درەو: ئەمڕۆ ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بە سەرۆكایەتی محەمەد شیاع سودانی كۆبوونەوەیەكی نائاسایی رێكخست بۆ پەسەندكردنی رێككەوتنەكەی نێوان هەولێر و بەغدادو دەستدەكرێت بە دابەشكردنی موچە. خالید شوانی وەزیری دادی عێراق بە رووداوی راگەیاند: رێككەوتنەكە بۆ ماوەی یەك ساڵە تا یاسای بودجەی 2026، سەرەتا موچەی مانگی پێنج خەرج دەكرێت دواتر مانگەكانی دیكە. رێككەوتنەكە بەم شێوەیەیە: - 230 هەزار بەرمیل نەوتی هەرێم رادەستی سۆمۆ دەكرێت - 16 دۆلار كۆمپانیاكانی نەوت خەرجدەكرێت، بۆ هەر بەرمیلێك   - 52 هەزار بەرمیل نەوت بۆ بەكاربردنی ناوخۆیی هەرێم - 120 ملیار دیناری داهاتی ناوخۆی هەرێم رادەستی بەغداد دەكرێت  

درەو: كونسوڵی گشتی ئەڵمانیا لە هەرێمی كوردستان سەردانی دامەزراوەیی میدیایی درەوی كرد، گفتوگۆ لەسەر پرسی نەوت و موچە، هەڵبژاردن و ئازاداری رادەربڕینكرا. ئەلبڕێست فۆن ڤتكە، كونسولی گشتی ئەڵمانیا لە هەرێمی كوردستان و ئیحسان وەڵزی راوێژكاری كاروباری سیاسی و پەیەوەندییە گشتییەكان سەردانی  (دامەزراوەی میدیایی درەو)یان كرد، بۆ پرسی ئازادی رادەربڕین و دۆخی ئێستا هەرێمی كوردستان. لە دامەزراوەی میدیایی درەو، بە داتا و گرافیك پرسی نەوت و داهاتی نەوت لە هەرێمی كوردستان، پرسی موچەو كێشەكانی، پرسی هەڵبژادنەكان خرایە روو.  

درەو: لە كۆی گشتی حكومەتی عێراق بە خەرجی موچەو كرێی كۆمپانیاكانەوە مانگانە بڕی (ترلیۆنێك و 100 ملیار) دینار بۆ هەرێم خەرج دەكات، هەرێمی كوردستانیش بە داهاتی (230) هەزار بەرمیل نەوت و (120) ملیار دیناری ناوخۆوە  (270) ملیار دینار داهاتی بۆ عێراق دەبێت، سەرەتا موچەی موچەخۆران مانگەكانی (ئایار و حوزەیران ) خەرج دەكرێت و بە "هەژماری من" تەوتینی موچە دەكرێت  رێككەوتنەكەی كراوە لە هەولێرو بەغداد، بۆ دوو مانگی رابردوو (ئایار و حوزەریان) هەرێمی كوردستان مانگانە (120) ملیار دینار لە داهاتی ناوخۆ رادەستی بەغداد دەكات، دواتر لیژنەیەكی هاوبەش نێوان هەرێم و بەغداد پێداچوونەوە دەكەن و لەسەر ژمارەیەك رێك دەكەون بۆ داهاتی ناوخۆ بۆ ئەوەی مانگانە هەرێم لە چوارچێوەی (50%) رادەستی بەغدادی بكات. سەبارەت بە نەوت، هەرێمی كوردستان رۆژانە بۆ ماوەی مانگێك بڕی (230) هەزار بەرمیل نەوت رادەستی سۆمۆ دەكات و (52) هەزار بەرمیلیش بۆ بەكاربردنی ناوخۆ، دواتر پێداچوونەوەی پێدەكرێت بەوەی بەشی ناوخۆ چەند بێت، بۆ هەر بەرمیلێك نەوتیش (16) دۆلار خەرج دەكرێت. بەپێی لێدوانی ئەو سەرچاوانەی (درەو) قسەی لەگةڵ كردوون لەبەرامبەردا حكومەتی هەرێمی كوردستان موچەی مانگی (5 و 6)ی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان بەزوویی خەرج دەكات، موچەش دەبێت تەوتین بكرێت، بەڵام تەوتینەكە لە رێگای "هەژماری من"ەوە دەكرێت، بەرپرسێكی حكومەتی هەرێم ئاماژەی بەوەكرد، موچەكە راستەوخۆ وەزارەتی دارایی هەرێم لە رێگای هەژماری منەوە دابەشی دەكات، واتا لە رێگای بەغدادەوە نابێت.   ئەوەی هەرێمی كوردستان رادەستی دەكات:  -    (230) هەزار بەرمیلی رۆژانە -    (120) ملیار داهاتی ناوخۆ. ئەوەی حكومەتی عێراق رەوانەی هەرێمی دەكات: -    (16) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك نەوت -    ناردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان مانگانە (ترلیۆنێك و 30 ملیار) دینار، بەڵام مانگانە (60 -65) ملیار دیناری بۆ قەرز و باجی موچە دەبڕێت نزیكەی (958) ملیار دینار لە بەغدادەوە رەوانەی هەرێم دەكرێت.   ئەگەر لێكدانەوەیەك بۆ داهاتی نەوت و موچەی موخۆرانی هەرێمی كوردستان بكرێت بەم شێوەیە دەبێت -    هەرێمی كوردستان بڕی (230) هەزار بەرمیل نەوت رادەستی سۆمۆ دەكات -    سۆمۆ بەرمیلی نەوت بە (65) دۆلار دەفرۆشێت -    كۆی داهاتی رۆژێكی نەوتی هەرێم دەكاتە (230،000 بەرمیل X  65 دۆلار = 14 ملیۆن و 900 دۆلار) -    بۆ مانگێك دەكاتە ( 14،900،000 دۆلار  30 رۆژ = 448 ملیۆن و 500 هەزار دۆلار) بەواتای نزیكەی (600 ) ملیار دینار -    واتا بەغداد بڕی (600) ملیار دیناری لە نەوتی هەرێمی كوردستان دەست دەكەوێت. كۆی پارەی بەرهەمهێنانی نەوتی (16) دۆلار بەغداد دەیداتە كۆمپانیاكان دواتر پێداچوونەوەی بۆ دەكرێت. -    (230) هەزار بەرمیلی رۆژانە X 16 دۆلار= 3 ملیۆن و 680 هەزار دۆلار -    مانگانە دەكاتە ( 9 ملیۆن و 900 هەزار بەرمیل X 16 دۆلار= 110 ملیۆن و 400 هەزار دۆلار  نزیكەی (150 ) ملیار دینار واتا بۆ حكومەتی عێراق:  -    (600) ملیار دیناری لە موچە دەست دەكەوێت -    (120) ملیار دیناری لە داهاتی ناوخۆ دەست دەكەوێت -    (150) ملیار بۆ كرێی كۆمپانیاكان خەرج دەكات -    (958) ملیار دیناریش بۆ موچە خەرج دەكات. •    واتا هەرێم (720) ملیار دینار داهاتی بۆ عێراق دەبێت •    عێراقیش (ترلیۆنێك و 108 ملیار) دینار بۆ هەرێم خەرج دەكات •    لە گشتیدا نزیكەی (400) ملیار دیناری دەستكەوت دەبێت. واتا بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان: -    بڕی (120) ملیار دینار رادەستی بەغداد دەكات -    بەبەهای (600) ملیار دینار نەوت رادەستی سۆمۆ دەكات -    (958) ملیار دیناری بۆ موچە بۆ خەرج دەكرێت  -    (150) ملیار دینار بۆ كرێی كۆمپانیاكان بۆ خەرجدەكرێت بەپێی وتەی وتەبێژی حكومەتی هەرێمی كوردستان رێككەوتنەكە سەرەتاییەو لێکتێگەیشتنەکە لەبارەی داهاتی نانەوتی و نەوتە و وەک دەستپێک، حکومەتی فیدراڵی مووچەی ئەم چەند مانگەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان دەنێرێت، دوای ئەم لێکتێگەیشتنە، هەردوو حکوومەت دەچنە نێو ڕێککەوتنێکی فراوانترەوە، ئەوەی کراوە ڕێککەوتنێکی سەرەتاییە.   

درەو: ئەمڕۆ ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان كۆدەبێتەوە، پرسی موچەی موچەخۆرانی هەرێم و گفتوگۆكان لەگەڵ بەغداد بۆ رێككەوتن تەوەری سەرەكی كۆبوونەوەكەی ئەمڕۆ دەبێت. گفتوگۆكە لەلاەن ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی و كەمال محەمەد وەزیری سامانەسروشتییەكانەوە بەڕێوە دەبرێت. گفتوگۆ لەسەر پرسی رێككەوتنی نێوان هەولێر و بەغداد دەكرێت كە گەیشتووەتە كوێ، ئەگەر نزیكبن لە رێككەوتن ئەوا لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم بڕیار لەسەر رێككەوتن دەدرێت و لەگەڵ بەغداد رێكدەكەون. ئەگەر لەگەڵ بەغداد رێكنەكەون ئەوا بڕیار دەدەن بەپێی ئەو داهاتەی لەبەردەستدا بڕیاری خەرجكردنی موچە بدەن. بەپێی زانیارییەكان ئەو داهاتەی لەبەردەستی حكومەتی هەرێمی كوردستاندایە لە نێوان (400 – 450) ملیار دینارە كە بەشی لە (50%)ی موچە دەكات. دوو پێشنیاز گفتوگۆی لەسەر دەكرێت بۆ دابەشكردنی موچە: -    دابەشكردنی موچە بە لێبڕین كە رێژەكەی هێندە زۆرە رەنگە نەتوانن بڕیاری لەسەر بدەن كە لە نێوان (50% - 60%) لێبڕین دەبێت -    پێشنیازی دووەم، ئەو پارەیەی لەبەردەستدایە وەكو (مینحە) دابەش بكرێت بەپێی پارەیە بەچەند بەشێك (500) هەزار دینار، (400) هەزار دینار، (250) هەزار دینار، بەو شێوەیە دابەشبكرێت و ناوی موچەی لێنەنرێت و وەكو مینحە دابەش بكرێت.  ماوەی زیاتر لە (75) رۆژە موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان موچەیان وەرنەگرتووە، بۆ موچەی مانگێك (998) ملیار دینار پێویستە، موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان (75) رۆژ واتا دوو مانگ و نیوە موچەیان وەرنەگرتووە، مانگانە بڕی پێویست بۆ موچە (998) ملیار دینارە كۆی گشتی ئەو (75) رۆژە دەكاتە ( 2 ترلیۆن و 495 ملیار) دینار، واتا ئەگەر موچەخۆرێك مانگانە (ملیۆنێك) دینار موچەكەی بێت ئەوا بۆ ئەو (75) رۆژە بڕی ( 2 ملیۆن و 500 هەزار) دینار موچەی لای حكومەتە. بەئەژماركردنی راپۆرتی وەزارەتی دارایی عێراق و هەردوو دیوانی چاودێری دارایی هەرێم و بەغداد بۆ چوارمانگی 2025 ، داهاتی (75) رۆژی ناوخۆی هەرێم (730) ملیار دینار و داهاتی نەوت (980) ملیار و پارەی هاوپەیمانانیش (50) ملیار دینار بووە، بەڵام كۆی خەرجییەكانی حكومەتی هەرێم لە (75) رۆژدا بەبێ موچە تەنیا (395) ملیار دیناربووە. راپۆرتی پەیوەندیدار  

شیكاری: درەو هەولێر و بەغداد نزیكن لە رێككەوتن لەسەر نەوت و داهاتی ناوخۆ ، ئەگەر حكومەتی هەرێم و عێراق رێكبكەون لەسەر نەوت و داهاتی ناوخۆ، حكومەتی هەرێم مانگانە (900) ملیار دیناری دەستدەكەوێت، بەغداد بە نەوت و داهاتی ناوخۆی هەرێم (520) ملیار دیناری دەستدەكەوێت. ئەو نەوتەی هەرێم دەیەوێت رادەستی عێراقی بكات (217) هەزار بەرمیلی رۆژانەیە، ئەگەر لەناوخۆی هەرێم بیفرۆشێت بەرمیلی بە (33) دۆلار، داهاتەكەی مانگانە دەكاتە (290) ملیار دینار، بەڵام ئەگەر لە رێگای سۆمۆوە بیفرۆشێت بەرمیلی بە (65) دۆلار ئەوا داهاتی مانگانەی دەكاتە (560) ملیار دینار. فرۆشتنی نەوتی هەرێم لە ئێستادا داهات و فرۆشی نەوتی هەرێمی كوردستان بەپێی رەشنوسی ڕێککەوتنەكەی هەرێمی كوردستان بەرهەمی ئێستا رۆژانە (282 هەزار) بەرمیل نەوتە، هەرێم داوا دەكات لەو ژمارەیە (65 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا بۆ بەکارهێنانی ناوخۆیی بێت. لە ئێستادا بەپێی راگەیەندراوی رەسمی نەوتی هەرێم بە (33) دۆلار دەفرۆشرێت، بەو پێیە؛ -    رۆژانە (282 هەزار) بەرمیلی بە (33) دۆلار دەكاتە: (9 ملیۆن و 306 هەزار) دۆلار. -    مانگانە (8 ملیۆن و 460 هەزار) بەرمیلی بە (33) دۆلار دەكاتە: (279 ملیۆن و 180 هەزار) دۆلار. ئەگەر هەر ئەو نەوتە لەرێگای سۆمۆوە بفرۆشرێت -    رۆژانە (282 هەزار) بەرمیلی بە (65) دۆلار دەكاتە: (18 ملیۆن و 330 هەزار) دۆلار. -    مانگانە (8 ملیۆن و 460 هەزار) بەرمیلی بە (65) دۆلار دەكاتە: (549 ملیۆن و 900 هەزار) دۆلار بەپێی رەشنوسی ڕێککەوتنەكەی هەرێمی كوردستان، رۆژانە لەو (282 هەزار) بەرمیل نەوتە، (65 هەزار) بەرمیل نەوتی بۆ ناوخۆ پێویستە، (217 هەزار) بەرمیل نەوتی لە رێگای سۆمۆوە بفرۆشرێت بۆ هەر بەرمیلیك (16) دۆلار دەردرێت بە كۆمپانیاكان. داهاتی كۆمپانیاكان داهاتی كۆمپانیاكان (16) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك: -    رۆژانە (217 هەزار) بەرمیلی بە (16) دۆلار دەكاتە: (3 ملیۆن و 472 هەزار) دۆلار. -    مانگانە (6 ملیۆن و 510 هەزار) بەرمیلی بە (16) دۆلار دەكاتە: (104 ملیۆن و 160 هەزار) دۆلار داهاتی نەوتی هەرێم دوای لێدەرکردنی پێداویستی ناوخۆ داهاتی  (217) هەزار بەرمیل نەوت ئەگەر لە رێگای سۆمۆوە بفرۆشرێت و بەرمیلی بە (65) دۆلار بدرێت: -    رۆژانە (217 هەزار) بەرمیلی بە (65) دۆلار دەكاتە: (14 ملیۆن و 105 هەزار) دۆلار. -    مانگانە (6 ملیۆن و 510 هەزار) بەرمیلی بە (65) دۆلار دەكاتە: (423 ملیۆن و 150 هەزار) دۆلار. داهاتی لەبەرهەمی نەوتی هەرێم بۆعێراق كۆی ئەو داهاتەی كە لەبەرهەمی نەوتی هەرێم دەستی عێراق دەكەوێت: -    مانگانە (423 ملیۆن و 150 هەزار) دۆلار واتا ( 560 ملیار) دینار -    بڕی ئەو پارەیەی عێراق دەیدات بۆ حەقی كۆمپانیاكان: (104 ملیۆن و 160 هەزار) دۆلار واتا (140 ملیار) دینار -    واتا بەغداد (560 میار) دیناری دەست دەكەوێت لە نەوتی هەرێم، (140 ملیار) دیناری دەداتە خەرجی كۆمپانیاكان دەمێنێتەوە: (420 ملیار) دینار لە نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ عێراق. لەبەرامبەردا بڕی (ترلیۆنێك) دینار دەداتە هەرێمی كوردستان و (100 ملیار) دیناریشی لە داهاتی ناوخۆ لێوەردەگرێت واتا (900 ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان دەمێنێتەوە. -    عێراق بڕی (420 ملیار) دیناری نەوت و (100 ملیار) دیناری ناوخۆ دەكاتە: (520 ملیار) دیناری لە هەرێم دەستدەكەوێت. -    هەرێمی كوردستان بڕی (900 ملیار) دینارو چارەسەری كێشەی كۆمپانیاكان و موچەی موچەخۆرانی لەكۆڵ دەبێتەوە.

(درەو): محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ رۆژنامەی (شەرقولئەوسەت) باس لە پەیوەندی نێوان خۆی و بارزانی دەكات و لەبارەی كێشەی موچەو نەوتەوە قسە دەكات، رەتیدەكاتەوە هەوڵی لێدان لە قەوارەی هەرێم هەبێت؛ بۆ ئەمەش بەڵگە بەوە دەهێنێتەوە كە بەغداد بودجەی سازدانی دواین هەڵبژاردنی لە كوردستان دابین كردووە. دەقی ئەو بەشەی چاوپێكەوتنەكەی كە پەیوەندی بە كوردەوە هەیە لە خوارەوە بخوێنەرەوە.  + شەرقولئەوسەت: بەغدا تۆمەتبار دەکرێت بەوەی هەوڵی برسیکردنی هەرێمی کوردستان دەدات... وەڵامی ئێوە چییە؟ - سودانی: ئەو تۆمەتە هیچ هۆكارو پاڵپشتییەكی یاسایی و دەستوریی نییە، رۆڵەكانی كوردستان بەشێكن لە گەلەكەمان و ئەم حكومەتە سورە لەسەر جێبەجێكردنی پابەندییە ئەخلاقی و دەستورییەكانی، هەروەها جێبەجێكردنی ئەو رێككەوتنە سیاسییەی كە چارەسەری كێشە هەڵپەسێردراوەكانی لەخۆگرتبوو؛ چارەسەریشمان بۆ دۆزیبووەوە، بەڵام ئێمە باس لە یاسای بودجە دەكەین؛ باس لە بڕیاری دادگای فیدراڵی دەكەین، ئەمانەش بنەمای یاسایی پابەندكەرن كە سەرۆك وەزیران ناتوانێت سەرپێچییان بكات.  ئەوەی لە پەسەندكردنی بودجەو هەمواركردنی بودجەوە رویدا، حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەند نەبوو بە رادەستكردنی تەواوەتی نەوتی بەرهەمهێنراو لەناوخۆی هەرێم بەگوێرەی ئەوەی لە یاساكەدا هاتبوو، كە دادگای فیدراڵیش پشتیوانی كردبوو، هەروەها حكومەتی هەرێم پابەند نەبوو بە رادەستكردنی داهاتە نانەوتییەكان بە خەزێنەی گشتیی، ئەمەش پێشێلكردنی یاساو بڕیاری دادگای فیدراڵییە، بۆیە وەزارەتی دارایی ناتونێت هیچ بڕە پارەیەك تەمویل بكات بەبێ ئەوەی حكومەتی هەرێم پابەند بێت، لە ئەنجامی گەڕانمان بۆ چارەسەر لە ماوەی رابردوودا، پارەمان لە دەرەوەی پشکی تەرخانکراو بەپێی یاسای بودجە خەرجکرد، ئەمەش بەهۆی دەرچوونی یاسای دادگای فیدراڵییەو جیاوازی لێكدانەوەكان لەنێوان پابەندبوون بە خەرجكردنی موچەو پابەندبوون بە پشكی تەرخانكراو لە یاسای بودجە بەراورد بە خەرجی راستەقینە لە بودجەی گشتیدا.  ئەمانە بابەتی یاسایی تەكنیكی روونن، بڕیاری سیاسی نین، بەو بەڵگەیەی كە ئێستا باسەكە لەسەر بڕی ئەو نەوتەیە كە رادەستدەكرێت. + شەرقولئەوسەت: ئایا دەكرێت بوەترێت قەیرانەكە پەیوەندی بە خواستی لایەنە سیاسییەكانی بەغدادەوە نییە بۆ لێدان لە هەرێم؟ سودانی: هەرگیز. هەرێم قەوارەیەكی دەستورییە كە دەوڵەتی عێراقی بە هەموو پێكهاتەو دەسەڵاتەكانییەوە رێزی لێدەگرێت، ئێمە سورن لەسەر سەقامگیری هەرێم، بەو بەڵگەی كە ئێمە هاوكارو پاڵپشت و بەشداربووین لە سازدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی هەرێمی كوردستان كە بەر لە هەشت بۆ نۆ مانگ بەڕێوەچوو. بەداخەوە تائێستا هێزە سیاسییەكانی هەرێم نەیانتوانیوە حكومەت پێكبهێنن، حكومەتی فیدراڵی سوربوو لەسەر ئەوەی پشتیوانی كۆمسیۆن بكات و بودجەی بۆ تەرخان بكات. من خۆم دوای هەڵبژاردن سەردانی هەموو لایەنە سیاسییە براوەكانی هەرێمم كرد، هانمدان بۆ ئەوەی حكومەتی نوێی هەرێم پێكبهێنن و؛ پەرلەمان ئەرك و دەسەڵاتەكانی لەچوارچێوەی دەستوردا جێبەجێ بكات.  هەموو هێزە سیاسییەكان سورن لەسەر سەقامگیریی هەرێم، لەبەرئەوەی بەشێكە لە سەقامگیری عێراق و هیچ دەستوەردانێكی سیاسی لەم بابەتەدا نییە.  + شەرقولئەوسەت: چارەسەری خێرا بۆ پرسی موچە هەیە؟  -    سودانی: لە دانیشتنی رۆژی سێ شەممەی رابردووی ئەنجومەنی وەزیراندا بە وردی باس لەو بابەتە كرا، ئەو كارنامەی كە وەزارەتە فیدراڵییەكان و ئەو كارنامەی كە حكومەتی هەرێم پێشكەشیان كردبوو گفتوگۆیان لەبارەوە كرا، لیژنەیەكمان بە سەرۆكایەتی جێگری سەرۆك وەزیران (وەزیری ئاوەدانكردنەوە)و ئەندامێتیی پێنج وەزیر پێكهێنا بۆ ئەوەی بتوانن كۆدەنگییەك لەنێوان هەردوو كارنامەكەدا بدۆزنەوە بەو جۆرەی لەگەڵ دەستورو یاساو بڕیاری دادگای فیدراڵیدا بگونجێت، پاشان راسپاردەكانیان پێشكەشی ئەنجومەنی وەزیران بكەن بەمەبەستی پەسەندكردنی ئەمەش دوای دڵنیابوون لە پابەندبوونی فەرمی لەلایەن حكومەتی هەرێم بە كرۆكی ئەو كارنامەیەوە. + شەرقولئەوسەت: ئایا پەیوەندیت لەگەڵ سەرۆك مەسعود بارزانی تێكچووە یاخود تێگەیشتنی من هەڵەیە؟  -    سودانی: بەدڵنیاییەوە هەڵەیە... سەرۆك مەسعود بارزانی كەسایەتییەكی بەڕێزی نیشتمانییەو ئەوپەڕی رێزو پێزانینمان بۆی هەیە. پەیوەندییەكی باش لەنێوانماندا هەبوو بە درێژایی ماوەی رابردوو، باوەڕم بە شەراكەت هەیە لەگەڵیدا لە بەڕێوەبردنی دۆخی سیاسی. وەكو ئاماژەم پێدا جیاوازی یاخود ناكۆكی ئەمدواییە یاسایی تەكنیكییە نەك سیاسی، ئەویش باش دەزانێت ئێمە سورین لەسەر بەرژەوەندی رۆڵەكانی گەلەكەمان، چ لە هەرێمی كوردستان یان پارێزگاكانی تر. بەڵام بەدڵنیایی ئێمە دەسەڵاتی رەهامان نییە بۆ ئەوەی سەرپێچی دەستورو یاسا بكەین. ئێمە سامانی گشتی هەموو عێراقییەكانمان پێسپێردراوەو ئەركمانە بەبێ جیاكاریی دادپەروەریی و یەكسانیی بەدیبهێنین. + شەرقولئەوسەت: بۆچی یاسای نەوت و غاز پەسەند نەكراوە ؟ -    سودانی: بەشێک بوو لە بەرنامەی حکومەت. دەستمان کرد بە پێکهێنانی لیژنەیەکی تەکنیکی لەنێوان وەزارەتی نەوتی فیدراڵی و وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە حکومەتی هەرێمی کوردستان، لەگەڵ لیژنەیەکی سیاسی. دوو سێ کۆبوونەوەمان ئەنجامداو هەرێم ناردنی وەفدی راگرت، سەرەڕای داواکارییەکانمان بۆ تەواوكردنی رەشنوسی ئەم پرۆژەیە؛ چونکە ئێمە پێمانوایە ئەم ماوەیە گونجاوە، وە بەشێکی جەوهەری و بنەڕەتییە لە چارەسەرکردنی کێشەی نەوت و گرێبەستەکانی و دەسەڵاتەکانی هەرێم و پارێزگاکان.  

(درەو): وەزارەتی نەوتی عێراق چاوەڕێی رونكردنەوەی حكومەتی هەرێم دەكات لەبارەی بڕی نەوت بۆ پێداویستی ناوخۆی هەرێم، لیژنەكەی حكومەتیش سبەینێ راپۆرتی خۆی دەخوێنێتەوە. ئەمڕۆ حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی فیدراڵ چووە بەردەم لیژنەی نەوت و غازی پەرلەمانی عێراق. بەپێی زانیارییەكان، لەم كۆبوونەوەیەدا كە تایبەت بووە بە پرسی تێكەڵكردنی نەوت عێراق لەگەڵ نەوتی ئێران و تۆمەتەكانی تایبەت بە قاچاخچێتیی، وەزیری نەوت لەبارەی كێشەی نەوت لەگەڵ هەرێمی كوردستان ئاماژەی بەوەكردووە" چاوەڕێی نوسراوی حكومەتی هەرێم دەكەن لەبارەی ئەوەی بۆچی بۆ بەكارهێنانی ناوخۆ، لەبری  46 هەزار بەرمیل نەوت داوای 65 هەزار بەرمی دەكەن، بۆ ئەوەی لەبەرەنجامی رونكردنەوەی حكومەتی هەرێمەوە بتوانن رێگەچارەیەك بۆ كێشەی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم بدۆزنەوە".  وەزیری نەوتی عێراق سەرەتای ئەم هەفتەیە ئاشكرایكرد، لەبارەی پرسی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستانەوە لەرێگەی بۆری عێراق- توركیا كە لە 25ی ئازاری 2023وە راوەستاوە، لەگەڵ حكومەتی هەرێم لەسەر زۆربەی بابەتەكان گەیشتونەتە رێككەوتن و تەنیا بڕی نەوت بۆ بەكارهێنانی ناوخۆیی هەرێم كێشەی لەسەرە. هاوكات؛ سەرچاوەكان لەناو حكومەتی هەرێمەوە باسلەوە دەكەن، لە كۆبوونەوەی سبەینێی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراقدا، ئەو لیژنە وزارییەی كە هەفتەی رابردوو لەبارەی پرسی موچەو هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم دروستكرا، راپۆرتی خۆیان دەخەنە بەردەم ئەنجومەنی وەزیران.  لەسەر بنەمای راپۆرتەكە، ئەنجومەنی وەزیران تەماشای پێشنیارو چاارەسەرەكان دەكات بەمەبەستی گەیشتن بە رەشنوسێكی كۆتایی رێككەوتن لەنێوان هەردوو حكومەتی بەغدادو هەرێم، بەمەبەستی ناردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم كە 75 رۆژە دواكەوتووە، هاوكات لەگەڵ رادەستكردنی نەوت بە كۆمپانیا بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە. 

  درەو:  موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان (75) رۆژ واتا دوو مانگ و نیوە موچەیان وەرنەگرتووە، مانگانە بڕی پێویست بۆ موچە (998) ملیار دینارە كۆی گشتی ئەو (75) رۆژە دەكاتە ( 2 ترلیۆن و 495 ملیار) دینار، واتا ئەگەر موچەخۆرێك مانگانە (ملیۆنێك) دینار موچەكەی بێت ئەوا بۆ ئەو (75) رۆژە بڕی ( 2 ملیۆن و 500 هەزار) دینار موچەی لای حكومەتە. بەئەژماركردنی راپۆرتی وەزارەتی دارایی عێراق و هەردوو دیوانی چاودێری دارایی هەرێم و بەغداد بۆ چوارمانگی 2025 ، داهاتی (75) رۆژی ناوخۆی هەرێم (730) ملیار دینار و داهاتی نەوت (980) ملیار و پارەی هاوپەیمانانیش (50) ملیار دینار بووە، بەڵام كۆی خەرجییەكانی حكومەتی هەرێم لە (75) رۆژدا بەبێ موچە تەنیا (395) ملیار دیناربووە. راپۆرتێكی ژمارەیی لەو بارەیەوە داهاتی ناوخۆ هەرێمی كوردستان لە چوار سەرچاوەوە داهاتی دەست دەكەوێت: -    پارەی بەغداد -    داهاتی ناوخۆ -    داهاتی نەوتی  -    پارەی هاوپەیمانان یەكەم/ پارەی بەغداد دوایین مانگ لە ساڵی 2025 دا كە بڕی پارە لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بۆ هەرێمی كوردستانی ناردووە خەرجی موچەی مانگی نیسانی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان بووە: -    بۆ موچەی مانگی چوار: بڕی (954،514،000،000)دینار  لە 13/5/2025 -    بۆ موچەی مانگی سێ: بڕی (954،880،467،779)  دینار  لە 26/3/2025 -    بۆ موچەی مانگی دوو: بڕی (957،925،880،078)  دینار  لە 12/3/2025 -    بۆ موچەی مانگی یەك: بڕی (958,012,332,759)  دینار  لە 4/2/2025 وەزارەتی دارایی عێراق بە راگەیەندراوی فەرمی دەڵێت بۆ چوار مانگەكەی (2025) بڕی ( 4،117،485،644،441) ترلیۆن دیناری ناردووە بۆ هەرێمی كوردستان، بەڵام بەشێكی قەرزی تی ئای و باجی موچەی لێبڕیوە. دووەم/ داهاتی نانەوتی  داهاتی نانەوتی هەرێمی كوردستان بە گوێرەی راپۆرتی وەزارەتی دارایی عێراق پشت بەست بە راپۆرتی چاودێری دارایی عێراق و هەرێم بۆ چوار مانگی 2025 واتا لە مانگانەكانی (1،2،3،4) دەكاتە (1،166،125،957،730) ملیار دینار واتا مانگانە دەكاتە (292) ملیار دینار، هەرچەندە بەپێی راپۆرت و راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی فەرمی حكومەتی هەرێم  داهاتی ناوخۆ مانگانە (320) ملیار دینار، كە نزیكەی (65) ملیار دیناری بۆ مەقاسەو چەكە. كۆی داهاتی ناوخۆ بۆ شەش مانگ دەكاتە ( ترلیۆنێك و 752 ملیار) دینار داهاتی ناوخۆی شەش مانگی رابردووەو ( 730) ملیار دینار. ئەو پارەیەی حكومەتی هەرێمی كوردستان وەك داهاتی نانەوتی رادەستی بەغداد كراوە بەپێی راپۆرتی وەزارەتی دارایی عێراق بڕی (199،346،211،877) ملیار دینار، بۆ چوار مانگی 2025، كە مانگانە دەكاتە (49) ملیار دینار. كە دەكاتە (17%)ی كۆی داهاتی نانەوتی كە بەغداد داوای  (50%) دەكات. سێیەم/ داهاتی نەوتی بەپێی وتەی وەزیرەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان سفرە، بەڵام بەپێی راپۆرت و بەدواداچوونەكان هەرێمی كوردستان مانگی ئایار رۆژانە (299 هەزارو 705) بەرمیل نەوت بەرهەمهێندراوە لە كێڵگە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان و بە تێكڕا بەرمیلی بە (33) دۆلار فرۆشراوە، كۆی داهاتی مانگێك دەكاتە (297 ملیۆن) دۆلار بووە بە نزیكەی (400 ملیار) دینار. بەپێی راپۆرتی وەزارەتی دارایی عێراق لە چوارمانگی یەكەمی 2025 هەرێمی كوردستان بەبەهای (1،568،810،130،000) ملیار دینار نەوتی فرۆشتووە كە مانگانە دەكاتە (392) ملیار دینار دەكات، (بەڵام ئەمە بەشێكی بۆ كۆمپانیا و پاڵاوگەكانە). ئەگەر بەپێی راپۆرتەكەی وەزارەتی دارایی عێراق بێت مانگانە (392) ملیار دینار داهاتی نەوتە ئەوا بۆ شەش مانگی ئەمساڵ دەكاتە ( 2 ترلیۆن و 352 ملیار) دینارو بۆ (75) رۆژ داهاتی نەوت دەكاتە (980) ملیار دینار، كە بەشێكی بۆ كۆمپانیاو خەرجییەكانیەتی.  چوارەم/ پارەی هاوپەیمانان مانگانە هاوپەیمانان (20) ملیار دینار پارە وەك مینحە دەدەنە لیوا هاوبەشەكانی وەزارەتی پێشمەرگەو لە شەش مانگی رابردوو كۆی پارەكە دەكاتە (120) ملیار دینار.    بەپێی ئەو لێكدانەوانەی سەرەوە بێت كە پشت بەستە بە راپۆرتەكانی وەزارەتی دارایی عێراق و هەردوو دیوانی چاودێری دارایی عێراق و هەرێم: -    كۆی داهاتی شەش مانگی رابردوو ناوخۆی هەرێمی كوردستان : ( ترلیۆنێك و 752 ملیار) دینار. -    كۆی داهاتی شەش مانگی رابردوو نەوتی هەرێمی كوردستان : ( 2 ترلیۆن و 352 ملیار) دینار. -    كۆی پارەی شەش مانگی هاوكاری هاوپەیمانان: (120) ملیار دینار -    كۆی پارەی چوار مانگی پارەی بەغداد بۆ هەرێم: (4 ترلیۆن و 117 ملیار) دینار كۆی پارەی بەردەستی حكومەتی هەرێم واتا كۆی ئەو پارانەی لەبەردەستی هەرێمی كوردستاندا بووە لە شەش مانگی یەكەمی 2025دا: -    كۆی داهاتەكانی بەردەستی حكومەتی هەرێم: (8 ترلیۆن و 342 ملیار) دینار . -    كۆی خەرجی موچە لە شە مانگی رابردوو: (4 ترلیۆن و 117 ملیار) دینار. -    كۆی پارەی ماوە بەپێی راپۆرتەكانی وەزارەتی دارایی عێراق: (4 ترلیۆن و 225 ملیار) دینار. كۆی داهاتی (75) رۆژی هەرێم -    پارەی بەغداد: سفر -    داهاتی ناوخۆ: (730) ملیار دینار -    داهاتی نەوت: (980) ملیار دینار -    پارەی هاوپەیمانان: (50) ملیار دینار كۆی پارەی بەردەستی حكومەتی هەرێم بۆ (75) رۆژ: (ترلیۆنێك و 760 ملیار) دینار كۆی خەرجییەكانی حكومەتی هەرێم جگە لە موچە مانگانە: -    پێشینەی بەردەوام: 60 ملیار دینار -    كرێی وانەبێژی خوێندنی باڵاو پەروەردە : 24 ملیار دینار -    موچەی فەرمانبەرانی گرێبەست لەدوای 1/7/2024:  2 ملیار و 500 ملیۆن دینار -    زبڵ و خۆڵ و خاشاك : 10 ملیار دینار  -    خواردنی نەخۆشخانەكان و زیندانییان: 7 ملیار دینار -    سوتەمەنی : 8 ملیار دینار -    دەرمان و پێداویستی پزیشكی:7 ملیار دینار  -    كرێی گواستنەوە: 900 ملیۆن دینار -    كرێنی كەل و پەل و مەوادەی تەعقیمی ئاو: 800 ملیۆن دینار -    بەخشین (منح): 4 ملیار دینار  -    خەرجی جۆراوجۆر چاككردنەوەی كەل و پەلەكان: 30 ملیارو 800 ملیۆن دینار كۆی گشتی : (158) میار دینار كۆی خەرجییەكانی بۆ (75) رۆژ: (395) ملیار دینار  كۆی داهاتی نەوت و نانەوتی (75) رۆژ: (ترلیۆنێك و 760 ملیار) دینار كۆی خەرجی (75) رۆژ: (395) ملیار دینار كۆی خەرجی موچە بۆ مانگێك: (998) ملیار دینار   راپۆرتە پەیوەندیدارەكان - شێوازی خەرجکردنی موچە لە هەرێمی کوردستان  -پرسی موچەو داهاتەکانی حکومەتی هەرێم دوای راگرتنی نەوت - بەرهەم و داهاتی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان - هەرێم چەندی لای بەغدایە، بەغداد چەندی لای هەرێمە - كۆی داهاتەكانی بەردەستی حكومەتی هەرێم لە (2023-2024) - لە سێ ساڵدا عێراق (12.5) ملیار دۆلاری بۆ هەرێم ناردووە - داهاتی نەوتی و نانەوتی هەرێم لەسێ ساڵدا (20 ترلیۆن) دینار بووە

درەو: ئەمڕۆ پارتی و یەكێتی لە پیرمام كۆدەبنەوەو سەرۆك و جێگرو بەرپرسە باڵاكانیان بەشدارن لە پارتی دیموكراتی كوردستان: -    مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان -    نێچیرڤان بارزانی  جێگری سەرۆكی پارتی -    مەسرور بارزانی  جێگری سەرۆكی پارتی  -    فازڵ میرانی بەرپرسی دەستەی كارگێری پارتی -    هۆشیار زێباری ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی -    مەحمود محەمەد  وتەبێژی مەكتەبی سیاسی پارتی لە یەكێتی نیشتمانی كوردستان -    بافڵ تاڵەبانی  سەرۆكی یەكێتی  -    رەفعەت عەبدوڵا جێگری سەرۆكی یەكێتی -    قوباد تاڵەبانی ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتی   -    دەرباز كۆسرەت رەسوڵ ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتی -    خەسرەو گوڵ محەمەد ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتی  -    نزار ئامێدی ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتی   

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) هەموو پەیوەندییەکی سیاسیی لەنێوان دوو دەوڵەت، یان دوو یەکەی سیاسیدا، دووجۆر لە دەسەڵات ئاراستەی دەکات. یەکەمیان پێدەگوترێت «دەسەڵاتی رەق»، دووهەمیشیان « دەسەڵاتی نەرم». پرسیارەکە ئەوەیە ئایا حوکمڕانانی هەرێم هیچ یەکێک لەم دوو جۆرە دەسەڵاتەیان لە پەیوەندییاندا بە بەغداوە هەیە یاخود نیانە و ئەوان ململانێیەک دەکەن کە جگە لە هەڕەشەی زارەکیی بەتاڵ هیچ بنەمایەکی تری نییە؟  بەلام کاتێک باس لە دەسەڵات دەکەین، باسی چ شتێک و کام دیاردە دەکەین، چۆن دەسەڵات پێناسە بکەین؟ دەسەڵات پەیوەندیی بە تواناوە هەیە، توانای ئەوەی بتوانیت کاریگەریی لەسەر ئەوانیتر بەجێبهێڵیت بۆئەوەی ئەو شتانە ئەنجامبدەن، کە تۆ دەتەوێت و دەخوازیت ئەنجامیبدەن، یان دەرنجامی کارەکەیان ئەوەبێت کە تۆ دەخوازیت و دەتەوێت. بە کورتییەکەی دەسەڵات مانای توانای کاریگەریی بەجێهێشتن لەسەر لەوانیتر بەو شێوەیەی کە تۆ دەخوازیت و دەتەوێت. لە دۆخی هەرێم و بەغدادا دەسەڵاتی هەرێم مانای توانای هەرێم لەوەدا بتوانێت کاریگەریی لەسەر بەغداد بەجەبهێڵێت وابکات بەغداد بە جۆرێک بڕیارەکانی بدات، لەگەڵ خواست و ویستەکانی هەرێمدا یەکبگرێتەوە.   وەک وتمان دەسەڵات دوو جۆری هەیە، «دەسەڵاتی رەق» و «دەسەڵاتی نەرم». هەرچی «دەسەڵاتی رەق»ە هێما بۆ ئەو جۆرانە لە دەسەڵات دەکات، کە لایەنێک وەک هێزێکی رەق هەەیەتی، لەوانەش بۆنموونە، «دەسەڵاتی سەربازیی» کە زۆرجار دەتوانێت فشاری گەورە دروستبکات و رۆڵی یەکلاکەرەوەش لە بەلاداخستنی ناکۆکیی و قەیرانەکاندا بگێڕێت. بۆ نموونە، لە ڕێگای دەسەڵات و هێزی سەربازییەوە بەرامبەرەکەت ناچاربکەیت ئەو شتانە بکات کە تۆ دەخوازییت بکرێن. «دەسەلاتی ئابوریی»ش دەچێەتەوە ناو بواری «دەسەڵاتتی رەق»ەوە. ئابوریش دەتوانیت کاریگەری گەورە لەسەر بەرامبەر بەجێبهێڵێت، جا یان لەڕێگای کڕینی وەلائی بەرامبەرەکەوە، تا ئەو شوێنەی بیکەیتە پاشخانی ئابووری خۆت و وایلێبکرێت نەتوانێت دەست لە پشتبەستن بەو ئابورییە هەڵبگرێت. یاخود لە ڕێگای گەمارۆدان و بایکۆتی ئابورییەوە فشاری راستەوخۆ لەسەر بەرامبەر دابنرێت. «دەسەڵاتی دیپلۆماسیی»ش دەتوانێت وەک «دەسەڵاتی رەق» ئامادەبێت و کاربکات. بایکۆتی دیپلۆماسی، بۆ نموونە، دەتوانێت ئامرازێکی گرنگ و راستەوخۆی دانانی کاریگەریی و فشاربێت لەسەر هێزی بەرامبەر.  بە بۆچونی من لە پەیوەندیدا بە هەرێمەوە، هەرێم خاوەنی هیچ یەکێک لەم «دەسەڵاتە رەق»انە نییە لە پەیوەندیدا بە بەغداوە، کەچی بەپێچەوانەوە بەغدا خاوەنی هەر سێ جۆرەکەی دەسەڵاتی رەقە لە پەیوەندیدا بە هەرێمەوە. هەرچی «دەسەڵاتی نەرم»ە هێما بۆ شێوازێکی تری دەسەڵات دەکات جیاواز لە «دەسەلاتی رەق». «دەسەڵاتی نەرم» بریتییە لە هێز و توانای ئەو بەها و نرخە سیاسیی و ئەخلاقیی و کولتورییانەی لەناو مۆدێلی دەسەڵات و شێوازی حوکمڕانییەوە سەرچاوە دەگرێت و بڵاودەبێتەەوە. ئیشکردنی ئەو بەها و نرخ و مۆدێلە حوکمڕانییە وەک ئایدیالێک، کە شوێنی رێز و پێزانین و نرخ بۆدانان بێت. کولتوری ئەو مۆدیلەی حوکمرانییە، سیاسەتەکانی، هەلسوکەوتەکانی، ئەو بەهایانەی کە دروستیکردون و کاریان پێدەکات، خاوەنی قورسایی و نرخی تایبەتبن و جۆرێک لە ڕێزبۆدانان و بەرزنرخاندن بسەپێنن. ئەم شتانە دەتوانن تا ئەو شوێنە بڕۆن  بەرامبەر نەتوانێت پەلاماری ئەو مۆدێلە ئینسنایی و ئەخلاقیی و  فەرهەنگییە بدات کە دروستکراوە. «دەسەڵاتی نەرم» پەیوەندیی بە توانای کاریگەری دانان لەسەر کەسانی ترەوە هەیە تا ئاستی داڕشتنی حەز و ڕەفتارەکانیان. دروستکردنی ئەم کاریگەریەش لە ڕێگای هێزی سەربازیی و ئابوریی و دیبلۆماسییەوە نا، بەڵکو لە ڕێگەی سەرنج ڕاکێشان و ئیعجابەوە. لەوانەش بوونی بەهاکانی سیستمێکی دیموکراسی، رێزگرتنی مافەکانی مرۆڤ، سەروەری یاسا، سەربەخۆیی دەزگاکان، ئازادیی رادەربڕین و ویژدان، هتد.. ئەم جۆرە بەهایانە دەتوانن وەک سەرچاوەی بوونی شەرعییەت و وەک بەهای قابیلی ستایشکردن و سەرنج ڕاکێشان، ببینرێن و سەیربکرێن. بەکورتیی، هێزی نەرم بریتیە لە توانای بردنەوەی دڵ و دەروونی ئەوانیتر.  بێگومان باشترین شتێک دەسەڵاتێکی سیاسیی بتوانێت ئەنجامیبدات، بەکارهێنانی هەردوو شێوازەکەی دەسەڵاتە بەیەکەوە و بەهێزکردنی ئەمیانە بەویتریان.  بەڵام، لەم ئاستەشدا ئایا هەرێم خاوەنی «دەسەڵاتی نەرم»ە لە بەرامبەر بەغدادا؟ بەبۆچونی من هەرێم خاوەنی ئەم «دەسەڵاتە نەرم»ەش نییە و ئەوەی دروستکراوە هەڵگری هیچ یەکێک لەو بەها پۆزەتیڤانە نییە، کە توانای بردنەوەی دڵ و دەرونی کەسانیتری هەبێت. بە کورتییەکەی، هەرێم لە پەیوەندیدا بە بەغداوە خاوەنی هیچ فۆرمێک لە فۆرمەکانی «دەسەڵات رەق» و «دسەڵاتی نەرم» نییە. واتە نەهێزە سەربازییەکەی و نەهێزە ئابورییەکەی و نە هێزە دیبلۆماسییەکەی توانای دانانی فشاری راستەقینەیان لەسەر عێراق وەک دەوڵەت نییە. نە هێزە نەرمەکەشی هێزێکە بتوانێت رێز و ئیعجاب بەسەر بەغدا، یان بەسەر هەرشوێنێکی دیکەدا، بەسەپێنێت.  هێزە سەربازییەکەی هەرێم تەنها  دەرقەتی خەڵکە مەدەنییە بێچەک و نائومێدەکەی ناو هەرێم دێت. دەتوانێت ناڕەزاییە ناوەکییە نارێکخراوەکانی ناو هەرێم سەرکوت بکات. ئەم یان ئەو رۆژنامەنووس و چالاکەوان بفڕێنێت و بزربکات. لە دەرەوەی ئەمانەدا هێزە سەربازییەکەی هەرێم، هێزی دانانی فشار لەسەر هیچ یەکێک لە دەوڵەتانی ناوچەکە نییە. ئابوریی هەرێمیش بە هەمانشێوە ئابورییەک نییە بتوانێت فشار دروستبکات، لانیکەم لەو فۆرمەی ئێستایدا کە بووە بە ئابورییەکی حیزبیی و بنەماڵەیی و لۆژیکی قازانجی حیزب و بنەماڵە ئاراستەی دەکات. ئەوە با باسی دەسەڵات و هێزی دیبلۆماسی هەر نەکەین، کە بەشی هەرەزۆری قۆرخکراوەی نوخبە خێزانییە حوکمرانەکەی هەرێمە. کەچی بە پێچەوانەوە، دەوڵەتی عێراقی توانای بەکارهێنانی هەر سێ فۆرمەکەی «دەسەڵاتی رەق»ی بەرامبەر بە هەرێم و بنەماڵە حوکمڕانەکانی ناو هەرێم هەیە.  هێزی میلەتی ئێمە و هێزی بزاوتە سیاسییەکانی، لە بوونی ئەو دەسەڵاتە رەقانەدا نەبووە. بەڵکو هێزی میلەتی ئێمە هێزی بەرگریکردنی بووە لە پێگەی خۆی وەک «بەکەمینەکراوێکی چەوساوە و بێمافکراو» لەناو کۆمەڵەک دەوڵەتی هار و توندوتیژدا کە هەڵگری توانای پیادەکردنی جینۆسایدن. هێزی میلەتە هێزێکی رەمزیی بووە، کە لە بەگریکردنەوە لە ماف و لە دادپەروەریی و لە رێز و لە کەرامەتی ئینسانییەوە هاتوە. بەم مانایە هێزی میلەتی ئێمە لە فۆرمی «دەسەڵاتی نەرم»دا ئامادەبووە و کاریکردوە. ئەوەی لە دونیای دوای راپەریندا دەسڕدرێتەوە و وێران دەبێت، ئەوەی دەکەوێت و هەنگاو بە هەنگاو و بەشێوەیەکی سیستامتیکی بێنرخ دەبێت، ئەو «دەسەڵاتە نەرم»ەیە کە لە هەناوی «مەسەلەی کورد»ەوە وەک مەسەلەی گەلێکی چەوساوە و بێمافەوە، سەرچاوەی گرتوە.  مۆدێلی حوکمڕانیی قۆرخکراو بۆ بنەماڵەکان، ئەو فۆرمە لە سیاسەتی ناوەکییکە  پڕ لە ناکۆکیی خوێناویی،  ئەو عەقڵەیتی قۆرخکردنی سەرجەمی دەزگا بیرۆکراسییەکان و سەرجەمی پێگەکان، ئینجا ئەو هەموو دزیی و جەردەیی و گەندەڵیی و خراپ بەکارهێنانەی دەسەڵات، ئەو سیاسەتی نائومێدکردنە گەورەیەی دروستکراوە،  ئینجا هێنانەۆێشەوەی ئەو لەشکرە لە ئەمیر و ئەمیرەی گەنج کە خاوەنی تەلەفیزیۆن و رێکخراوە و زانکۆک و ناوەندی تری تایبەت بەخۆیانن، هتد.. هەموو ئەمانە بەشدارن لە بەسفرکردنی «دەسەڵاتی نەرم» لە هەرێمدا. ئەوە با واز  لە تەپینی دۆخی مافەکانی مرۆڤ و دۆخی ئازادییەکان و مەسەلەی دەستگۆڕکێی دەسەڵات و رێزنەگرتنی لانی هەرەکەمی بەها دیموکراسییەکان، بهێنین کە ئەزموونەکایان لەناوەوەڕا بنکۆل و بێنرخ و بێمانا کردوە و بەرلەوەی لەبەرچاوی دنیای دەرەکیدا بشکێت، لەبەرچاوی خەڵکی هەرێمەکە خۆیدا شکاوە.     هەموو ئەمانە وادەکەن ئەو «دەسەڵتە نەرم»ەی کە مەسەلەی کورد، وەک مەسەلەی بەرگریکردنی میلەتێک لە مافە سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و فەرهەنگییە سەرەتایی و سەرەکییەکانی خۆی، هەڵگری بوو،  بەتەواوی وێران ببن و وێنەیەکی تەواو پێچەوانە بەم مەسەلەیە ببەخشن. ئێستا وێنەی هەرێمەکە و حوکمڕان و دەسەڵاتدارە کوردەکانی، هەم لە بەغدا و هەم لە شوێنانی تردا، وێنەی هەرێم و حوکمڕانییەکی تەواو نادیموکراس و خۆسەپێنی کۆمەڵێک بنەماڵەی سیاسییە، کە هێندەی لاساییکردنەوەیەکی کۆمیدییانەی مۆدێلی شێخنشینە نەوتاوییەکانی خەلیجە، هێندە بەرجەستەکەری ئەزموونی میلەتێک نییە زیاد لە سەد ساڵ بۆ بەرگریکردنی لە ماف و ئازادیی و کەرامەت، خەباتی کردبێت . ئەوەی لە دوای راپەڕینەوە هەنگاو بە هەنگاو و وێستگە بە وێستگە دروستدەکرێت، هێما بۆ ئەزموونێکی سیاسیی دەکات کە نرخ و بەهای ئەخلاقیی نەماوە و  ناتوانێت شەڕی بردنەوەی دڵ و دەرونیی هیچ کەسێک بکات، بە زۆرینەی خەڵکی کوردستان خۆشیانەوە.  بۆیە هەڕەشەکردن و خۆگیڤکردنەوە و قۆڵ بادانی بەغداد، یان هەر هێزێکی دیکە لە ناوچەکەدا، جگە لە سەرچڵیی و موغامەرەیەکی ناعەقڵانیی و نابەرپرسیار، جگە لە هەڵچونێکی سایکۆلۆژیی بیمار، شتێکی دیکە نییە. هەموو گرژکردنەوەیەکی پەیوەندیی هەرێم لەگەڵ بەغدادا جگە لە لاوازبوونی زیاتری هەرێم و لەدەستدانی زیاتر و زیاتری مافە دەستورییەکان، هاوکات جگە لە بێنرخکردنێکی گەورەی دەسەڵاتی نەرمی «مەسەلەی کورد» وەک مەسەلەی میلەتێکی چەوساوە، شتێکی دیکەی لێ سەوز نابێت. ئەوەیش کە لەم دۆخەدا زیانی بەردەکەوێت و لەپێش هەمووانە دەپێکرێت، دانیشتوانی خودی هەرێمەکە خۆیانن، نەک بنەماڵە سوڵتانییە حومکڕانەکان. پرسی رادەستکردنی داهاتی نەوتی و نانەوتی هەرێم و دۆسییەی مووچەی فەرمانبەرانی و تەوتینكردنیان شتگەلێک نییە بە دەستڕاوەشاندن و هەرەشەی بێبنەما و خەونی سوڵتانیانە چارەسەربکرێت. دۆخی خراپی خەڵکی کوردستان بەتەنها ئەم یان ئەو سیاسیی لە بەغدا لێی بەرپرسیار نییە، بەڵکو بە پلەی یەکەم ئەو لۆژیکە سوڵتانیی و بنەماڵییە لێی بەرپرسیارە کە هەموو جومگەکانی حوکمڕانیکردنی لە هەرێمدا وێران کردوە و هەم شتێکی بەناوی «دەسەڵاتی رەق» و «دەسەلاتی نەرم»ی هەرێمەکەشەوە نەهێشتۆتەوە. گەشەدان بەم دوو فۆرمە گرنگەی دەسەڵات پێویستی بە عەقلانیەتی سیاسیی و شەفافیەت و لانی هەرەکەمی دادپەروەریی کۆمەڵیەتیی و متمانەی هەمەلایەنە هەیە، نەک بە دەستڕاوەشاندن و خۆگیڤکردنەوەی بۆش و بەتاڵ.   

درەو: بڕیارە سبەینێ مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە پیرمام كۆببنەوە، كۆبوونەوەكە بەبەشداری مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان و بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان دەبێت. سەرچاوەیەك لە مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند: بۆ یەكخستنی هەڵوێست و یەكدەنگی سەبارەت بە كێشەكانی نێوان هەولێر و بەغداد و پرسی موچەو نەوت، سبەینێ هەردوو مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە پیرمام كۆدەبنەوە، كۆبوونەوەكە بە ئامادەیی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان و بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان دەبێت. ماوەی (73) رۆژە موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان موچەیان وەرنەگرتووەو هەرموو لیژنەو وەفد و كۆبوونەوەكان لەسەر ئەو پرسانە شكستی هێناوە هەرچەند دوێنێ شەو بارەگای بارزانی لە راگەیەندراوێكدا وتی هەوڵ هەیە بۆ چارەسەر، بەڵام بەپێی زانیارییەكان هەوڵەكان هەوڵی جدی نین بۆ رێككەوتن تەنیا هەوڵ هەیە بۆ ئەوەی موچەیەك رەوانە بكرێت.  

    درەو: (ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانەیە مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت 🔹 ڕێژەی سەوزایی لە هەرێمی کوردستاندا لە (15%)ـەوە بۆ زیاتر لە (20%) بەرزبووەتەوە. 🔹 لە ڕووپێوی ساڵی (2015)، کۆی گشتی ڕووپۆشی سەوزایی لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان (12.44%) بوو. 🔹 ڕێژەی سەوزایی ناو پایتەخت (19.8%)ە بۆ ساڵی (2025)، جیاوازی ڕێژەکە لە ماوەی دە ساڵی ڕابردوودا لە (9.1%)ەوە بۆ (19.8%) هەڵکشاوە. 🔹 بەپێی داتاکانی بەڕێوەبەرایەتیی باخچەکانی سلێمانی، ڕووبەری سەوزایی (12 ملیۆن و 780 هەزار) مەتر دووجایە و بەمەش ڕێژەی سەوزایی (19.6%)ە، بە پێی ڕوپێوی ساڵی (2015) ڕێژەی سەوزایی سلێمانی (9.1%)بووە. 🔹 ڕێژەی سەوزایی سنووری پارێزگای دهۆک (12%)یە، لە کاتێکدا ڕووپێوی ساڵی (2015) ئاماژە بە (27.60%) بە گشتی سنووری پارێزگاکە دەکات. 🔹 لە ساڵی (1980) ژمارەی دانیشتوانی عێراق نزیکەی (14 ملیۆن) کەس بووە و (33 ملیۆن) دارخورمای هەبوو، بەڵام لە ئستادا ژمارەی دانیشتووانی عێراق گەیشتووەتە (46 ملیۆن) کەس و تا ساڵی (2018) ژمارەی دارخورماکان لە عێراقدا دابەزیون بۆ (16 ملیۆن). 🔹 لە مانگی ئابی ساڵی (2023) وەزارەتی کشتوکاڵی عێراق ئاشکرای کرد کە وڵاتەکەی زیاتر لە (82 هەزار) دۆنم زەوی کشتوکاڵی لەدەستداوە. 🔹 لە پێش ساڵی (2003) عێراق هیچ کات ڕێژەیی سەوزایی (40%) کەمتر نەبووە بەڵام لە ئێستادا دابەزینی بەرچاوی بە خۆوە بینیوەو گەیشتووە بە (15%).   سەرەتا داتاکانی تایبەت بە ڕێژەی سەوزایی لەسەر ئاستی وڵات بە گشتی و پارێزگاکانی ناوەڕاست و خواری  عێراق، بەهەرێمی کوردستانیشەوە، وەکو پێویست لەبەر دەست نین، ئەوەی هەیە زانیاری کەم و کورتن و ئەوەشی بەردەستبێت زۆرجار ئامار و ڕووپێوی نوێ نیە، بۆیە بە ناچاری پشت بە ئامار و ڕووپێوییە کۆنەکان دەبەسترێت. ئەگەرچی هەرێمی کوردستان بەراورد بە شارەکانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق لە ڕووی ڕێژەی سەوزاییەوە دۆخی باشترە، هەر چەندە ئەو ئامارە فەرمییانەی ئەوە دەسەلمێنن بۆ (10)ساڵ پێش ئێستا دەگەڕێنەوە. بەشی زۆری هۆکارەی کەمی ڕێژەی سەوزایی ئەوەیە، ئەم وڵاتە تووشی کێشەی ژینگەییەکانی وەک وشکەساڵی، بیابانبوون، و کەمی سەرچاوەکان بووەتەوە، بەڵام بەپێی زانیارییە گشتییەکان و لێکۆڵینەوەکانی پێشوو، دەتوانین هەندێک زانیاری سەرەتایی لەم شیکارییەدا پێشکەش بکەین. ڕێژەی سەوزایی گشتی لە هەرێمی کوردستان بەپێی ڕوپێوییەک کە لەلایەن وەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوە ئاوییەکانی هەرێمی کوردستانەوە ئەنجام دراوەو مێژووەکەی بۆ ساڵی (2015) دەگەرێتەوە، بەگشتی ڕێژەی سەوزاییی لە هەرێمی کوردستان نزیک بۆتەوە لە (12%)یە. ڕوپێوییەکە پارێزگاکان و قەزا و ئیدارە سەربەخۆکانی بەم شێوەیە دیاری کردووە. ڕووبـەری ڕووپـۆشی سـەوزایی پارێزگای هەولێر (هەزار و 359 و پۆینت 75) کیلۆمەتر دووجایە، لە کاتێکدا و ڕووبـەری گشـتی پارێزگاكە (15 هەزار و 38 و پۆینت 93) کیلۆمەتر دووجایە، واتە: ڕێـژەی ڕووپـۆشی سـەوزایی لـە پارێزگای هـەولێر (9.05%).  هاوکات ڕێـژەی ڕووپـۆشی سـەوزایی لـە پارێزگای سـلێمانی (9.1%) كە دەكاتە (هەزار و 426 و پۆینت 24) کیلۆمەتر دووجای لـە كـۆى گشـتی ڕووبـەری پارێزگاكـە كە (15 هەزار و 654 و پۆینت 62) کیلۆمەتر دووجایە. هـەروەها ڕووبـەری ڕووپـۆشی سـەوزایی لـە پارێزگای دهـۆك ڕێژەکەی دەگاتە (27.6%) کە دەکاتە (3 هەزار و 52 پۆینت 6) کیلۆمەتر دووجا لـە كـۆى گشـتی ڕووبـەری پارێزگاكـە كـە (11 هەزارو 66) کیلۆمەتر دووجایە. ڕێـژەى ڕووپـۆشی سـەوزایی لـە پارێزگای هـەڵەبجە (10.04%)ە كـە دەكاتـە (91 پۆینت 28) کیلۆمەتر دووجا لـە كـۆى گشـتی، ڕووبـەری پـارێزگاكە كـە (909 پۆینت 20) کیلۆمەتر دووجایە.  بەڵام ڕێـژەی ڕووپـۆشی سـەوزایی لـە ئیداره‌ی گەرمیان (4.4%) كـە دەكاتە (341 و پۆینت 11) کیلۆمەتر دووجا لـە كـۆى گشـتی ڕووبـەری ئـیداره‌ی گەرمیان كـە ( 7هەزار و 711 پۆینت 05) کیلۆمەتر دووجایە.  چارتی ژمارە (1)     ڕووپۆشی سەوزایی لەسەر ئاستی قەزاکانی هەرێمی کوردستان بە پێی ئەنجامەكانی پڕۆژەی ڕووپێوی ڕووپۆشی سەوزایی بەشی دووەمی ڕووپێوی ساڵی (2015)، کۆی گشتی ڕووپۆشی سەوزایی لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان (12.44%).  بەرزترین ڕێژەی سەوزایی دەكەوێتە قەزای میرگەسوور بە ڕێژەی (21.65%). قەزای پێنجوێن بە ڕێژەی (18.53%). لەكاتێكدا كەمترین ڕێژەی ڕووپۆشی سەوزایی دەكەوێتە قەزای مەخمور بە ڕێژەی (2.49%). هەروەها بەرزترین ڕێژەی ڕووپۆشی سەوزایی لە پڕۆژەی ڕووپێوی پارێزگای دهۆك ساڵی (2014) دەكەوێتە قەزای ئامێدی و نزمترین ڕێژەش دەكەوێتە قەزای بەردەڕەش. (چارتی ژمارە (2)) ڕێژەی سەوزایی لەسەر ئاستی قەزاکان ڕووندەکاتەوە. چارتی ژمارە (2) بەپێی بەدواداچوونەکانمان سەبارەت بە ڕێژەی سەوزایی و ژمارەی باخچە و بلوار و ژمارەی درەختەکان بۆ ساڵی (2024 -2025) بەم شێوەیەی خوارەوەیە. گەشەی ڕێژەی سەوزایی لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر بەپێی ئامارێکی فەرمی بەڕێوەبەرایەتی ئەندازەی پارکەکانی پارێزگای هەولێر، لە ئێستادا بەم شێوەیەیە. -    ڕێژەی سەوزایی ناو پایتەخت (19.8%) کە ئەمە تازەترین ئامارە بۆ ساڵی (2025) واتە جیاوازی ڕێژەکە ئەمەیە لە ماوەی دە ساڵی ڕابردوودا لە (9.1%)ەوە بۆ (19.8%) هەڵکشاوە. -    بەپێی ئاماری هەمان بەڕێوەبەرایەتی، لە ماوەی ساڵانی (2019 - 2025) تەنها لە ناوەندی پارێزگای هەولێر( 522 هەزار و 670) نەمام و (370 هەزار و 862) ڕوێنراون. -    ساڵی (2019)؛ •    چاندنی دار گەشتووە (60 هەزار) دارو دەوەن. •    چاندنی گۆڵ گەیشتووە  بە (80 هەزار) گۆلی جۆراو جۆر •    ڕووبەری چاندنی دار (48 هەزار و 166) مەتر دووجا گۆڕەپانی نوێ و دارستان و دوورگەی سیاج. -    ساڵی (2020)؛  •    چاندنی دار(93 هەزار و 200) دارو دەوەن. •    چاندنی گوڵ (75 هەزار و 100) گۆلی جۆراو جۆر. •    ڕووبەری چاندنی دار ( 316 هەزار و 625) مەتر دووجا گۆڕەپانی نوێ و دارستان و دوورگەی سیاج. -    ساڵی (2021)؛  •    چاندنی دار(70 هەزار) دارو دەوەن. •    چاندنی گوڵ (80 هەزار) گۆڵی جۆراو جۆر. •    ڕووبەری چاندنی دار (90 هەزار و 930) مەتر دووجا گۆڕەپانی نوێ و دارستان و دوورگەی سیاج. •    سەوزایی شەقامی 120 م هەولێر ڕووبەری شەقامی 120 مەتر هەولێر = 260 هەزار م2. -    ساڵی (2022) •    چاندنی دار: (90 هەزار و 100) دار و دەوەن. •    چاندنی گوڵ: (34 هەزار و 300) گوڵ. -    لە بەرواری 1/1/2023 تاوەکو 1/1/2024 •    چاندنی دار: (78هەزار و 100) •    چاندنی گوڵ: (35 هەزار و 648)گوڵ لە( 93) جێگای جیاجیای ناو شاری هەولێر چاندراون. -    لە بەرواری 1/1/2024 تاوەکو 1/1/2025 •    چاندنی دار: (131 هەزار و 270)دار. •    چاندنی گوڵ: (65هەزار و 814) گوڵ. كۆی گشتی دار لە ماوەی 6 ساڵ ( 522 هەزار و 670) كۆی گشتی گوڵ لە ماوەی 5 ساڵ (370 هەزار و 862) هەر بەپێی ئاماری ئەندازەی پارکەکان لە ناوەندی شاری هەولێر، (644) پارک و باخچە و بلوار بونیان هەیە.  لە پارک و باخچە گەورەکان (51 هەزار و 30)درەخت بونیان هەیە.  لە بلوار و ناوەندە سەربەخۆکان (111 هەزار و 173) نەمام و درەخت بونیان هەیە. کۆی گشتی دەکاتە (ملیۆنێک و 379 هەزار و 470) نەمام و درەخت تا بەرواری  ناوەڕاستی ساڵی 2025. ئامار و داتا و گەشەی ڕێژەی سەوزایی پارێزگای سلێمانی لە ئێستادا شاری سلێمانی خاوەنی (511) باخچە، (7)پارک، ژمارەی بلوار (85) و (1) نەمامگەی تایبەت هەیە. ژمارەی دار و درەخت و نەمام لە شارەکەدا، نزیک بۆتەوە لە (3 ملیۆن). بەپێی داتاکانی بەڕێوەبەرایەتیی باخچەکانی سلێمانی، ڕووبەری سەوزایی لەو پارێزگایە (12 ملیۆن و 780 هەزار) مەتر دووجایە و بەمەش ڕێژەی سەوزایی (19.6%)ە، بە پێی ڕوپێوی ساڵی (2015) ڕێژەی سەوزایی سلێمانی(9.1%) بووە. -    ژمارەی دار و گوڵ و دەوەن بۆ ساڵی (2019):  (32 هەزار و 600). -    ژمارەی دار و گوڵ و دەوەن بۆ ساڵی (2020): (36 هەزار و 711). -    ژمارەی دار و گوڵ و دەوەن بۆ ساڵی (2021): (42 هەزار و 383). -    ژمارەی دار و گوڵ و دەوەن بۆ ساڵی (2022): (53 هەزار و 336). -    ژمارەی دار و گوڵ و دەوەن بۆ ساڵی (2023): (93 هەزار و 657). -    ژمارەی دار و گوڵ و دەوەن بۆ ساڵی (2024): (40 هەزار و 851) (1 تا مانگی 5). -    کۆی گشتی ژمارەی (299 هەزار و 538)  نەمام بۆ ساڵەکانی (2019) تا (2024/6/1). -    ژمارەی ڕووبەری گشتی سەوزکردن (410 هەزار و 114) بۆ ساڵەکانی (2019) تا (2024/6/1).  ئامار و داتای ڕێژەی سەوزایی شاری دهۆک ڕێژەی سەوزایی سنووری پارێزگای دهۆک (12%)یە، لە کاتێکدا ڕووپێوی ساڵی (2015)  ئاماژە بە (27.60%) بە گشتی سنووری پارێزگاکە دەکات، ڕێژەی سەوزایی دارستانە خۆڕسکەکانی دەورووبەرى سەرووی (50%)ە. ژمارەی پارکەکانی (168) پارکە، ڕووبەری سەوزایی بلوارەکان ( 199 هەزار) مەتر چوارگۆشەیە. ئامار و داتای ڕێژەی سەوزایی شاری هەڵەبجە لە کاتی ڕوپێوی ساڵی (2015)هەڵەبجە قەزابوو، لە ئێستادا، ئەو شارە بۆتە پارێزگا، بە پێی بە دواداچونەکانمان، ڕێژەی سەوزایی ناوەندی پارێزگاکە زیاد لە (15%)یە لە ئێستادا سەرقاڵی وەرگرتنی زانیاری وردترن، بە پێی ڕوپێوی ساڵی 2015 ڕێژەکە (10.04 )بووە هەروەها ژمارەی باخچە و پارکەکان (37) پارک و بلوارەکان (17)یە. ئامار و داتای ڕێژەی سەوزایی قەزای کەلار بە پێی ئامارێکی سەرۆکایەتی شارەوانی کەلار، ڕێژەی سەوزایی لە ناوەندی قەزاکە دەگاتە (8.5%) بە پێی ڕووپێوی ساڵی( 2015) ئێستا ڕێژەکە بووە بە (5.50%). هەروەها خاوەنی (68) باخچە و (25)بلوار و (4) دارستانی دەستکردە. ئامار و داتای ڕێژەی سەوزایی ئیدارەی سۆران. بە پێی ئامارێکی فەرمانگەی ژینگەی ئیدارەی سۆران، ڕێژەی سەوزایی ناوەندی قەزاکە (7%)ە، هەرچەندە ئەم ڕووپێوییە توێژینەوەیەک ئاماژەی پێدەدات. لە ڕوپێوی ساڵی 2015 ڕێژەی سەوزایی قەزاکە (11.38)بووە. سەبارەت بە باخچە و بلوارەکان، له‌ كۆی (39) گه‌ڕه‌كی قەزای سۆران ته‌نیا (9) گه‌ڕه‌ك باخچه‌ی تایبه‌ت به‌خۆیان هه‌یه‌ ئه‌مه‌ش ده‌كاته‌ (23%) گه‌ڕەكەکانی قەزای سۆران. ئامار و داتای ڕێژەی سەوزایی قەزای چەمچەماڵ بە پێی ئامارێکی سەرۆکایەتی شارەوانی چەمچەماڵ. ڕێژەی سەوزایی لە ناوەندی قەزاکە گەیشتووە بە (12%) لە کاتێکدا ساڵی 2015 ڕێژەکە (4.82%)بووە. هەروەها خاوەنی (36) باخچە و پارکن، (9) بلوار بە درێژایی، (152 هەزار و 140)مەتر دووجا. ئامار و داتای ڕێژەی سەوزایی قەزای ڕانیە بەپێی ئامارێکی بەڕێوەبەرایەتی گشتی شارەوانییەکانی ئیدارەی ڕاپەڕین، ڕێژەی سەوزایی ناوەندی قەزای ڕانیە (7.8%)، ڕوپێوی ساڵی (2015) ئاماژە بەوە دەکات ڕێژەی ئەوکات (10.23%)، بە کۆی سنوورەکە، بەڵام ئێستا ڕێژەکە (27.38%). هەروەها ژمارەی باخچەکان (49) و ژمارەی بلوارەکان (16)یە. ئامار و داتای ڕێژەی سەوزایی قەزای قەڵادزێ ڕێژەی سەوزایی ناوەندی قەزاکە (7.5%). ژمارەی پارک و باخچەکان (32) و بلوار(14)یە. کۆی گشتی ڕێژەی سەوزایی (13) شارەوانی لە سنوری ئیدارەی ڕاپەڕین (27.38%). هەروەها خاوەنی (175) باخچە و (13) پارک و (60) بلوارن. ئامار و داتای ڕێژەی سەوزایی قەزای چوارتا بەپێی ئاماری بەشی باخچەکانی قەزاکە، ڕێژەی سەوزایی ئێستای ناوەندی قەزا(23%) زیاتری تێپەڕاندووە، ڕوپێوی ساڵی (2015) بریتی بووە لە(13.22%)، ژمارەی باخچەکانی ناوەند(11) ژمارەی بلوارەکان(3) بلوار بە درێژایی 600 مەتر، ژمارەی درەختی ناو قەزاکە، (3600).. ئامار و داتای ڕێژەی سەوزایی قەزای بازیان. بەپێی ئاماری بەشی باخچەکانی سەرۆکایەتی شارەوانی بازیان، ڕێژەی سەوزایی(12%)یە، لە ڕوپێوی ساڵی (2015) بازیان بەو پێیەی قەزا نەبووە دیاری نەکراوە،  لە سنوری ناوەندی قەزاکە، (6) باخچەو (5) بلوار بە درێژایی(28)کیلۆمەتر  (7)سیاج به دار و نەمام بونی هەیە. ئامار و داتای ڕێژەی سەوزایی قەزای سەیدسادق. بەپێی ئاماری بەشی باخچەکانی سەرۆکایەتی شارەوانی سەیدسادق، ڕێژەی سەوزایی ناوەندی قەزا(10.6)ە. بە پێی ڕووپێوی ساڵی 2015، (5.66%)ە، لە سنوری ناوەندی قەزاکە، (7) باخچە بەڕوبەری، 38دۆنم بونی هەیە، هەروها (6) بلواریش بونیان هەیە بە ڕووبەری(23450)م2، ژمارەی ئەو درەختانەی لەسەر شەقامەکانن(8000)دانەن. ئامار و داتای ڕێژەی سەوزایی قەزای کفری. بەپێی ئاماری بەشی باخچەکان، ڕێژەی سەوزایی(9.5%) لە ئێستادا، بەپێی ڕوپێویساڵی 2015 ڕووبەری سەوزایی(4.7) بووە، ژمارەی باخچەکانی ناوەندی قەزاکە، (74) ژمارەیبلوارەکانیش(18)دانەن. ڕێژەی سەوزایی عێراق لە ئێستا و ڕابردوودا لە ساڵی 1980 ژمارەی دانیشتوانی عێراق نزیکەی (14) ملیۆن کەس بووە. لەبەرامبەردا (33 ملیۆن) دارخورمای هەبوو، نیوەیان لە بەسرە بوو، جگە لەوەش درەختی هەمیشە سەوزی وەک یوکالیپتوس و چەندین جۆر درەختی تری سێبەر و جوانکاری و میوە هەبوو. بەڵام لە ئستادا ژمارەی دانیشتووانی عێراق زیاتر لە نیوە زیادی کردووە و گەیشتووەتە (46 ملیۆن) کەس. سەرەڕای زۆربوونی دانیشتوانەکەی ژمارەیەکی زۆر  دارخورما بەهۆکاری جیاواز لەناوچوون، بەهۆی شەڕ و زۆربوونی سنووری شارەکان و  بەهۆی شەڕ و فراوانبوونی شارەکان و گۆڕانی کەشوهەواوە. بەپێی ئامارە نافەڕمییەکان تا ساڵی (2018) ژمارەی دارخورماکان لە عێراقدا دابەزیوون بۆ (16) ملیۆن.  عێراق بە گشتی لەم ساڵانەی دوایی ڕووبەری سەوزایی کەمی هەبوو بەهۆی کەشوهەوای وشک و کەمی بارانبارین و زۆربەی خاکەکەی بیابانە، بە تایبەتی لە ناوچەکانی باشوور و ڕۆژئاوا، لە ساڵانی ڕابردوودا، حکومەتی عێراق هەوڵی داوە ڕێژەی سەوزایی زیاد بکات، بە چاندنی نەمام و دروستکردنی پارکەکان، بەڵام ئەم هەوڵانە تووشی کێشەی دارایی و کەمی ئاو بوونەتەوە. زیاتر لە دوو دەیە بەغدا و شارەکانی دیکە شایەتی پێشێلکاری بەرچاوی نەخشە ڕەسەنەکانیان بوون، لەوانە دەستبەسەرداگرتنی هەندێک شوێنی سەوزایی و گۆڕینی بۆ بینای بازرگانی و نیشتەجێبوون.  ئەمەش بووەتە هۆی قەرەباڵغی دانیشتووان و شێواندنی شارەکان و تێکچوونی کوالیتی خزمەتگوزارییەکان. بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی پلاندانان، نزیکەی (11 ملیۆن) کەس لە بەغدا دەژین، لە کۆی گشتیی دانیشتوانی عێراق کە (42) ملیۆن کەسە، زۆربەیان لە ناوچەکانی ڕۆژهەڵات و ناوەڕاستی پایتەخت دەژین، لە کاتێکدا وڵات بە دەست قەیرانێکی خنکاندنی خانووبەرە دەناڵێنێت، ئەمەش بووەتە هۆی لە دەستدانی ڕووبەری سەوزایی شارەکە. لە مانگی ئابی ساڵی (2023) وەزارەتی کشتوکاڵ ئاشکرای کرد کە وڵاتەکەی زیاتر لە (82 هەزار) دۆنم زەوی کشتوکاڵی لەدەستداوە لە ئەنجامی ئەو شتەی کە بە "ئۆپەراسیۆنی بولدۆزەری سیستماتیکی" وەسفی کردووە کە زەوییە کشتوکاڵییەکان و باخەکانی میوە دەکاتە ئامانج، ئەمەش بووە هۆی بەرزبوونەوەی ڕێژەی بیابانبوون و کەمبوونەوەی بەرهەمی کشتوکاڵی و ڕێژەی سەوزایی. بەپێی زانیارییەکان لە پێش ساڵی (2003) عێراق هیچ کات ڕێژەیی سەوزایی (40%) کەمتر نەبووە بەڵام لە ئێستادا دابەزینی بەرچاوی بە خۆوە بینیوە کە گەیشتووە بە (15%)، ئەمەش هەڕەشەی داڕمانێکی گەورە دەکات". لە تشرینی دووەمی ساڵی (2022)، محەمەد شیاع ئەلسودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق بڕیارێکی دەرکرد و داوا لە شارەوانی بەغدا و دامودەزگاکانی شارەوانی لە پارێزگاکان دەکات، هەموارکردنەوەی دیزاینی بنەڕەتی شارەکان و گۆڕینی بەکارهێنانی جیاوازی ئەو زەوییانەی کە یەکەکانی نیشتەجێبوونیان لەسەر دروستکراون بە شێوەیەکی هەڕەمەکی و خاوەندارێتی دەوڵەت و پێش ئەم بڕیارە دروستکراون. لە مانگی ئەیلولی ساڵی (2023) شارەوانی بەغدا پلانێکی بۆ دروستکردنی (108) پارک و چاندنی زیاتر لە (5 ملیۆن) نەمام و (375 هەزار) نەمام و درەخت بۆ زیادکردنی فەزای سەوزایی لە پایتەخت ڕاگەیاند. بەپێی نەخشەی بنەڕەتی و ماستەرپلان، ئەو ڕێژەیەی بۆ ناوچە سەوزەکانی بەغدا تەرخانکراوە لەئێستادا (10%)یە، لەکاتێکدا بڕیارە هەموو ناوچەیەکی نیشتەجێبوون ڕووبەری سەوزایی هەبێت، ئاماژەی بەوەشکرد، دیزاینی بنەڕەتی بۆ بەغدا ڕێژەیەکی (40%) بۆ ناوچە سەوزەکان و (60%) بۆ ناوچەی نیشتەجێبوون دیاریکراوە، بەڵام ئەم ڕێژەیە لە ڕێگەی بیناسازی و خانووبەرە تێپەڕێنراوە و ئێستا ڕێژەی ناوچە سەوزەکان گەیشتووەتە (10%)". پارێزگاری نەینەوا پێشەنگی پارێزگاکانی عێراقە لە بەرەنگاربوونەوەی بیابانبوون و گۆڕانی کەشوهەوا، زیاتر لە(400) هەزار نەمامی چاندووە و نزیکەی دوو ملیۆن و (600) هەزار مەتر چوارگۆشە ڕووبەری سەوزایی لە نێوان ساڵانی (2024 بۆ 2025) دروستکردووە. ڕۆڵی حکومەت لە زیادکردنی ڕێژەی سەوزایی سەبارەت بە ڕێژەی سەوزایی لە هەرێمی کوردستاندا لە ماوەی تەمەنی کابینەی نۆیەمدا، ڕێژەی سەوزایی لە (15%)ـەوە بۆ زیاتر لە (20%) بەرزبووەتەوە، هاوکات حکومەتی هەرێمی کوردستان دەستی بە جێبەجێکردنی پلانێکی ستراتیجی کردووە کە تاوەکو ساڵی (2030) بتوانن (100 ملیۆن) داربەڕوو لە سنووری پارێزگای هەولێر بچێنن، لە قۆناغی ئێستادا زیاتر لە (300 هەزار) داربەڕوو چێندراون و پرۆژەی هاوشێوەش لەسەر ئاستی کوردستان جێبەجێ دەکرێت و بەردەوامیشە. لەگەڵ ئەوەشدا، کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان مەرجی داناوە کە هەر پرۆژەیەک کە مۆڵەتی وەرگرت، دەبێت ڕووبەری لە (25%)ـی پرۆژەکەی بکاتە سەوزایی، بەڵام ئەوانەی ئەو ڕێژەی پڕۆژەکەیان نەکردووەتە سەوزایی، دەبێت لە "پرۆژەی لەبری سەوزکردن" بەشداری بکەن کە پێویستە لە بری پڕۆژەکەی خۆی، شوێنێکی دیکە بکاتە سەوزایی بەو مەرجەی لەژێر چاودێری خۆیدا بێت و بایەخی پێ بدات، هاوکات لە بەرنامەدایە، ئەم پرۆژەیە قوتابخانەکان و زانکۆکانیش بگرێتەوە. بەداخەوە، هیچ ئامارێکی فەڕمی پارێزگاکانی عێراقمان دەستنەکەوت، سەرەڕای ئەوەی پەیوەندیمان بە چەند فەرمانگە و ناوەندێکی ژینگەییەوە کرد لەسەر ئاستی عێراق‌. ئەوەی لای ئێمە گرنگە جیاواز لە داتا و ئامارەکانی تر کە لە ڕابردوودا بڵاوکراونەتەوە، ئێمە توانیمان لەم ڕاپۆرتە شیکارییە زۆرینەی شار و شارۆچکەکانی هەرێمی کوردستان کۆبکەینەوە، بە داخەوە پەیوەندیمان بە بەشێکیتری شارەوانییەکان کرد بەهۆکاری جیاواز نەیانتوانی زانیاری و ئامارەکانمان پێبدەن، ئەم ئامارانە ئەگەر کەمیش بن دڵنیاین لە داهاتوودا دەبێتە بانکێکی زانیاری باش بۆ دەزگاکانی ڕاگەیاندن و تەنانەت ناوەندەکانی حکومەتیش لە ڕووی ڕێژەی سەوزایی پارێزگا و ئیدارەسەربەخۆکان و قەزاکان.    

  راپۆرتی رۆژنامه‌وانی: هێمن خۆشناو گفتوگۆی‌ نێوان ئۆجالان و ده‌وڵه‌تی توركیا له‌ 11 ته‌مموزی 2025، به‌ مه‌ڕاسیمی چه‌ك سووتاندنی 30 گه‌ریلا له‌ ئه‌شكه‌وتی مێژوویی جاسه‌نه‌ پێ ده‌نێته‌ سه‌رده‌مێكی مێژوویی. ئه‌م پێشكه‌وتنه‌ له‌ سایه‌ی گفتوگۆی فه‌رمی نێوان ئۆجالان وه‌كو نوێنه‌ری بزوتنه‌وه‌ی سیاسی كورد و به‌رپرسانی ده‌وڵه‌تی توركیا به‌ده‌ستهاتووه‌. ئه‌و شه‌ڕه‌ی بێ ناوبڕ له‌ دژی پارتی كرێكارانی كوردستان (په‌كه‌كه‌) 40 ساڵه‌ درێژه‌ی هه‌یه‌، له‌لایه‌ن سه‌رۆكایه‌تی ئه‌ركانی سوپای توركیا وه‌كو (شه‌ڕی قه‌باره‌ بچووك و مامناوه‌ند) پێناسه‌كراوه‌. به‌ڵام ئه‌م راستیه‌ی ئه‌مڕۆ پێی گه‌یشتووین بریتیه‌ له‌و شه‌ڕه‌ی 40 ساڵه‌ درێژه‌ ده‌كێشێت و كۆتایی به‌ په‌كه‌كه‌ نه‌هێنا. پڕۆسه‌ سیاسیه‌ نوێیه‌كه‌ی نێوان ئۆجالان و ده‌وڵه‌ت پێكردووه‌ ره‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌م راستیه‌ی سه‌ره‌وه‌یه‌.   مه‌ڕاسیمی رۆژی هه‌ینی كه‌ له‌ ئه‌شكه‌وتی (جاسه‌نه‌) ئه‌نجامدرا و به‌شێك له‌ میدیای تورك دیمه‌نه‌كانی گواسته‌وه‌،  ده‌یسه‌لمێنێ به‌ راده‌ی په‌كه‌كه‌ ده‌وڵه‌تی توركیاش هێڵه‌ سووره‌كانی تێكشكاندووه‌ كه‌ پێشتر وه‌كو تابو وێنای ده‌كرد. واته‌ ده‌وڵه‌ت راستی په‌كه‌كه‌ قه‌بوڵ ده‌كات و هه‌ڵوێستی له‌سه‌ر چاره‌سه‌ری ده‌گۆڕێت. بێگومان رووداوه‌ جیهانیه‌كان و فاكته‌ره‌ ناوچه‌یه‌كان له‌م پێشكه‌وتنه‌دا رۆڵی زۆر كاریگه‌ریان هه‌یه‌. تیرۆریست كێیه‌؟ ده‌سته‌واژه‌ی "تیرۆریست" له‌ توركیا به‌ گوێره‌ی دۆخی سیاسه‌تی ناوخۆی ئه‌م وڵاته‌ پێناسه‌ كراوه‌. له‌ بنه‌مادا "تیرۆریست" كه‌ له‌ ده‌سته‌واژه‌ی "تاوانبار" وه‌رگیراوه‌، زاراوه‌سازیه‌كی سه‌ربازیه‌. چه‌ندین وڵات به‌ گوێره‌ی دۆخی سیاسی ناوخۆییان، ئه‌م ده‌سته‌واژه‌یه‌ بۆ ئه‌و كه‌س و رێكخراوانه‌ به‌كاردێنن كه‌ بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌كانیان په‌نا ده‌به‌نه‌ به‌ر توندوتیژی. به‌ڵام به‌هۆی ناوه‌ڕۆكی كۆمه‌ڵایه‌تی ئه‌و ململانێیه‌ی ده‌یگرنه‌به‌ر و ئه‌و بنه‌ما كۆمه‌ڵناسیه‌ی هێزی لێ به‌ده‌ستده‌هێنن، دوای ماوه‌یه‌ك ئه‌م كه‌س و رێكخراوانه‌ وه‌كو نوێنه‌ری سیاسی كۆمه‌ڵگاكانیان حسابیان بۆ ده‌كرێت. واته‌ له‌ كاتی خۆیدا ئه‌م رێكخراوه‌ی‌ كه‌ تا دوێنێ "تیرۆریست" بوو له‌سه‌ر مێزی گفتوگۆ داده‌نیشێت، وه‌كو هێزىكی سیاسی رۆڵ ده‌گێڕێت له‌ به‌ده‌یهێنانی چاره‌سه‌ریدا.  چه‌ند نموونه‌یه‌ك: كۆنگره‌ی نیشتمانی ئه‌فریقیای باشوور، ماوه‌یه‌كی درێژ وه‌كو "تیرۆریست" به‌جیهان ناسێندرا، (نیلسۆن ماندێلا) سه‌رۆكی ئه‌م كۆنگره‌یه‌ 27 ساڵ له‌ زینداندا مایه‌وه‌. دواتر بووه‌ سه‌ركۆماری ئه‌فریقیای باشوور.  بزوتنه‌وه‌ی رزگاریخوازی فه‌ڵه‌ستین (ئه‌لفه‌تح) به‌ ساڵان له‌ لایه‌ن ئیسرائیل، ئینگلته‌ڕا و ئه‌مریكا وه‌كو "تیرۆریست" مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ كرا، له‌ژێر ناوی "تیرۆریسته‌" به‌ ساڵان هه‌وڵی ده‌ستگیركردنی (یاسر عه‌ره‌فات) سه‌رۆكی ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه‌ دراوه‌. دواتریش وه‌كو سه‌رۆكی فه‌ڵه‌ستین رێككه‌وتنامه‌ی ئاشتی له‌گه‌ڵ ئیسرائیل مۆر كرد.  ئینگلته‌را، به‌ ساڵان سوپای كۆماری ئیرله‌ندای (IRA) به‌تیرۆریست له‌قـ‍ﻪڵه‌مدا، دواتر رىككه‌وتنی ئاشتی له‌گه‌ڵ مۆر كرد. كاتێك (IRA) كۆتایی به‌ ململانێی چه‌كداری هێنا، به‌ناوی ئه‌م رێكخراوه‌ (جێری ئاده‌م) ده‌ستی به‌ دانوستان كرد. دواتر (IRA) به‌شداری له‌ هه‌ڵبژاردن كرد و له‌ په‌رله‌ماندا پێگه‌ی هێزێكی گرنگی به‌ده‌ستهێنا.  ده‌وڵه‌تی ئیسپانیا، له‌گه‌ڵ بزوتنه‌وه‌ی نیشتیمانی باسك و ئازادی ناسراو به‌ (ETA) رێككه‌وتنامه‌ی ئاشتی واژوكرد، به‌ گوێره‌ی رێككه‌وتنامه‌كه‌ (ETA) كۆتایی به‌ ململانێی چه‌كداری هێنا، له‌ هه‌ڵبژاردنی هه‌رێمی باسك سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ستهێنا.  جه‌نگی نێوان كۆڵۆمبیا و هێزی چه‌كداری شۆڕشگێڕی كۆڵۆمبی (FARC) نزیكه‌ی 75 هه‌زار قوربانی لێكه‌وته‌وه‌. به‌ڵام له‌ رابردووی نزیكدا هه‌ردوولا رێككه‌وتننامه‌ی ئاشتیان مۆركرد. (FARC) ده‌ستبه‌رداری ململانێی چه‌كداری بوو، به‌شداری له‌ هه‌ڵبژاردن كرد و له‌ په‌رله‌ماندا نوێنه‌رایه‌تی په‌یدا كرد. سه‌ركۆماری ئه‌مڕۆی كۆڵۆمبیا له‌ ساڵانی 1970 گه‌ریلایه‌كی ئه‌م هێزه‌ی سه‌ره‌وه‌ بووه‌. ئه‌م چه‌ند نموونه‌یه‌ی سه‌ره‌وه‌ پشتڕاستی ده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ چاره‌سه‌ری راسته‌وخۆ له‌ نێوان موخاته‌به‌كان به‌رقه‌رار ده‌بێت. تا ئه‌م راستیه‌ قه‌بوڵ نه‌كرێت چاره‌سه‌ری كێشه‌كان مه‌حاڵ ده‌بێت.  ئایا به‌بێ په‌كه‌كه‌ و ئۆجالان كێشه‌ی كورد چاره‌سه‌ر ده‌بێت؟ سیاسه‌تی فه‌رمی ده‌وڵه‌تی توركیا، (گفتوگۆ له‌گه‌ڵ تیرۆر) یان ئه‌نجامدانی گفتوگۆی سیاسی له‌گه‌ل په‌كه‌كه‌ بۆ چاره‌سه‌ری پرسی كورد وه‌كو شكست له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێت. له‌به‌ر ئه‌مه‌ 40 ساڵ له‌ جیاتی چاره‌سه‌ركردنی (شه‌ڕی قه‌باره‌ بچووك و مامناوه‌ند)، بنه‌مای (تا كۆتایی شه‌ڕ دژ به‌ په‌كه‌كه‌) وه‌كو پره‌نسیپێكی وشك مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ كراوه‌.  باشه‌ له‌ ماوه‌ی 40 ساڵدا چی روویدا؟ (ستراتیژی ئاسایشی سه‌ربازی) به‌شێوه‌یه‌كی دیار شكستی هێناوه‌. ده‌ركه‌وت له‌سه‌ر هه‌ر مێزێكی گفتوگۆ ئه‌گه‌ر نوێنه‌رانی سیاسی كێشه‌ی كورد ئاماده‌ نه‌بن چاره‌سه‌ری مه‌حاڵ ده‌بێت. تێزی (چۆن ده‌بێت له‌گه‌ڵ تیرۆر له‌سه‌ر یه‌ك مێزی گفتوگۆ دانیشین) كۆتایی پێهات. ئه‌وانه‌ی تا دوێنی تیرۆریست بوون، خه‌ریكه‌ ئه‌مڕۆ وه‌كو سه‌ركرده‌ی سیاسی ده‌ناسێندرێن.  ئۆجالان كه‌ تا دوێنى (تیرۆر باشی) بوو، ئه‌مڕۆ به‌ (سه‌رۆكی دامه‌زرێنه‌ر) له‌ قه‌ڵه‌م ده‌درێت. له‌م روانگه‌یه‌وه‌ بۆ به‌رقه‌راركردنی چاره‌سه‌ری ده‌بێت میدیای ده‌وڵه‌ت زمانی خۆی بگۆڕێت.  ئه‌م توێژه‌ی له‌ توركیا خۆی به‌ رۆشه‌نبیر، ئه‌كادیمی، نووسه‌ر، توێژه‌ر، رۆژنامه‌نووس، سیاسه‌تمه‌دار پێناسه‌ ده‌كات و هێزێكی گرنگه‌ بۆ رێنوێییكردنی كۆمه‌ڵگا، به‌رده‌وام وه‌كو به‌شێك له‌ شه‌ڕی ده‌روونی ئۆجالان و په‌كه‌كه‌ تاوانبار و ناشیرین ده‌كه‌ن. بۆ له‌خشته‌بردنی كۆمه‌ڵگای توركیا به‌ به‌كارهێنانی ده‌سته‌واژه‌ی وه‌كو (منداڵ كوژ و تیرۆریست) رۆڵێكی سه‌ره‌كی ده‌گێڕن. ئه‌م گرووپه‌ به‌ چه‌پ و راستیانه‌وه‌ كه‌ رووبه‌رێكی به‌رفراوانیان داگیر كردووه‌‌، له‌ناو ستراتیژی ده‌وڵه‌ت دژ به‌ په‌كه‌كه‌ ده‌خولێنه‌وه‌. ئیتر له‌ دوای مه‌ڕاسیمه‌كه‌ی رۆژی هه‌ینی له‌ جاسه‌نه‌، ده‌بێت واز له‌م خوه‌ بێنن. بۆ وازهێنان له‌م خوه‌ ده‌بێت جیهانبینی خۆیان بگۆڕن. هه‌رچه‌نده‌ ئه‌مانه‌ به ئیراده‌ی خۆیان هـ‍ﻪڵسوكه‌وت ناكه‌ن و به‌ رێنوێی دامه‌زراوه‌كانی شه‌ڕی ده‌روونی هه‌ڵسوكه‌وت ده‌كه‌ن و ئه‌م ده‌سته‌واژانه‌ هه‌ڵده‌بژێرن، به‌ڵام لێكه‌وته‌ی گۆڕانكاریه‌كان ناچاریان ده‌كه‌ن زمانی خۆیان بگۆڕن. چۆن ئه‌مڕۆ كه‌سێكی وه‌كو ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی كه‌ له‌ هه‌مووان زیاتر مكوڕ بوو بۆ له‌ سێداره‌دانی ئۆجالان ده‌سته‌واژه‌ی (سه‌رۆكی دامه‌زرێنه‌ر) به‌كاردێنێت، به‌ هه‌مان شێوه‌ ئه‌و دامه‌زراوه‌ میدیایانه‌ و نوێنه‌ره‌كانیان له‌ داهاتوویه‌كی نزیكدا ده‌سته‌واژه‌ی (به‌ڕێز ئۆجالان) به‌كاردێنن. هه‌روه‌ها ده‌بێت راستی په‌كه‌كه‌ش كه‌ بۆته‌ هێزێكی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی قه‌بوڵ بكرێت.  رووداوه‌كانی رۆژانی رابردوو ئه‌م راستیه‌ی خسته‌ڕوو: ده‌سته‌واژه‌ی "تیرۆریست" له‌ناوی په‌كه‌كه‌ جیاده‌كرێته‌وه‌‌. ده‌وڵه‌ت و دامه‌زراوه‌كانی ده‌وڵه‌ت، دینامیكی سۆسیۆلۆژی په‌كه‌كه‌ و هێزی كۆمه‌ڵایه‌تی ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه‌ قه‌بوڵ ده‌كه‌ن.  به‌ واتایه‌كی دیكه‌ دوای ئه‌وه‌ی په‌كه‌كه‌ خۆی هه‌ڵده‌وه‌شێنێته‌وه‌ و ده‌ستبه‌رداری چه‌ك ده‌بێت و شێوازێكی نوێی ململانێی كۆمه‌ڵایه‌تی ده‌ست پێده‌كات، راستی كۆمه‌ڵایه‌تی پێشتری په‌كه‌كه‌ ناگۆڕێت. واته‌ ئه‌و دینامیكه‌ سیاسی، كلتووری و كۆمه‌ڵایه‌تیانه‌ی په‌كه‌كه‌ی له‌سه‌ر هه‌ڵچنراوه‌، بێ دابڕان به‌رده‌وام ده‌بن.  واقیع هه‌موو كاتێك كۆمه‌ڵگا و ده‌وڵه‌ت تووشی زه‌حمه‌تی ده‌كات، به‌ڵام له‌ هه‌مان كاتدا زه‌مینه‌ی ده‌ستكه‌وتیشیان بۆ مه‌یسه‌ر ده‌كات. له‌ كه‌سیه‌تی ئۆجالان گفتوگۆ كردن له‌گه‌ڵ په‌كه‌كه‌، ده‌بێته‌ هۆی راستكردنه‌وه‌ی ئاراسته‌ی په‌یوه‌ندیه‌ سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان له‌ دواڕۆژدا. ئۆجالان و په‌كه‌كه‌ی ئه‌مڕۆ "تیرۆریست" نین، به‌ڵام تا دوێنێ "تیرۆریست" بوون. سه‌رۆك و رێكخراوه‌ "تیرۆریسته‌كان" ده‌بنه‌ ناونیشانی چاره‌سه‌ری! رژێمی ره‌گه‌زپه‌رستی ئه‌فریقیای باشوور، له‌گه‌ڵ ماندێلا و كۆنگره‌ی نیشتیمان رێككه‌وتنیان كرد. ئیسرائیل كه‌ (ئه‌لفه‌تحی) به‌ تیرۆریست ده‌زانی رێكه‌وتنی ئاشتی له‌گه‌ڵ سه‌رۆكه‌كه‌ی واژو كرد. دیسان ئیسرائیل زۆربه‌ی سه‌ركرده‌كانی حه‌ماس و حزبولڵای كوشت به‌ڵام خه‌ریكه‌ ئاگربه‌ستیان له‌گه‌ڵدا ده‌كات. بزوتنه‌وه‌ی تاڵیبان كه‌ ده‌یانگووت تیرۆریسته‌ ئه‌مڕۆ ده‌وڵه‌تی ئه‌فغانستان به‌ڕێوه‌ ده‌بات. هه‌ر چیه‌ك بكرێت ناتوانن كۆتایی به‌م راستیه‌ بهێنن، هه‌رچه‌نده‌ نكۆڵی له‌ ناوه‌ڕۆك و رۆحی ئه‌و گفتوگۆیه‌ بكرێت كه‌ له‌گه‌ڵ ئۆجالان ئه‌نجامی ده‌ده‌ن، ده‌وڵه‌تی توركیا ناتوانێ تا سه‌ر خۆی له‌م گفتوگۆ و دانوستانه‌ سیاسیه‌ نادیده‌ بكات كه‌ له‌گه‌ڵ ئۆجالان ده‌كرێت. چاره‌سه‌ری، راستی ده‌وڵه‌ت، په‌كه‌كه‌ و ئۆجالان ده‌بینێت و ناچاریان ده‌كات به‌ گرتنه‌به‌ری هه‌نگاوی راشكاوانه‌.  ده‌وڵه‌ت تێگه‌یه‌شتووه‌ كه‌ ئۆجالان خاوه‌ن هێزی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌، په‌كه‌كه‌ دونیابینی و رێنوێیه‌كانی ئۆجالانی قه‌بوڵ كرد، هاوته‌ریب له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌ هه‌نگاوی پێویست و گونجاو ده‌نێت. مه‌ڕاسیمی 11 ته‌مموزی 2025 له‌ جاسه‌نه‌ لوتكه‌ی ئه‌م راستیه‌یه‌. یه‌كه‌مین بانگه‌وازی ئۆجالان له‌ 27 شوباتی 2025، هه‌روه‌ها ڤیدیۆكه‌ی ئۆجالان له‌ 19 حوزه‌یرانی 2025، له‌گه‌ڵ مه‌ڕاسیمه‌كه‌ی 11 ته‌مموز كه‌ به‌ سه‌رۆكایه‌تی (به‌سه‌ هۆزات) 30 گه‌ریلا چه‌كه‌كانیان سووتاند كێشه‌ی كورد له‌ قۆناخێك برده‌ قۆناخێكی دیكه‌. ئیتر كێشه‌ی كورد له‌ توركیا، هیچیتر كێشه‌یه‌كی ئه‌منی و سه‌ربازی نیه‌، به‌ڵكو كێشه‌یه‌كی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌. چاره‌سه‌ریش له‌م چوارچێوه‌یه‌ ده‌بێت. ئیتر ته‌كتیكی كات كوشتن هیچ ئه‌نجامێكی ئه‌رێنی نابێت. ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌ڵات له‌ كه‌سیه‌تی ئۆجالاندا له‌گه‌ڵ په‌كه‌كه‌ و كۆمه‌ڵگای كورد له‌سه‌ر مێزی گفتوگۆ دانیشتن، ئه‌مه‌ مێزێكی سیاسیه‌ و نكۆڵی لێ ناكرێت. له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ ده‌بێت زمانی میدیا بگۆڕدرێت، باشترین هه‌نگاویش له‌ ئێستادا گۆڕینی دروشمی (توركیایه‌كی بێ تیرۆره‌) بۆ دروشمی (ئاشتی توركیا).  

(درەو): وەزیری نەوتی عێراق ئاشكرای دەكات، جگە لە بڕی نەوت بۆ بەكارهێنانی ناوخۆیی لە هەرێمی كوردستان، لەسەر زۆربەی بڕگەكان تایبەت بە هەناردەكردنەوەی نەوتی كوردستان گەیشتونەتە رێككەوتن. حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق بە ئاژانسی فەرمی هەواڵی عێراقی راگەیاند، بودجە بڕی ئەو نەوتە خاوەی دیاریكردووە كە دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان رادەستی حكومەتی فیدراڵی بكات بەمەبەستی هەناردەكردن، لەبەر ئەوەی بودجە بڕی 400 هەزار بەرمیلی رۆژانەی دیاریكردووە، بۆیە دەبێت رادەستی كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوت (سۆمۆ) بكرێت بۆ ئەوەی لەرێگەی بۆری عێراق- توركیاوە هەناردە بكرێت.  وەزیری نەوت دەڵێ:" لەم ماوەیەدا گفتوگۆو دانوستانی زۆر هەبووە لەبارەی جێبەجێكردنی ئەم رێككەوتنە بەراییە یاخود ئەوەی لە یاسای بودجەدا هاتووە، لەبەر رۆشنایی ئەم دانوستانانەدا پەنا برا بۆ هەمواری یاسای بودجە بەئامانجی پەلەكردن لە پرۆسەی جێبەجێكردنی ئەم رێككەوتنەو رادەستكردنی ئەو بڕە نەوتە لەچوارچێوەی هەموارەكەدا هاتووە، بەجۆرێك بڕی 16 دۆلار دیاریكرا بۆ هەر بەرمیلێك كە لە هەرێمی كوردستان بەرهەم بهێنرێت بەشێوەی سولفە، لەبەر رۆشنایی ئەمەشدا كۆمپانیایەكی راوێژكاریی لەچوارچێوەیەكی رووندا دەستنیشان دەكرێت بەمەبەستی دیاریكردنی نرخی بەرهەمهێنانی بەرمیلێك نەوت لە هەر كێڵگەیەك بەجیا".  باسلەوە دەكات، ئەم رێككەوتنەو هەموارەكە خرایەبەردەم حكومەتی هەرێم و؛ لە هەموو لایەنەكانەوە رەزامەندی راستەقینەی لەسەر هەبوو، لەبەر ئەوە خراپە بەردەم پەرلەمان و هەموو ئەندامانی پەرلەمان رەزامەندییان لەسەر هەموارەكە نیشانداو داوامان لە هەرێم كرد جێبەجێی بكات.  وەزیری نەوت ئاشكرایكرد" هەندێک پرس هەن کە بوونەتە رێگر لەبەردەم جێبەجێکردنی ئەم رێککەوتنە، یەکێک لەو پرسە سەرەکییانە، تائێستا، لە یاسای بودجەدایەو لە چوارچێوەی ڕێککەوتنەکانی وردبینی دیوانی چاودێری دارایی هەردوو حکومەتی فیدراڵی و هەرێمدایە. رێککەوتن لەسەر دیاریکردنی بڕی پاڵاوگە یان بەکارهێنانی ناوخۆییە، کە بە 46 هەزار بەرمیل لە رۆژێکدا مەزەندە دەکرا. ئێستا هەرێم داوا دەکات ئەم بڕە 65 هەزار بەرمیل بێت لە رۆژێکدا، بۆیە سەرپێچی یاسای بودجە هەیە". "لەسەر نزیکەی هەموو بڕگەکان جگە لەم بڕگەیە (مەبەستی بڕی بەكارهێنانی ناوخۆیی نەوتە لە هەرێم) رێککەوتووین، هیوادارین لە قۆناغەکانی کۆتاییدا هەرێم ئەم بڕەش قبوڵ بکات کە لەنێوان دیوانی چاودێری دارایی حکومەتی فیدراڵی و هەرێم رێککەوتنی لەسەر کراوە بە ئامانجی جێبەجێکردنی ئەم ڕێککەوتنە" وەزیر وای وتووە. "لەلای خۆمانەوە وەک حکومەتی فیدراڵی لایەنی تورکی و کوردمان لە ئامادەیی خۆمان بۆ وەرگرتن و هەناردەکردنی ئەو بڕە نەوتە ئاگادارکردۆتەوە، لە کۆبوونەوەیەکدا بووم لەگەڵ وەزیری وزەی تورکیا، تورکیا ئامادەیە هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی بۆری عێراقی- تورکیاوە بۆ جەیهان دەستپێبکاتەوە، بەڵام چاوەڕێی براکانمان لە هەرێم دەکەین ئەم بڕە نەوتە رادەست بكەن بۆ ئەوەی بتوانرێت هەناردە بکرێت". بەپێی قسەی وەزیری نەوتی عێراق، حکومەتی فیدراڵی لە ئێستادا نزیکەی 300 هەزار بەرمیل لەدەستدەدات، چونکە ئەو بڕە بەرهەمەی کە هەرێم بەرهەمی دەهێنێت وەک بەشێک لە پشکی ئۆپێک لە عێراق هەژمار دەکرێت، هەرچەندە حکومەتی فیدراڵی سود لەم بڕە نەوتە نابینێت.  

درەو: ئەردۆغان: 🔻 ئەمڕۆ رۆژێكی نوێیە، توركیا بەهێزتزە، لاپەڕەیەكی نوێمان لە مێژووی توركیا هەڵدایەوە  🔻 ئەوەی دوێنێ‌ بەڕێوەچوو كۆتایی بە قۆناغی (47) ساڵەی جەنگ هێنا  🔻 حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی توركیا بانگەشەی نەهێشتنی "تیرۆر"یان كرد، بەڵام نەیانتوانی ئەو كارە بكەن 🔻 ئەی برا كوردەكان، كاتێك كە چەك بوونی نەماوە پێكەوە دادەنیشین و قسەدەكەین 🔻 دەمانەوێت پەیوەندییەكانمان لەگەڵ كوردی سوریاو عێراق بەرەو پێشەوە بەرین 🔻 ئاكپارتی و مەهەپەو دەم پارتی پێكەوە بڕیارمانداوە ئەم پرۆسەیە ئەنجامبدەین  درەو:  رەجەب تەیب ئەردۆغان: 🔹لەماوەی (30) ساڵی رابردوودا كارەساتی گەورەمان بەسەردا هاتووە. 🔹 (47)ساڵ پێش ئێستا رێكخراوێك دروستبوو، لەوكاتەوە (10) هەزار سەربازی وڵاتەكەمان گیانیان لەدەستداوە لەم جەنگەدا. 🔹 حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی توركیا بانگەشەی نەهێشتنی "تیرۆر"یان كرد، بەڵام نەیانتوانی ئەو كارە بكەن. 🔹 هەموومان هەوڵدەدەین پێكەوە ئەو دۆخە تێپەڕنین، كە سەقامگیری توركیای تێكداو زیانێكی ئابوری گەورەمان لێكەوت. 🔹 لەوكاتەوە هاتوونینەتە دەسەڵات هەوڵی كۆتایهێنانمان بەو دۆخە داوە، لەلایەك خزتمان كردووە، لەلایەك روبەڕوی "تیرۆر" بوینەتەوە. 🔹 لەلایەن حكومەتیشەوە هەڵە هەبوو، هەندێك سیاسەت "تیرۆر"ی زیادكرد. 🔹 لەدەرەوەی سنورەكانمان بەهەموو شێوەیەك هێزی خۆمان بڵاوپێكردووەو ئەو ناوچانەمان بەتەواوی كۆنتڕۆڵكرد. 🔹 لەگەڵ بەڕێز دەوڵەت باخچەلی ئەو قۆناغەمان دەستپێكردو ، رێكخراوی پەكەكە لەسەر بانگەوازەكەی ئیمرالی خۆی هەڵوەشاندەوەو دوێنیش ئەو رێورەسمەی بەڕیوەچوو. 🔹 ئەوەی دوێنێ‌ بەڕێوەچوو كۆتایی بە قۆناغی (47) ساڵە هێنا، لە دوێنێەوە ئەو قۆناغە تێپەڕی. 🔹 ئەمڕۆ رۆژێكی نوێیە، توركیا بەهێزتزە، لاپەڕەیەكی نوێمان لە مێژووی توركیا هەڵدایەوە. 🔹 دڵنیابن لەوەی هیچ كەسێك لە توركیادا شكۆی ناشكێت و هیچ كەسێك مافی ناخورێت. 🔹 لە نزیكەوە چاودێری هەموو جۆرە دەستپێشخەرییەكان دەكەین كە ببێتە مایەی راگرتنی خوێنڕشتن و فرمسێكی دایكان و بەهێزكردنی برایەتی.  🔹 رێزو پێزانیمانمان بۆ بەڕێز باخچەلی و بۆ هەموو ئەو كەسانەی كە لەم لەڕێگایە كاریان كردووەو كەس بۆی نییە لە هەوڵەكانتان كەمبكاتەوە. 🔹 ئێمە لەگەڵ بەرێز باخچەلی و هاوڕێكانی هەموو ژیانی خۆمان تەرخانكرد لەپێناو بەدیهێنانی ئاشتی و سەقامگیری توركیا. 🔹 ئێمە گرنگی ئەم رێگەیە باش دەزانین، هیچ كەس نەترسێت و دوودڵ نەبێت و نیشانەی پرسیار دروست نەكات. 🔹 هەموو هاوڵاتیانی توركیا بە كوردو تورك و عەرەبەوە قازانجیان كردو سوودمەندبوون. 🔹 ئومێدی ئەمڕۆمان زۆر زیاترو گەورەترە لە ئومێدی دوێنێ‌، دوودڵی نیگەرانی بەجێبهێڵن. 🔹 كاتێك كوردو تورك و عەرەب پێكەوە دەبن هیچ هێزێك ناتوانێت ڕوبەڕویان بێتەوە، ئەوەی ئەمڕۆ روودەدات هۆكارەكەی ئەوەیە پێكەوەنین. 🔹 مێژوو دووبارە دەبێتەوە، ئەمڕۆ كوردو تورك هیچ بەربەستێكیان لەبەردەمدا نامێنێت و باوەش بەیەكتردا دەكەن. 🔹 ئەمڕۆ توركیای گەورە و بەهێز خۆرەكەی سەرهەڵدەدات.  🔹 ئەمڕۆ دووبارە قسەكە دەكەینەوە، بەڵام بەچەكەكان نا بەڵكو بەخۆشەویستیەوەو هەموو كێشەو ناكۆكییەكان چارەسەر دەكەین. 🔹 ئەمڕۆ هەموو هاوڵاتیانی توركیا هاونیشتمانی پلەیەكن و، هەموومان یەك میللەتین لە بازنەی توركیادا. 🔹 ئەی برا كوردەكان، كاتێك كە چەك بوونی نەماوە پێكەوە دادەنیشین و قسەدەكەین، پێكەوە كێشەكان چارەسەر دەكەین. 🔹 ئەمڕۆ لەپەرلەمانی توركیادا كۆمسیۆنێك دروست دەكرێت، ئەوەی پێویست بكات ئەنجامیدەدات، هەموو كێشەكان بە گفتوگۆ چارەسەر دەكرێت. 🔹 لەماوەیەكی نزیكدا هەر هەموومان پێكەوە ئەم پرۆسە گرنگە لە پەرلەمانی توركیا بەسەركەتووانە پێكەوە بەڕێدەكەین. 🔹 بۆ كێشەی كورد لە سوریاو عێراق دادەنیشین و لەگەڵ ئەوانیش كێشەكانمان چارەسەر دەكەین. 🔹 دەمانەوێت برا كوردەكانمان لە سوریا بە ئاشتی و سەقامگیری بژین. 🔹دەمانەوێت پەیوەندییەكانمان لەگەڵ كوردی سوریاو عێراق بەرەو پێشەوە بەرین. 🔹 لەگەڵ حكومەتی سوریا بە پەرۆشەوە بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشەیە هەنگاو دەنێنین. 🔹 ئاكپارتی و مەهەپەو دەم پارتی پێكەوە بڕیارمانداوە ئەم پرۆسەیە ئەنجامبدەین و كێشەكان چارەسەر بكەین. 🔹 ئێتسا قۆناغێك نیە ناكۆكی دروست بكەین، دەست لەناو دەست دەبین و پێكەوە توركیایەكی بەهێز بونیاد دەنێین. 🔹 هەوڵی ئێستامان بۆ بەرەنگاربونەوەی تیرۆر نییە، بەڵكو بۆ بونیادنانی توركیایەكی بەهێزە. 🔹 هەر كەس دژی ئەم پرۆسەیە بێت ئەوەی پێویست بكات بەرامبەری ئەنجامیدەدەین. 🔹 لێرە بەدواوە خوێن ڕشتن نابینین، فرمێسكی دایكەكان نابینین. 🔹 سوپاسی كاربەدەستانی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكەم بۆ هاوكاریتان لەم پرۆسەیە.