەمی ناوەندی، لێرەدا هاکەرەکان یان تەنانەت خاوەنی فەرمی سیستەمەکە دەتوانێت بەمەبەست گۆڕانکاری لە داتاکان بکەن و ئەنجامی کۆتایی بە شێوەیەکی تر بخاتەڕوو. ٣_سیناریۆی سێیەم:بونی هەڵە لە سۆفتوێر یان هاردوێرەکاندا دەکرێت بەبێمەبەست پرۆگرامەرەکان هەڵە ئەنجام بدەن و سۆفتوێرەکە بە شێوەیەکی هەڵە ژماردن بۆ دەنگەکان بکات، بۆنمونە کۆمەڵێک دەنگ بە سوتاو هەژماربکات یان کۆمەڵێک دەنگ هەژمار نەکات بۆ لایەنێک. ئایە دەکرێت لە دوای دەنگدان بزانرێت ئایا دەنگەکان گۆڕانکاری تیا کراوە( تەزویر کراوە)؟ دەستیشانکردنی ئەوەی کە ئایا یاریکردن بە ئەنجام کراوە یان نە لە ڕوی تەکنەلۆجیوە کارێکی تا ڕادەیەک ئاڵۆز و قورسە بەڵام مەحاڵ نیە. ١_یەکێک لە ڕێگەکان ئەوەیە کە کۆی دەنگەکان بە دەست بژمێردرێت بەراورد بکرێت بە ئەنجامی کۆتایی ئامێرەکان، ئەگەر هەردوو ئەنجامەکە وەکو یەکبوو ئەوا دەبێ تێستی دوەم ئەجام بدرێت. ٢_دەبێت ئەو حوبر و وەرەقەیە تاقیبکرێتەوە کە بەکارهێنراوە بۆ دەنگدان بۆ ئەوەی بزاندرێت ئایا چی جۆرێکی حوبر بەکارهێنراوە، تاقیکردنەوەکە دەبێت لە ڕێگەی لیزەری تایبەتەوە بکرێت( لەیزەری ئای ئاڕ، لەیزەری دایۆدی، لەیزەری دوانە ئۆکسیدی کاربۆنی) کە بۆ ئەم مەبەستە دیزاینکراوە، کە بە شێوەیەکی ورد ئەو شوێنەی حوبرەکەی لەسەرە گەرم دەکات تا نزیکەی ٢٠٠ پلەی سیلیزی بە بێئەوەی هیچ زیانێک بە وەرەقەکە بگەیەنێت. _ ڕێگەیەکی هەڵە هەیە کە تاقیکردنەوەی سودی نیە ئەوەش خستە سەری جۆریتری گەرمیە وەکو ئاگر بە مەبەستی سڕینەوە چونکە جگە لە لەیزەر هیچ جۆرێکی تری گەرمی سودی نابێت بۆ سڕینەوە، چونگە ئێمە ناتوانین کۆنترۆڵی پلەی گەرمی ئاگر بکەین دەکرێت زۆر گەرمبێت کە وەرەقەکە بسوتێنێت یان کەمبێت کە نەتوانێت نوسینەکە لاببات. ٣_یەکێکی تر لە تێستەکان کە پێویستە ئەنجامبدرێت: تێستکردنی کۆد و ئەلگۆریسمی سیستەمەکەیە لە لایەن ستافێکی شارەزای پرۆگرامین( تێستینگ گروپ) بۆ ئەوەی بزانن ئایا دیزانی سیستەمەکە بەشێوەیەکی دروست کراوە بە ڕەچاوکردنی سەرجەم کوالیتی فاکتەرەکانی (ڕێکخراوی نێودەوڵەتی بۆ کوالیتی سۆفتوێر) کە بە ( ئایزۆ٩١٢٦) ناسراوە لە پرۆسەی دروستکردنی سیستەمەکاندا. وە پێویستە گروپەکە دڵنیابن لەوەی ئەو کۆد و ئەلگۆریسمەی پێیاندەدرێت تێستی بکەن هەمان کۆد و ئەلگۆریسمە کە خراوەتە سەر ئامێرەکان. _ڕێگەیەکی هەڵە کە سودی نابێت ئەوەیە کەهەوڵبدرێت دووبارە سیستەمی دەنگدان بخرێتەوە کار و چەندکەسێک دەنگ بدەن دواتر سەیری ئەنجامەکان بکرێتەوە  بۆ ئەوەی بزاندرێت ئامێرەکان دەنگەکان بە دروستی هەژماردەکەن،  ئەمڕێگەیە بێسوودە چونکە گەر من ئەم ئەلگۆریسمە بنوسم سود لە تایم ستامپ وەردەگرم واتە کارێک دەکەم ئەم سیستەمە تەنها لە ڕۆژێکی دیاریکراودا( ڕۆژی دەنگدان) سیستەمەکە گۆڕانکاری لە دەنگەکان بکات و ڕۆژەکانی تری پێش هەڵبژاردن یان دوای هەڵبژاردن سیستەمەکە دەنگەکان بە دروستی هەژمار بکات.    

  راپۆرتی: درەو 🔻 پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق و کۆمپانیای بە بازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە سێ چارەکی یەکەمی 2024؛ 🔹 هەناردەی نەوتی بەسرە گەیشتووە بە سەرو (922 ملیۆن و 641 هەزار) بەرمیل نەوت و زیاتر لە (73 ملیار و 42 ملیۆن) دۆلار داهاتەکەی بووە. 🔹 لە کێڵگە نەوتییەکانی کەرکوک نزیکەی (6 ملیۆن) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی نەوتی گەیارەو نزیکەی (2 ملیۆن و 706 هەزار) بەرمیل هەناردەی ئوردن کراوە، داهاتەکەشیان نزیک لە (610 ملیۆن و 860 هەزار) دۆلار بووە. 🔹 بەگشتی لە سێ چارەکی یەکەمی ئەمساڵ عێراق، نزیک لە (931 ملیۆن و 255 هەزار) بەرمیل نەوتی بە بەهای پتر لە (73 ملیار و 653 ملیۆن) دۆلار و بە تێکرای ڕۆژانە (3 ملیۆن و 398 هەزار و 770) بەرمیل نەوت هەناردە کردووە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێک نەوتی بە (79) دۆلار فرۆشتووە. هەناردەو داهاتی نەوتی عێراق لە سێ چارەکی یەکەمی 2024 پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق و بەڵگەنامەکانی کۆمپانیای بە بازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ)، لە سێ چارەکی یەکەمی 2024؛ هەناردەی نەوتی بەسرە (922 ملیۆن و 641 هەزار و 162) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (73 ملیار و 42 ملیۆن و 371 هەزار و 137) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە بەڵام (5 ملیۆن و 907 هەزار و 373) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (2 ملیۆن و 705 هەزار و 972) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (610 ملیۆن و 859 هەزار و 970) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە سێ چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا بڕی (931 ملیۆن و 254 هەزار و 507) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 398 هەزار و 770) بەرمیل نەوت هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (79 دۆلار و 4 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (73 ملیار و 653 ملیۆن و 231 هەزار و 108) دۆلار. ئەگەر داتاکان وردتر بکەینەوە بە پێی هەر مانگێک لە سێ چارەکی یەکەمی ئەمساڵ، ئەوا؛ 1.    مانگی کانونی دووەمی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (102 ملیۆن و 25 هەزار) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (7 ملیار و 939 ملیۆن و 748 هەزار و 209) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە بەڵام (ملیۆنێک و 19 هەزار و 132) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (464 هەزار و 306) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (95 ملیۆن و 660 هەزار و 433) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی ئەمساڵدا بڕی (103 ملیۆن و 508 هەزار و 438) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 338 هەزار و 982) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (77 دۆلار و 63 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 35 ملیۆن و 408 هەزار و 642) دۆلار. 2.    مانگی شوباتی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (98 ملیۆن و 183 هەزار و 554) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (7 ملیار و 658 ملیۆن و 921 هەزار و 35) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە، بەڵام (975 هەزار و 631) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (433 هەزار و 126) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (91 ملیۆن و 363 هەزار و 742) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی شوباتی (2024)دا بڕی (99 ملیۆن و 592 هەزار و 311) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 434 هەزار و 218) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (77 دۆلار و 82 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (7 ملیار و 750 ملیۆن و 284 هەزار و 797) دۆلار. 3.    مانگی ئازاری 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (104 ملیۆن و 680 هەزار و 93) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 510 ملیۆن و 793 هەزار و 517) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە بەڵام (967 هەزار و 492) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (464 هەزار و 453) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (95 ملیۆن و 328 هەزار و 808) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی ئازاری ئەمساڵدا بڕی (106 ملیۆن و 112 هەزار و 38) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 422 هەزار و 969) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (81 دۆلار و 10 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 606 ملیۆن و 122 هەزار و 325) دۆلار. 4.    مانگی نیسانی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (100 ملیۆن و 921 هەزار و 250) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 561 ملیۆن و 304 هەزار و 594) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە بەڵام (ملیۆنێک و 16 هەزار و 962) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (448 هەزار و 606) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (107 ملیۆن و 179 هەزار و 984) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی نیسانی ئەمساڵدا بڕی (102 ملیۆن و 386 هەزار و 818) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 412 هەزار و 894) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (84 دۆلار و 66 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 668 ملیۆن و 484 هەزار و 578) دۆلار. 5.    مانگی ئایاری 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (104 ملیۆن و 130 هەزار و 292) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 290 ملیۆن و 69 هەزار و 458) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردە نەکراوە، بۆیە هیچ داهاتێکیشی نەبووە. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی ئایاری (2024)دا بڕی (104 ملیۆن و 130 هەزار و 292) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 359 هەزار و 42) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (79 دۆلار و 61 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 290 ملیۆن و 69 هەزار و 458) دۆلار. 6.    مانگی حوزەیرانی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (102 ملیۆن و 11 هەزار و 928) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 307 ملیۆن و 289 هەزار و 218) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی و  کێڵگەی گەیارە نەکراوە بەڵام (302 هەزار و 620) بەرمیل نەوت لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (20 ملیۆن و 156 هەزار و 913) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی حوزەیرانی ئەمساڵدا بڕی (102 ملیۆن و 314 هەزار و 548) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 410 هەزار و 485) بەرمیل نەوت هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (81 دۆلار و 39 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 327 ملیۆن و 446 هەزار و 131) دۆلار. 7.    مانگی تەموزی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (106 ملیۆن و 125 هەزار و 200) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 669 ملیۆن و 915 هەزار و 902) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی و وڵاتی ئوردن و نەکراوە، بەڵام (ملیۆنێک و 928 هەزار و 156) بەرمیل هەناردەی کێڵگەی گەیارە کراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (157 ملیۆن و 521 هەزار و 26) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی تەموزی ئەمساڵدا بڕی (108 ملیۆن و 53 هەزار و 356) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 485 هەزار و 592) بەرمیل نەوت هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (81 دۆلار و 70 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 827 ملیۆن و 436 هەزار و 927) دۆلار. 8.    مانگی ئابی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (105 ملیۆن و 559 هەزار و 525) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 118 ملیۆن و 72 هەزار و 863) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی و  کێڵگەی گەیارە نەکراوە بەڵام (286 هەزار و 74) بەرمیل نەوت لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (22 ملیۆن و 569 913) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی ئابی ئەمساڵدا بڕی (105 ملیۆن و 845 هەزار و 599) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 414 هەزار و 374) بەرمیل نەوت هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (76 دۆلار و 90 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 140 ملیۆن و 73 هەزار و 432) دۆلار. 9.    مانگی ئەیلولی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (99 ملیۆن و 4 هەزار و 320) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (6 ملیار و 986 ملیۆن و 256 هەزار و 342) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی و  کێڵگەی گەیارە نەکراوە بەڵام (306 هەزار و 787) بەرمیل نەوت لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (21 ملیۆن و 648 هەزار و 476) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی ئەیلولی ئەمساڵدا بڕی (99 ملیۆن و 311 هەزار و 107) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 310 هەزار و 370) بەرمیل نەوت هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (79 دۆلار و 4 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (7 ملیار و 7 ملیۆن و 904 هەزار و 817) دۆلار. تێبینی؛ لە چارەکی سێیەمی ئەمساڵ (تەموز، ئاب و ئەیلول)، تەنها زانیاری لەبارەی بڕو قەبارەی هەناردەی نەوتی عێراق بەردەستە، بۆیە تایبەت بە نرخی نەوتی فرۆشراوی عێراق و کۆی داهات پشت بە (تێکڕای نرخی نەوتی برێنت) بەستراوە، بەجۆرێک لە شەش مانگی یەکەمی ساڵەکەدا عێراق هەر بەرمیلێک نەوتی بە (3 دۆلار و 45 سەنت) هەرزانتر لە نەوتی برێنت فرۆشتووە، بۆیە  لەو سێ مانگەدا نرخی نەوت و کۆی داهاتی عێراق لەسەر بنەمای ئەو پێوەرە وەرگیراوە. بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانە خشتە و چارەتەکانی هاوپێچی ئەم ڕاپۆرتە؛ خشتە چارتەکان

  پ . د سەعید عەلی محەمەد بێگومان لەم سەردەمەدا زانست و خوێندن و مەعریفە زەرورەتێكی هەرە گرنگی ژیانی مرۆڤەكانە، چونكە زانست و مەعریفە سنووری جیاكەرەوەی نێوان پێشكەوتن و دواكەوتنە ، دیواری نێوان ڕووناكی و تاریكیە، هێمای شكۆ و گەورەیی و شۆرەت و بەدەستهێنانی مەقام و پلە بەرزو باڵاكانە! ئێستا زۆربەی وڵاتانی جیهان چ وڵاتانی پێشكەوتوو چ وڵاتانی تازە پێگەیشتوو بایەخێكی ئێجگار گەورە بە قۆناغەكانی پڕۆسەی خوێندن و پێشخستنی دەدەن. كۆمەڵگە و وڵاتی ئێمەش وەك هەر كۆمەڵگە و وڵاتێكی تری جیهانی ئیسلامی بەدوور نەبووە لە شوێنەوار و كاریگەرییەكانی ئەو گرنگی و بایەخ پێدانە ، هەروەها ئەو هەیمەنە زانستی و مەعریفیەی كە پەلی بە هەموو لایەكدا كێشاوە، ئەو هەیمەنەیەی كە عەولەمە و جیهانی پێشكەوتووی تەكنەلۆژیا بەسەر هەموو وڵات و كۆمەڵگە و كون و قوژبنێكی ئەم جیهانەدا فەرزیان كردووە! هەر لەو چوارچێوەیەدا دەبینین لەم ساڵانەی دواییدا لە كوردستان جگە لە لاوو تازە پێگەیشتووەكان تاكەكانی چینە جیاجیاكانی تری كۆمەڵگەش بە حەماسەوە ڕوویان لە قۆناغەكانی خوێندنی ڕەسمی و بەدەستهێنانی بڕوانامەی ئەكادیمی كردووە. ئەڵبەت لە ئەنجامی لێشاوی گەورە و بەرفراوانی ڕووكردنە زانكۆكان ، چ زانكۆكانی كوردستان چ زانكۆكانی دەرەوە ، چ حكومییەكان چ ئەهلی و تایبەتەكان ، چ لەڕێی ڕسومات و پارەوە یان بێ ڕسومات ، هەروەها چ بەڕیگەی شەرعی و لێهاتوویی و كەفائەتەوە بێت یان ڕێگەی ناشەرعی و نەشیاو، ژمارەی بڕوانامەكان ساڵ بە ساڵ بەشێوەیەكی سەرنجڕاكێش لە زیاد كردنێكی بێ وێنەدان و، دیاردەی بەدەستهێنانی بڕوانامەی باڵا لە پسپۆڕییە جیاوازەكاندا پەرە دەسەنێ، بەڕادەیەك كۆمەڵگە خەریكە بەرەو كۆمەڵگەیەكی نیمچە ئەكادیمیی هەنگاو دەنێت وەك ئەوەی بیەوێ لە ژمارەی بڕوانامەدا كێ بەركێی وڵاتێكی وەك یابان بكات. ئەوەی لێرەدا من دەمەوێت بیڵێم ئەوەیە : ئایا بڕوانامەكانی زانكۆ ئامانج و ئاواتی قوتابیان دەهێنێتەدی؟ تا چ ڕادەیەك خوێندنی زانكۆ قازانج و سوودی زانستی و مەعریفی بە قوتابیان دەگەیەنێ؟ پلەی زانستی و نازناوی ئەكادیمی باڵا تا چ ڕادەیەك زەمانەتی سەرچاوەیەكی باشی بژێوی و دارایی بۆ خاوەنەكانی دەستەبەر دەكات؟ ئایا خوێندنی حكومی و بڕوانامە باڵاكان دەتوانن كەسایەتییەكی بەهێزو ژیانێكی سەركەوتوو بۆ ئێمە دروست بكەن؟ لە بواری كردەیی و  ، هونەری مامەڵەكردن و ، توانای ڕاپەڕاندنی ئەركەكان و، سەلیقەی ڕاكێشانی بەرانبەرەكان و، بنیاتنانی كەسایەتی كۆمەڵایەتی و، عەقڵی چارەسەر كردنی كێشەكان و، زاڵبوون بەسەر عاتیفە و حەزو ئارەزووە شەخصی و تایبەتەكان؟! لە وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانەدا ئەم چەند سەردێڕەی خوارەوە دەخەینەڕوو: -    تەنها بڕوانامە : ساڵانە سەدان قوتابی لە زانكۆ حكومیی و تایبەتەكاندا دەردەچن و بڕوانامەی ئەكادیمیان پێ دەبەخشرێ ، هەندێك لەو قوتابیانە لە یەكەمەكانن و بە پلەی نایاب خوێندن تەواو دەكەن و زانكۆ بەجێدەهێڵن ، بەڵام ئەزموونی ڕۆژانە ئەوە دەسەلمێنێ كە زۆربەی زۆری ئەو قوتابیە دەرچووانە توانای زانستییان زۆر كزو لاوازە و، تەنانەت هەندێجار ئاشنا نین بە سەرەتایی ترین و سادەترین بابەتە مەعریفییەكانی پسپۆڕییەكەی خۆشیان كە بڕوانامەیان تێیدا بەدەستهێناوە، جێی داخە قوتابی و خوێندكارەكانی زانكۆ و پەیمانگاكان چوار پێنج ساڵی تەمەنیان لەسەر كورسی هۆڵەكانی خوێندن بەسەر دەبەن، دواتر بێ هیچ دەستكەوتێكی زانستی و هیچ هەگبەیەكی مەعریفی و ئەكادیمی ڕاستەقینە ملی ماڵەوە دەگرنەبەر و ماڵئاوایی لە زانكۆ دەكەن! ڕاستە هۆكاری ئەم ئاستە نزمە زانستییەی خاوەن بڕوانامە ئەكادیمییەكان هەندێكی پەیوەستە بە خۆیانەوە و، هەندێكیشی پەیوەندی بە سروشتی پڕۆسەكە و، كۆنی پڕۆگرامەكان و، ئاستی نزمی هەندێ مامۆستا و، شێواز و تەكنیكی سواوی ووتنەوەی وانەكانەوە هەیە، بەڵام لە كۆتاییدا ئەو حەقیقەتە حاشا هەڵنەگرە بۆ هەمووان ئاشكرا دەبێ كە بە بەشێكی زۆری ئەو بڕوانامانەی زانكۆكان دەیبەخشنە خوێندكارە دەرچووەكانیان بێ ئەوەی خاوەنەكانیان بكاتە خاوەن كوتلەیەكی زانستی مەعریفی ئەكادیمی شایستە دەكرێ - وەك پسپۆڕانی گەشەی مرۆیی- دەڵێن بە بڕوانامەی وەهمی و خەیاڵی و هەوایی لە قەڵەم بدرێن، كە بەداخەوە ئەمەش وایكردووە بەشێك لە پسپۆڕییە ئەكادیمییە گرنگ و باڵاكانی زانكۆ ببنە قوربانیی و بكەونە تەڵەی بەخشینی ئەم جۆرە بڕوانامانەوە! - بڕوانامە و زانست پێكەوە : ئاشكرایە بڕوانامە لەگەڵ زانست و مەعریفە دوو شتی زۆر لەیەك جیاوازن، واتە بەدەستهێنانی بڕوانامە بە تایبەت لەم ڕۆژگارەدا بە مانای بەدەستهێنانی زانست نیە، بە تایبەت كە ئێمە دەبینین زۆرێك لەو خاوەن بڕوانامانە دوای بەدەستهێنانی بڕوانامەكانیان لە كتێب و كتێبخانە و خوێندنەوەو پسپۆڕیەکەیان دوور دەكەونەوە! جا لێرەدا هەڵگرانی بڕوانامە بە تایبەت بڕوانامە باڵاكانی ماستەرو دكتۆرا لەبەرئەوەی چینێكی دیارو ئەكتیڤ و كاریگەری نێو كۆمەڵگەن بۆ پاراستنی سومعەی ئەكادیمی و كۆمەڵایەتی خۆیان  ، هەروەها بۆ پاراستنی سومعە و پێگەی مەعنەویی بڕوانامەكانیان پێویستە هەمیشە و بەردەوام لە خەمی بەهێزكردن و گەشەپێدانی توانای مەعریفی و پسپۆڕیی خۆیاندا بن، دەبێت ئاستی زانستی ئەكادیمییەكان لە ئاست گەورەیی و بەرزی بڕوانامەكانیاندا بێت، ئەگەرنا بەپێچەوانەوە دەیان نیشانەی پرسیار لەسەر خۆیان و بڕوانامەكانیان و ئەو دامەزراوە ئەكادیمییانەش دروست ئەبێت كە بڕوانامە و نازناوە زانستییەكانیان لێوە وەرگرتووە! - لەنێوان ئەكادیمییەكان و  سەرمایەدارو خاوەن پیشەكان : دیاردەیەك كە ئێستا لە مەیدان و بازاڕو دەرفەتەكانی كاردا زۆر هەستی پێ دەكرێ ئەوەیە : خاوەن بڕوانامە ئەكادیمییەكان ڕوبەڕووی ڕەخنە و سەرزەنشتی كەسایەتییە سەرمایەدارو خاوەن كۆمپانیا و پیشە سەربەخۆكان بوونەتەوە، ئەوان ڕەخنەی ئەوە دەگرن كە خاوەن بڕوانامەكان نەك تەنها كەسانی كردەیی نین، بەڵكو بڕوانامەكانیشیان لە بازاڕو بواری پراكتیكدا هیچ سوود و قازانج و بەرهەمێكیان نیە، ئەوان دەڵێن: دەرچووانی زانكۆكان توانای چوونە نێو جیهانی پێشكەوتوویان نیە و، لەڕیزی هەرە دواوەی گەشەی خێرای زانستی تەكنەلۆژیان و، ئاگاداری گۆڕانكارییەكانی بازاڕو كێ بەركێی ئەو مەیدانە زیندووە حەیاتییە هەستیارە نین، سەرمایەدارەكان و كۆمپانیاكانی كەرتی تایبەت ئەو بیرۆكەیان لا گەڵاڵە بووە كە ئەكادیمییەكان زانیارییەكانیان لە دوو توێی كتێبەكان  تێپەڕ ناكات و، لەبواری مومارەسەدا هیچ جۆرە كاریگەری و جێ دەستێكیان نیە و لە واقیعدا بوونیان و نەبوونیان وەك یەك وایە! ئەم ڕەخنانە ئەو ڕاستیە دەردەخەن كە نوخبەی ئەكادیمی لەبەردەم گرفت و قەیرانێكی جەوهەریی دان و، دەخوازێ حكومەت و دامەزراوەی خوێندنی باڵاو دەزگاو ناوەندەكانی توێژینەوە بەدوایدا بڕۆن و لێكۆڵینەوەی لەسەر بكەن و چارەسەری گونجاو و دوور مەودای بۆ بدۆزنەوە ، چونكە ئەم پرسە پرسێك و كێشەیەكی نیشتمانییە و ئاسەوارەكانی لەسەر نیشتیمان و چارەنووس و داهاتووی ئەم چینە ئەكتیڤە بەرفراوانەی كۆمەڵگە وێرانكەر دەبن. -    ڕاهێنان و برەودان بە تواناكان : زۆرێك بڕوایان وایە بەدەسهێنانی بڕوانامە و پلەی زانستی هەلی وەدەستخستنی كار ئاسان دەكات و سەرچاوەی بژێوی ژیان مسۆگەر دەكات، ئەم بیركردنەوەیە پاڵی بە زۆرێك لە خاوەن بڕوانامەكانەوە ناوە درێژە بە خوێندن بدەن لەپێناو بەدەستهێنانی بڕوانامەی باڵاترو بەرزكردنەوەی پلەی وەزیفی و دەستەبەر كردنی مووچەی بەرزترو ماف و ئیمتیازاتی ماددی گەورەتر! ڕاستە هەوڵدان و كۆشش كردن بۆ باشتركردنی بژێوی ژیان و بەرزكردنەوەی ئاستی وەزیفی و كۆمەڵایەتی هەنگاوێكی گرنگ و ئەرێنی و پەسەندە ، بەڵام دەبێت خۆمان لەو ڕاستییە بێ ئاگا نەكەین كە دنیای ئەمڕۆ دنیایەكی زۆر جیاوازو تایبەتە و هیچی لە ڕابردوو ناچێ و، بڕوانامەش بە تەنها پێوەری سەركەوتن و خۆسەلماندن نیە! دنیای ئەمڕۆ دنیای عەولەمەیە و لەگەڵ ووزە و تواناو سەلیقە و بەهرە تایبەتەكاندا مامەڵە دەكات و، دامەزراندن و بەخشینی هەلی كارو تەوزیف كردنی تاكەكان دوور لە ڕاهێنان و مومارەسە و فێربوونی پراكتیكی ڕەت ئەكاتەوە! ئەمە لەلایەك ، لەلایەكی ترەوە دەبێ بزانین خوێندنی حكومی دیوێك لە دیوەكانی دیواری هەلی كارو سەرچاوەی ژیانمان پێ ئاشنا دەكات كە بریتیە لەلایەن و دیوی مەعریفی و هیچی تر، هەر ئەمەیشە وای كردووە زۆربەی زانكۆكان و ناوەندە زانستی و كەسایەتییە ئەكادیمییە گەورەكان ئێستا داوای ئەوە بكەن شان بە شانی خوێندنی ئەكادیمیی ڕاهێنان و خوێندنی پراكتیكیش زیاد بكرێت ، لەڕێی دروستكردنی پەیوەندی و پردی هەماهەنگی لەگەڵ دامەزراوە زانستیەكان و ژمارەیەك لە كۆمپانیاكانی كەرتی تایبەت! ئێستا بەشێكی زۆر لە زانكۆكانی وڵاتانی ئیسلامی و زانكۆكانی وڵاتانی كەنداو بە تایبەتی لەڕێی پێداگری كردن لەسەر ئەم لایەنە و بەرزكردنەوەی ئاستی توانا و لێهاتوویی و لێوەشاوەیی قوتابی و مامۆستا و كادیرە ئەكادیمییەكانیانەوە كێبەركێی زانكۆ جیهانییە ناودارە ڕەسەنەكان ئەكەن!   پێگەی (Monster) كە پێگەیەكی جیهانییە بۆ دامەزراندن و دۆزینەوەی هەلی كار لە توێژینەوەیەكدا كە ئەنجامی دابوو بۆ بەڕێوبەرە گشتییەكان ، بۆ هەر كەسێك كە بیەوێت لە كۆمپانیادا دابمەزرێ پێنج توانا و بەهرەی تایبەتی بە مەرج گرتبوو كە بریتیبوون لە : توانای چارەسەكردنی گرفتەكان ، وریایی لە وردەكاریەكاندا ، توانای بەكارهێنانی مایكرۆسۆفت ، سەلیقە و بەهرەی دروستكردنی پەیوەندی چ بەگفتوگۆ چ بەنوسین ، توانای بە بازاڕ كردن! ئەگەر سەرنج بدەین لە هیچ یەكێك لەو پێنج مەرجەدا ئاماژە بە زانكۆ و بڕوانامە نەكراوە! هەر لەو چوارچێوەیەشدا بوو حوزەیرانی ساڵی 2020 (دۆناڵد ترەمپ)ی سەرۆكی پێشووی ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ڕەشنوسی یاسایەكی ئیمزا كرد كە حكومەتی فیدڕاڵی ناچاركرد لە هەڵبژاردن و دامەزراندنی فەرمانبەراندا بەهرەو توانا تایبەتەكان لەبەرچاو بگیرێن نەك بڕوانامە ئەكادیمییەكان، بە دەرچوونی بڕیارەكەش دوو ملیۆن فەرمانبەری حكومی جارێكی تر لەسەر بناغە و پێوەری توانا و لێهاتوویی هەڵسەنگاندنیان بۆ كرایەوە! سەرەڕای ئەمە لەبیرمان نەچێ هەندێ لە دەوڵەمەند و سەرمایەدارە ناودارەكانی جیهان وەك (بێڵ غێتس)ی خاوەنی كۆمپانیای مایكرۆسۆفت و، (ستیڤ جۆبز)ی دامەزرێنەری كۆمپانیای ئەپڵ و، (مارك زۆكەر بێرغ)ی دامەزرێنەری تۆڕی كۆمەڵایەتی فەبسبووك ، هیچ كام لەمانە دەرچووی زانكۆ و خاوەنی بڕوانامە نەبوون ، بەڵام لە جیهانی كارو كۆكردنەوەی سەروەت و سامان و بەڕێوەبردنی پڕۆژەدا سەركەوتنی بێ وێنەیان تۆمار كردووە! -    بڕوانامە پێوەر نیە : مەعلومە پلەی زانستی و بڕوانامە بە تەنها بەس نین بۆ سەلماندنی واقیع و دەرخستنی ڕووی ڕاستەقینەی مرۆڤەكان و دیاریكردنی ڕادەی چاك و خراپییان، بە تایبەت كە لەم ڕۆژگارەدا بڕوانامە و نازناوی زانستی بۆتە بەشێك لە دیاردەی خۆنواندن و خۆنمایش كردن و دەركەوتن، كە هەندێجار هەموو هەوڵێك دەدرێ بۆ بەدەست خستنیان ئەگەرچی لەسەر حیسابی نەریت و بەها ئایینی و ئەخلاقییەكانیش بێت! دەبێ هەمووان لەوە دڵنیابین كە ڕادەی باش و خراپی و ڕووی ڕاستەقینەی كەسایەتی و جەوهەرو ناوەڕۆكی حەقیقی مرۆڤەكان بە بڕوانامە و نازناوە زانستیەكان ناپێورێ ، بۆ نمونە : دەكرێ كەسێك ببێتە وەزیری پەروەردە كە هەڵگری هیچ پەروەردەیەك و پابەندی هیچ جۆرە یاسا و ڕێساو بەهایەكی پەروەردەیی نەبێت لە مامەڵە لەگەڵ دەوروبەریدا، دەگونجێ كەسانێك ببنە بەڕێوبەری گشتی بەڵام مرۆڤ ئەمین و دەستپاك و دڵسۆز و متمانەپیكراو نەبن ، دەكرێ  ئێمە ڕۆژانە دەیان كەس ببینین كە لە پشت مێزەكانەوە پاڵیان داوەتەوە و چەپ و ڕاستی خۆیان بە بڕوانامە و  نوسراوی سوپاسگوزاری ڕازاندۆتەوە ، بەڵام لەبواری هەڵسوكەوت لەگەڵ دەوروبەر و كەسانی تردا شكستیان هێناوە، لەبەرئەوەی بە چاوێكی سووك سەیری خوارەوەی خۆیان دەكەن و بەزمانی فەوقییەت مامەڵە دەكەن! د. سەعید عەلی محەمەد  

سەردەشت عەزیز - شارەزای ئایتی   پێشەکی ئەم بابەتە هەوڵدانە بۆ ڕوونکردنەوەیەکی زانستی لەسەر چۆنیەتی کارکردنی ئامێرەکانی دەنگدانی ئەلیکترۆنی و ئەگەرەکانی دەسکاریکردنی دەنگەکان،  تاکۆتایی بابەتەکە بڕیار نادەم دەسکاری ئەنجام کراوە یان نا، بەڵام هەموو شتەکانتان بۆ رووندەکەمەوەو تەنها بڕیارەکە بۆخۆتان جێدەهێڵم. ئایا دەنگدانی پەرلەمانی کوردستان ئەلیکترۆنی بوو؟ دەنگدانی پەرلەمانی كوردستان تێکەڵەیەک بوو لە دەنگدانی ئەلیکترۆنی و دەستی، چونکە دەنگدان بەئۆنلاین نەبوو بەڵکو لەناو بنکەکان دەنگدرا، هەروەها ژماردنی دەستی تێدابوو، لەدەنگدانی ئەلیکترۆنیدا ژماردنی دەستی نیەو تەنها چەند ئامێرێک وەک دڵنیابونەوە لەدروستی دەنگدان دەژمێردرێت بەڵام لەدەنگدانی پەرلەمان سەرجەم سندوقەکەکانی دەنگدان بەدەست ژمێردراون. ئامێرەکانی دەنگدانی پەرلەمانی کوردستان لەهەڵبژاردندا چەند ئامێرێک بەکارهێنراوە، تێگەیشتن لەو ئامێرانە یارمەتیمان دەدەن باشتر لەپرۆسەکەو ئەگەرەکانی هاککردن و هاککنەکردنی تێبگەین. یەکەم: ئامێری VVD؟ ئامێرێکە بۆ دڵنیابونەوە لەناسنامەی دەنگدەر بەکاردێت پێش ئەوەی ڕێگەی بدەن دەنگ بدات، ئەم ئامێرە شێوازی کارت، کۆد یان بایۆمەترییە وەک ناسینەوەی پەنجە مۆر یان دەموچاو. کاتێک ئەم ئامێرە زانیاری دەنگدەرەکە وەردەگرێت لەگەڵ لیستی دەنگدەرانی کۆمیسیۆن بەراوردی دەکات بۆ ئەوەی بزانێت کە ئەم کەسە ناوی هەیە. ئەم ئامێرە ڕێگە دەگرێت لەکەسێک چەندجارێک دەنگ بدات چونکە کاتێک بۆ یەکەمجار زانیاری دەنگدەرەکە پشتڕاستدەکاتەوە ئەم کەسە تۆماردەکات بەوەی کەدەنگی داوەو جارێکی دیکە ڕێگەی پێناداتەوە دەنگ بدات. کارێکی دیکەی ئەم ئامێرە ئەوەیە کیو ئاڕ کۆدی کاغەزی دەنگدانەکە دەخوێنێتەوەو لەڕێگەی کێبڵەوە دەینێرێت بۆ ئامێری پیکۆسەکە و هاوتا دەکرێن بۆ ئەوەی بزانرێت ئەم کاغەزی دەنگدانە لەهەموو ڕووەیەکەوە دروستە، واتە لەڕێگەی ئەو کۆدەوە دڵنیادەبێتەوە لەزانیاریەکانی دەنگدەر و لەهەمانکاتدا پرۆسەی دەنگدان بەنهێنی دەهێڵێتەوە (ئەگەر کۆمیسیۆن بیەوێت). بۆچی ئەم ئامێرانە پەنجە مۆری هەندێ کەس ناخوێنێتەوە؟ یەکێک لەو گرفتانەی لەڕۆژی هەڵبژاردن باسکرا ئەوەبوو کە چەندین کەس بەهۆی ئەوەی ئامێرەکە پەنجەمۆری نەخوێندوەتەوە نەیتوانیوە دەنگبدات، ئەم کێشە تەنها تایبەت نیە بەئامێری دەنگدان و هەر ئامێرێک کار بەپەنجە مۆر بکات ئەم گرفتەی رووبەروو دەبێتەوە. چەند هۆکارێک هەن کەئامێرەکان لەخوێندنەوەی پەنجەمۆر زۆرجار روبەروی گرفت دەبنەوە لەوانەش ئەو کەسانەی کەکاریان بەدەستە وەک خاوەن پیشەو کرێکار زۆرجار هێڵەکانی پەنجەیان تێکدەچێت، هەروەها گەرمبونی پەنجە، پێستی وشک و شێدار، تەمەن، هەندێک جۆری نەخۆشی کاریگەرییان هەیە لەسەر نەخوێندنەوەی پەنجەمۆر ئەمە لەکاتێکدا هەندێک هۆکاری تەکنیکی وەک کوالیتی ئامێرەکە، پیسبونی هەستەوەری ئامێرەکە، خراپ بەکارهێنان، چۆنیەتی دانانی هەستەوەرەکە، بەرزی پلەی گەرما و هەبونی شێ کاریگەرییان هەیە لەسەر ئەم نەخوێندنەوە هەیە. ئەگەر گومان خرایە سەر VVD چی بکرێت؟ ئەگەر لایەنێک گومانی هەبوو یان رایگەیاند کە ساختەکاری کراوەو دەبێت دەستنیشان بکرێت جۆری گومانەکە چیە؟ وە لێکۆڵینەوە لەئامێرەکان بکرێت، چونکە هەر ئامێرێک و ڕێگەی هاککردنی جیاوازە بۆ ئەم ئامێرە ئەم ئەگەرانە هەن: ١- ئەگەر باسلەوەکرا کەسانێک دەنگیان داوە کەناویان لەلسیتی دەنگداندا نیە. ٢-  بەبێ پەنجەمۆر و کارتی دەنگدان دەنگدەر دەنگی داوە. ٣- کەسانێک هەبوون چەندجارێکی دەنگیانداوە. ٤- ئەگەر ژمارەیەکی زۆری دەنگدەر پەنجەمۆریان نەخۆێنرایەوە دەبێت پشکنین بۆ هەستەوەرەکانی ئامێرەکە بکرێت بزانرێت دەسکاری نەکراوە یان تێکنەدراوە. دووەم: کاغەزی دەنگدان ئەو کاغەزەی لەدەنگدانی پەرلەمانی کوردستاندا بەکارهاتوە پێی دەوترێت کاغەزی (Thermal)یان حەراری، )وەک ئەو پسولە بچوکانەیە کەلەناو مارکێتەکان هەیە(.  ئەم کاغەزە بەتوێژێک ڕووپۆش کراوە کە ماددەیەکی کیمیایی گەشەپێدراو و هەستیارە بەگەرمی، ئەم توێژەیە بێ ڕەنگەو دیارنیە هەتا لەڕێگەی گەرمییەوە کارلێک دەکات و ڕەنگی کاغەزەکە لەو شوێنەی گەرمی بەرکەوتوە دەگۆڕێت بۆ ڕەش (بەزۆری)، خاڵەباشەکانی ئەم کاغەزە ئەوەیە کە بۆ چاپکردن خێرایەو پێویستی مەرەکەب (حیبر) نیەو دەسکاریکردنی قورسە. نوسینی سەر ئەم کاغەزە دەسڕێتەوە؟ بەشێوازێکی گشتی سڕینەوەی نوسین لەسەر ئەم کاغەزە بەبێ تێکوچونی کاغەزەکە یان جێهێشتنی ئاسەوار قورسە، چونکە ئەم نوسینە بەهۆی گەرمی و کارلێکی کیمیاییەوە دروستدەکرێت و بەهۆی ئەم هۆکارانەوە قورسە نوسین لەسەری بسڕێتەوە: ١- ئەم کاغەزە بەشێوەیەک دروستکراوە کەگەرمی دەبێتە هۆکاری گۆڕینی ماددە کیمیایەکە بۆ بەشێکی ڕەش لەسەر ناوچەیەکی دیاریکراو، کە ئەمە کارلێکێکی کیمیاییە لەسەر خودی کاغەزەکەیە نەک چینێک یان مەرەکەبێک هەبێت و لاببرێت. ٢- دوباره بەکارهێنانی گەرمی بۆ لابردنی ئەو نوسینەی پێشوو ئەوا تەواوی کاغەزەکە رەش یان تاریک دەکات و کاغەزەکە تێکدەدات. (وەک ئەو برادەرەی ئوتوی قژی بەکارهێنا بۆ سەلماندنی ساختەکاری). بەشێوازێکی گشتی سڕینەوە لەسەر ئەم کاغەزە بەبێ جێهێشتنی ئاسەوار زەحمەتە بەڵام دەکرێت لەڕێگەی هەندێک ماددەی کیمیاییەوە ڕەنگەکە کاڵ بکرێتەوە بەڵام لەزۆربەی کاتەکاندا زیان بە کاغەزەکە دەگەینێت و دیارە کەدەسکاری کراوە. ئایا دەکرێت پرنتەری ئاسایی بەکاربێت بۆ چاپی ئەم کاغەزە؟ نەخێر، چونکە ئەم کاغەزە لەڕێگەی گەرمییەوە چاپ دەکات لەکاتێکدا کاغەزی ئاسایی پێویستی بەپرنتەرێکە کە بەمەرەکەب (حیبر) کاربکات. هەوڵدان بۆ بەکارهێنانی کاغەزی حەراری لە پرینتەرێکی ئاساییدا مەترسی ئاگرکەوتنەوە دروست بکات، چونکە ئەو گەرمیەی کە پرینتەرەکە دروستی دەکات دەتوانێت ببێتە هۆی ئاگرکەوتنەوە لەسەر کاغەزەکە. ئەگەر گومان خرایە سەر کاغەزی دەنگدان ئەو گومانانەی کە کاغەزی دەنگدان دەگرنەوە زیاتر لەدەرەوەی تەکنیکیین وەک ئەوەی سندوقی دەنگدان لەژمارەی ئاسایی خۆی کاغەزی زیاتری تێبکرێت ، پوچەڵکردنەوە بەدەست، تێکدانی کاغەزەکە و گۆڕینی کاغەزی دەنگدان. سێیەم: قەڵەمی دەنگدان ئەو قەڵەمەی لەدەنگداندا بەکارهات قەڵەمێکی تایبەتەو لەڕێگەی گەرمییەوە ئەو مۆرە دروست دەکات، ئەو گەرمییەش ئەلیکترۆنیەو لەناو قەڵەمەکەدا دانراوە وە ئەم جۆرە قەڵەمە پێویستی بەمەرەکەب (حیبر)نیە. چوارەم: ئامێری PCOS؟ ئەو ئامێری پشکنینەیە بەتەکنیکی ڕووناکی (optical technology) کاردەکات کەزۆرجار ئەم ڕووناکییە لیدە یان هەندێجاریش لەیزەرە، ئەم ئامێرە کاری ئەوەیە کاغەزی دەنگدانەکە دەخوێنێتەوەو مۆرەکە دەدۆزێتەوەو دەنگەکە تۆمار دەکات، هەروەها ژمارەی دەنگەکانیش دەژمێردرێت. ئامێری PCOS چۆن کاردەکات: ١- کاغەزی دەنگدانەکە لەڕێگەی کیوئاڕ کۆدەکەوە دەپشکنێت (سکان) بزانێت ئەم کاغەزی دەنگدانە تەواوەو ساختە نیە. ٢- پاشان مۆرەکە دەدۆزێتەوەو لەرێگەی مۆرەکەوە زانیاری لیست و کاندید لەگەڵ دەنگەکە تۆمار دەکات. ٣- پاش هەر دەنگدانێک دەنگەکان دەژمێرێت. ٤- پاشان کاغەزی دەنگدانەکە دەخاتە ناو بۆکسی هەڵگرتنەوەو دەیپارێزێت بۆ ئەوەی بتوانرێت لەکاتی پێویستیدا بەدەست بژمێرێت (دەنگدانی کوردستان هەمووی بەدەست ژمێردراوە). ٥- ئەم ئامێرە دەتوانێت هەڵەکانی دەنگدەر لەسەر کاغەزی دەنگدان پێبزانێت وەک دیاریکردنی زیاد لەیەک لیست و کاندید، یان دیارینەکردنی لیست و کاندید واتە دەتوانرێت وای لێبکرێت نەهێڵێت هەڵەی بەسەردا تێپەڕێت. ٦- دوای ئەوەی پرۆسەی دەنگدان تەواو بوو ئەم ئامێرە کۆی ژمارەی دەنگەکان بەشێوازی ڕاپۆرت و لەڕێگەی ئینتەرنێت یاخود مانگی دەستکرد دەنێرێت بۆ سەنتەر. ٧- هەروەها ئەم ئامێرە ڕاپۆرتی دەنگەکان لەبنکەکان چاپدەکات. ئامێری پیکۆسی میرۆ بەپێی زانیاری ماڵپەری فەرمی کۆمپانیای میرۆ ئەو ئامێرەی پیکۆسەی بۆ عێراق دابینکراوە، لەڕوسیاو قیرغستانیش بەکاردەهێنرێت بۆ پرۆسەی دەنگدان،  وە لەو تایبەتمەندیانەی کۆمپانیاکە لەسەر ئەم ئامێرە نوسیویەتی: ١- ئامێرێکی پشکنینە دروستکراوە بۆ خوێندنەوەو ژماردنی دەنگەکان لەدەنگداندا. ٢- ڕێگەنادات لەیەک کاتدا دوو کاغەزی دەنگدان بخەیتە ناو سندوقی دەنگدانەوەو ئەگەر ئەمە بکرێت ئاگادارت دەکاتەوە کەهەڵەیەک هەیە. ٤- دەتوانێت کاغەزی ساختە بناسێتەوە ڕێگەنەدات بەکاربهێنرێت بۆ ساختەکاری. ٥- ئەگەر دەنگدەر کاغەزی دەنگدان ناڕێک دابنێ ئەوا بەشێوازی ئۆتۆماتیکی کاغەزەکە ڕێکدەکاتەوە. بۆچی ئامێری PCOS  ناتوانێت مۆر بکات یان بیگۆڕێت؟ زۆر سەرچاوە گەڕام، زیرەکی دەسکردم بەکارهێنا، لێکۆڵینەوەم لەو کێشانە کرد کەلەڕابردودا لەدەنگدانی ئەلیکترۆنیدا هەبوە، ماڵپەری چەندین کۆمپانیا گەڕام کە ئەم ئامێرە دروستدەکەن و سەیری تایبەتمەندی ئەم ئامێرەم کرد هیچم نەدۆزییەوە کە ئامێرێکی پیکۆس هەبێت بتوانێت کاغەزی دەنگدان مۆربکات. ئەوەی دەستمکەوتوە لەسەر ئەم ئامێرە ئەوەیە مەبەستی ئەم ئامێرە لەپرۆسەی دەنگدان خوێندنەوەو  تۆمارکردن و ژماردنی دەنگە نەک مۆرکردن و گۆڕینی شوێنی مۆر. بۆیە ئەم ئامێرە بەهیچ شێوەیەک توانای گۆڕینی کاغەزی دەنگدانی نیە لەڕووی مۆرکردن و شوێن گۆڕینەوە، وە ئەگەر هەر کۆمپانیایەک ئەو ئامێرە بەو تایبەتمەندییە دروستبکات ئەو ئامێرە پێی ناوترێت پیکۆس و نابێت لەبری پیکۆس بەکاربهێنرێت و بەبێ دوو دڵی وەک ئامێری ساختەکاری دیاریدەکرێت. تا ئێستاش لەسەر ئاستی جیهان  ئەو کۆمپانیانەی ئەم ئامێرە دروست دەکەن هیچ ئامێرێکیان دروستنەکردوە ئەو توانای هەبێت بەکۆمپانیای میرۆشەوە. مۆری دەنگی پوچەڵ چیە؟  کاتێک دەنگێک پوچەڵە ئامێری PCOS مۆرێک دەدات لەپشتی کاغەزی دەنگدان وەک ئاماژەیەک بۆ پوچەڵی دەنگەکە، پرسیارێک کەدەکرێت ئەگەر ئەم ئامێرە ناتوانێت مۆری سەر کاغەزی دەنگدان زیادبکات یان دەسکاری بکات چۆن ئەتوانێت ئەم مۆری پوچەڵە بکات یان ئەنجامەکان چاپبکات. مۆری پوچەڵ مۆرێکی میکانیکییەو بەتەواوی جیاوازە لەمۆری دەنگدان و ناتوانرێت بۆ دەسکاری دەنگ یان گۆڕینی دەنگ بەکاربێت، ئەویش لەبەر ئەم هۆکارانە: ١- مۆری میکانیکی ڕۆڵەکەی زۆر سنوردارە و تەنها دەتوانرێت لەڕوبەرێکی دیاریکراوی کاغەزەکە مۆر بکات نەک بەئارەزوی خۆی، هەروەها لەسەر پشتی کاغەزەکە دەیکات نەک ڕووی کاغەزەکە ئەم مۆرە مۆرێکە بۆ کاروباری ئیداری پرۆسەکە بەکاردێت نەک مەبەستی دیکە. ٢- ئەم مۆرە لەو روبەرانە بەکارنایەت کە دەنگدەر مۆری تێدادەکات، بۆ نمونە کاتێک دەنگدەر لیستێک یان کاندیدێک دیاریدەکات ئەم مۆرە ناتوانێت بچێتە ئەو شوێنەو مۆرێکی دیکە بکات یان بیگۆڕێت. ٣- دیزاینی ئەو مۆرە میکانیکیە جیاوازە لەمۆری دەنگدەر. ئەگەر گومان خرایە سەر ئامێری PCOS: ١-  باسلەوەکراو ژماردنی دەنگەکان هەڵەیەو دەنگی لیست و کاندید دیارنیە. ٢- جیاوازی دەنگ لەژماردنی دەستی و ژماردنی ئامێرەکە. ٣- کاغەزی ساختەکراوی تێکراوە یاخود دوو یان زیاتر کاغەزی دەنگدەر خراوەتە ناو بۆکسەکەوە. ٤- لەکارکەوتنی ئامێرەکەو دواکەوتنی لەژماردن و خوێندنەوەی کاغەزەکە. ٥- نەخوێندنەوەی کاغەزکانی دەنگدان  و دەنگەکان. چارەسەر: گرنگترین چەکی ڕوبەڕوبونەوەی ساختەکاری لەدەنگدانی ئەلیکترۆنی ژماردنی دەنگەکانە بەدەست هاوشانی ژماردنی ئەلیکترۆنی. گومانکردن لەپیکۆس بۆ قورسە؟ زۆربەی ئەو گومانانەی کە بۆ ئەم دەنگدانە دروست بوە پەیوەندی بەئامێری پیکۆسەکەوە هەیە بەڵام لەراستیدا ژماردنی دەستی هاوشانی ئەم ئامێرەو هاوتابونیان لەگەڵ یەکدا، سەلماندنی ئەم گومانەی زۆر زۆر قورسکردوەو تەکنیکییەن رێگەیەکی گونجاوی عەمەلی نیە سیستەمێکی هاککراو لەگەڵ کاغەزی دەنگدانی ئاسایی و هاکنەکراودا یەکبخات. پێنجەم: سیستەمی گواستنەوەی ئەنجام RTS (Results Transmission System) سیستەمێکە بەکاردێت بۆ گواستنەوەی ئەنجامەکانی دەنگدانە ژمێردراوەکان بۆ بنکەی سەرەکی، ئەم ئامێرە دەتوانێت زانیاریەکانی بە موشەفەر کراوی لەڕێگەی (مانگی دەستکرد یاخود ئینتەرنێت) بگوازێتەوە کە کۆمیسیۆنی عێراق مانگی دەسکردی بەکارهێنا، ئەمەش تاڕادەیەک مەترسی دەستگەیشتن بەزانیاریەکان و گۆڕینیان زەحمەترە بەبەراورد بە ئینتەرنێت، ئەو گرفتانەی لەم هەڵبژاردنەدا هەیە هیچیان پەیوەندییان بەم ئامێرەوەنیەو گومانی لەسەرنیە بەڵام بەشێوازێکی گشتی گومانەکانی ئەم ئامێرە: ١- ئەگەر ئەنجام لەبنکەکاندا بەژماردنی دەستی یاخود ئەو ئەنجامی چاپ دەکرێت جیاوازبوو لەگەڵ ئەو زانیارییەی چوە بۆ بنکەو راگەیەنراوە. ٢-ئەگەر پرۆسەکە خاوبوەوە زانیاریەکان درەنگ هاتن بۆ ئامێرەکان (ئەمە لەعێراق رونادات چونکە پەیوەستی راستەوخۆی ئامێرەکان بە بنکەوە نیەو یەکجارە). کۆمپانیای میرۆ تاوانبار دەکرێت کۆمپانیای میرۆی کۆری، کەبەوتەی خۆیان یەکێکن لەکۆمپانیا سەرکەوتوەکانی بواری ئامێری دەنگدان و بڕوانامەیان لەنەتەوەیەکگرتوەکان هەیە کەئامێرەکانیان گونجاون و لەلایەن کۆمیسیۆنی ئەو وڵاتانەی کاریان بۆ کردوە رەزامەندی هەیە لەسەر کارەکانیان، بەڵام لەهەمەنکاتدا لەعێراق و کۆنگۆ گومان خراوەتە سەر کارەکانی ئەم کۆمپانیایەو بەتێوەگلان لەدەسکاری ئەنجامەکان لەگەڵ لایەنی دەسەڵاتدار تۆمەتباردەکرێت. کۆمپانیای میرۆش لەبەیاننامەیەکدا  بەتوندی ئەو دەنگۆیانە رەتدەکاتەوە لەهەڵبژاردنەکانی عێراق و کۆنگۆ فەشەلیان هێنابێت و دەڵێن لەهەردوو وڵات چاودێرە نێودەوڵەتیەکانیش شاهیدی سەرکەوتویی ئێمە ئەدەن. ئەم کۆمپانیایە بەڵگەیەکی یەکلاکەرەوە نیە لەسەری کەلەدەسکاری ئەنجامەکاندا لەعێراق و کۆنگۆ تێوەگلابێت بەڵام ئەم کۆمپانیایە کێشەی ئەوەی هەیە بەردەوام گرێبەستەکانی ناڕوونن. تائێستا لەم نوسینەدا بەچی گەیشتوین؟ ئەوەی تائێستا ڕوونە گومانی دەسکاریکردنی ئەنجام و هاککردنی دەنگدان زۆر زەحمەتەو بەئاسانی ناتوانرێت ئەوکارە بکرێت، بەڵام پرۆسەی هاککردن وەک یاری شەترەنج وایە لەنێوان هێرشبەر (هاککەر) و بەرگریکار (سیستەم و ئامێر)، هەمیشە هێرشبەر بۆ خاڵی لاواز دەگەڕێت و دەیەوێت کەلێنێک بدۆزێتەوە بۆ ئەوەی هێرشی خۆی بکات، بۆیە هەموو سیستەمە بەهێزەکانی جیهان وەک بانک و کۆمپانیا گەورەکان بەردەوام لەم یارییە فکری و تەکنیکییە قورسەدان لەگەڵ هێرشبەران. خاڵە تەکنیکیە بەهێزەکانی ئەم دەنگدانە دڵنیابونەوە لەناسنامەی دەنگدەر لەڕێگەی دەستی و بایۆمەترییەوە کە ئەمەش ڕێگە دەگرێت لەدەنگدان بەکارتی کەسانی دیکەو و دەنگدانی چەندبارە. بەهۆی ئەوەی ئەم کاغەزی دەنگدانە دەخرێتە سندوق دواتریش بەدەستی دەژمێردرێتەوە بۆیە دەسکاریکردنی کاغەزەکان بەبێ جێهێشتنی ئاسەواری زۆر قورسە (واتە ئەگەر بە سیستەمیش دەنگدانەکە بگۆردرێت دەتوانرێت لەگەڵ دەستیەکە بەراورد بکرێت و ئاشکرابکرێت). لەبەر ئەوەی لەڕێگەی مانگی دەسکردەوەو بەبێ بەکارهێنانی ئینتەرنێت زانیارییەکان بە موشەفەر کراوی دەچێتەوە بۆ سەنتەر هاککردنی لەڕێگای ئەو مانگی دەسکردەوە زۆر قورسە. دەنگی پوچەڵ! کەلێنە گەورەکە دەنگی پوچەڵ لەم هەڵبژاردنەدا گەورەترین و تاکە کەلێنە کە گومانی لێبکرێت لەڕێگەیەوە ئەنجامەکان دەسکرای کرابێت، ئەوەندەی من پێی گەیشتوم تاکە ڕێگەیە بتوانرێت لەڕووری بەرنامە (سۆفتوێر) و ئامێر(هاردوێر)ەوە بەیەک گەیەنرابن و دەسکاری ئەنجامەکانی پێکرابێت. چۆن: ١- لەڕێگەی سیستەمەوە (سۆفتوێر): سنورێک بۆ دەنگی لایەنەکان دابنرێت و نەهێڵرێت لەوە زیاتر حساب بکات، ئەوەش لەڕێگەی پوچەڵ کردنەوە دەبێت، بۆ نمونە ڕێگە بدرێت لەهەر سندوقێکی دەنگدان ئامێری پیکۆسەکە رێگەبدات  تەنها تا ١٥ دەنگ بەلایەنێکی دیاریکراو بدرێت کە ئەم رێژەیە بەپێی سندوقەکان دەکرێت جیاوازبن. ٢- کە ئەم دیزاینە کرا پاشان هەر کاغەزێکی دەنگدان کەدەخرێتە ناو پیکۆسەکە، ئەم پیکۆسە دەنگەکە وەردەگرێت دەزانێت هی چی لیستێکە وە کۆی ژمارەی دەنگی ئەو لیستەش کەلای خۆیەتی لەگەڵ ئەو سنورەی بۆی دیاریکراوە (١٥ دەنگ بۆ نمونە) بەراورد دەکات. ٣- ئەگەر ژمارەی دەنگەکانی ئەو لیستە نەگەیشتبوە ئەو سنورە ئەوا پیکۆسەکە بەبێ کێشە دەنگەکە هەژمار دەکات. ٤- ئەگەر ژمارەی دەنگەکانی ئەو لیستە گەشتبوە رێژەی دیاریکراو (١٥ دەنگ بۆ نمونە) بەشێوازێکی راستەوخۆ پیکۆسەکە مۆری پوچەڵ دەخاتە کارو ئەو دەنگە دەکات بەپوچەڵ بەهۆی مۆرە میکانیکیەکەوە نەک مۆری دەنگدان کە تائێستا ئەگەر ئەو کاغەزی دەنگدانە بەدەست بپشکنرێت دەزانرێت ئەو پوچەڵە بە سیستەم پێیکراوەو نەدەبوو پوچەڵ بوایە. ئەمە ئاشکرا دەکرێت؟ ١- دەبوو هەموو لیستەکان چۆن چاودێری دەنگەکانی خۆیان کرد چاودێری پوچەڵیشان بکردایەو بیان پشکنیایە ئایا کەپوچەڵەکە راستە یاخود نا. ٢- لەڕووی تەکنیکیەوە دەکرێت داوای سەرچاوەی کۆدەکە بکرێت لەکۆمپانیاکە بەڵام دەشکرێت ئەو کۆدێکی دیکە پیشانبدات کەدروست بێت چونکە ئەم ڕێگەیە بەتێوەگلانی ئەو دەکرێت و ئەگەر ئەویش بەشداربێت ئاشکراکردنی تاڕادەیەک مەحاڵە. ٣- لەهەموو ئامێرێک فایلی چاودێری هەیە (log file) ئەم فایلانە بپشکنرێت بۆ ئەوەی بزانن ئایا ئەو پرۆسەیە دروستە بەڵام ئەویش وەک خاڵی دووەم ئەگەر کۆمپانیاکە تێوەگلابێت ئەویش چارەسەر دەکات پێش ئاشکرابوون. کۆتایی لەبەرئەوەی دەنگدان تەکنۆلۆژیای تێدابەکارهێنرا، دەبوو سەرجەم لایەنەکان ئەو خاڵە لاوازانەیان دیاریبکردایە کە مەترسییان بۆ سەر پرۆسەکە هەیە، چونکە هاککردن چەند تەکنیکییە ئەوەندەش فکری و دۆزینەوەی کەلێنە کەزۆرجار کەسێک فکرەکەیەکی بەهێز بۆ هێرشکردن دادەڕێژێت هیچ شارەزاییەکی تەکنیکی و پاراستنی نیە. سەردەشت عەزیز سەرچاوەکان: 1- https://www.idea.int/data-tools/data/question... 2- https://www.idea.int/data-tools/data/country?country=106... 3- https://www.chathamhouse.org/.../iraqs.../two-major-changes 4- https://en.wikipedia.org/wiki/Single_non-transferable_vote 5- https://iraq.un.org/.../138721-general-background-fact... 6- https://iraq.un.org/.../Information%20package%20KRI... 7- https://www.weforum.org/.../04/what-is-electronic-voting/ 8- https://e-estonia.com/how-did-estonia-carry-out-the.../ 9- https://www.idea.int/data-tools/data/question... 10- https://mirusystems.com/counting.html 11- https://mirusystems.com/others.html 12- https://mirusystems.com/post-election.html 13- https://www.integelection.com/.../how-voting-machines.../ 14- https://www.dominionvoting.com/imagecast-precinct/ 15- https://www.batimes.com.ar/.../voting-machines-made-for... 16- https://www.bbc.com/news/world-africa-46555444 17- https://cdt.org/.../new-voting-system-vulnerabilities-in.../ 18- https://www.gmanetwork.com/.../comelec-to-review.../story/ 19- https://www.gmanetwork.com/.../s-korean-firm-miru.../story/ 20- https://www.diariopopular.com.ar/.../denunciaron-fraude... 21- https://www.batimes.com.ar/.../voting-machines-made-for... 22- https://www.koreaherald.com/view.php?ud=20180810000001 23- https://www.bbc.com/news/technology-37117414 24- https://pandapaperroll.com/the-difference-between.../ 25- https://www.jujothermal.com/tec.../thermal-paper-technology/ 26- https://cyberint.com/blog/techtalks/election-fraud/ 27- https://www.gmanetwork.com/.../comelec-obtained.../story/ 28- https://bdnews24.com/world/f0aa5g4i91 29- https://ieeexplore.ieee.org/document/8753693

راپۆرتی: درەو 🔻 هەناردەو داهاتی نەوتی هەرێم (شەش وەرز) پێش ڕاگرتنی بریتی بووە لە زۆرتر لە (213 ملیۆن و 767 هەزار) بەرمیل و کۆی داهاتەکەی پتر لە (17 ملیار و 44 ملیۆن) دۆلار بوو، هەر بەرمیلێک نەوتیش تێکڕا بە سەر و (73) دۆلار فرۆشرابوو. 🔻 ئەگەر لە (شەش وەرز)ی ڕابردوودا بە هەمان تواناو قەبارەی شەش وەرزی پێش ڕاگرتنی نەوت، هەرێم بەردەوام بوایە لە هەنارەکردن و بەتێکڕا هەر بەرمیلک نەوتیشی بە (62.67 دۆلار) بفرۆشتبا کە (20 دۆلار)ی کەمترە لە تێکڕای نرخی نەوتی برێنت، ئەوا کۆی داهاتەکەی نزیکەی (13 ملیار و 397 ملیۆن) دۆلار دەبوو. یەکەم؛ هەناردەو داهاتی نەوتی هەرێم (شەش وەرز) پێش ڕاگرتنی پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت بۆ وردبینی نەوتی هەرێمی کوردستان لە ماوەی شەش وەرزدا (چارەکی چوارەمی 2021 – کۆتایی چارەکی یەکەمی 2023) کە نەوتی هەرێمی تێدا ڕانەگیرابوو، هەرێمی کوردستان (213 ملیۆن و 767 هەزار و 769) بەرمیل نەوتی خاوی لە ڕێگەی بۆری نەوتی کوردستان – بەندەری جەیهانی تورکی ڕادەستی کڕیارانی نەوتی هەرێم کردبوو، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (73 دۆلار و 69) سەنت فرۆشتبوو، کۆی داهاتەکەشی (17 ملیار و 44 ملیۆن و 753 هەزار و 187) دۆلار بووە، ئەوە لە کاتێکدایە تێکڕای نرخی نەوتی برێنت (93 دۆلار و 98 سەنت) بووە، بەم پێوەرەش هەرێم هەر بەرمیلێکی بە کەمتر لە (20 دۆلار) فرۆشتبوو.بۆ بەرچاوڕوونی بڕوانە خشتەی ژمارە (1). خشتەی ژمارە (1) دووەم؛ هەناردەو داهاتی نەوتی هەرێم (شەش وەرز) دوای ڕاگرتنی لەسەر ئەو بنەمایەی کە توانای هەناردەی نەوتی هەرێم لە شەش وەرز پێش ڕاگرتنی (213 ملیۆن و 767 هەزار و 769) بەرمیل نەوت بووە، ئەگەر بە هەمان قەبارە و توانا لە شەش وەرزی ڕابردوودا کە نەوتی هەرێمی تێدا ڕاگیراوە بەردەوام بوایە لە هەناردەکردن، هەر بەرمیلێک نەوتی بە (62 دۆلار و 67 سەنت) فرۆشتبایە کە (20) دۆلاری کەمترە لە تێکڕای نرخی نەوتی خاوی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان لە ماوەی (سەرەتای چارەکی دووەمی 2023 بۆ کۆتایی چارەکی سێیەمی 2024) ئەوا کۆی داهاتی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە بریتی دەبوو لە (13 ملیار و 396 ملیۆن و 826 هەزار و 83) دۆلار. بۆ بەرچاوڕوونی بڕوانە خشتەی ژمارە (2). خشتەی ژمارە (2)

راپۆرتی: سان ساراڤان زانست ئەوەی سەلماندووە کە بوونی بڕی پێویست لە گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن گرنگی خۆی هەیە بۆ هەموو زیندەوەران و ڕووەک و دارو دەرەخت و سەوزایی، چوونکە بەشێکی لەسی ئێمە لە کاربۆن پێک دێت و هەروەها سەوزایی و دارو درەختەکان ئەم گازە وەردەگرێت ولە بەرامبەردا ئۆکسجین دەداتەوە. بەلام گرفتەکە لەوەدایە کە کاتێک ئەم گازانە  زیادبکات ئەوا ناهەوسەنگی تەواو دروست دەکات کارەساتی ژینگەیی و تەندروستی دروست دەکات. خاک دووەم گەورەترین کۆگای کاربۆنی چالاکە لەسەر زەوی دوای زەریاکان، زانست ئەوەشی سەلماندووە کە ئەرکی  خاک و ئاوی سەر زەمین بەشێکی گلدانەوەی بڕێکی زۆری کاربۆنە لە ناوەوەی خۆیدا. هەر بۆیە'' هەڵمژین و هەڵلوشینی کاربۆنی زەوی لە ڕێگەی دارستان و زەوییە شێدارو زۆنگ و  سەوزایی و خاکەوە زۆر  پێویستن  چونکە هۆکارن بۆ  هەڵمژینی دووەم ئۆکسیدی کاربۆنی ناو بەرگەهەوا، ئەم پرۆسەیە وا دەکات  کە پلەی گەرمی هەسارەکە ڕێکخراو تر بێت و  کاریگەریی گۆڕانی کەشوهەوا سووکتر بکات.'' لە دوای شۆڕشی پیشەسازییەوە تاکو ئەمێستا هەموو چالاکیە مرۆکردەییەکان تایبەت بە  بەکارهێنانی سووتەمەنی بەردیینەوە (نەوت، گاز و خەڵوز) و بەرهەمێیان و بەکارهێنانیان وای کردووە کە کاربۆن و گازەکانی تر بەرێژەیەک زیاد بکات کە خاک و زەریاو دەریاکانیش فریای هەڵمژینی ئەو بڕە گازانە بکەون،  بڕینی دارستانەکانی ئەمەزۆن بە ڕێژەی دە هێندەی یاریگاکان لە ڕۆژێکدا و خاوبوونەوەی ڕەوتی زەریاکان، نەمانی سەوازیی هۆکاری ترن لەو هۆکارانەی کە چی تر خاک و زەوی توانای هەڵمژینی بڕی پێویستیان نەماوە لە کاربۆن. لەم راپۆرتە سەرەتاییەدا  (https://arxiv.org/pdf/2407.12447)  دەریدەخات کە ساڵی ژمارەیەکی پێوانەیی تۆمار کردووە کە  پیسکردن بووە لە ڕێگەی بەرهەمهێنانی کاربۆنەوە بە ڕێژەی ٤١،٢ ملیار تۆن و هەروەها راپۆرتەکە دەردەخات کە ساڵی ڕابردوو  وەک گەرمترین ساڵ  تۆمارکراوە  و سەلمێنراوە کە زەوی نزیکەی هیچ کاربۆنێکی پاکی هەڵنەگرتووە و کۆگای نەکردووە. بەهەمان شێوە زەریاکان وەک گەورەترین سەرچاوەی هەلمژینی کاربۆن لەسەر زەوی ماونەتەوە کە  لەسەدا ٩٠ی گەرمبوونی سووتەمەنی بەردینیان هەڵمژییوە لە دەیەکانی ڕابردوودا،  کە دەبێتە ئەم هۆکارەش وای کرددوە کە  زەریاکان وەک گەورەترین سەرچاوەی هەلمژینی کاربۆن لەسەر زەوی بمێننەوە کە  لەسەدا ٩٠ی گەرمبوونی سووتەمەنی بەردینی لە دەیەکانی ڕابردوودا هەڵمژووەو کۆگای کردبێت و بوونەتە هۆکاری بەرزبوونەوەی خێرای پلەی گەرمی ڕووی دەریاکان. لە دوایین ڕاپۆرتی دۆخی ئۆقیانوس Ocean State Report (OSR 8) لە کۆپەرنیکۆسی یەکێتی ئەوروپا، دەریدەخات کە زەریاکانی جیهان لە ساڵانی ڕابردوودا بە بەراورد بە دەیەکانی ڕابردوو گەرمبوونی خێرا و ترشبوون و شەپۆلی گەرمی دەریایی زیاتر و گەشەی قەوزەکان بەخۆیەوە دەبینێت. هەربۆیە  توێژینەوەکان ئاماژەیان بە ئەوە کرددوە کە ئەم  فشارانە وای لە  زەریاکان کردووە هەلمژینیان بۆ کاربۆن لاواز بووبێت. ڕەنگە،  هۆکارکی تریش هەبێت کە  لە ساڵی ڕابردوودا شکستهێنانی زەوی بۆ وەرگرتن و هەلمژینی کاربۆن بۆ ناو خاک  کە  هۆکارەکانی  ووشکەساڵیی و ئاگرکەوتنەوەی کێوییەکانەوە بێت، کە ئەمانەش  بەهۆی گەرمبوونی جیهانەوە دروست بوو بێت  و فشاری  خستبێتە سەر هەڵمژینی کاربۆنەکان لەلایەن خاک و سەرجاوە ئاوییەکانەوە. یۆهان ڕۆکسترۆم، بەڕێوەبەری پەیمانگای پۆتسدام بۆ لێکۆڵینەوە لە کاریگەرییەکانی کەشوهەوا، لە مانگی ڕابردوودا لە چالاکییەکی “هەفتەی کەشوهەوا”دا لە نیویۆرک وتی: “ئێمە کەلێن و تەگەرەی گەورە  لە خۆڕاگری و شیلگیری سیستەمەکانی زەویدا دەبینین. ئێمە درزی گەورە لەسەر وشکانی دەبینین – ئیکۆسیستەمی زەمینی توانای هەڵگرتنی کاربۆن و وەرگرتنی کاربۆنیان لەدەست دەدات، زەریاکان نیشانەکانی ناسەقامگیری نیشان دەدەن” ڕاپۆرتەکە ئاماژە بەوە دەدات کە گرفتی گەورە ئەوەیە داڕمان و شکستە خێراکانی هەلمژینی کاربۆن لەلایەن زەویەوە  وەک لایەنەکانی تری هۆکارەکانی گۆڕانی کەس و هەوا لەبەرچاو نەگیراوە. . پووچەلکردنەوەی زانیاری چەوت و چەواشە ئەم زانیاریانەی سەرەوە پووچەلکردنەوەی هەموو ئەو دەنگۆ و زانیاری چەوت و چەواسەیەیە کە زۆر جار لە ڕێگەی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکاندا بەکارهێنەران دەنگۆی دژ بە مەترسی زیادبوونی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن بڵاو دەکەنەوە کە گوایا ''  گەرمبوونی گۆی زەوی و دەنگۆی زیاد بوونی دووم ئۆکسیدی کاربۆن لە بەرگەهەوادا هیچ شتێک نییە جگە لە ترساندنی خەڵک و سەرقاڵکردنیان'' هەروەها دەنگۆکان دەلێین '' دووەم ئۆکسیدی کاربۆن و گازەکانی ئێستای بەرگە هەوا هیچ کاتێک مەترسی نەبووە بەلکو ڕووەکەکان پێویستیان بەم گازەیە''.  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) ئەگەر٧ ئۆکتۆبەر شتێکی تەواوبێنرخ و بێبەھا و ھەرزان کردبێت، ئەو شتە ژیان و خوێنی فەلەستینییەکانە. خوێنی ئەو دەیان ھەزار ژن و منداڵ و گەنج و پیرەیە کە حکومەتە دینییە ڕاستڕەوەکەی ئیسرائیل زۆر بێرەحمانە و بەخواستی ئیبادەکردنی یەکجارەکیی فەلەستینییەکانەوە، کوشوتنی. ئەمە جگە لە کەمئەندامکردنی سەدان ھەزار کەسانی تر، بە جۆرێک  قسە لە دروستبوونی نەوەیەک لە مرۆڤی بێچاو و بێدەست و بێقاچ لە غەزەدا دەکرێت. ئەمە جگە لە  بێجێگە و بێماڵ و بێئێستا و بێئایندەکردنی ملیۆنانی تر لەو زەویە بچوکەی سەر ئەم ھەسارەیەدا. ئەوە با باس لە دروستبوونی نەوەیەک نەکەین کە لە رووی دەرونییە ژیان وەک کابوسێکی تاریکی پڕ لە کوشتن و ڕاکردن و بێماڵکەوتن، ئەزمووندەکەن. غەزە خۆیشی وەک شوێن، لەوە کەوتووە مرۆڤ بتوانێت لەناویدا بژی. غەزە شوێنێکە لە شوێنبوون کەوتوە. ھەموو ئەمانە لە پێناوی چیدا؟ دۆستەکانی حەماس و شۆڕشگێرە رۆمانسییەکان باس لە کردە و ستراتیژیەتی بەرگریکردن دەکەن، ھەندێکی تریش بەرگێکی دینیی بەبەر مەسەلەکەدا دەکەن و ئەوەی حەماس لە ٧ ئۆکتۆبەردا ئەنجامیدا وەک بەرگریکردن لە موقەدەساتی دینیی نیشانئەدەن. کەسانێکی تریش باس لە رزگاری نیشتیمانیی و بەگژاچوونەوەی زوڵم و چەوساندنەوە، دەکەن. بێگومان ھەموو میلەتێک خاکەکەی داگیرکرابێت و بچەوسێنرێتەوە، مافی بەرگریکردنی  لە خۆی و لە خاکەکەی ھەیە، بەڵام پرسیارەکە ئەوەیە کام بەرگریی، چۆن؟ بەر لە ھەمووشتێک برگریکردن و چوونە ناو جەنگ و ململانێی خۆکوژییەوە دوو شتی تەواو جیاوازن. خاڵی ھەرەسەرەکیی و بنەڕەتیی لە پشتی کردەی بەرگریکردنەوە، پاراستنی ژیان و نرخگێڕانەوەیە بۆ ئینسان. ئەمەش بەرگریکردن لە بازرگانیکردن بە ژیانی مرۆڤەکانەوە، بۆ مەبەست سیاسیی و ئایدیۆلۆژیی و دینیی، جیادەکاتەوە. کارەساتی سەرەکیی فەلەستینیەکان وەک میلەتێکی خاک داگیرکراو و غەدرلێکراو، وەک نەتەوە و کۆمەڵگایەکی چەوساوە، ئەوەیە ھێزێکی وەک حەماس موغامەرەی دینیی و غەیرە دینییان، پێوەدەکات. لە سا:ی ٢٠٠٧  ەوە حەماس بە شێوەیەکی نایاسایی حوکمی غەزە ئەکات. سەرەتا پەلاماری ھەموو ئەو بەشەی دانیشتوانی غەزەیان دا کە سەر بە خۆیان نەبو و کەوتنە پاکتاوکردنی ھەموو چالاکەوانێکی سیاسیی کە لەپاڵ  حەماسدا، نەبێت. ھەموومان لەبیرمانە چۆن حەماس کەسانی سەر بە رێکخراوی فەتحی ڕاوەدوو دەکر و کە دەیانگرتن لەسەر باڵەخانە بەرزەکانەوە فڕێیان دەدانە خوارەوە. ھەموو ئەمانەشی بەناوی پاراستنی دین و بەرگریکردن لە موقەدەساتی ئیسلامەوە دەکرد. حەماس لە ٧ ئۆکتۆبەریشدا دووشتی بەرھەمھێنا. یەکەمیان، داچڵەکانێکی سایکۆلۆژیی و تراومایەکی گەورە بۆ ئیسرائیل، کە لەم دەیەی دواییدا ھێزی دینیی پەرگیری تەواو ترسناکی لەناودا دروستبووە. ھێزگەلێکی ڕێک وەک حەماس خۆی، بەڵام لەباتی ئیسلام دینی جولەکە ئاراستەیان دەکات. دووھەمین شت کە حەماس ئەنجامیدا، کردنەوەی دەرگای جینۆسایدکردنی دانیشتوانی غەزەیە لەلایەن ئیسرائیلەوە. راستە ئەوەی ئەو جینۆسایدە ئەنجامئەدات سوپای ئیسرائیلە، بەڵام ئەوەی دەرگای بۆ ئەم کردەی ئیبادەکردنە کردەوە، حەماس خۆی بوو. بەرگریکردن کاتێک مانایەکی ئینسانیی و سیاسیی و رەمزیی ھەیە ھێز و کەسانێک ئەنجامیبدەن، ژیانیان خۆشبوێت و لەپشتی کردەی بەرگریکردنەوە رێزگرتن لە مرۆڤ و نرخدانان بۆ ژیان ئامادەبێت، نەک کردەیەک بێت گروپێک ئەنجامیبدات، بیانەوێت بکوژرێن و پێیانوابەێت دوای کوشتنەکەیان بەرەو بەھەشت دەچن. ئەوەی لێرەدا ئەنجامئەدرێت بەرگریی نییە بە مانا راستەقینەکەی بەرگریی، بەڵکو کردەی خۆکوژیەکی تاکەکەسیی و دەستەجەمعییە کە تێگەیشتنێکی تایبەت بۆ دین ئاراستەی دەکات. بەرگریی ڕاستەقینەی فەلەستینییەکان لە خۆیان و لە خاک و لە مەسەلەکەیان، ئەو  بەرگرییەبوو کە  بە درێژایی ساڵانی ١٩٨٧ بۆ ١٩٩١ لە ”ئینتیفازەی یەکەم“دا روویدا و لە ساڵی ١٩٩٣دا ”رێکەوتنەکانی ئۆسلۆ“ی لێکەوتەوە. ئەو بەرگرییەی بەناوی ڕاپەڕین یان ”ئینتیفازەی بەرد“ەوە چووە ناو مێژووی خەباتی فەلەستینییەکانەوە. لە م ڕاپەڕینەدا بەرد، بەردی ئاسایی، ئامرازی هێرش و بەرگریکردنی فەلەستینییەکان بوو لە خۆیان و زۆربەی بەردەکانیش منداڵان دەیانگرتە سەرباز و ئەفسەر و ماشێنە سەربازییەکەی سوپای ئیسرائیل. ئەو منداڵانەش بە ناوی ”منداڵانی بەرد“، أطفال الحجارة،ەوە چوونە ناو مێژووی بەرگریکردنی فەلەستینییەکان لە خۆیان و بەشێکی گەورەی جیھانیش ھاوڕا و ھاوسۆزی ئەو ڕاپەڕینە و منداڵە یاخییەکان بوون و بەرگرییەکەیان و وەک مەسەلەیەکی ڕەوا و دادپەروەر سەیردەکرد. ئەم ڕاپەڕینەی ٨ کانونی دووھەمیش ھەر لە غەزەوە و لەناو کەمپی جەبەلیاوە دەستیپێکرد. جیاوازیی نێوان بەرگریکردنی فەلەستینییەکان لە ٨ کانونی دووھەم و پەلامارەکانی حەماس لە ٧ ئۆکتۆبەردا جیاوازیی نێوان ئاسمان و ڕێسمانە. یەکەمیان بەرگرییەکە بە ھەموو مانا پۆزەتیڤ و ئینسانیی و یاساییەکانی بەرگرییکردنەوە، لە کاتێکدا دووھەمیان پیادەکردنی تاوانی جەنگ و کوشتنی زیاد لە ھەزار مەدەنیی و ڕفاندنی سەدانی ترە. یەکەمیان ھەنگاوێکی بەرەو چارەسەرکردنی مەسەلەی فەلەستین ھەڵھێنا، بە ھەموو نووقسانییەکانی ئەو ھەنگاوەوە، کەچی دووھەمیان میلەتێکی بەرەو سەربڕین و لەناوچون برد. لە دوای ”نەکبە“ی ساڵی ١٩٤٨ ەوە فەلەستینییەکان بە درێژایی مێژووی خۆیان، زیانی وا گەورەیان لێنەکەوتوە وەک ئەوەی لە دوای ٧ ئۆکتۆبەرەوە لێیان کەوتوە. بە پێچەوانەی راپەرینی فەلەستینییەکان لە ٨ کانونی دووھەمی ساڵی ١٩٨٧دا، ئەوەی حەماس لە  ٧ ئۆکتۆبەر ئەنجامیدا، دۆخێکی دروستکرد بەشی ھەرە گەورەی وڵاتانی جیھان بوونە ھاودەرد و ھاوسۆزی ئیسرائیل و بەرگریکەر لە مافی  ئیسرائیل بۆ خۆپارستنی خۆی بەرامبەر بە دوژمنەکانی. ئەوەی ئیسرائیل لە ئێستادا کاری بۆدەکات، تەنھا سەرکەوتنێکی سەربازیی نییە، بەڵکو لە ڕیشەھەڵکێشانی تەواوەتی ھەموو ھێزێکە دژ بە ئیسرائیل بێت، ھەموو ئەوانەی ئیسرائیلیان بەو شێوەیە ناوێت کە ناتانیاھو و ھێزی دینییە ڕاستڕەوەکان دروستیانکردوە. یەکێک لە ھەڵە ھەرە گەورەکانی حەماس و ھاوبیرەکانی ئەوەبوو ھیچ حیسابێکیان بۆ گۆڕانکارییەکانی ناو ئیسرائیل نەکردبوو، ئەوەیان نەدەبینی کە ئیسرائیلی ئەم دەیەی دوایی ئیسرائیلێکی تەواو جیاوازە، بۆ نموونە، لەو ئیسرائیلەی ئامادەبوو رێکەوتنامەی ئۆسلۆ ئیمزابکات و ئەگەری دروستبوونی دەوڵەتێکی فەلەستینی لەپاڵ دەوڵەتی ئیسرائیلدا قبووڵبکات. ئیسرائیلی ئەم دەیەی دوایی ئیسرائیلی حوکمڕانی ھێزە دینییە پەرگیڕە جولەکەکانی ھاوشێوەی حەماسن، کە پێیانوایە شتێک بەناوی مەسەلەی فەلەستینەوە نییە و نابێت ھەبێت.بۆیە  فەلەستینییەکان یان دەبێت ئیبادەبکرێن یان کۆچبکەن و وڵاتەکە بۆ ئەوان چۆڵ بکەن. بە کورتییەکەی، ٧ ئۆکتۆبەر کردەیەکی سیاسیی حیساب بۆکراو نەبوو، کردەیەکی سەربازییش نەبوو لە پشتییەوە گەڕان بۆ چارەسەرێکی سیاسیی ئامادەبێت، ھیچ دیدگا و پلانێکی سیاسیی بۆ دوای پەلامارە سەربازییەکە لەئارادانەبوو. لە ڕاستیدا ٧ ئۆکتۆبەر کردەیەکی سەربازیی سەرکێش و بێباک بوو، موغامەرەیەکی بیرلێنەکراوە و بریارێکی مەیدانیی ترسناک و نابەرپرسیار بوو، دەرگای جەھەنەمیشی لەسەر  دانیشتوانی غەزە و لە ئێستاشدا لەسەر خەڵکی لوبنان، کردەوە. ئەوەیش لە ئێستادا بۆ ئیسرائیل ئاشکرابووە ئەو ڕاستییەیە کە چ جیھانی عەرەبی، چ حیزبوڵا و حەماس، چ ئێرانیش، لە پەیوەندیان بە مەسەلەی فەلەستین و جەنگ لەو پێناوەدا، جگە لە پڵنگێک لە کاعەز دروستکراو، شتێکی دیکە نین.  دەشێت ئەم یان درۆن و رۆکێتیان ئەم یان ئەو ئامانج لەناو ئیسرائیلدا بپێکێت، بەڵام بە ھیچ مانایەک ھێزی ئەوان بە ھێزی ئیسرائیل بەراورد ناکرێت. ئەوەیش لەم ناوەندەدا رۆژانە دەکوژرێت و ژیانیان وێراندەکرێت، ھەموو ئەو کەسانەن دەکەونە بەر پەلامارە بێڕەحم و وێرانکەرەکەی سوپای ئیسرائیل. لێکدانەوەی سایکۆلۆژیی و دڵدانەوەی دینییانە، شێوازی باڵادەستی لێکدانەوەی ئەو هێز و چالاکەوانە دینییانەیە کە لە دەیان شوێن و کەناڵی جیاوازەوە باس لە سەرکەوتنەکانی ٧ ئۆکتۆبەر و دەرەنجامە پۆزەتیڤەکانی دەکەن، بە خودی خالید مەشعەل خۆیەوە کە پێوایە حەماس جەنگەکەی بردۆتەوە و ئیسرائیل دۆڕاندویەتی. ئەم جۆرە بکەرە دینیی و سیاسییانە هەڵبژاردنە سایکۆلۆژییەکانی خۆیان لێبووە بە خودی واقیع خۆی و ئەوەی سایکۆلۆژیای ئەوان دەیخوازێت بووە بە وێنەی ئەو واقیعەی لە بەردەمیاندا دروستدەبێت. بێگومان وێنەیەکی تەواو ھەڵە و لاقەکراو و شێواو، کە رەگەکانی لەناو دەرەنجامە ڕاستەقینەکانی رووداوەکاندا نییە، بەڵکو لەناو خواستە سایکۆلۆژییەکانی ئەو کەسانە خۆیاندایە کە نایانەوێت ھەڵەکان ببینن. ٧ ئۆکتۆبەر ساتەوەختی تەڵاقدانی تەواوەتی سیاسەت و لە باوەشکردنی لۆژیکی سەربازیی و جەنگ بوو. ئەمەش لەناو ھاوکێشەیەکی سەربازیی تەواو ناھاوسەنگدا. لانی ھەرەکەمی ئەوەی لەسەر ئەم لۆژیکە سەربازییە بیڵێین ئەوەیە کە لۆژیکێکی نەزۆکە، جگە لە کارەساتی گەورە ھیچیتری لێ سەوزنابێت. ئەم ڕاستییە سادەیە بۆ دۆخی ئێمە وەک میلەتێکی چەوساوەش تەواو ڕاستە.