(درەو): كۆمپانیای (گەنێڵ ئەنێرژی) توركی پێشوازی لە رێككەوتنی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان دەكات، بەڵام جەخت لەسەر ئەوە دەكات پشكی نەوتی خۆی بە هاوبەشی لەگەڵ كۆمپانیای (DNO)ی نەرویژی بە پارەی (كاش) لە ناوخۆی هەرێمی كوردستاندا دەفرۆشێت، كە رۆژانە بڕەكەی 30 هەزار بەرمیلی رۆژانە.  كۆمپانیای (گەنێڵ ئەنێرژی) توركی كە بەهاوبەشی لەگەڵ كۆمپانیای (DNO)ی نەرویژی كاری بەرهەمهێنانی نەوت دەكات لە كێڵگەی (تاوكێ)، راگەیەندراوێكی لەبارەی رێككەوتنی نوێی نێوان هەرێم و بەغداد بۆ هەناردەكردنەوەی نەوت بڵاوكردەوە.  لە راگەیەندراوەكەیدا كۆمپانیا توركییەكە دەڵێ: پێشوازی دەكەین لە رێککەوتنی نێوان حکومەتی فیدراڵی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان و کۆمەڵێک کۆمپانیای نەوتی نێودەوڵەتی بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوتی خاوی بەرهەمهێنراو لە کوردستان لە ڕێگەی بۆری عێراق-تورکییەوە. گەنێڵ ئینێرژی باسلەوە دەكات، کۆمپانیای DNO ASA، کۆمپانیای نەوت و غازی نەرویجی، ئەمڕۆ ڕاسپێردراون بۆ دەستپێکردنی هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی بۆری عێراق-تورکیاوە لە رۆژی 27ی ئەیلولی 2025وە، دوای ڕێککەوتنەکانی نێوان حکومەتی فیدراڵی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان و کۆمەڵێک کۆمپانیای نەوتی نێودەوڵەتی. "بەم پێیە، کۆمپانیای DNO پشکی حکومەتی هەرێمی کوردستان رادەستدەكات لە فرۆشی مۆڵەتی كێڵگەی تاوکێ، کە کۆمپانیاکە بەڕێوەی دەبات، لەئێستادا بە تێکڕا دەگاتە 38 هەزار بەرمیلی رۆژانە بۆ هەناردەكردن. بەردەوامیش دەبێت لە فرۆشتنی ئەو نەوتەی دەمێنێتەوە كە پشكی فرۆشی گروپی بەڵێندەرانە كە پێكهاتوون لە هەریەكە لە DNO و  Genel Energy كە بە تێكڕا دەگاتە 30 هەزار بەرمیلی رۆژانەو بەپێی ئەو گرێبەستانەی كە هەن بە كڕیارە ناوخۆییەكان دەفرۆشریت" بەیاننامەكەی گەنێڵ ئینێرژی وای نوسیوە.  بیژەن ڕەحمانی سەرۆکی جێبەجێکاری كۆمپانیای DNO وتی:"خۆشحاڵین بەوەی هەناردەکردنی نەوت لە هەرێمی کوردستانەوە کرایەوەو ئێستا دەڕژێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان.. ئێمە بڕیارمانداوە لەم کاتەدا ڕاستەوخۆ بەشداری هەناردەکردن نەکەین و بەردەوام دەبین لە فرۆشتنی نەوتەکەمان لەسەر بنەمای مانگانەو کاش بە کڕیارەکانمان، بە نرخی 30 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک لە نزمترین ئاستدا". گەنێڵ ئەنێرژی باسلەوە دەكات، ماوەی رێککەوتنەکانی ئێستای نێوان حکومەتی فیدراڵی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان و ئەو کۆمپانیا نێودەوڵەتیانەی نەوت کە بەشداری دەکەن، لە کۆتایی ساڵدا کۆتایی دێت، پێشبینی دەكرێت لە ناوەڕاستی مانگی کانوونی دووەمدا بەشی یەكەمی پارەی بەرهەمهێنانی نەوت بدرێت كە بۆ هەر بەرمیلێک 14 دۆلارە (دوای لێبڕینی تێچووی گواستنەوە)، ئەم پارەیەش لە ساڵی 2026 بەپشتبەستن بە هەڵسەنگاندنی "مۆدێل و گرێبەستە بازرگانییەکان" لەلایەن ڕاوێژکارێکی دەستنیشانکراوی بەغداوە دەستکاری دەکرێت. بەشدارنەبوونی كۆمپانای (DNO)ی نەرویژی لە رێككەوتنی سێقۆڵی حكومەتی عێراق و حكومەتی هەرێم و كۆمپانیا نەوتییەكان بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان لەكاتێكدایە كە بەقسەی بیژەن ڕەحمانی" DNO تازە بەرنامەیەکی گەورەی فراوانکردنی بەرهەمهێنانی لە کێڵگەکانی تاوکێ و پێشخاپور داناوە  بۆ گۆڕینی ئەو ئامێرانەی کە لە کاتی هێرشە درۆنییەکانی تەمموزی رابردوودا زیانیان بەرکەوتووە، دواتر لێدانی هەشت بیر لە ساڵی 2026دا بە ئامانجی بەرهەمهێنانی 100 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا". كۆمپانیای DNO كە كارپێكەری سەرەكی كێڵگەی تاوكییە، هەر لەسەرەتاوە داوای گەرەنتی پێدانەوەی پارەكانی رابردووی كرد بۆ بەشداربوون لە رێككەوتنە سێقۆڵییەكەی هەولێرو بەغدادو كۆمپانیا نەوتییەكان، لەكۆی نزیكەی ملیارێك دۆلاری قەرزی پێشووی كۆمپانیاكان لەسەر حكومەتی هەرێم نزیكەی 300 ملیۆن دۆلاری قەرزی ئەم كۆمپانیایە، بۆیە ئیمزای لەسەر هەناردەكردنەوەی نەوت نەكرد.  

نەبیل مەرسومی- پسپۆڕی ئابوری یەكەم: رێككەوتنەكە لەگەڵ (8) كۆمپانیای بیانی كراوەو كۆمپانیاكانی (DNO)ی نەرویژی و (گەنێڵ ئینێرژی)ی توركی تێدا نییە؛ بەهۆی داواكارییان بۆ گەرەنتیكردنی پێدانی شایستە داراییەكانی پێشوویان كە دەگاتە (300 ملیۆن) دۆلار بە تەنیا بۆ كۆمپانیای (DNO) لەكۆی ملیارێك دۆلاری تێكڕای شایستە داراییە دواكەوتووەكان كە كۆمپانیا بیانییەكانی كوردستان داوای دەكەنەوە.  دووەم: قۆناغی یەكەمی رێككەوتنەكە بە هەناردەكردنی (160 هەزار) بەرمیلی رۆژانە دەستپێدەكات لە كۆی بەرهەم كە ئێستا دەگاتە (240 هەزار) بەرمیل، ئەوەی دەمێنێتەوە كە 50 هەزار بەرمیلە بۆ پێداویستی ناوخۆی هەرێمی كوردستان تەرخان دەكرێت.  سێیەم: لە رێككەوتنەكەدا 16 دۆلار بۆ تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك تەرخانكراوە، لەبری پارەی كاش ئەم تێچووە بە نەوت دەدرێت بە كۆمپانیاكان. چوارەم: ئەم رێكخستنە تاوەكو كۆتایی ساڵ كاری پێدەكرێت، لە ساڵی نوێوە مانگانە نوێ ددەكرێتەوە تا ئەوكاتەی كۆمپانیایەكی راوێژكاریی نێودەوڵەتی بەوردی تێچووی بەرهەمهێنان دیاری دەكات.  پێنجەم: حكومەتی عێراق رەزامەندی لەسەر داوای كۆمپانیا نەوتییە بیانییەكان لە كوردستان دەربڕیوە بۆ ئەوەی رێككەوتنەكە بەشێوەی نوسراو بێت نەك بە زارەكی، هەروەها تۆمار بكرێت و دادگای نابژیوانی نێودەوڵەتی لە پاریس لایەن دادوەرو گەرەنتیكاری جێبەجێكردنی ئەم رێككەوتنە بێت.  شەشەم: پێشبینی دەكرێت وەزارەتی نەوتی فیدراڵی گریبەستێك لەگەڵ كۆمپانیای "وورد ماكنزی"ی بەریتانی ئیمزا بكات بۆ ئەوەی ببێت بە راوێژكاری تەكنیكی كە تێچووی بەرهەمهێنان بەشێوەیەكی ورد دیاری دەكات و دواتریش دەكرێت رێككەوتنەكەی ئێستا بكرێت بە رێككەوتنێكی هەمیشەیی.

درەو:   🔻 دوای تێپەڕبوونی (18) ساڵ بەسەر یاسای نەوت و گازی هەرێم و (8) ساڵ بەسەر ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی کوردستان، پایەی بنچینەیی ئابوری سەربەخۆ "نەوتی هەرێمی کوردستان" بناغەی ئەو ئابورییەی پێکدەهێنا، کە بڕیار بوو دەوڵەتی کوردی لەسەر بینا بکرێت، ئەمڕۆ (25/9/2025)، دامەزراوە فەرمییەکانی حکومەتی عێراق و بەدوایدا دامەزراوە فەرمییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕایانگەیاند، گەیشتوون بەڕێککەوتن لەبارەی ڕادەستکردنی نەوتی هەرێم بە کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ). پرسیارەکە ئەوەیە کێ چی دەستدەکەوێت؟؛ 🔹 حکومەتی عێراق ڕۆژانە نزیکەی (230 هەزار) بەرمیل نەوت، کە مانگانە دەکاتە (6 ملیۆن و 900 هەزار) بەرمیل نەوت لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێم وەردەگرێت، کۆی بەهاکەی (592 ملیار و 20 ملیۆن) دیناری مانگانەیە. هاوکات دەبێت حکومەتی هەرێمی کوردستان نیوەی داهاتە فیدراڵییە نانەوتییەکان ڕادەستی حکومەتی عێراق بکات.  🔹 حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە (50 هەزار) بەرمیل نەوت و مانگانە (ملیۆنێک و 500 هەزار) بەرمیل نەوتی بۆ دەمێنێتەوە، کە بەهاکەی بەرامبەرە بە (128 ملیار و 700 ملیۆن) دیناری مانگانە، لەگەڵ ئەوەشدا حکومەتی هەرێمی کوردستان مانگەکانە نزیکەی (ترلیۆنێک) دیناری لە حکومەتی عێراقەوە پێدەگات. 🔹 کۆمپانیا نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێک نەوت (16) دۆلاریان بۆ دیاری کراوە، بەجۆرێک لە هەر بەرمیلێک نەوتی بەرهەم هاتوو (40) لیتری وەک شایستەی دارایی دەستەبەرکراو بۆ کۆمپانیاکان تەرخان دەکرێت. ڕاگەیەندراوە فەرمییەکانی تایبەت بە ڕێککەوتنی نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی عێراق  دوای تێپەڕبوونی (8) ساڵ بەسەر ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی کوردستان، پایەی بنچینەیی ئابوری سەربەخۆ "نەوتی هەرێمی کوردستان" بناغەی ئەو ئابورییەی پێکدەهێنا، کە بڕیار بوو دەوڵەتی کوردی لەسەر بینا بکرێت، ئەمڕۆ (25/9/2025)، دامەزراوە فەرمییەکانی حکومەتی عێراق و بەدوایدا دامەزراوە فەرمییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕایانگەیاند، گەیشتوون بەڕێککەوتن لەبارەی ڕادەستکردنی نەوتی هەرێم بە کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ). ئێوارەی ئەمڕۆ 25/9/2025، محەمەد شیاع سودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق، لە پۆستێکیدا لەسەكۆی کۆمەڵایەتی "ئێکس" ڕایگەیاند: "بەپێی ئەو رێککەوتنە وەزارەتی نەوتی فیدراڵی نەوتی خاوی بەرهەمهێنراو لەو کێڵگانە وەردەگرێت، کە دەکەوێتە هەرێمی کوردستان و لە ڕێگەی بۆری عێراق-تورکیا هەناردەی دەرەوەی دەکات، ئەمەش دابەشکردنی دادپەروەرانەی سامان مسۆگەر دەکات، شوێنەکانی هەناردەکردن هەمەچەشن دەکات و هاندەری وەبەرهێنانە. دەستکەوتێکە 18 ساڵە چاوەڕێی دەکەین_لێرەدا مەبەستی دەرکردنی یاسای نەوت و گازی هەرێمی کوردستانە لە ساڵی 2007_. هاوکات وەزارەتی نەوتی عێراق بەفەرمی رێككەوتنی لەگەڵ هەرێمی كوردستان راگەیاند، بۆ وەرگرتنی هەموو نەوتەكەی و هەناردەكردنەوەی لەرێگەی بەندەری جەیهانی توركیاوە؛ كە لە 25ی ئازاری 2023وە بەهۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریسەوە راوەستاوە، بەڵام هیچ وادەیەكی بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردە ئاشكرانەكردووە. وەزارەتی نەوتی عێراق لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند، لەچوارچێوەی سوربوونی حكومەتی فیدراڵی بۆ بەڕێوەبردنی سامانە نیشتمانییەكان، بەوشێوەی كە بەرزترین ئاستی شەفافیەت و لێوەشاوەیی بەدی بهێنێت، گەیشتین بە رێككەوتن بۆ دەستپێكردنی پەمپكردن و رادەستكردنی هەموو نەوتی خاوی بەرهەمهێنراو لە كێڵگەكانی هەڵكەوتوو لە هەرێمی كوردستان – جگە لەو بڕەی بۆ بەكاربردنی ناوخۆیی تەرخانكراوە- بە كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە ناوخۆی عێراقدا، بۆ ئەوەی كۆمپانیاكە بە بۆری عێراق- توركیاو لەرێگەی بەندەری جەیهانی توركیاوە هەناردەی بكات، بەگوێرەی چوارچێوە ئوسوڵییە پشتپێبەستراوەكان و دەستورو دەقەكانی یاسای بودجەی گشتی فیدراڵ و بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی.  وەزارەتی نەوت ئاماژە بەوە دەكات، ئەم رێككەوتنە بەرهەمی هەوڵی چڕوپڕو گفتوگۆی بەردەوامی مانگەكانی رابردووە، بە روانگەیەكی نیشتمانی هاوبەش و بە ئامانجی بەهێزكردنی رۆڵی عێراق وەكو یاریزانێكی سەرەكی لە بازاڕی وزەی جیهانیدا. لەگەڵ پاراستنی سەروەری عێراق و بەرگری توند لە بەرژەوەندییە نیشتمانییەكانی و مافی هەموو عێراقییەكان.  ئەم رێككەوتنە دانانی میكانیزمی تەكنیكی و رێكخستنی روون لەخۆدەگرێت بۆ دەستەبەركردنی هەناردەكردن و پابەندبوون بە شەفافیەت لە داهاتە نەوتییەكان، بەوجۆرەی كە بەشداربێت لە پاڵپشتیكردن لە دارایی گشتیی دەوڵەت و زیادكردنی داهاتەكانی بودجەی فیدراڵی، كە رەنگدانەوەی ئەرێنی هەبێت لەسەر توانای حكومەت لە جێبەجێكردنی پرۆژە خزمەتگوزارییەكان و گەشەپێدان و فەراهەمكردنی پایەكی سەقامگیری ئابوری عێراق و گەلەكەی لە باكورەوە بۆ باشور، لە خۆرهەڵاتەوە بۆ خۆرئاوا. لە كۆتایدا، وەزارەتی نەوت باسی لەوە كردووە، جەخت لەسەر پابەندبوونی چەسپاوی خۆی دەكاتەوە بۆ ئیدارەدانی سامانی نەوت بەگوێرەی بنەمای سەروەریی نیشتمانی و بەرژەوەندی باڵای وڵات، بەوجۆرەی زامنی دابەشكردنێكی دادپەروەرانەی سامانەكان بكات لەنێوان هەموو رۆڵەكانی گەلی عێراقدا، بەپێی دەستور.  لای خۆیەوە وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێم کوردستان لە ڕاگەیەندراوێكدا ئاشکرایکرد: لە ماوەی 48 کاتژمێری داهاتوودا، دەست بە هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان دەکرێت، وەزارەتی سامانە سروشتییەكان و وەزارەتی نەوتی فیدراڵ، پاش ڕێکەوتنی سێقۆڵی نێوان هەردوو وەزارەت و کۆمپانیا بەرهەمهێنەرەکانی نەوتی هەرێم، لەسەر هەناردەکردنی نەوتی هەرێم رێکەوتن. لە ماوەی ئەم 48 کاتژمێرەدا، دەست بە هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان دەکرێت. هەر لەم بارەیەوە مەسرور بارزانی - سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان، ڕایگەیاند؛ ‏‏ڕێککەوتنی ئەمڕۆی نێوان هەرێمی کوردستان و کۆمپانیاکانی بەرهەمهێنەری نەوت لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراقی فیدراڵ و کۆمپانیای سۆمۆ، دەستکەوتی ماندووبوون و هەوڵی زۆری تیم و شاندەکانی هەموو لایەک بووە. بەم هەنگاوە کێڵگەکانی هەرێمی کوردستان دووبارە بە بازاڕی جیهانیی نەوت بەسترانەوە. دەستخۆشی لە هەموو لایەک و بەتایبەتی خەڵکی خۆڕاگری کوردستان دەکەم کە لەم ڕۆژە مێژوییەدا بەربەستێکی گەورەیان لە بەردەم دابینکردنی شایستە داراییەکانی خەلکی کوردستان هەڵگرت و بە هەناردەکردنی نەوتی هەرێم، جەخت لە جێبەجێکردنی هەموو مافە دەستوورییەکانی هەرێمی کوردستان دەکەینەوە. کێ چی دەستدەکەوێت؟ پاڵپشت بەزانیارییە سەرەتاییەکان لە ڕۆژانی داهاتوودا، بەسەرپەرشتی کۆمپانیای نەوتی باکور دەست بە هەناردەکردکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە دەکرێت، پرسیارەکە ئەوەیە کێ چی دەستدەکەوێت؟ 1.    حکومەتی عێراق ڕۆژانە نزیکەی (230 هەزار) بەرمیل نەوت، کە مانگانە دەکاتە (6 ملیۆن و 900 هەزار) بەرمیل نەوت لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێم وەردەگرێت و هەناردەی بازاڕەکانی جیهانی دەکات، کە بەهاکەی بە نرخی ئەمڕۆ بۆ هەرێم بەرمیلێک نەوت (65) دۆلارەو (2.6) دۆلاری کەمترە لە نرخی نەوتی برێنت، کۆی داهاتی مانگێکی ئەو بڕە نەوتە دەکاتە (448 ملیۆن و 500 هەزار) دۆلار، کە بەرامبەرە بە (592 ملیار و 20 ملیۆن) دیناری مانگانە ئەگەر دۆلارێک بەرامبەر (1320) دینار بێت بە نرخی بانکی ناوەندی عێراق. هاوکات دەبێت حکومەتی هەرێمی کوردستان نیوەی داهاتە فیدراڵییە نانەوتییەکان ڕادەستی حکومەتی عێراق بکات، کە تا ئێستا ئەو بڕە ڕوون نەبووەتەوە.  2.    حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە (50 هەزار) بەرمیل نەوت، کە مانگانە دەکاتە (ملیۆنێک و 500 هەزار) بەرمیل نەوتی بۆ دەمێنێتەوە، کە بەهاکەی بە نرخی ئەمڕۆ بۆ هەرێم بەرمیلێک نەوت (65) دۆلارە (2.6) دۆلاری کەمترە لە نرخی نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان، کۆی داهاتی مانگێکی ئەو بڕە نەوتە دەکاتە (97 ملیۆن و 500 هەزار) دۆلار، کە بەرامبەرە بە (128 ملیار و 700 ملیۆن) دیناری مانگانە ئەگەر دۆلارێک بەرامبەر (1320) دینار بێت بە نرخی بانکی ناوەندی عێراق. هاوکات حکومەتی هەرێمی کوردستان مانگەکانە نزیکەی (ترلیۆنێک) دیناری لە حکومەتی عێراقەوە پێدەگات، وەک شایستەی دارایی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستان، هەندێک لە سەرچاوەکان ئاماژە بەوەش دەکەن، کە پێویستە جگە لە خەرجی موچە پێویستە حکومەتی مانگانە تەواوی شایستە داراییەکان هەرێمی کوردستان خەرج بکات لە هەردوو بودجەی بەکاربردن و بودجەی بەرهەمهێنان. 3.    کۆمپانیا نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێک نەوت (16) دۆلاریان بۆ دیاری کراوە، بەجۆرێک لە هەر بەرمیلێک نەوتی بەرهەم هاتوو (40) لیتری وەک شایستەی دارایی دەستەبەرکراو بۆ کۆمپانیاکان تەرخان دەکرێت.

(درەو): وەزارەتی نەوتی عێراق بەفەرمی رێككەوتنی لەگەڵ هەرێمی كوردستان راگەیاند، بۆ وەرگرتنی هەموو نەوتەكەی و هەناردەكردنەوەی لەرێگەی بەندەری جەیهانی توركیاوە؛ كە لە 25ی ئازاری 2023وە بەهۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریسەوە راوەستاوە، بەڵام هیچ وادەیەكی بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردە ئاشكرانەكردووە. وەزارەتی نەوتی عێراق لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند، لەچوارچێوەی سوربوونی حكومەتی فیدراڵی بۆ بەڕێوەبردنی سامانە نیشتمانییەكان، بەوشێوەی كە بەرزترین ئاستی شەفافیەت و لێوەشاوەیی بەدی بهێنێت، گەیشتین بە رێككەوتن بۆ دەستپێكردنی پەمپكردن و رادەستكردنی هەموو نەوتی خاوی بەرهەمهێنراو لە كێڵگەكانی هەڵكەوتوو لە هەرێمی كوردستان – جگە لەو بڕەی بۆ بەكاربردنی ناوخۆیی تەرخانكراوە- بە كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە ناوخۆی عێراقدا، بۆ ئەوەی كۆمپانیاكە بە بۆری عێراق- توركیاو لەرێگەی بەندەری جەیهانی توركیاوە هەناردەی بكات، بەگوێرەی چوارچێوە ئوسوڵییە پشتپێبەستراوەكان و، دەستورو دەقەكانی یاسای بودجەی گشتی فیدراڵ و بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی.  وەزارەتی نەوت ئاماژە بەوە دەكات، ئەم رێككەوتنە بەرهەمی هەوڵی چڕوپڕو گفتوگۆی بەردەوامی مانگەكانی رابردووە، بە روانگەیەكی نیشتمانی هاوبەش و بە ئامانجی بەهێزكردنی رۆڵی عێراق وەكو یاریزانێكی سەرەكی لە بازاڕی وزەی جیهانیدا. لەگەڵ پاراستنی سەروەری عێراق و بەرگری توند لە بەرژەوەندییە نیشتمانییەكانی و مافی هەموو عێراقییەكان.  ئەم رێككەوتنە دانانی میكانیزمی تەكنیكی و رێكخستنی روون لەخۆدەگرێت بۆ دەستەبەركردنی هەناردەكردن و پابەندبوون بە شەفافیەت لە داهاتە نەوتییەكان، بەوجۆرەی كە بەشداربێت لە پاڵپشتیكردن لە دارایی گشتیی دەوڵەت و زیادكردنی داهاتەكانی بودجەی فیدراڵی، كە رەنگدانەوەی ئەرێنی هەبێت لەسەر توانای حكومەت لە جێبەجێكردنی پرۆژە خزمەتگوزارییەكان و گەشەپێدان و فەراهەمكردنی پایەكی سەقامگیری ئابوری عێراق و گەلەكەی لە باكورەوە بۆ باشور، لە خۆرهەڵاتەوە بۆ خۆرئاوا.  لە كۆتایدا، وەزارەتی نەوت باسی لەوە كردووە، جەخت لەسەر پابەندبوونی چەسپاوی خۆی دەكاتەوە بۆ ئیدارەدانی سامانی نەوت بەگوێرەی بنەمای سەروەریی نیشتمانی و بەرژەوەندی باڵای وڵات، بەوجۆرەی زامنی دابەشكردنێكی دادپەروەرانەی سامانەكان بكات لەنێوان هەموو رۆڵەكانی گەلی عێراقدا، بەپێی دەستور. 

درەو: ئاژانسی هەواڵی "رۆیتەرز" لە راپۆرتێكدا دەڵێت: هەشت کۆمپانیای نەوت لەگەڵ عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان رێککەوتون بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوت. رۆیتەرز رایگەیاندووە: گروپی پیشەسازیی نەوتی (ئەپیكۆر)، ئاشكرایكردووە، هەشت کۆمپانیای نەوتی کە لە کوردستانی عێراق کاردەکەن و نوێنەرایەتی زیاتر لە (90%)ی بەرهەمهێنان دەکەن، لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان گەیشتوونەتە رێککەوتن بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوت. ئەم رێکەوتنە مانای كۆتایهێنانە بە قەیرانی راگرتنی نەوت و رێگە بە رۆیشتنی نزیکەی (٢٣٠) هەزار بەرمیل نەوتی خاو دەدات لە رۆژێکدا لە ڕێگەی بۆری عێراق-تورکیا کە لە مانگی ئازاری (٢٠٢٣)ەوە داخراوە. کۆمەڵەی پیشەسازی نەوتی کوردستان (ئەپیکور) رایگەیاندووە: چاوەڕوان دەكرێت ئەم چوارچێوەیە، دوای واژۆكردن و جێبەجێ كردنی، لە چەند رۆژی داهاتوودا ڕێگە بە دەستپێکردنەوەی هەناردەکردن بدات، لەگەڵ رەخساندنی رێگایەک بۆ ڕێکخستنە درێژخایەنەکان . سەرچاوەیەکی ئاگادار لەو بابەتە بە ئاژانسەكەی راگەیاندووە: کۆمپانیای ئەپیکور نوێنەرایەتی هەشت کۆمپانیای نێودەوڵەتی دەکات کە لە کوردستان کاردەکەن، بەڵام دوو لەو کۆمپانیایانە- DNO (DNO.OL)ی نەرویج و کۆمپانیای Genel Energy (GENL.L)ی بەریتانیا- هێشتا رێککەوتنەکەیان واژۆ نەکردووە.  سەرچاوەکان بە ئاژانسی رۆیتەرزیان راگەیاندووە: دوو کۆمپانیای دەرەوەی ئەپیكۆریش، کۆمپانیای کار گروپی ناوخۆیی و کۆمپانیای فۆرزا پترۆلیۆمیش پاڵپشتی رێککەوتنەکەیان کردووە. ئەپیکۆر ئاماژەی بەوەشکردووە: ئەو چوارچێوەی رێککەوتنی لەسەر كراوە "پیرۆزی گرێبەستە واژوكراوەكان"ی پاراستووە و گەرەنتی پارەدان بە کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی نەوت دابینکردووە. رۆیتەرز دەشڵێت (DNO) :وەڵامی داواکارییەکانی بۆ لێدوان نەداوەتەوە، کۆمپانیای جێنێل ئینێرجیش رایگەیاندووە هیچ لێدوانێکی زیاتری نییە. رۆژی سێشەممەی رابردوو، هەردوو کۆمپانیاكە پێشوازییان لە پلانی دەستپێکردنەوەی هەناردەکردن کرد، بەڵام رایانگەیاند، هێشتا هەندێک دەستکاری لە مەرجە پێشنیاو کراوەکاندا پێویستە، بەتایبەتی بۆ چارەسەرکردنی پارە دواكەوتووەكانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەبەرامبەر نەوتی باركراوی رابردوو. یەک ملیار دۆلار پارەی دواكەوتوی كۆمپانیاكان لەسەر هەرێمی کوردستان كەڵەكە بووە، پشکی DNO لە قەرزە دواکەوتووەکان بە نزیکەی ٣٠٠ ملیۆن دۆلار مەزەندە دەکرێت. ئەپیکۆر جەختیشكردووە: حکومەتی هەرێم و کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی نەوتیش رێککەوتوون لەسەر ئەوەی لەماوەی (30) رۆژدا دوای دەستپێکردنەوەی هەناردەکردن کۆببنەوە بۆ کارکردن لەسەر میکانیزمێک بۆ یەکلاکردنەوەی قەرزە نەدراوەکان. بۆری کەرکوک-جەیهان داخرا، دوای ئەوەی ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی فەرمانی بە تورکیا کرد، بڕی یەک ملیار و 500 ملیۆن دۆلار وەک قەرەبووی هەناردەکردنی بێ مۆڵەت لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بداتە عێراق، تورکیا تانەی لە بڕیارەکە داوە، بەڵام ئامادەیی خۆی بۆ کردنەوەی بۆرییەکە راگەیاندووە.

درەو: ماوەی زیاتر لە ساڵێكە بە بڕیار ئەندامانی مەكتەبی سیاسی و سەركردایەتی پارتی و وەزیرەكانی پارتی لە حكومەت ئاگاداركراونەتەوە كە نابێت لێدوان و چاوپێككەوتن بۆ لەگەڵ روداو بكەن و ئەمڕۆش وتەبێژی حكومەت بەڕەسمی رێگری لە كەناڵی روداوكرد بچێتە كۆنگرە رۆژنامەوانییەكانیەوە. پێشەوا هەورامانی وتەبێژی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەمڕۆ رێگری كرد لە كەناڵی روداوكرد بەشداری لە كۆنگرە رۆژنامەوانییەكەیدا بكات لە وەڵامی پەیامنێری كەناڵ 8 وتی " كاتێك روداو ئامادە دەبن لە كۆنگرە رۆژنامەوانییەكان، كە هەست بكەم ئیلتزاماتی پیشەییانە هەیە، لەوانەیە رۆژێك رووبدات تۆش لەناو كۆنگرەكانی ئێمەدا نەبیت". تۆڕی میدیایی رووداو دەڵێت بانگهێشتی ئەو کۆنفرانسە رۆژنامەڤانییە کرابووین، بەڵام کاتێک تیمەکەمان گەیشتوونەتە شوێنی کۆنفرانسەکە، رێگرییان لێ کراوە مایک دانێن. سەنتەری میترۆ لە راگەیەندراوێكدا دەڵێت: كاری وتەبێژ نییە لە كۆنگرەكانیدا پۆستەكەی بۆ هەڕشەو جیاكاری بەكاربهێنێت ئەو رۆڵی كارئاسانیە بۆ گواستنەوەی زانیارییەكان بە شێوەیەكی شەفاف و دوور لە جیاكاری و پەراوێزخستن لەسەر بنەمای رق و وجیاوازی بیروڕا. رەحمان غەریب، رێکخەری سەنتەری میترۆ بە روداوی وتووە: گوتەبێژ لەسەروو یاساوە نییە، کاری ئەو نییە کۆنفرانسی رۆژنامەگەری بکاتە پۆلێک بۆ گوتنەوەی وانەی ئەخلاقی رۆژنامەگەری، ئەم رەفتارانەی کە دژ بە پرەنسیپەکانی دیموکراسی و ئازادیی زانیاری و رۆژنامەگەرییە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو) ماوەی زیاتر لە ساڵێكە ئەندامانی مەكتەبی سیاسی و سەركردایەتی و وەزیرەكانی پارتی لە حكومەتی هەرێمی كوردستان ئاگاداركراونەتەوە نابێت لێدوان و چاوپێكەوتن لەگەڵ روداو بكەن، لەبەر ئەوەی لە روماڵ و راپۆرتەكانیدا رەخنە لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەگرێت، ئەمەش مەسرور بارزانی سەرۆكی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانی توڕەكردووە.  

  هەڵۆ حەسەن لە 1ی تشرینی یەکەمی 2025، کۆماری گەلی چین یادی 76 ساڵەی دامەزراندنی دەكاتەوە، وڵاتێك لە وێرانەکانی شەڕ و هەژارییەوە بۆ زلهێزێکی جیهانی ئابووری و تەکنەلۆژی و دیپلۆماسی. بۆ گەلی چین ساتێکی شانازییە. بۆ ئەوانی دیکە، لەنێویاندا کوردانی هەرێمی کوردستان، دەرفەتێکی بەنرخە بۆ ئەوەی بیر لەوە بکەنەوە کە چۆن گەشتە سەرنجڕاکێشەکەی چین ڕەنگە ئیلهامبەخش بێت بۆ سەقامگیری و خۆشگوزەرانی،کاتێک کۆماری گەلی چین لە ساڵی 1949 دامەزرا، چین ڕووبەڕووی هەژاری قووڵ و دابەشکاری ناوخۆیی و شوێنەواری داگیرکاری بیانی بووەوە. خاڵی وەرچەرخان لە ساڵی 1978 هات، کاتێک دێنگ شیاوپینگ سیاسەتی چاکسازی و کرانەوە دەستپێکرد.لەگەڵ چاکسازییەکانی بازاڕ و پێشوازیکردن لە وەبەرهێنانی بیانی و ئازادکردنی کارگێڕی تێکەڵ کرد،ئەنجامەکان مێژوویی بوون نزیکەی 800 ملیۆن کەس لە هەژاری دەرهێندرا، وەبەرهێنانی گەورە لە ژێرخانی مۆدێرن و سەرهەڵدانی پیشەسازییەکان کە چینیان وەک "کارگەی جیهان" جێگیر کرد. لە ساڵانی ڕابردوودا چین پاڵ بە سنوورەکانی وزەی نوێبووەوە، شەمەندەفەری خێرا، گەڕان بەدوای بۆشایی ئاسمان و تەکنەلۆژیای دیجیتاڵیدا ناوە و جێگەی خۆی وەک دووەم گەورەترین ئابووری جیهان چەسپاندووە،سەرکەوتنی چین تەنها پەیوەندی بە گەشەی ئابوورییەوە نییە. پەیوەندی بە توانای دانانی ئامانجی درێژخایەن و گونجاندن لەگەڵ تەحەددیاتەکان و بنیاتنانی سیستەمێکە کە یەکێتی نیشتمانی بە گەشەپێدانەوە ببەستێتەوە. کورد بەبەراورد لەگەڵ بەشەکانی دیکەی عێراق سەقامگیرییەکی ڕێژەیی بەدەستهێناوە، بەڵام تەحەددیاتی حاشا هەڵنەگرن پشتبەستن بە داهاتی نەوت، ڕکابەریی سیاسی، ژێرخانی گەشەنەسەندوو و کەلێنی پەروەردە و سەرمایەی مرۆیی. ئەزموونی چین نیشان دەدات کە چۆن پلاندانان و بەردەوامی دەتوانێت ئەو جۆرە بەربەستانە تێپەڕێنێت،پلانی پێنج ساڵەی چین بۆ دەیان ساڵە ڕێنمایی گەشەکردنی کردووە، تەنانەت لە کاتی گۆڕانکارییە سیاسییەکاندا بەردەوامی مسۆگەر دەکات. کوردستانیش دەبێ لە موزایەدەی سیاسی کورتخایەن تێپەڕێت بەرەو "دیدگای گەشەپێدانی کوردستان 2040"ی یەکگرتوو، کە ئەولەویەتێکی ڕوون لە هەمەچەشنکردن و ژێرخانی ئابووری و پەروەردەدا دابنێت، چین لە هەژارترین ناوچەکانیەوە دەستیپێكرد، چاودێری تەندروستی، پەروەردە و پشتگیری پیشەیی. بەهەمان شێوە کورد پێویستە وەبەرهێنان لە کۆمەڵگە گوندنشین و سنوورییەکان- مۆدێرنکردنی کشتوکاڵ، پێشکەشکردنی ڕاهێنان، و دروستکردنی پیشەسازی بچووک،وتەی چینیەكان "بۆ دەوڵەمەندبوون، سەرەتا ڕێگاکان دروست بکە"، ڕێنمایی وەبەرهێنانە گەورەکانی چین بوو لە ڕێگاوبانەکان و بەندەرەکان و تۆڕە دیجیتاڵییەکان. پێشکەوتنی کوردستان پێویستی بە هەمان بیرکردنەوە هەیە، ڕێگای مۆدێرن، کارەبای متمانەپێکراو، و پەیوەندی دیجیتاڵی کە پارێزگاکانی لە ناوخۆدا بەیەکەوە دەبەستێتەوە وچین لە کشتوکاڵەوە گۆڕا بۆ پیشەسازی، پاشان بۆ داهێنانی تەکنەلۆژیای بەرز. کوردستان دەبێت پشتبەستنی بە نەوت کەمبکاتەوە بە بەرەوپێشبردنی گەشتیاری، کشتوکاڵ، وزەی نوێبووەوە، خزمەتگوزاری دیجیتاڵی. دامەزراندنی ناوچەی ئابووری تایبەت بە هاندان بۆ وەبەرهێنان دەتوانێت هاوبەشە جیهانییەکان ڕابکێشێت، لەنێویاندا کۆمپانیا چینییەکان،سەرهەڵدانی چین بەهۆی پەروەردە و توێژینەوەوە بوو، بەتایبەتی لە بواری زانست و تەکنەلۆژیادا. بۆ کوردستان، چاکسازی لە قوتابخانە و زانکۆکان، گرنگیدان بە کارامەیی پراکتیکی و دروستکردنی هاوبەشی لەگەڵ دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان- لەوانەش زانکۆکانی چین- دەتوانێت هێزێکی کاری ئامادە بۆ ئابوورییەکی هەمەچەشن پەروەردە بکات،دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگای چین دەرفەتێکی ڕاستەوخۆ بۆ کوردستان دەڕەخسێنێت. کوردستان کە لە یەکتربڕینێکی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەڵکەوتووە، دەتوانێت خۆی وەک ناوەندێکی بەستراو بە زەویدا جێگیر بکات، زۆر هاوشێوەی یەکگرتنی ڕێگای ئاوریشمی مۆدێرن. هاوکاری ستراتیژی دەتوانێت بریتی بێت لە: دروستکردنی ڕێڕەوی گواستنەوە کە کوردستان بە بەندەرەکانی تورکیا دەبەستێتەوە،فراوانکردنی ژێرخانی وزە، لەوانەش پاڵاوگە و وێستگەکانی کارەبا،پەیوەستبوون بە ڕێگای ئاوریشمی دیجیتاڵی بۆ بەرزکردنەوەی پەیوەندییەکان و ئینتەرنێت. سیاسەتی دەستوەرنەدانی چین لە سیاسەتی ناوخۆدا، وای لێدەکات ببێتە هاوبەشێکی سەرنجڕاکێش بۆ کوردستان، کە زۆرجار پەیوەندییە هەستیارەکان لەگەڵ بەغدا و دەوڵەتانی دراوسێ هاوسەنگ دەکات،کوردستان دەبێت بە وردی وانەکانی چین بگونجێنێت، گرنگی بە بەردەوامی و شەفافیەت و لێپرسینەوە بدات. ئامانج لێی کۆپیکردنی سیستەمی سیاسی چین نییە بەڵکو بەکارهێنانی ستراتیژییەکانی ژێرخانی و هەمەچەشنیکردن و پلاندانان بە شێوەیەک کە لەگەڵ واقیعی کوردیدا بگونجێت،یادی 76 ساڵەی کۆماری گەلی چین زیاتر لە سەرسامی بە دەستکەوتەکانی چین بیرخستنەوەیەکە کە پلاندانانی ستراتیژی دەتوانێت بە ئەنجام بگەیەنێت. بۆ کورد بانگهێشتێکە بۆ بیرکردنەوە لە دەرەوەی تەحەددای دەستبەجێ و خەیاڵکردنی داهاتوویەک کە لەسەر پلانی درێژخایەن و گەشەپێدانی گوندەکان و هەمەچەشنکردنی ئابووری و ژێرخانی ئابووری و پەروەردە بنیات نراوە،ڕەنگە ڕێگاکانی چین و کوردستان جیاواز بن، بەڵام پرەنسیپەکە وەک خۆی دەمێنێتەوە: گەلان و ناوچەکان کاتێک گەشە دەکەن کە وەبەرهێنان لە گەلەکەیان و داهاتوویان دەکەن.   

درەو: کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووسان (CPJ) و 17 ڕێکخراوی نێودەوڵەتی و ناوخۆیی ئازادیی ڕۆژنامەگەری، مافی مرۆڤ و دەزگاکانی ڕاگەیاندن لە ڕاگەیەنراوێکدا داوا لە حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکەن دەستبەجێ و بێمەرج ڕۆژنامەنووس شێروان شێروانی ئازاد بکات کە بە ناڕەوا و بەهۆی کاری ڕۆژنامەنووسییەوە و لە ڕێگەی هەراسانکردنی دادوەریی سیستماتیکەوە لە کونجی زینداندا هێڵراوەتەوە بە ئامانجی کپکردنی دەنگە ناڕازییەکان و ڕۆژنامەگەریی ڕەخنەگرانە.   حکومەتی هەرێمی کوردستان پێویستە دەستبەجێ ڕۆژنامەنووس شێروان شێروانی ئازاد بکات و کۆتایی بە هەراسانکردنی دادوەری بهێنێت ئێمەی ڕێکخراوەکانی ئازادی ڕۆژنامەگەری، مافی مرۆڤ و دەزگاکانی ڕاگەیاندن کە لە خوارەوە واژۆمان کردووە، داوا لە حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکەین دەستبەجێ و بێمەرج ڕۆژنامەنووس شێروان شێروانی ئازاد بکات کە بە ناڕەوا و بەهۆی کاری ڕۆژنامەنووسییەوە و لە ڕێگەی هەراسانکردنی دادوەریی سیستماتیکەوە لە کونجی زینداندا هێڵراوەتەوە بە ئامانجی کپکردنی دەنگە ناڕازییەکان و ڕۆژنامەگەریی ڕەخنەگرانە. ڕۆژی 20ی ئابی 2025، دادگای تاوانەکانی هەولێر سزای چوار ساڵ و پێنج مانگی دیکەی بەسەر شێروانیدا سەپاند، ئەوەش سێیەمین سزایەتی لە ساڵی 2021ـەوە، هەریەکەیان بە شێوەیەکی گشتی وەک تۆڵەسەندنەوەیەکی سیاسی دەبینرێن لە دژی کارە ڕۆژنامەوانییە بنکۆڵکارییەکانی شێروانی لەسەر گەندەڵی و مافی مرۆڤ. تاکە "تاوان"ی شێروانی پراکتیزەکردنی ڕۆژنامەگەرییە. لە سەرجەم قۆناغەکاندا، شێروانی بێبەشکراوە لە سەرەتایترین ماف و رێکارە یاساییەکان، بۆ نمونە بەرگریی دادپەروەرانە و دادگاییکردنێکی بێلایەنانە. چەوساندنەوەی یاسایی شێروانی لە ساڵی 2021 بە سزای شەش ساڵ زیندانی دەستیپێکرد، دواتر لە مانگی تەمموزی 2023دا و بە تۆمەتی ساختەکاریی ناڕوون سزایەکی دیکەی بەسەردا سەپێندرا. دوایین سزادانی لە ساڵی 2025دا بوو لەسەر بنەمای ئیفادەی چەند شایەتحاڵێکی دژبەیەک و کۆمەڵێک تۆمەتی پشتڕاستنەکراوە. چاودێرانی یاسایی جەختیان لە ناڕوون و لاریی ڕێکارەکان و نەبوونی شەفافیەت و بوونی کەشێکی ترس و تۆقاندن کردووەتەوە لەکاتی پرۆسەی دادگاییکردنەکەی کە هەر لە بنەڕەتدا نادادپەروەرانە بەڕێووەچووە. خراپ بەکارهێنانی سیستەمی دادوەری بۆ سزادانی ڕۆژنامەنووسانی وەک شێروانی پێشێلکارییەکی گەورەیە بۆ ستانداردە نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ و زیان بە پابەندنبوونی یاسایی خودی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ دادپەروەری دەگەیەنێت. دۆسیەکەی شێروان ڕەنگدانەوەی دابەزین و کاڵبوونەوەی ڕوون و مەترسیداری ئازادی ڕۆژنامەگەرییە لە تەواوی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا کە دەنگە ناڕازییەکان تادێن کپتر دەکرێن. ئێمە داوا لە حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکەین کە: -    دەستبەجێ و بێمەرج شێروان شێروانی ئازاد بکات و خۆی بەدووربگرێت لە بەرهەڵستیکردنی هەر تانەیەک کە لە بڕیاری دادگا دەدرێت -    کۆتاییهێنان بە خراپبەکارهێنانی یاسا بۆ بەئامانجگرتنی ڕۆژنامەنووسان و دڵنیابوون لەوەی کە هەموو ڕێکارە یاساییەکان یەکانگیرن لەگەڵ ستانداردە نێودەوڵەتییەکانی دادپەروەری و شەفافیەت -    ڕێزگرتن لە پابەندیی حکومەت بە مافەکانی مرۆڤ و سەروەری یاسا لەڕێگەی گرتنەبەری ڕێوشوێنی کۆنکرێتی بۆ پاراستنی سەلامەتی و سەربەخۆیی هەموو ئەو ڕۆژنامەنووسانەی کە لە هەرێمی کوردستان کاردەکەن بەردەوامی زیندانیکردنی شێروان شێروانی زیانێکی گەورە بە ناوبانگی نێودەوڵەتیی هەرێمی کوردستان وەک هەرێمێکی پابەند بە بنەما دیموکراسیەکان دەگەیەنێت، بۆیە داواتان لێدەکەین هەنگاوێکی خێرا و کردایی بگرنەبەر بۆ پێچەوانەکردنەوەی ئەم بۆچوونەوە، و هەروەها پابەندبوونتان بە ئازادیی ڕۆژنامەگەری و کەرامەتی مرۆڤ و سەروەری یاسا دووپات بکەنەوە. واژۆکراوە لەلایەن: 1.    کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووسان (CPJ) 2.    ڕێکخراوی ڕۆژنامەنووسانی بێسنوور (RSF) 3.    تیمەکانی ئاشتیخوازیی کۆمەڵگا (CPT) 4.    پەیمانگای نێودەوڵەتی بۆ ڕۆژنامەگەری (IPI) 5.    گرووپی مافەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا (MENA Rights Group) 6.    سەنتەری میترۆ بۆ داکۆکیکردنی لە مافی ڕۆژنامەنووسان 7.    ڕێکخراوی جاسەنە بۆ ئازادیی بیروڕا و میدیا 8.    پەیمانگای مافە نێودەوڵەتییەکان (IRI) 9.    ڕێکخراوی پەیامنێران بۆ ماف و گەشەپێدان 10.    کۆمەڵەی داکۆکی لە ئازادیی ڕۆژنامەگەری لە عێراق (PFAA) 11.    کۆمەڵەی عێراقی بۆ داکۆکی لە مافی ڕۆژنامەنوسان 12.    ئەکتیڤ وۆچ 13.    ڕێکخراوی هیومەنە بۆ مافەکانی مرۆڤ و بەشداریکردنی مەدەنی 14.    دامەزراوەی میدیایی پەرەگراف 15.    دیموکراسی بۆ جیهانی عەرەبیی ئێستا - DAWN 16.    دامەزراوەی INSM بۆ مافە دیجیتاڵییەکان 17.    تۆڕی مافی کارتۆنیستە نێودەوڵەتییەکان 18.    دەستپێشخەری میسری بۆ مافە کەسییەکان (EIPR)  

(درەو):  كۆمپانیای DNOی نەرویژی كە لە كێڵگەی (تاوكێ) كاردەكات لە رێككەوتنی سێقۆڵی بەدەركراو نەوتەكەی (60 بۆ 65 هەزار بەرمیلی رۆژانە) بۆ ناوخۆ بەكاردەهێنرێت، موچەی مانگی 7ی موچەخۆرانی هەرێم خەرج دەكرێت، تا ئەوكاتەی ناكۆكییەكان لەسەر داهاتی نانەوتیی یەكلادەكرێتەوە دەبێت هەرێم 120 ملیار  موچەی مانگی 7 دەنێرێت جارێكی تر رۆژی سێ شەممە گەڕایەوە، ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق كۆبووەوە. هاوشێوەی هەفتەكانی پێشوو، لەم هەفتەیەش پرسی موچەی هەرێم لەبەرنامەی كاری كۆبوونەوەی حكومەتی فیدراڵدا نەبوو، بەڵام محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران لە پەراوێزی كۆبوونەوەكەدا باسی كردو هەر خۆی بەبێ بواردان بە دروستبوونی مشتومڕ، بڕیاری لەسەر دا.  بەپێی قسەی وەزیرە كوردەكان، سودانی فەرمانی بە تەیف سامی وەزیری دارایی فیدراڵ كردووە لە سبەینێوە دەست بە رێكارەكانی تەمویلی موچەی مانگی (7)ی موچەخۆرانی هەرێم بكات.    هەناردەكردنەوەی نەوت لەبارەی پرسی هەناردەكردنەوەی نەوتی كوردستانەوە كە لە 25ی ئازاری 2023وە راوەستاوە، بەپێی زانیارییەكان لە كۆبوونەوەكەدا سودانی پرسیاری لە حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوت كردووە سەبارەت بەوەی لەگەڵ كۆمپانیا نەوتییەكاندا چییان كردووە. وەزیری نەوت باسی لەوەكردووە، بەنزیكەیی لەگەڵ هەموو كۆمپانیا نەوتییەكانی هەرێم گەیشتونەتە رێككەوتن، جگە لە كۆمپانیایەك كە نزیكەی (60 بۆ 65 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە بەرهەمی هەیە. وادیارە مەبەستی وەزیر گرفتی كۆمپانیای (DNO)ی نەرویژی بێت كە داوای پێدانی گەرەنتی كردووە لەبارەی پێدانەوەی قەرزی رابردووی كۆمپانیاكان لای حكومەتی هەرێم كە نزیكەی (1 ملیار) دۆلارەو ئەم كۆمپانیایە دەڵێ زۆربەی ئەم قەرزە هی ئێمەیە.  بەپێی قسەی سەرچاوەكان، لەبارەی كێشەی كۆمپانیا نەرویژییەكەوە، بڕیاردراوە بەشێوەیەك چارەسەری بۆ بدۆزرێتەوەو نەوتی ئەو كۆمپانیایە بۆ پێداویستی ناوخۆ بەكاربهێنرێت، نەك بۆ هەناردەكردن.  بەمشێوەیە رێككەوتنی سێقۆڵی نێوان (وەزارەتی نەوتی فیدراڵ+ وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم+ كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوتی هەرێم) پەسەندكراوەو سودانی گەشبینی خۆی نیشانداوە بەوەی توانیویانە لەدوای 2003وە بۆ یەكەمجار نەوتی كوردستان بگەڕێننەوە بۆ (سۆمۆ)و كێشەكان چارەسەر بكەن.  ئەوەی لەم پرسەدا ماوەتەوە، تەنیا دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمە لەرێگەی كۆمپانیای (سۆمۆ)وە، لە كۆبوونەوەكەدا جەخت كراوە لەسەر ئەوەی لە زوترین كاتدا هەناردەی نەوت دەستپێدەكاتەوە.  داهاتی نانەوتیی لەبارەی وەڵامی (ئەنجومەنی دەوڵەت) لەبارەی داهاتە نانەوتییەكانی هەرێمی كوردستان. كۆبوونەوەكە بڕیاریداوە ئەم پرسە رادەستی لیژنەیەكی یاسایی بكرێت.  بەڵام بۆ موچەی مانگی 7 كە دەبێت لە سیەینێوە دەست بە تەمویلكردنی بكرێت، هەرێمی كوردستان هاوشێوەی مانگەكانی تر پابەندكراوە بەوەی بڕی (120 ملیار) دیناری داهاتی نانەوتیی بگەڕێنێتەوە بۆ حكومەتی فیدراڵ. بۆ داهاتی ناوخۆ ئەم پێوەرە تا ئەوكاتە بەردەوام دەبێت كە بڕیاری كۆتایی لەبارەی وەڵامەكەی (ئەنجومەنی دەوڵەت) دەدرێت.  واتا لەحاڵی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتدا، بۆ موچەی مانگەكانی تر، دەبێت هەرێم بە هەمانشێوەی 120 ملیار دیناری مانگانە وەكو داهاتی نانەوتیی بۆ بەغداد بگەڕێنێتەوە.   

(درەو):  كۆمپانیای DNOی نەرویژی دانی پێدا نا، بەبێ زامنكردنی وەرگرتنەوەی قەرزەكانی لە حكومەتی هەرێم؛ ئامادەی رێككەوتنی سێقۆڵی و دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت نییە، بۆ ئەمەش پێشنیارێكی ئاڕاستەی هەرێم كردووە.  كۆمپانیای (DNOی نەرویژی كە لە  كێڵگەی (تاوكی) لە هەرێمی كوردستان كاردەكات  هەڵوێستی خۆی لەبارەی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان راگەیاند. لەبارەی ئەو راپۆرتانەی كە باسلەوە دەكەن (وەزارەتی نەوتی عێراق+ وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان+ كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوتی هەرێم) رێككەوتنی سێقۆڵییان كردووە بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت، كۆمپانیای (DNO) رایگەیاند، پێشوازی لەو راپۆرتانە دەکەین کە باس لە رێککەوتن لەنێوان حکومەتی فیدراڵی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان و کۆمەڵێک کۆمپانیای نەوتی نێودەوڵەتی دەكەن بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوتی خاوی بەرهەمهێنراو لە کوردستان لە ڕێگەی بۆری عێراق-تورکیاوە. " کۆمپانیای DNO بە بەردەوامی ڕایگەیاندووە کە تامەزرۆی دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنە، بەڵام بەپێی ئەو ڕێککەوتنانەی کە زامنی پارەدانی شایستەكانی رابردوو  دەكەن لەگەڵ زامنكردنی هەناردەكردن لە ئایندەدا، بە پشتبەستن بە مەرجە یاسایی و ئابووری و بازرگانییەکانی ئەو گرێبەستە هاوبەشانەی بەرهەمهێنان؛ کە کۆمپانیاکە لەگەڵ کوردستاندا هەیەتی". سەرباری راگەیاندنی هەواڵی رێككەوتنی سێقۆڵی بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت لەلایەن سەرچاوە بەرپرسەكانی نەوتەوە لە عێراق، بەڵام هێشتا كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوتی هەرێم نایانەوێت ئەو هەواڵانە پشتڕاست بكەنەوە، ئەم كۆمپانیایانە باسلەوە دەكەن بڕی نزیكەی (1 ملیار) دۆلار قەرزیان لای حكومەتی هەرێمە كە شایستەی دارایی رابردووی كاركردنیانە لە كوردستان و لە رێككەوتنی ئەمدواییەدا پێدانەوەی ئەم پارەیە زامن نەكراوە. بێژەن رەحمانی وتەبێژی كۆمپانی (DNO) دەڵێ: ریسكی ئێمە لە كۆمپانیا جیهانییەكانی تری نەوت جیاوازە، بەوپێیەی ئێمە گەورەترین وەبەرهێنی نەوتین، دواكەوتنی شایستە داراییەكانمانن لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە زۆر زیاترە لە شایستەی كۆمپانیاكانی تر، ئەمەش بەو مانایەیە کە بەرکەوتنمان بە مەترسییەکانی پارەدانی داهاتووش بە شێوەیەکی بەرچاو زیاترە لە هەر کۆمپانیایەکی دیکە. وتەبێژەكەی (DNO) ئاشكرایكرد، كۆمپانیاكەیان پێشنیاری پێشكەشی هەولێر كردووە بۆ چارەسەری ئەم بابەتە، وەكو خۆی ئاماژەی بۆ دەكات "چارەسەرێك ئاسان كە بكرێت بە خێرایی رێككەوتنی لەسەر بكرێت".  بەپێی زانیارییەكان، ئەم پێشنیارە ئاڕاستەی كۆبوونەوەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی وەزیران دەكرێت و لەوێ بڕیار لەسەر دەدرێت.  

درەو راپۆرتی: العالم الجدید  دوای چەند مانگێک لە گرژی و ناکۆکییەکانی نێوان لەسەر دۆسیەی نەوت و هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان، بەغدا و هەولێر و کۆمپانیا بیانییەکانی نەوتییەكان نزیك بوونەتەوە لە چارەسەرکردنی یەکێک لە ئاڵۆزترین قەیرانەکانی وزەی عێراق، بە رێككەوتنی كۆتایی نێوانیان رێگە خۆش دەكات بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکیاوە. ڕێککەوتنەکە کە زیادکردنی شایستەی کۆمپانیا بیانییەکان لەخۆدەگرێت و لەبری پارەی ڕاستەوخۆی دارایی، پشکی نەوتیان پێدەدرێت، بەمەش دەرگا بەرووی چارەسەری كێشەیەكی چاوەڕوان كراو دەکاتەوە.  بە لەبەرچاوگرتنی ئاستەنگە ئەمنی و سیاسی و ئابوورییەکانی كە رۆڵ دەبینن لە مەلەفی نەوت، ئەویش سێ لایەنەكە وابەستە دەكات. لەدوای ڕاگرتنی هەناردەکردنی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی بۆری جەیهانی تورکیاوە لە مانگی ئازاری 2023 بەهۆی ناکۆکی یاسایی و تەکنیکییەوە، عێراق و هەرێم هەوڵی گەیشتن بە ڕێککەوتنێک دەدەن بۆ ئەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان مسۆگەر بكات. عێراق پابەندە بە پشکی بەرهەمهێنانی جێگیر لە چوارچێوەی ئۆپێک+، واتە دەستپێکردنەوەی هەناردەکردن لە ڕێگەی باکوورەوە بە کەمبوونەوەی هاوشێوەی هەناردەکردن لە باشوورەوە دەبێت، ئەویش دوای چەندین دانیشتن و گفتوگۆی درێژخایەن، بەغدا و هەولێر لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان گەیشتنە ڕێککەوتنێکی مێژوویی بۆ کۆتاییهێنان بە قەیرانی هەناردەکردنی نەوتی کوردستان لە ڕێگەی بەندەری جەیهانەوە. ئەم ڕێککەوتنە دوای دوو مانگ گفتوگۆی چڕوپڕ هاتە ئاراوە. لە 21ی تەمموزدا رەجەب تەیب ئەردۆغان فەرمانێکی فەرمی واژۆکرد و کۆتایی بە ڕێککەوتنی بۆری نەوتی خاو هێنا کە لە ساڵی 1973 لە نێوان عێراق و تورکیادا ئەنجامدرا، ئەم ڕێککەوتنە کە 52 ساڵ بەردەوام بوو، بە یەکێک لە دیارترین ڕێککەوتنە ئابوورییەکانی نێوان هەردوو وڵات دادەنرێت. بەرزکردنەوەی کرێی کۆمپانیا سەرچاوەیەکی حکومی ئاگادار لە وردەکاری ڕێککەوتنی سێ قۆڵی نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستان و کۆمپانیا بیانییەکانی نەوت ڕایدەگەیەنێت، "ئەو سێ لایەنە گەیشتوونەتە قۆناغی کۆتایی چارەسەرکردنی کێشە هەڵپەسێردراوەکانی نێوانیان". ئەو سەرچاوەیە بۆ ئەلعالەم ئەلجەدید ڕوونیکردەوە، "کۆمپانیا بیانییەکان پێداگربوون لەسەر چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان لە ڕێگەی دادگا و یاسا نێودەوڵەتییەکانەوە، بەڵام بەغدا ڕەتیکردەوە، پێداگری لەسەر ئەوە کرد کە هەموو ناکۆکییەکان بەپێی یاسای عێراق یەکلایی بکرێنەوە، لە کۆتاییدا کۆمپانیا بیانییەکان لەسەر ئەوە ڕازیبوون، و بابەتەکە یەکلایی بووەوە". سەرچاوەكە ئاماژەی بەوەشدا: بەپێی رێككەوتنەكە شایستەی كۆمپانیاكان لە 16 دۆلارەوە بۆ 22 دۆلار زیاد دەكرێت ئەویش دوای چەند مانگێك، ئەویش بەشێوەی پشكی نەوت دەدرێت بە كۆمپانیاكان نەك پارەی نەقدی.  سەرچاوەکە ئاماژەی بەوەشدا کە "بڕیارە شاندێکی باڵا بە سەرۆکایەتیی حەیان عەبدولغەنی، بەڕێوەبەری كۆمپانیای سۆمۆ، سەردانی توركیا دەكات،بە ئامانجی ڕێککەوتن لەسەر دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی بەندەری جەیهان و هەروەها داڕشتنی ڕێککەوتننامەیەکی نوێ، دوای هەڵوەشاندنەوەی ڕێککەوتننامە کۆنەکە لەلایەن تورکیاوە، کە بڕیاربوو لە مانگی تەمموزی 2026 کۆتایی پێبێت". شارەزایان پێشبینی ئەوە دەکەن هەناردەکردنەوەی نەوت لە ڕێگەی بەندەریجەیهانەوە  سەرەتا بەبڕی (100) هەزار بەرمیل لەرۆژێكدا دەستپێبكات و دواتر وردە وردە رێژەكە بەرزبێتەوە بۆ (300) هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا، ئەویش دوای ئامادەیی تەکنیکی و لۆجستی و ڕێککەوتنی نێوان لایەنی عێراقی و تورکی، وردە وردە ئەم بۆرییە گرنگە دەگەڕێنێتەوە بۆ توانای کارکردنی. هەرێمی کوردستان ڕۆژانە 280 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنێت، کە 50 هەزار بەرمیل نەوت بۆ بەکارهێنانی ناوخۆیە و 230 هەزار بەرمیلیش ڕادەستی کۆمپانیای سۆمۆ دەکرێت . لەمبارەیەوە، هێڤیدار شەعبان، شارەزای ئابووری دەڵێت، "هیچ ڕێککەوتنێکی سێ قۆڵی نییە، بەڵکو لەسەر هەندێک خاڵ ڕێککەوتن هەیە، هەموویان پەیوەندییان بە دووبارە هەناردەکردنەوەی نەوتەوە نییە". شەعبان لە چاوپێکەوتنێکیدا لەگەڵ ئەلعالەم ئەلجەدید ئاماژەی بەوەدا کە "کێشەی کۆمپانیاکان لە ڕابردوودا تێچووی بەرهەمهێنان بووە، کێشەی حکومەتی فیدراڵیش لە وەرگرتنی ئەم بەرهەمە بووە. ئێستا بەغدا هیچ کێشەیەکی لەگەڵ ئەمەدا نییە؛ بەڵکو ئەوە کێشەی حکومەتی هەرێمی کوردستانە، چونکە بەپێی گرێبەستە نەوتییەکان، ئەگەر کۆمپانیاکان باجی دارایی خۆیان وەرنەگرن، ئەوا بەشێک لە نەوتەکە وەردەگرن بۆ دابینکردنی خەرجییەکانیان".   دەشڵێت، "ئەو ڕێککەوتنەی کراوە خاڵێکی گرنگە، بەو پێیەی کۆمپانیای سۆمۆ 230 هەزار بەرمیل وەردەگرێت، هاوکات وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە حکومەتی هەرێمی کوردستان 50 هەزار بەرمیل بۆ بەکارهێنانی ناوخۆیی دەهێڵێتەوە، دوای دوو مانگ پشکی هەرێم لە بەکارهێنانی ناوخۆیی بۆ 65 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا بەرزدەکرێتەوە، ئەمەش بەهۆی زیادبوونی خواست لە وەرزی زستاندا". ئاماژە بەوەش دەکات، بەپێی ڕێککەوتنی ئەم دواییە، کۆمپانیا بیانییەکان بەڵێنیان داوە ئەگەر بەتەواوی باجەکانیان وەربگرن، ئەوا لە چەند مانگی داهاتوودا بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێم بۆ 400 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا زیاد دەکەن. ئەمەش سوودی بۆ هەر سێ لایەنی بەغدا و هەولێر و کۆمپانیاکان دەبێت. لە ماوەی یەک مانگی ڕابردوودا زیاتر لە 22 هێرشی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان ڕووبەڕووی هەرێمی کوردستان بووەتەوە، کە زۆربەیان کێڵگە نەوتییەکان و دامەزراوە گرنگەکانیان کردۆتە ئامانج. بەرپرسانی هەرێمی كوردستان ئەوەیان پشت راست كردووەتەوە کە ئەو هێرشانە زیانیان بە نزیکەی 200 هەزار بەرمیل نەوتی بەرهەمهێنراویان گەیاندووە.   شایەنی باسە لە مانگی تەمموزی ساڵی ڕابردوودا لە ماوەی یەک هەفتەدا پێنج کێڵگەی نەوتی هەرێمی کوردستان لەلایەن فڕۆکەی بێفڕۆکەوانەوە هێرش کراوەتە سەرە، بەمەش بەرهەمهێنانی نەوتی خاو لە نێوان 140 بۆ 150 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا کەمبووەوە و بەهۆی زیانگەیاندن بە ژێرخانی ئابووریش چەند کێڵگەیەک داخران. ڕێککەوتنی یەک ساڵە لای خۆیەوە شێرزاد حسێن ئەندامی پارتی دیموکراتی کوردستان دووپاتی کردەوە کە "تەنها بەربەست لەبەردەم دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم کۆمپانیا بیانییەکانی نەوت بووە، کێشەکەش چارەسەر بووە". لە چاوپێکەوتنێکیدا لەگەڵ ئەلعەلەم ئەلجەدید، شێرزاد حسێن ڕوونی کردەوە کە "کێشەی کۆمپانیا نەوتییەکان دوو لایەنە بووە، یەکەمیان گەرەنتی یاسایییان دەویست بۆ کارەکانیان، چونکە ڕێکەوتنی پێشوویان لەگەڵ حکومەتی هەرێم بووە، هەروەها دەیانویست ڕێککەوتنێک لەگەڵ بەغدا بکرێت کە گەرەنتی سەلامەتی کارەکانیان بکات". ڕوونیشی دەکاتەوە، "خاڵەکەی تر ناڕەزایی کۆمپانیاکانە بەرامبەر بەو بڕە پارەیەی کە بۆ هەر بەرمیلێک نەوت بۆیان تەرخانکراوە، ئەوان 16 دۆلاریان ناوێت، بەکەمی دەزانن. بۆیە ڕێککەوتن کرا لەسەر بەرزکردنەوەی شایستەكانیان، بەڵام وردە وردە، لەگەڵ پێدانی پشکی کۆمپانیاکان لە نەوتەکە". دەشڵێت "ئەگەر لە چەند ڕۆژی داهاتوودا ڕێککەوتنەکە بکرێت، ئەوا بۆ ماوەی ساڵێکی تەواو کارا دەبێت، لەماوەی ئەمساڵیشدا پێداچوونەوە بە دەقی ڕێککەوتنەکەدا دەکرێت".  

(درەو): ئەنجومەنی دەوڵەت وەڵامی خۆی سەبارەت بە (ناكۆكی هەولێرو بەغداد سەبارەت بە داهاتە نانەوتییەكانی كوردستان) رەوانەی ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵ كرد، سێ شەممە حكومەتی فیدراڵ كۆبوونەوەی هەیە، پەرلەمانتارێك دەڵێ وەڵامەكەی ئەنجومەنی دەوڵەت دورودرێژو لاستیكییە، ئەگەر كێشەی هەناردەكردنەوەی نەوت تا سێ شەممە چارەسەر ببێت، كێشەی داهاتی نانەوتیش چارە دەبێت. كاروان یاروەیس ئەندامی فراكسیۆنی یەكێتیی لە پەرلەمانی عێراق راگەیاند، وەڵامەکەی ئەنجومەنی دەوڵەت (لەبارەی ناكۆكی هەولێرو بەغداد سەبارەت بە داهاتە نانەوتییەكان) بریتییە لە ١٧ لاپەرەو بەنوسراوی رەسمی درایە نوسینگەی سەرۆکی حکومەت و ئەمینداری ئەنجومەنی وەزیران. "وەڵامەکە یەکلاکەرەوە نیەو بەشێوەیەکی لاستیکی و شیکردنەوەی دوورو درێژ نوسراوە. ئەگەر تا سێ شەممە رێکكەوتنە سێیقۆڵییەکەی نێوان هەرێم و بەغدادو کۆمپانیاکان لەبارەی هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێم ئیمزا بکرێ، کێشەی داهاتی نانەوتی چارەسەرکردنی ئاسان دەبێت، چونکە کێشە سەرەکییەکە نەوتە" كاروان یاروەیس وا دەڵێ. بەقسەی ئەم پەرلەمانتارە، وەڵامەکەی ئەنجومەنی دەوڵەت لە کۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵ گفتوگۆ لەبارەی بژاردەی تر دەکرێ لەسەر چارەسەرکردنی داهاتی نانەوتیی، کە رەنگە بریتی بن لە رادەستکردنی ١٢٠ ملیار یان نیوەی کۆی داهاتی نانەوتیی، کە حکومەتی هەرێم بەوەیان رازی نیە یاخو دەبێت حکومەتی هەرێم 50%ی داهاتی گشتی بە نەوتی و نانەوتییەوە رادەستی عیراق بکات. سەبارەت بە پرسی هەناردەكردنەوەی نەوتی كوردستانیش كە لە 25ی ئازاری 2023ووە راگیراوە، كاروان یاروەیس باسلەوە دەكات رێکكەوتنی سێیقۆڵی هەناردەی نەوتی هەرێم ئامادەیەو هەرسێ لا (وەزارەتی نەوتی فیدراڵ+ وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم+ كۆمپانیا بیانییەكانی نەوت) لەسەر ناوەڕۆکی گرێبەستەکە رێککەوتوون و تەنها ئیمزاکردنی ماوە ئەگەر خوانەخواستە تێکنەچێ. "هەرێم کۆی بەرهەمی ئێستای نەوت کە زیاتر لە ٢٣٠ هەزار بەرمیلە ١٨٠ هەزار دەدات بە سۆمۆ و 50 هەزار بۆ بەكارهێنانی ناوخۆ دەبێت، گرفتی کۆمپانیا نەوتییەکان لەگەڵ حکومەتی عیراق یەکلایی بوەتەوە، دەربارەی دیاریکردنی دادگایەک بۆ یەکلایی کردنەوەی سکاڵاکان، لە نێوان دادگای بەریتانیا و دادگای عیراق، هەردوولا لەسەر دادگای پاریسی نێودەوڵەتی رێکكەوتون". چارەنوسی موچەی (6) مانگی ئەمساڵ لەسەر یەكلابوونەوەی ناكۆكییەكانی هەولێرو بەغداد لەسەر بابەتی رادەستكردنی نەوت و رێككەوتن لەسەر داهاتە نانەوتییەكان راوەستاوە، لە چەند كاتژمێری داهاتوودا روون دەبێتەوە ئەم پرسە دەگاتە چارەسەر، یاخود دەرگای ناكۆكی تر دەكرێتەوە.

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) با لەو خاڵەوە دەستپێبکەم کە سیستمی سیاسیی داخراو یارمەتی دروستبوونی کۆمەڵگایەکی داخراو و سیستمی سیاسیی کراوە یارمەتی دروستبوونی کۆمەڵگایەکی کراوە دەدات. پەیوەندیی نێوان سیاسەت و کۆمەڵگا، یان سیاسەت و ژیانی کۆمەڵەیتیی، پەیوەندییەکی یەکسەرە و یەک ئاراستە نییە. نە سیاسەت بە تەنها کۆمەڵگا دروستدەکات و نە سیاسەتیش رەنگدانەوەیەکی میکانیکیانەی دۆخی کۆمەڵایەتیی کۆمەڵگایە. بە زمانە مارکسییە بدوێین دەشێت قسە لە بوونی پەیوەندییەکی دیالێکتیکی بکەین لە نێوان کۆمەڵگا و سیاسەت و سیاسەت و کۆمەڵگادا. واتە هەردوو لایەنەکە پەیوەندیان بەیەکەوە هەیە و هەردوولا کاریگەریی لەسەر یەکتری جێدەهێڵن.  خۆ ئەگەر وەک  ژنە فەیلەسوفی ئەڵمانی ئەمریکیی، هانا ئارێنت، سیاسەتمان وەک «چالاکیی دروستکردنی ژیانێکی گشتیی و پێکەوەیی و هاوبەش» ببینی، یان وەک چالاکی «دروستکردنی جیهانهکی هاوبەش»، ئەوا ئەوەدەم دەکرێت هەنگاوێک زیاتر بچینە پێشەوە و بڵێین زۆرجار سیاسەت چالاکییەکی دەستنیشانکەر و دروستکەری ئەو دۆخە کۆمەڵایەتییانەیە کە لە کۆمەڵگادا باڵادەستدەبن و هەیمەنە دەکەن. ئەمە وادەکات سیاسەت تەنیا ڕەنگدانەوەی دۆخی کۆمەڵگاکە نەبێت، بەڵکو هێزێکبێت چالاکانە بەها و نۆرم و پلەبەندیی کۆمەڵایەتی و تەنانەت ناسنامەش دروستبکات. یان لانیکەم ناسنامەی کۆمەڵگاکە و مرۆڤەکان بەشێوەیەکی بەرفراوان لە قاڵب بدات و مرۆڤەکان بەم یان بەو هەڵبژاردە ناچاربکات.  ئەو یاسا و بەهایانەی سیاسەت دروستیاندەکات، ئەو شێوازی ئیدارەدانەی دایان دەهێنێت، ئەو بەهایانەی سەروەریان دەکات، بەشێکی بەرچاوی ژیانی ڕۆژانەی ناو کۆمەڵگا پێکدەهێنن. بۆ نموونە چۆن داهاتەکان دابەش بکرێن، چ جۆرە سیستمێکی  پەروەردە  و خوێندن هەبێت، کام جۆر لە میدیا هەبێت و بە چ شێوەیەک کاربکات، ماف تا کوێ هەبێت یان نەبێت، چی یاساغ و چی نایاساغ بێت، هتد...زۆرینەی ئەمانە سیاسەت دەستنیشانیان دەکات و سیاسەت دەیانخاتە کار. بەم مانایە، وەک فوکۆ دەڵێت، دەسەڵات، بە تایبەتی دەسەڵاتی سیاسیی، تەنها دەسەڵاتێکی چەپێنەر و سەرکوتکەر و کۆنترۆڵکەر نییە، بەڵکو دەسەڵاتێکی بەرهەمهێنەریشە. ئەم دەسەڵاتە چۆنیەتی بیرکردنەوە و هەڵسوکەوت و تەنانەت تێگەیشتنی مرۆڤەکانیش لە خۆیان و لە کۆمە`لگاکەیان، لە قاڵب دەدات و ئاراستەیان دەکات. لای فوکۆ هەم «بیۆ پۆلەتیک»،،biopolitics، سیاسەتی بایۆلۆژیی و هەم «حکومەتکردن»، governmentality، دوو فۆرمی دەسەڵاتن کە یەکەمیان چۆنیەتی بەڕێوەبردنی دانیشتوان و دووهەمیان رەفتار و کرداری خەڵک ئاراستەدەکات.   هەموو ئەمانەش کاریگەریی گەورە لەسەر ژیانی گشتیی و لەسەر کۆمەڵگا وەک گشتێک و لەسەر خودی تاکەکەسەکانیش، بەجێدەهێڵن. کۆمەڵگای ئێرانی، بۆ نموونە، بەر لە هاتنی خومەینی کۆمەڵگایەک بوو بەشێوەیەکی بەرفراوان عەلمانیی بوو، پێگەی ژنان و پەیوەندیی نێوان نێر و مێ کرانەوەیەکی گەورەی تێدابوو، سیستمی خوێندن سیستمێکی نادینیی و یاساکانی دەوڵەت خۆیشی یاسای نادینیی بوون، هتد... بەڵام خومەینی لەماوەی چەند ساڵێکی کەمدا، لە رێگای دەسەڵاتی سیاسییەوە، سەرجەمی ئەم شتانەی گۆریی و کۆمەڵگاکەی  بە شێوەیەکی شاقوڵیی دەسکاریکرد و دەزگاکان و فەرهەنگ و پەیوەندییەکانی ناوی گۆریی و بەشێکی گەورەیانی کرد بە دەزگا و فەرهەنگ و پەیوەندیی دینیی داخراو و لەسەر بنەمای ئەو تێگەیشتنەش بەشێکی گەورەی کۆمەڵگاکەی، داڕشتەوە و لەقاڵب دا.  لەم جۆرە دۆخانەدا سیاسەت «ڕەنگدانەوە»ی کۆمەڵگا نییە، بەڵکو «ئەندازیار»ی کۆمەڵگایە و وەک ئەندازیارێکیش بونیاد و پەیکەری کۆمەڵگاکە دادەرێژێت و سەروەردەکات. لە دونیای ئێمەدا دەسەڵاتی سیاسیی دەسەڵاتێکی حیزبیی و لەناو حیزبیشدا دەسەڵاتێکی بنەماڵەییە. ئەمەش وایکردوە سەپاندنی لۆژیکی بنەماڵە بەسەر سەرجەمی دەزگاکان و کایەکان و پەیوەندییەکاندا چالاکانە کاربکات. بنەماڵەکان، بۆ نموونە، دەیانەوێت شوناسێک بۆ کۆمەڵگای ئێمە دروستبکەن، بگونجێت لەگەڵ شوناسی خۆیان و لۆژیکی دروستکردنی شوناس لەلایەن خۆیانەوە. مادام خۆیان خێزان و بنەماڵەی داخراون، بۆیە دەیانەوێت لەسەر هەمان مۆدێل کۆمەڵگایەک دروستبکەن پر لە گروپی داخراو و بێپەیوەندیی و ناکۆک بەیەکتری. ئەمەش وادەکات یەکێک لە ستراتیژە سەرەکییەکانی ئەم فۆرمە لە حوکمرانیی بریتیبێت لە «زیندوکردنەوەی خێڵ» و گەشەدانێکی سیستماتیکی بە پرۆسەی «بەخێڵکردنەوەی کۆمەڵگا».  ئەم سیاسەتی زیندوکردنەوەی خێڵ و بەخێڵکردنەوەیەی کۆمەڵگاش دەخوازێت، ئەو چینی ناوەندە، کە خوێندن و گەشەکردنی ئابوریی و پێشکەوتنی کۆمەڵایەتیی لە نیوەی دووهەمی سەدەی بیستەمەوە دروستیکردوە، لەناوببات و ئەندامەکانی ئەم چینە ناچار بە گەڕانەوە بۆ باوەشی خێڵ و چوونەوە ناو پەیوەندییە خێڵەکییەکان، بکات. ئەم سیاسەتی بەخێلکردنەوەیەش پشت دەکاتە دوو شت و دژیان دەوەستێتەوە. یەکەمیان مەسەلەی هاوڵاتیبوونە لە سادەترین ماناکانیدا. دووهەمیان لەناوبردنی سەرجەمی ئەو بەها و ئەخلاقیاتە مەدەنییە تازانەیە، کە دەچنە ئەودیوی بەهاکانی خێڵ و گروپی داخراو و ئینتیمای بچووک و ناوچەییەوە. بەمانایەکی دیکە ئەم سیاسەتە نەک تەنها رێ لەو دەگرێتی ئینتیما سونەتییەکان بگۆڕێن و ببن بۆ ئینتیمانی نیشتیمانیی و نەتەوەیی، بەڵکو ئینتیما نیشتیمانیەکەش بە ئینتیمای خێلەکیی و خێزانیی و ناوچەیی داخراو گەمارۆ بدات.   بە کورتییەکەی، ئەو خواست و ستراتیژیەتە سیاسییەی باسمانکرد سەرجەمی سیستمی حوکمڕانیەکە و فۆرمە جیاوازەکانی دەسەڵات تەرخاندەکات بۆ سەرلەنوێ بەرهەمهێنانەوەی پەیوەندییە سونەتییەکان و دروستکردنەوەی بەردەوامی شوناسە داخراوەکان و رێگرتن لە دروستبوونی هەلومەرجی دروستبوونی ژیانێکی سیاسیی نوێ و کراوە لەسەر بنەمای هاوڵاتیبوون و نیشتیمانیبوون.  هاوشان بەمە هێزە ئیسلامییەکانیش، وەک هێزی ئۆپۆزیسیۆن، گەشە بە شوناسێکی دینیی، زۆرجار مەزهەبی، ئەدەن کە ئەویش بەشێوەیەکی تر کۆمەڵگاکە لەسەر بنەمای مەزهەب و فیرقە و تائیفەی دینیی بەش بەش و پارچەپارچە دەکات.  دابەشکردنەکانی هێزە ئیسلامییەکان بۆ مرۆڤ لەسەر بنەمای هاوڵاتیبوون و هاونیشتیمانیبوون نییە، بەڵکو، بە پلەی یەکەم، دابەشکردنە لەسەر بنەمای دین و دینداریی، دوای ئەوەش دابەشکردنە لەسەر بنەمای دابەشبوونەکانی ناو دین خۆیشی: حەنبەلی، ئەشعەری، سەلەفی، سوفی، سونە، شیعە، هتد.. بە مانایەکی دیکە لە کاتێکدا هێزە نادینییەکان کۆمەڵگاکە لەناو پرۆسەیەکی بەردەوامی سەرلەنوێ بەخێڵکردنەوەدا نووقمدەکەن، هێزە ئیسلامییەکان، کۆمەڵگاکە لەناو زیندووکردنەوەی فیرقە و مەزهەبە دینییە ناکۆک و یەکتر نەفیکەرەکاندا، نیشتەجێدەکەن.  هەردوو ستراتیژیەتەکەش جگە لە پارچەپارچەبوونی زیاتر و قووڵترکردنەوەی ناکۆکییەکان، هیچی تریان لێ سەوز نابێت.  هاوشان بەم سیاسەتی دابەش و پارچەپارچەکردنە، گەشەش بە دیدگایەک بۆ  «پێشکەوتن» و «تازەبوونەوەی کۆمەڵایەتیی و فەرهەنگیی» دراوە کە کورتیکردونەتەوە بۆ گەورەبوون و هەمەجۆرەبوونی تواناکانی بەرخۆریی. بڕ و ڕادە و جۆری بەرخۆریی بووە بە پێوەری پێوانی بڕ و رادە و جۆری پێشکەوتن و تازەبوونەوەی کۆمەڵایەتیی و فەرهەنگیی. توانای مەسرەف و پارە خەرجکردن گۆڕاوە بۆ ئەو ئایدیالە سەرەکییەی لە کۆمەڵگاکەدا بەرزکراوەتەوە.  بەرخۆرییش بەتەنها، واتە بەرخۆرییەک دابراو لە ئابورییەکی بەهێز و لە ئامادەگیی لانی هەرەکەمی دادپەروەریی، بەرخۆریی بەبێ ئازادیی و یەکسانیی،بەبێ ئامادەگیی چەمکی هاوڵاتیبوون و لە دۆخی نەبوونی دەسەڵاتی یاسادا، جگە لە مرۆڤێکی بەرخۆری نارسیستی بیمار و نابەرپرسیار و ناچالاک، هیچی تری لێ دروستنابێت.  گەر مەسەلەکە کورتبکەینەوە دەکرێت بڵێین. سیاسەتی نادینیی لە کۆمەڵگاکەدا خێڵ و خێڵگەرایی زیندوودەکاتەوە. هێزی دینییەکان فیرقە و مەزهەب و گروپە دینییە ناکۆک بەیەکەکان بەرهەمدەهێننەوە. بەرخۆرییش مرۆڤێکی ئەنانیی خۆویست و نابەپرسیار.  تێکەڵبوونی ئەم سیانەش بەیەکتری ئەو مۆدێلەی لە مرۆڤی جنێوفرۆش و پەلاماردەرە نابەرپرسیار و دابڕاوەی لە هەر بەهایەک، دروستکردوە، کە ئەمڕۆە لە زیاد لە شوێنێکدا روومان بە ڕوویاندا دەتەقێتەوە.   

  درەو: (ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانەیە مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت 🔹 لەسەر ئاستی جیهان یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی پیسبوونی ژینگە کەرتی پیشەسازیییە. 🔹 چەندە پێویستە کارگە و بەرهەمی خۆماڵیمان هەبێت، کە هۆکارێکن بۆ پاراستنی ژینگە و کەمکردنەوەی پاشماوە، هێندەش گرنگە، کە کارگەکانمان پابەند بن بە یاساکانی ژینگەوە، ئایا لە هەرێمی کوردستان ژمارەی کارگەکان چەندن؟، ئایا هیچ یاسا و ڕێنماییەک هەیە کە پابەندیان بکات بە پاراستنی ژینگەوە؟. 🔹 بەپێی ئامارەکان لە هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2025، (4 هەزارو 258) کارگەی بچووک، مام ناوەندو گەورە مۆڵەتی کارکردنیان هەیە. 🔹 لە هەرێمی کوردستان لە ئێستادا زیاتر لە (3 هەزار) کارگە داخراون و زیاتر لە (100) کارگەی دیکەشیان گواستراونەتەوە بۆ شارەکانی دیکەی عێراق. هەرێمی کوردستان و ژمارەی کارگەکان بەپێی ئاماری ساڵی 2020ـی بەڕێوبەرایەتیی گشتیی پلان و بەدوادچوون لە وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی، لە پێنج ساڵدا (687) كارگەی بچووک و مامناوەند و گەورە بە سەرمایەی زیاتر لە (یەک ملیار و 560 ملیۆن) دۆلار لە هەرێمی كوردستان دامەزراون، زۆرترین كارگەی دامەزراویش ساڵی 2019 تۆمار كراون كە (153) كارگە بووە.  بەپێی داتاكان لە كۆتایی ساڵی 2019 ژمارەی كارگەی دامەزراو لە هەرێمی كوردستان گەیشتووەتە (چوار هەزار و 256) کارگە و (2 هەزار و 656) كارگە لە هەولێر، (هەزار و 72) كارگە لە سلێمانی و (530) كارگە لە دهۆك، سەرمایەی خەرجكراو لەم كارگانەش گەیشتووەتە نزیكەی (4 ملیار و 685 ملیۆن) دۆلار، ژمارەی هەلی کاری رەخساویش بەهۆی ئەو کارگانەوە گەیشتووەتە (40 هەزار و 755) هەلی کار.  وەزارەتی پیشەسازی و بازرگانی بە سوودوەرگرتن لە پێوەرە نێودەوڵەتییەكان بە تایبەت پێوەری رێكخراوی یونیدۆ، كارگەكانی بۆ بچووک و مامناوەند و گەورە پۆلێن كردووە.  بەپێی پێوەرەكان لە هەرێمی كوردستان (3 هەزار و 540) كارگەی بچووک، بە سەرمایەی (338 ملیۆن و 682 هەزار) دۆلار هەن، کە (21 هەزار و 179) هەلی کاریان رەخساندووە.   هەروەها (524) كارگەی مامناوەند بە سەرمایەی (260 ملیۆن و 914 هەزار) دۆلار هەن، کە (7 هەزار و 115) هەلی کاریان رەخساندووە.   کارگە گەورەکان بە ژمارە کەمن، بەڵام بە سەرمایە گەورەن، (194) كارگەی گەورە بە سەرمایەی (4 ملیار و 140 ملیۆن و 197 هەزار) دۆلار مۆڵەتیان وەرگرتووە، کە ئەوانیش (12 هەزار و 461) هەلی کاریان رەخساندووە. (دیجیتاڵ میدیای ڕووداو).   مەرجە ژینگەییەکان بۆ کارگە و کۆمپانیاکان و گرتنەبەری ڕێوشوێنەکان دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگە، فەرمانگەی کاروباری هونەری بەشی هەڵسەنگاندنی کاریگەری ژینگەیی، پێویستە ئەو مەرجانەی لە لەلایەن خاوەن پڕۆژە جێبەجێ بکرێت، پاشان ڕەزامەندی پێبدرێت:- 1. ناوەڕۆکی ڕاپۆرتی هەڵسەنگاندنی کاریگەری ژینگەیی کە ئامادە کراوە. 2. پابەند بێت بەو سایت پلانەی پێشکەشی کردووە. 3. دابین کردنی ڕێژەی سەوزایی کە لە (25%) کەمتر نەبێت و بە پشتێنەی سەوزاییەوە. 4. دانانی مولیدەی بێدەنگ و بەکارهێنانی سووتەمەنی پاک،  دووکەڵ نەکات. 5. دانانی حاویەی تایبەت بە کۆکردنەوەی پاشماوەی ڕەق و نائاسایی چارەسەرکردنیان بە شێوەیەکی زانستی. 6. دانانی یەکەی چارەسەری فیزیکی و کیمیاوی و بایۆلۆجی بە کوالیتی بەرز بۆ کەمکردنەوەی پیسبوونی ناو و گونجاندنی لەگەڵ پێوەرەکانی پاراستنی سەرچاوە ئاوییەکان کە لەلایەن ژینگە دیاری دەکرێت. 7. دانانی فلتەر و ئامێری تایبەت بۆ کۆنترۆڵکردنی پیسبوونی هەوا. 8. تێستی دەوری بۆ هەوای دەرچوو بکات لە پڕۆژەکە بۆ دڵنیا بوون لە پاکی هەواکە. 9. پێویستە کارگە بە تەکنەلۆژیای نوێ و سەردەمییانە کاربکات. 10. دانانی پێداویستییەکانی سەلامەتی و ئاگر کوژاندنەوە بۆ دوور کەوتنەوە لە ڕووداوی نەخوازراو. 11. بەڵێننامەی لێ وەربگیرێت کە پابەندی ڕێنماییەکانی ژینگەیی بێت کە لە ئێستا و لە داهاتوودا دەردەچێت. 12. هێنانی بەڵگەنامەی ئەستۆپاکی دەستەبەری کۆمەڵایەتی کرێکاران لە بەڕێوەبەرایەتی دەستەبەری کۆمەڵایەتی. 13. بەڵێننامەی لێ وەربگیرێت کە پابەند بکرێت بە دانانی چاودێری ژینگەیی لەسەر پڕۆژەکە کە لەلایەن دەسەڵاتی ژینگەییەوە بۆی دیاری دەکرێت. ڕاپۆرتی داتا و ئامارەکانی دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگە بۆ مانگی (1 تا 12)ی ساڵی 2024، سەبارەت بە هەڵسەنگاندنی ڕەوشی ژینگەیی کارگە و پڕۆژەکان. ڕەزامەندیدان بۆ پرۆژەکانی (وەبەرهێنان، پیشەسازی، خزمەتگوزاری، نیشتەجێبوون، بازرگانی، کشتوکاڵی، تەندروستی و ... هتد) بەم شێوەیەی خوارەوە بوون: •    هەولێر: (724) پرۆژە •    سلێمانی: (1401) پرۆژە •    دهۆک: (312) پرۆژە •    هەڵەبجە: (35) پرۆژە •    ڕاپەڕین: (119) پرۆژە •    گەرمیان: (153) پرۆژە •    سۆران: (28) پرۆژە •    زاخۆ: (60) پرۆژە •    کۆی گشتی: 2832 پرۆژە  پێنەدانی ڕەزامەندی بۆ پرۆژەکان، کە لەگەڵ یاسا و ڕێنماییەکانی تایبەت بە ژینگە ناگونجێن، بەم جۆرەی خوارەوە بوون: •    هەولێر: (0) پرۆژە •    سلێمانی: (7) پرۆژە •    دهۆک: (0) پرۆژە •    هەڵەبجە: (0) پرۆژە •    ڕاپەڕین: (18) پرۆژە •    گەرمیان: (0) پرۆژە •    سۆران: (0) پرۆژە •    زاخۆ: (0) پرۆژە •    کۆی گشتی: 25 پرۆژە  کەیسە یاساییەکان: هەولێر: •    کەیسەکانی دادگا: (151) •    ئاگادارکردنەوە: (118) •    سزا و پێبژاردن: (19) کەیس •    بەڵێننامە: (527) کەیس سلێمانی: •    کەیسی دادگا: (165) کەیس •    سزا و پێبژاردن: (3) کەیس •    بەڵێننامە: (1535) کەیس •    ئاگادارکردنەوە: (66) دهۆک: •    کەیسی دادگا و ژ. سکالا (6) کەیس. •    بەڵیننامە (225) کەیس. •    سزدان و پێبژاردن (0) کەیس. هەڵەبجە: •    کەیسەکانی دادگا (28) کەیس. •    بەڵێننامە (59) کەیس. •    سەرپێچی (27) کەیس. گەرمیان: •    کەیسەکانی دادگا (5) کەیس. ڕاپەڕین: •    کەیسەکانی دادگا (13) کەیس. •    بەڵیننامە (69) کەیس. سۆران: •    کەیسەکانی دادگا (2) کەیس. •    زاخۆ: (0) کەیس. چاودێری و بەدواداچوونی لیژنەکان بۆ ئەو پرۆژانەی ڕەزامەندی ژینگەییان وەرگرتووە، بەمەبەستی جێبەجێکردنی مەرج و ڕێنماییە ژینگەییەکان: •    هەولێر (1250) پرۆژە. •    سلێمانی (2742) پرۆژە. •    دهۆک (1163) پرۆژە. •    هەڵەبجە (87) پرۆژە. •    ڕاپەڕین (48) پرۆژە. •    گەرمیان (56) پرۆژە. •    سۆران (1) پرۆژە. •    زاخۆ (2) پرۆژە. کۆی گشتی ئەو پرۆژانەی لەو ماوەیەدا پشکنین و بەدواداچوونیان بۆ کراوە: (5 هەزار و 349) پرۆژە بوونە. پشکنین لە تاقیگەکانمان بەم جۆرە بوو: تاقیگەی ژینگەی هەولێر: •    ژمارەی نموونە: (1168). •    ژمارەی پشکنین: (12266). تاقیگەی ژینگەی سلێمانی: •    ژمارەی نموونە: (1244). •    ژمارەی پشکنین: (19293). تاقیگەی ژینگەی دهۆک: •    ژمارەی نموونە: (1545). •    ژمارەی پشکنین: (24324). کۆی گشتی ژمارەی نموونەکان: (3 هەزار و957) نموونە. کۆی گشتی جۆرەکانی پشکنین: (55 هەزار و 883) پشکنین. هەڵمەتی هۆشیاری و پێدانی ڕێنمایی ژینگەیی بە چین و توێژەکانی کۆمەڵگا، بەمەبەستی پاراستنی ژینگەی کوردستان بەم جۆرە بوو: دیوانی دەستە/ فەرمانگەی هۆشیاری (هەزار و 269): •    هەولێر (193). •    سلێمانی (26). •    دهۆک (196). •    هەڵەبجە (20). •    ڕاپەڕین (161). کۆی گشتی: (2 هەزار و 287) چالاکی. دۆزینەوەی هەلی کار و دامەزراندنی دەرچووانی ژینگە لەسەر پرۆژەکانی کەرتی تایبەت، دوای وەرگرتنی ڕەزامەندی ئەنجومەنی وەزیران و بەپێی ڕێنمایی (1)ی 2022، دەرچوو و چاودێر لەسەر پرۆژەکان دانراون: (134) دەرچوو وەک چاودێر دامەزراون: •    هەولێر (78) چاودێر •    سلێمانی (39) چاودێر •    دهۆک (1) چاودێر •    هەڵەبجە (8) چاودێر •    ڕاپەڕین (1) چاودێر •    گەرمیان (7) چاودێر چالاکی ڕێژەی لەبری سەوزکردن بۆ ئەو کارگە و پرۆژانەی پێش یاسای ژمارە 8ی ساڵی 2008ی دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگەی هەریم مۆڵەتیان وەرگرتووە و شوێنی سەوزکردنیان نیە لە پرۆژەکەدا = (387 هەزار و 425) م2 کە دەکاتە (155) دۆنم. عێراق و ژمارەی کارگەکان و پیسکردنی ژینگە ڕاپۆرتەکان ئاشکرایان کردووە کە زیاتر لە (18 هەزار) پڕۆژەی پیشەسازی هەمەچەشن لە عێراق کارەکانیان ڕاگرتووە بەهۆی ئەو شەڕ و قەیرانانەی کە وڵاتەکە تووشی بووە، هەروەها گەندەڵی و پشتگوێخستن. کۆی گشتی کارگەکانی سەر بە کۆمپانیاکانی کەرتی گشتی لە عێراق نزیکەی (227) کارگەن، لەکاتێکدا ژمارەی کارگە چالاکەکان تەنها (140) کارگەن. لە ڕاپۆرتەکاندا، ئاماری وەزارەتی پیشەسازی بۆ ساڵی 2022 ئاماژەیان پێکراوە، کە ئاماژە بەوە دەکەن، نزیکەی (18 هەزار و 167) پڕۆژەی پیشەسازی بە هۆکاری جیاواز ڕاگیراون. داخستن و لێپرسنەوەی کارگەکان،  لەسەر پیسبوونی ژینگە  وەزارەتی ژینگە، داخستنی کارگەکانی سەرپێچیکاری بۆ  پێنج مانگی 2025 ڕاگەیاندووە، هاوکات ئاماژەی بە هەوڵەکانی حکومەت کردووە بۆ کەمکردنەوەی پیسبوون و باشترکردنی کوالێتی هەوا. بەڕێوەبەری گشتی پاراستن و باشترکردنی ژینگە، سینان جەعفەر، بە ئاژانسی هەواڵی عێراقی (ئینا)ی ڕاگەیاند: "وەزارەتی ژینگە کاردەکات بۆ بەرەنگاربوونەوەی پیسبوونی هەوا لە ڕێگەی چەند ڕێگایەکەوە، بە هاوکاری لایەنە پەیوەندیدارەکان". ڕوونیشیکردووەتەوە، "وەزارەت هەوڵەکانی بەهێزتر دەکات بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو چالاکیانەی کە پێشێلکاری ستانداردە ژینگەییەکان دەکەن. بەڕێوەبەرایەتی ژینگەی بەغدا و بەشی ژینگەی ناوەندی، بە هەماهەنگی لەگەڵ هێزە ئەمنییەکان لە چوارچێوەی لیژنەی فەرمانی دیوانی ژمارە (241285)، فەرمانی داخستنی چەند دامەزراوەیەکی سەرپێچیکاریان جێبەجێکردووە لە ساڵی 2025 بەپێی یاسای پاراستن و باشترکردنی ژینگە ژمارە 27 لە 2007. بریتی بوون لە: •    77 کارگەی خشت، •    33 کارگەی قیر •    177کارگەی توانەوە ئاماژەی بەوەشکرد، "وەزارەت بە هەماهەنگی لەگەڵ سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران بەدواداچوون بۆ هەوڵەکانی وەزارەتی پیشەسازی دەکات بۆ باشترکردنی میکانیزمەکانی سووتاندنی سووتەمەنی کە لە کارگەکانی خشتدا بەکاردەهێنرێت، هەروەها دانانی یەکەکانی کۆنترۆڵکردنی دەردانی گازی ژەهراوی و هاندانی خاوەن کارگەکان بۆ گۆڕینی غاز. هەروەها دەستپێشخەرییەک دەستیپێکردووە، کە لەلایەن بانکی ناوەندییەوە پارەی بۆ دابینکراوە، بۆ دابینکردنی قەرز تا (500 ملیۆن) دینار بۆ پاڵپشتیکردنی ئەم گواستنەوەیە". کاریگەری پیشەسازی لەسەر پیسبوونی ژینگە: ئاستەنگ و چارەسەر یەکەم - کاریگەری پیشەسازی لەسەر پیسبوونی ژینگە -    پیسبوونی هەوا: کارگەکان بڕێکی زۆر گازی زیانبەخش وەک دووەم ئۆکسیدی کاربۆن، ئۆکسیدی نایترۆجین، دووەم ئۆکسیدی گۆگرد و گەردیلە وردەکان دەردەکەن. ئەم دەردانی گازی ژەهراویەش بەشدارە لە پیسبوونی هەوا، ئەمەش کێشە تەندروستییەکانی وەک نەخۆشییەکانی هەناسەدان و دڵ گەورەتر دەکات. هەروەها ئەم گازانە بەشدارن لە گەرمبوونی جیهان و گۆڕانی کەشوهەوا. -    پیسبوونی ئاو: پیشەسازییەکان بڕێکی زۆر ئاو لە پرۆسەکانی بەرهەمهێناندا بەکاردەهێنن و ئاوی پیسی پیسبوو بە ماددە کیمیاییەکان و کانزا قورسەکان زۆرجار دەڕژێتە ناو ڕووبار و دەریاچەکانەوە، ئەم پیسبوونە کاریگەری لەسەر ژیانی ئاوی دەبێت و وا دەکات ئاو نەشێت بۆ خواردنی مرۆڤ یان کشتوکاڵی. -    پیسبوونی خاک: فڕێدانی نادروستی پاشماوەی پیشەسازی، بە تایبەت ئەوانەی کە مادەی کیمیایی ژەهراوییان تێدایە، دەبێتە هۆی پیسبوونی خاک، ئەم پیسبوونە بەپیتی خاک کەمدەکاتەوە و کاریگەری لەسەر بەرهەمە کشتوکاڵییەکان دەبێت، ئەمەش مەترسی لەسەر ئاسایشی خۆراک دروست دەکات. بۆ نموونە پیشەسازییەکان بڕێکی زۆر پاشماوەی ڕەق کە بە سەختی شیبوونەوە، وەک پلاستیک و کانزاکان بەرهەم دەهێنن، کە لە ژینگەدا کۆدەبنەوە و زیانێکی درێژخایەنیان پێدەگەیەنن. دووەم - ئاستەنگەکانی بەردەم کەمکردنەوەی پیسبوونی پیشەسازی -    پشتبەستن بە سووتەمەنی بەردینی: هێشتا زۆرێک لە پیشەسازییەکان زۆر پشت بە سووتەمەنی بەردینی (وەک خەڵوز و نەوت) دەبەستن وەک سەرچاوەیەکی وزە، ئەمەش دەبێتە هۆی دەردانی گازی گەرمخانەیی بەرچاو. -    یاسای لاوازی ژینگەیی: لە هەندێک وڵاتدا یاسای ژینگەیی توند و کاریگەر نییە یان بە شێوەیەکی کاریگەر جێبەجێ ناکرێت، ئەمەش ڕێگە بە پیشەسازییەکان دەدات بەبێ سزای پێویست پیس بکەن. -    تێچووی ئابووری: تەکنەلۆژیا دۆستەکانی ژینگە دەتوانێت تێچووی زۆری هەبێت بۆ زۆرێک لە بزنسەکان، بەتایبەتی کۆمپانیا بچووک و مامناوەندەکان (SMEs)، ئەمەش وایان لێدەکات کە ئامادە نەبن لە وەرگرتنیان. -    نەبوونی هۆشیاری ژینگەیی: هەندێک جار خاوەن پیشەسازی و کرێکاران ئاگادارییەکی تەواویان نییە سەبارەت بە کاریگەرییەکانی پیسبوونی ژینگە و گرنگی پاراستنی ژینگە. سێیەم - چارەسەرە ئەگەرییەکان -    گۆڕینی وزەی پاک: پیشەسازییەکان دەتوانن دەردانی گازی ژەهراویەکانیان کەم بکەنەوە بە گۆڕینی سەرچاوەی وزەی نوێبووەوە وەک وزەی خۆر و با، لەبری ئەوەی پشت بە سووتەمەنی بەردینی ببەستن. -    باشترکردنی کارایی وزە: کۆمپانیاکان دەتوانن تەکنەلۆژیای کارامەی وزە زیاتر بگرنەبەر، ئەمەش بەکارهێنانی وزە کەمدەکاتەوە و دەردانی گازی ژەهراوی کەمدەکاتەوە. -    ڕیسایکلکردن: هاندانی دووبارە بەکارهێنانەوەی پاشماوەی پیشەسازی دەتوانێت بڕی پاشماوەی فڕێدراو لە ژینگەدا کەم بکاتەوە و هەروەها دەتوانێت کەرەستەی خاو بۆ پیشەسازییەکانی دیکە دابین بکات. -    توندکردنەوەی یاسای ژینگەیی: پێویستە حکومەتەکان یاساکانی ژینگە بەهێز بکەن و سزای توند بەسەر ئەو کۆمپانیایانەدا بسەپێنن کە پابەند نین بە ستانداردە ژینگەییەکانەوە، هەروەها دەتوانرێت هاندانێکی دارایی بۆ ئەو کۆمپانیایانە دابین بکرێت کە شێوازی ژینگەدۆستانە دەگرنەبەر. -    هۆشیاری ژینگەیی: بەرزکردنەوەی هۆشیاری ژینگەیی لە نێوان خاوەن پیشەسازییەکان و کرێکاران لە ڕێگەی بەرنامەکانی هۆشیاری و ڕاهێنانەوە دەتوانێت بەشداربێت لە گۆڕینی ڕەفتارەکان و پێشخستنی پراکتیزە بەردەوامەکان. -    داهێنانی تەکنەلۆژی: وەبەرهێنان لە توێژینەوە و پەرەپێدان بۆ ناساندنی تەکنەلۆژیای نوێ کە یارمەتیدەرە بۆ کەمکردنەوەی دەردانی گازی ژەهراوی و چارەسەرکردنی پاشماوەی پیشەسازی بە شێوەیەکی کاریگەرتر. ژمارەی کارگەکان لە جیهاندا 2025 بەپێی ئاماری توێژینەوەی ABI، لە ساڵی 2025دا نزیکەی (7.5 ملیۆن) کارگە لە سەرانسەری جیهاندا بونی هەیە، ئەم ژمارەیە ڕەنگدانەوەی ژمارەی ئاستی بەرزی جیهانی دامەزراوە بەرهەمهێنانەکانە کە لە  ئێستادا کاردەکەن، وەک لەلایەن توێژینەوەی ABI شیکارییەوە کراوە. (10) وڵاتی بەرهەمهێنانی سەرەکی؛ (چین، ئەمریکا، ژاپۆن، ئەڵمانیا، هیندستان، کۆریای باشوور، ئیتاڵیا، بەریتانیا، فەرەنسا و ڕوسیا).  

درەو:   🔹 عێراق و گەلەکەی نزیک دەبێتەوە لە نۆیەمین هەڵبژاردنی گشتی لە دوای گۆڕینی ڕژێم لە ساڵی 2003. دوای تێپەڕبوونی پێنج خولی ئەنجومەنی نوێنەران و سێ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان، ئێستا لەبەردەم شەشەمین خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانین، کە بڕیارە مانگی تشرینی دووەمی 2025 بەڕێوەبچێت. 🔹 ئامارو داتاکان ئەوە بەدیاردەخەن، کە هەڵبژاردن لە دوای هەڵبژاردن لە عێراقدا، ئاست و ڕێژەی بەشدای هاوڵاتیان ڕوو لە پاشەکشە دەکات، هەر بۆ نمونە لە هەڵبژاردنی خولی یەکەمی ئەنجومەنی نوێنەران، کە کانونی یەکەمی ساڵی (2005) لە کۆی (15.5 ملیۆن) دەنگدەر (11.89 ملیۆن) کەس بە ڕێژەی (79%) بەشدارییان لە هەڵبژاردنەکەدا کردووە، لە کاتێکدا لە دواین خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی (2021) لە کۆی (22.1 ملیۆن) دەنگدەر، تەنها (9.6 ملیۆن) کەس بەشداری پرۆسەکەیان کردووە بە ڕێژەی (43.5%). 🔹 هاوکات لە یەکەم هەڵبژاردنی ئەجومەنی پارێزگاکانی عێراق لە ساڵی (2009) لە کۆی نزیکەی (14.6 ملیۆن) دەنگدەر (7.14 ملیۆن) کەس بە ڕێژەی (48%) دەنگیان دابوو، بەڵام لە دواین ئەزمونی هەڵبژاردن بۆ ئەنجومەنی پارێزگاکان لە ساڵی (2023) لە کۆی نزیکەی (16.2 ملیۆن) دەنگدەر (5.6 ملیۆن) کەس بە ڕێژەی (41%) دەنگیان دابوو. سەرەتا عێراق و گەلەکەی نزیک دەبێتەوە لە نۆیەمین هەڵبژاردنی گشتی لە دوای گۆڕینی ڕژێم لە ساڵی 2003. دوای تێپەڕبوونی پێنج خولی ئەنجومەنی نوێنەران و سێ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان، ئێستا لەبەردەم شەشەمین خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانین، کە بڕیارە مانگی تشرینی دووەمی 2025 بەڕێوەبچێت. گۆڕانکارییە سیاسی و ئەمنییەکان و پەرەسەندنی هۆشیاریی هاووڵاتییانی عێراقی بۆ سیستمی سیاسی و هەڵبژاردن، کاریگەری بەرچاوی لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردن و ڕێژەی بەشداریی دەنگدەران هەبووە. بەڵام کوتلە سیاسییە گەورەکان توانیویانە بنکەیەکی جەماوەری بۆ هەڵبژاردنەکان بپارێزن، کە بتوانن لێیەوە دەستیان بگات بە بڕیاردان لە حکومەتی عێراقدا، ئەمەش دیمەنی سیاسی زیاتر ئاڵۆزتر دەکات و ئاستی کێبڕکێی نێوان لایەنە سیاسییەکان بەرزتر دەکاتەوە. ئەم هەڵبژاردنانە چەندین ئاڵۆزی ئەمنی و سیاسیی تێدابووە، کە سێبەریان بەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنەکان و پێکهێنانی حکومەتی عێراقدا خستووە، هەروەها ڕادەی ململانێی تائیفی لە نێوان هێزە سیاسییەکان بەرزترکردووەتەوە. لێرەدا پێداچوونەوەیەکی خێرا بە دیارترین ئەنجام و ڕووداوەکانی هەشت هەڵبژاردنەکە، هەروەها میزاج و هەڵسوکەوتی دەنگدەرانی عێراق بەو پێیە. یەکەم؛ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە ساڵی 2005 یەکەم هەڵبژاردنی دوای گۆڕانی سیستەمی سیاسی و داگیرکردنی عێراق لە ساڵی 2003، پەیوەست بوو بە خواستی جەماوەری بۆ بەشداریکردن لە دامەزراندنی سیستەمێکی سیاسی نوێ، هاوکات نیگەرانی لە سروشتی سیستمەکە وایکرد بەشێک لە سەرکردە سوننەکان داوای بەشدارینەکردن لە هەڵبژاردنەکاندا بکەن. دوای چەند مانگێک لە دانوستان و ڕێککەوتن، بەشێک لە سەرکردە سوننەکان بڕیاریاندا بەشداری هەڵبژاردنەکە بکەن، کە لە ساڵی 2005 ئەنجامدرا. ئەم هەڵبژاردنانە تایبەتمەندییەکانی سیستەمی پشک پشکێنەی سیاسییان خستەڕوو. ناسنامەی تائیفی گرنگترین بزوێنەری بەشداری دەنگدەران بوو. شیعەکان دوای دەیان ساڵ لە پەراوێزخستن بۆ وەرگرتنەوەی مافە سیاسییەکانیان ڕوویان لە سندوقەکانی هەڵبژاردن کرد، لەسەر بنەمای ئەو دیدگایەی هەڵبژاردن وادەکات کە سەرکردە سیاسییە شیعەکان بەرەوپێشیان دەبەن. هاوکات کورد لە پاڵنەری نەتەوەیی و بە ئامانجی بەهێزکردنی نفوزی کورد لەناو حکومەتی عێراقدا، دەنگی خۆیان دا بە پارتە کوردییەکان و بەتایبەتیش دوو پارتە سەرەکییەکەی هەرێمی کوردستان. هاوکات زۆرینەی سوننەکان بڕیاریاندا بەشداری هەڵبژاردنەکان نەکەن و بە پرۆژەیەکی نانیشتمانپەروەری ئەمریکیان دەزانی. لەسەر ئەو بنەمایانەی پێشتر، ئەنجامی هەڵبژاردنەکە سەرکەوتنی بەرچاوی لایەنی شیعە و هاوپەیمانی یەکگرتووی عێراقی (الائتلاف العراقي الموحد) بە سەرۆکایەتی عەبدولعەزیز ئەلحەکیم گەورەترین براوەی هەڵبژاردن بوو. ئەم هاوپەیمانییە بریتی بوو لە پارتە شیعەکانی وەکو ڕێکخراوی بەدر (15 کورسی)، حزبی دەعوە (25 کورسی)، ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی (13 کورسی)، ڕەوتی سەدر (28 کورسی)، حزبی فەزیلە (15 کورسی). بەمەش کۆی گشتی کورسییەکانی هاوپەیمانێتییەکە لەگەڵ پارتەکانی دیکە و سەربەخۆکان گەیشتە (128) کورسی لە پەرلەمان، بەپێی ئەنجامی هەڵبژاردنەکان. هەندێک لە ئامارەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە دواتر ژمارەی کورسییەکانی بۆ (140) کورسی بەرزبووەتەوە و ژمارەی دەنگە بەدەستهاتووەکانیان لە هەڵبژاردنەکەدا گەیشتووەتە (4 ملیۆن و 75 هەزار) دەنگ. هاوپەیمانی کوردستانی پێکهاتوو لە پارتی دیموکراتی کوردستان، یەکێتی نیشتمانی کوردستان، کۆمەڵی ئیسلامی لە کوردستان، پارتی برایەتی تورکمان، پارتی زەحمەتکێشانی کوردستان و ژمارەیەک لە سەربەخۆکان، (53) کورسییان بەدەستهێناوە، یەکگرتووی ئیسلامی کوردستانیش (5) کورسی بەدەستهێنا. بەرەی تەوافقی عێراقی (جبهة التوافق العراقية) بە سەرۆکایەتی عەدنان محەمەد سەلمان دلێمی توانی (44) کورسی بەدەستبهێنێت، کە پارتی ئیسلامی و ئەنجومەنی حواری وەتەنی و موئتەمەری ئەهلی عێراقی لەخۆگرتبوو. لیستی نیشتمانی عێراق (القائمة العراقية الوطنية) بە سەرۆکایەتی ئەیاد عەللاوی و لە بزووتنەوەی وفاقی نیشتمانی و ژمارەیەک کەسایەتی سەربەخۆی عێراق (25) کورسییان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەدەستهێناو و بەرەی یەکگرتووی عێراقی (الجبهة العراقية الموحدة) بە سەرۆکایەتی ساڵح موتڵەق (11) کورسی بەدەستهێنا. دووەم؛ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان لە ساڵی 2009 لەساڵی (2009) عێراق یەکەم هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی ئەنجامدا، جگە لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان (هەولێر، سلێمانی و دهۆک) و پارێزگاری کەرکوک، کە بەهۆی دۆخی ناکۆکییانەوە بێبەشکرا لە هەڵبژاردن. ئەم هەڵبژاردنە دوای شەڕێکی تائیفی هات، کە له ساڵانی (2006 و 2007) گەیشته لوتکە و گۆڕانکاری بەرفراوانی لەپێکهاتەی دیمۆگرافیای چەند پارێزگایەکدا به دواوه بوو، که دیارترینیان بەغدا بوو. هەروەها ئەم شەڕە بووە هۆی گیانلەدەستدانی هەزاران هاوڵاتی مەدەنی لە ماوەی چەند مانگێکدا، کە بە ڕوونی لە ڕێژەی بەشداریکردن و دەرئەنجامەکانی پێکهێنانی حکومەتی خۆجێییدا ڕەنگدانەوەی هەبوو. ئەنجامەکان دەریانخستووە، کە هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا بە سەرۆکایەتی نووری مالیکی (126) کورسی لە سەرانسەری عێراق (14 پارێزگا کە هەڵبژاردنی تێدا ئەنجامدرا) بەدەستهێناوە، ئەمەش بە پشتبەستن بە بنکەی جەماوەری لەو هەڵبژاردنەدا کە (ملیۆنێک و 362 هەزار) دەنگی بەدەستهێنابوو، لیستی شەهیدی میحراب بە سەرۆکایەتی عەبدولعەزیز ئەلحەکیم بە مسۆگەر کردنی (52) کورسی و بەدەستهێنای (482 هەزار) دەنگ، پلەی دووەمی بەدەستهێنا. ڕەوتی سەدر بە سەرۆکایەتی موقتەدا سەدر توانی (43) کورسی بەدەست بهێنێت بە (434 هەزار) دەنگ. لیستی عێراقی بە سەرۆکایەتی ئەیاد عەلاوی (26) کورسی بە (404 هەزار) دەنگ.بزووتنەوەی چاکسازی نیشتمانی (تيار الإصلاح الوطني) بە سەرۆکایەتی ئیبراهیم جەعفەری (23) کورسی بە (273 هەزار) دەنگ بەدەستهێنا. هێزە سوننەکان بە کۆی گشتی (78) کورسییان بەدەستهێناوە، بەم شێوەیە دابەشکراون: تاریق هاشمی (23) کورسی و ساڵح موتڵەق (19) کورسی و ئەثیل نوجەیفی (19) کورسی و ئەحمەد ئەبو ڕیشە (8) کورسی بەدەستهێناوە، کە کۆی گشتی دەنگی لایەن سونییەکان (ملیۆنێک و 269 هەزار) دەنگ بووە. هەدوو پارتە سەرەکییەکەی کورد (یەکێتی و پارتی) بە (353 هەزار) دەنگ (20) کورسییان بەدەستهێنا.  هاوکات (72) کورسی بە حزب و هێزەکانی دیکە کەوت، بە کۆی گشتی دەنگی (2 ملیۆن و 562 هەزار) کەس. بەم ئەنجامانە، هەڵبژاردنەکانی ساڵی 2009 نەخشە و دیمەنی لەسەر ئاستی خۆجێیی (پارێزگاکان)ی عێراق گۆڕی و پێشەنگی بە هاوپەیمانیی مالیکی بەخشی و هێزی کاریگەری بەسەر لایەنە سوننەکان چەسپاند، لە کاتێکدا لایەنە کوردییەکان تووشی پاشەکشەیەکی ڕێژەیی بوون. ئەمەش ڕەنگدانەوەی ڕوونی ئەو ناهاوسەنگییەیە لە هێزدا، کە دوای چەندین ساڵ لە توندوتیژی تائیفی سەریهەڵدا. سێیەم؛ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە ساڵی 2010 هەڵبژاردنەکانی ساڵی 2010 تیشکی خستەسەر بەهێزی هاوپەیمانێتییە سیاسییەکان و کاریگەرییان لەسەر ئەنجامی دەنگدانەکان، کە لەدوای پەنابردنی هاووڵاتیانی عێراقی بۆ هەستی تائیفی لەهەڵبژاردنەکانی ساڵی 2005، گەورەترین کوتلەی هەڵبژاردن بەرەو ڕێبازێکی نیشتمانی (ناسیۆنالیستی) گۆڕا، کە ئەوکاتە لەلایەن لیستی عێراقییەوە نوێنەرایەتی دەکرا، بە سەرۆکایەتی ئییاد عەللاوی، کە کاندیدەکانی مەزهەب و ئایینە جیاوازەکانی لەژێر ئاڵای یەکگرتوویی نەتەوەیی لەخۆگرتبوو. تەبەنی کردنی ئەم ڕێبازە قەومییە بووە هۆی ئەوەی لیستی عێراقییە (91) کورسی بەدەستبهێنێت، دواتر بەهۆی لێکترازانەوە بۆ (89) کورسی کەمکرایەوە. هاوکات حزبی دەعوە (21) کورسی لە کۆی (89) کورسی بەدەستهێنا لەچوارچێوەی هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا کە لە ساڵی 2009 پێکهێنرا، هاوپەیمانی نیشتمانیش (70) کورسی بەدەستهێنا. دوابەدوای ڕاگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردنەکان، پێکهێنانی هاوپەیمانی نیشتمانی ڕاگەیەندرا کە هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا و هێزەکانی دیکەی لەخۆگرتبوو، بەمەش کۆی گشتی هاوپەیمانییەکە گەیشتە (159) کورسی. هێزە کوردییەکان (پارتی و یەکێتی) چوونە ناو هاوپەیمانییەکەوە بە ناوی (هاوپەیمانی کوردستانی)، بەمەش کۆی ژمارەی کورسییەکانی کورد لە ئەنجومەنی نوێنەران گەیشتە (43) کورسی، بزوتنەوەی گۆڕان (8) کورسی و یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان (4) کورسی و پێکهاتەکانیش (8) کورسییان بەدەستهێنا. چوارەم؛ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان لە ساڵی 2013 ساڵی 2013 یەکێک بوو قۆناغە ئاڵۆزەکانی گۆڕەپانی سیاسی عێراق. ڕووداوە سیاسییەکان پەرەیان سەند و کاریگەرییان لەسەر شەقامی عێراقی دروستکرد، شەپۆلی ناڕەزایەتی جەماوەری سەریهەڵداو داوای کۆتاییهێنان بە گەندەڵی و پاراستنی سەروەری وڵات و دابینکردنی خزمەتگوزارییەکان و کۆتاییهێنان بە بێکارییان دەکرد. ئەم ناڕەزایەتیانە پەرەیان سەند بۆ ڕووداوی ئەمنی، کە بەهۆی دەستێوەردانی هێزە ئەمنییەکان بۆ بڵاوەپێکردنی ناڕەزایەتییەکان، لەسەر فەرمانی نووری مالیکی سەرۆکوەزیرانی ئەوکاتە، گیانلەدەستدانی سەدان هاوڵاتی مەدەنییان لێکەوتەوە. سەرەڕای گرژییە ئەمنی و سیاسییەکان، هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکان لە وادەی خۆیدا بەڕێوەچوو و ژمارەی بەشداری (7 ملیۆن) دەنگدەری تێپەڕاند. بەهۆی ناڕەزایەتی توند لە پارێزگای نەینەوا و ئەنبار و سەرکوتکردنی چەکداری، هەردوو پارێزگاکە هەڵبژاردنیان تێدا ئەنجام نەدرا، بە هەمان شێوە لە پارێزگای کەرکوکیش وەک ناوچەی جێناکۆک هەڵبژاردن بەڕێوەنەچوو. لەسەر ئاستی ئەو پارێزگایانەی هەڵبژاردنی تێدا ئەنجام درا، لە ئەنجامی هەڵبژاردنەکاندا دەرکەوت کە هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا (102) کورسی بەدەستهێنا بە کۆکردنەوە (ملیۆنێک و 890 هەزار) دەنگ. ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی بە (943 هەزار) دەنگ (66) کورسی بەدەستهێنا. ڕەوتی سەدر بە (653 هەزار) دەنگ (٦٠) کورسی بەدەستهێنا. هاوپەیمانی یەکگرتوو بۆ چاکسازی (ئتلاف متحدون للإصلاح)، بە سەرۆکایەتی ئەثیل نوجەیفی، بە کۆکردنەوەی (518 هەزار) دەنگ (35) کورسی بەدەستهێنا. بەرەی عێراقی بۆ دیالۆگی نیشتمانی (الجبهة العراقية للحوار الوطني) بە سەرۆکایەتی ساڵح موتڵەق (18) کورسی بەدەستهێنا. لیستی کوردستانی (17) کورسی و بزووتنەوەی ڕێککەوتنی نیشتمانی (لحركة الوفاق الوطني) بە سەرۆکایەتی ئەیاد عەللاوی (16) کورسی بەدەستهێنا. (133) کورسییەکەی دیکە بەسەر پارتەکانی دیکەدا دابەشکران و لیستی دڵسۆزی بۆ نەجەف (قائمة الوفاء للنجف) بە سەرۆکایەتی عەدنان زورفی 9 کورسی بەدەستهێنا. پێنجەم؛ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە ساڵی 2014 یەکێک لە هەڵبژاردنە سەخت و ئاڵۆزەکان، به هۆی ئەو ڕووداوه ئەمنییانەی کە کاریگەری له سەر ئەنجامی هەڵبژاردنەکان هەبوو، دەکرا ببێته هۆی گۆڕانکاری له پارتی دەسەڵاتداردا. بەڵام هاوپەیمانی نێوان هێزە سیاسییەکان ڕێگری لەم کارە دەکرد. لە ساڵی 2014 دوای چەند هەفتەیەک لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و پێش پێکهێنانی حکومەتی نوێ، سوپای عێراق لە سێ پارێزگا کشایەوە، ئەوەش دوای بڕیارێکی نووری مالیکی سەرۆکوەزیرانی ئەوکاتی عێراق هات. ئەو کشانەوەیە دوای هێرشێکی داعش بوو بۆ سەر پارێزگای نەینەوا، کە لە ئەنجامدا پارێزگای نەینەوا لەگەڵ پارێزگای سەڵاحەدین ئەنبار و بەشێک لە پارێزگای دیالە داگیرکرا و بەهۆیەوە ملیۆنان هاوڵاتی مەدەنی ئاوارە بوون و هەزاران کەسیش کوژران. لەم خولەی هەڵبژاردن لەسەر ئاستی عێراق (35) هاوپەیمانی و لایەنی سیاسی گەیشتنە ئەنجومەنی نوێنەران، بەڵام ڕووداوە ئەمنییە گەورەکە مالیکی لە پۆستی سەرۆکی حکومەت دوورخستەوە، سەرەڕای ئەوەی هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا (92) کورسییان بەدەستهێنابوو، بەراورد بە (33) کورسی ڕەوتی سەدری، لەژێر ناوی هاوپەیمانی ئەحراردا. هاوپەیمانی هاووڵاتیان (ائتلاف المواطن) (30) کورسی و هاوپەیمانی یەکگرتوو بۆ چاکسازی (ائتلاف متحدون للإصلاح) (23) کورسی و هاوپەیمانی نیشتمانی (21) کورسی بەدەستهێنا.  لایەنە کوردستانییەکانیش (64) کورسییان بردەوە بە جۆرێک پارتی دیموکراتی کورستان (27) کورسی و  یەکێتی نیشتمانی کوردستان (21) کورسی و بزوتنەوەی گۆڕان (9) کورسی و یەکگرتووی ئیسلامی (4) کورسی و کۆمەڵی ئیسلامیش (3) کورسی بەدەستهێنابوو، کورسییەکانی دیکەش بەسەر حزبەکانی دیکەدا دابەشبوو. شەشەم؛ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە ساڵی 2018 هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی عێراق لەژێر باردۆخێکی قورسدا بەڕێوەچوو، لەکاتێکدا سوپای عێراق شەڕی لەگەڵ پاشماوەکانی داعش کرد، کە لە کۆتاییەکانی ساڵی 2017 شکستی هێنابوو، ئەم هەڵبژاردنە لە سەردەمی حەیدەر عەبادی وەک سەرۆک وەزیران ئەنجامدرا، ئەمەش تاڕادەیک بووە هۆی بەرزبوونەوەی ناو و ناوبانگی لای دەنگدەران. عەبادی بڕیاریدا سەرمایەگوزاری لەم جەماوەرەدا بکات، بە دامەزراندنی هاوپەیمانی سەرکەوتن (تحالف النصر) کە (42) کورسی پەرلەمانی بەدەستهێنا. لە ڕیزبەندی لیستە براوەکاندا پلەی سێیەمی بەدەستهێنا، براوەی یەکەم هاوپەیمانی سائیرونی سەر بە ڕەوتی سەدری بوو کە (54) کورسی بەدەستهێنا، هاوپەیمانی فەتحی سەر بە هادی عامری کە (47) کورسی بەدەستهێنابوو. کاریگەری هەرە بەرچاوی ئەنجامەکان لەسەر دەوڵەتی یاسا بوو کە ژمارەی دەنگدەرەکانی بەشێوەیەکی بەرچاو دابەزینی بەخۆیەوە بینی و لەڕووی ژمارەی کورسییەکانەوە پلەی پێنجەمی بەدەستهێنا، بە (25) کورسی، هاوشێوەی پارتی دیموکراتی کوردستان کە (26) کورسی هێنابوو. لیستی نیشتیمانی بە (21) کورسی پلەی شەشەمی بەدەستهێنا، دوای ئەویش ڕەوتی حیکمەی نیشتمانی بە (19) کورسی،  یەکێتی نیشتمانی کوردستان (18) کورسی، لە دوای ئەویش هاوپەیمانی بڕیار (14) کورسی، کورسییەکانی دیکەش بەر لایەنە سیاسییەکانی دیکە کەوتن. بەکورتی لەم خولەی هەڵبژاردن لەسەر ئاستی عێراق (31) هاوپەیمانی و لایەنی سیاسی گەیشتنە ئەنجومەنی نوێنەران لایەنە کوردستانییەکانیش (57) کورسییان بردەوە دوای یەکێتی و پارتی، بزوتنەوەی گۆڕان (5) کورسی و نەوەی نوێ (4) کورسی و هاوپەیمانی بۆ دیموکراسی و دادپەروەری و یەکگرتووی ئیسلامی و کۆمەڵی ئیسلامی یەکی (2) کورسیان بەدەستهێنابوو. حەوتەم؛ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە ساڵی 2021 هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران لە ساڵی 2021 بەڕێوەچوو، کە لە سەرەتادا بڕیار بوو ساڵی 2022 ئەنجام بدرێت، ئەمەش بە پابەندبوون بوو بە داواکارییەکانی "شۆڕشی ئۆکتۆبەر"، کە حکومەتی عادل عەبدولمەهدی ڕووخاند. ئەنجامی کۆتایی ئەو هەڵبژاردنە هیچ جیاوازییەکیان لەگەڵ هەڵبژاردنەکانی پێشوودا نەبوو. دوابەدوای چەندین بەربەست و کێبڕکێی لایەنە دۆڕاوەکان، بەشێک لە هێزە شیعەکان هاوپەیمانییەکیان پێکهێنا، لەوانە هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا (38 کورسی)، بە سەرۆکایەتی نووری مالیکی. هاوپەیمانی فەتح (17 کورسی) کە هادی عامری سەرۆکایەتی دەکات. هاوپەیمانی گرێبەستی نیشتمانی (4 کورسی) بە سەرۆکایەتی فالح فەیاز. هێزەکانی دەوڵەت (٤ کورسی)، بە سەرۆکایەتی عەمار ئەلحەکیم و ژمارەیەک لیست کوتلەی دیکە. هاوپەیمانییەکیان بە ناوی چوارچێوەی هەماهەنگی پێکهێنا و کۆی ژمارەی کورسییەکانی هاوپەیمانییەکە گەیشتە نزیکەی (90) کورسی. لەلایەکی دیکەوە هاوپەیمانی ڕەوتی سەدری زۆرترین کورسی پەرلەمانی بەدەستهێنا، کە (73) کورسی لەگەڵ پارتی دیموکراتی کوردستان (31 کورسی) و هاوپەیمانی پێشکەوتن (تقدم) (37 کورسی) و هاوپەیمانی عەزم (14 کورسی) بەدەستهێنا. ئەم ژمارەیە دوای زیادکردنی هێزی دیکە، لەژێر چەتری هاوپەیمانی ڕزگاری نیشتمانی، بۆ (34) کورسی زیادی کرد، کە کۆی کورسییەکانی پەرلەمانیان گەیشتە (155) کورسی. ڕەوتی سەدری پاش ئەوەی چوارچێوەی هەماهەنگی ڕێگری لە پێکهێنانی حکومەت کرد، کشایەوە. ئەمەش بووە هۆی ئەوەی نوێنەرانی ڕەوتەکە دەست لەکار بکێشنەوە و (73) کورسی بە بەتاڵی مانەوە. چوارچێوەکە (40) کورسی لەو کورسیانە بەدەستهێنا. کورسییەکانی هاوپەیمانی فەتح بۆ (26) کورسی و هێزەکانی دەوڵەت بۆ (9) کورسی و گرێبەستی نیشتمانی بۆ (8) کورسی زیادی کرد، ئەمە جگە لەوەی کورسییەکانی دیکە بۆ هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا و ئەندامانی دیکەی هاوپەیمانییەکە ڕۆیشتن، بەمەش کۆی ژمارەی کورسییەکان گەیشتنە (130) کورسی. کورسییەکانی هاوپەیمانی تەقەدوم بۆ (39) کورسی، هاوپەیمانی عەزم بۆ (15) کورسی و بزووتنەوەی ئیمتیداد بۆ (9) کورسییان بەرزبوونەوە. بەکوردتی بەپێی ئامارەکانی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان، جگە لە کاندیدە سەربەخۆکان کە ژمارەیان (33) کەس بوو لەم خولەی هەڵبژاردن لەسەر ئاستی عێراق (37) هاوپەیمانی و لایەنی سیاسی گەیشتنە ئەنجومەنی نوێنەران.  لایەنە کوردستانییەکانیش (63) کورسییان بردەوە بە جۆرێک پارتی دیموکراتی کورستان (32) کورسی و  یەکێتی نیشتمانی کوردستان (17) کورسی و نەوەی نوێ (9) کورسی و یەکگرتووی ئیسلامی (4) کورسی و کۆمەڵی ئیسلامی (1) کورسی بردەوە. هەشتەم؛ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان لە ساڵی 2023 هەڵبژاردنی ساڵی 2023 دوای (10) ساڵ بوو، لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان، ئەویش بەهۆی هەڵوەشاندنەوەی ئەنجوومەنی پارێزگاکان لەلایەن پەرلەمانەوە لە ساڵی 2019، لە وەڵامی داواکاری و ناڕەزایەتییەکانی مانگی تشرینی یەکەمدا، کە بریتی بوو لە هەڵوەشاندنەوەی ئەنجوومەنی پارێزگاکان، بە زیادەڕۆیی لە قەڵەمدانیان. محەمەد شیاع ئەلسودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق ڕایگەیاندبوو، دوای دەستبەکاربوونی لە کۆتایی ساڵی 2022، هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان بەڕێوەدەچێت، ئەمەش لەسەر بنەمای بڕیارێکی دادگای فیدراڵی بوو کە تێیدا هاتووە هەڵبژاردنەکان دوای هەموارکردنەوەی یاسای هەڵبژاردنەکان ئەنجامبدرێت. پەرلەمان یاسای هەڵبژاردنەکانی هەموارکردەوە و دەنگی لەسەردا و دواتر وادەی هەڵبژاردن دیاریکرا. هەڵبژاردنەکان لە وادەی خۆیدا بە بەشداری زیاتر لە (6 ملیۆن دەنگدەر) و (15) پارێزگا بۆ یەکەمجار بەڕێوەچوو. هەڵبژاردنەکان سەرکەوتنی هاوپەیمانی "ئێمە بنیات دەنێین (تحالف نبني)" بە سەرۆکایەتی هادی عامری لە سەرانسەری پارێزگاکانی عێراقدا (43) کورسییان بەدەستهێنا. دواتر هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا (نووری مالیکی) توانی (35) کورسی بباتەوە، پاشان هاوپەیمانی هێزەکانی دەوڵەت (23) کورسییان بردەوە، هاوپەیمانی پێشکەوتن (تەقەدوم) بەسەرۆکایەتی محەمەد حەلبوسی (21) کورسی بەدەستهێنا. دواتر هاوپەیمانی سەروەری (14) کورسی و هاوپەیمانی تەسمیم (12) کورسی و هاوپەیمانی عەزمی عێراق (10) کورسی و (8) کورسی بۆ حەسمی نیشتمانی (حسم الوطني) ڕۆیشتن. هاوکات پارتی دیموکراتی کوردستان (6) کورسی بەدەست هێنا، کورسیەکانی دیکەش بەر پارتە براوەکانی دیکە کەوتن. نۆیەم؛ ئاست و ڕێکەی بەشداری لە هەڵبژاردنە گشتییەکانی عێراقدا ئامارو داتاکانی بەردەست، ئەوە بەدیاردەخەن، کە هەڵبژاردن لە دوای هەڵبژاردن لە عێراقدا، ئاست و ڕێژەی بەشدای هاوڵاتیان ڕوو لە پاشەکشە دەکات، هەر بۆ نمونە لە هەڵبژاردنی خولی یەکەمی ئەنجومەنی نوێنەران، کە کانونی یەکەمی ساڵی (2005) لە کۆی (15.5 ملیۆن) دەنگدەر (11.89 ملیۆن) کەس بە ڕێژەی (79%) بەشدارییان لە هەڵبژاردنەکەدا کردووە. لە کاتێکدا لە دواین خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی (2021) لە کۆی (22.1 ملیۆن) دەنگدەر، تەنها (9.6 ملیۆن) کەس بەشداری پرۆسەکەیان کردووە بە ڕێژەی (43.5%). هاوکات لە یەکەم هەڵبژاردنی ئەجومەنی پارێزگاکانی عێراق لە ساڵی (2009) لە کۆی نزیکەی (14.6 ملیۆن) دەنگدەر (7.14 ملیۆن) کەس بە ڕێژەی (48%) دەنگیان دابوو، بەڵام لە دواین ئەزمونی هەڵبژاردن بۆ ئەنجومەنی پارێزگاکان لە ساڵی (2023) لە کۆی نزیکەی (16.2 ملیۆن) دەنگدەر (5.6 ملیۆن) کەس بە ڕێژەی (41%) دەنگیان دابوو. وەک لە گرافیکەکەی خوارەوەدا ڕوونکردوەتەوە. گرافیک سەرچاوەکان؛ -    دامەزراوەی میدیایی درەو، هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی عێراق... کورد لە پرۆسەی حوکمڕانیدا، چاپخانەی پاند، سلێمانی، چاپی یەکەم 2025.  https://www.kurdipedia.org/default.aspx?q=20250918193348656697&lng=1 -    مركز المنصة للتنمية المستدامة، مجلة المنصة، العدد الثاني – ملف الانتخابات- تشرین الثاني 2023؛  https://shorturl.at/SPA0c -    صحافة البيانات-شبكة الساعة، المشاركة الشعبية والتحالفات السياسية: قراءة في مسار الانتخابات العراقية 2005 – 2023،  2025-09-16؛ https://shorturl.at/U3xCi