درەو:
(ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانەیە
مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت

🔹 لە هەرێمی کوردستان، تەنها بۆ کارپێکردنی ئۆتۆمبێل، ساڵانە زیاد لە (2 ملیۆن) پاتری دەخرێتە بازاڕەوە.
🔹 کارگەی (مایا) وەک کارگەیەکی ناوخۆیی لە هەرێمی کوردستان، پاتری ھەناردەی وڵاتانی (ئەڵمانیا، ئوردن، سوریا، لوبنان، فەلەستین، مۆریتانیا و سعودییە) دەکات.
🔹 کارگەی (مایا) لە چەند مانگی داھاتوودا بڕی بەرهەمهێنانی ساڵانە لە (ملیۆنێک و 200 ھەزار) پاترییەوە بۆ (سێ ملیۆن و 700 ھەزار) پاتری بەرزدەکاتەوە، کارگەکە لە توانایدایە لە مانگێکدا (3 هەزار) تەن پاتریی لەکارکەوتوو ڕیسایکل بکاتەوە.
🔹 پاتری ئۆتۆمبێل دەبێتە هۆی چەندین کاریگەری خراپ لەسەر ژینگە، وەک پیسبوونی خاک و ئاو، پیسبوونی کانزای قورس و دەردانی گازی زیانبەخش بۆ هەوا. 
🔹 فڕێدانی نادروستی پاتری پاشماوەکانی دەتوانێت ببێتە هۆی ئاگرکەوتنەوە و دەردانی ماددە ژەهراویەکان، جگە لەوەی دەرهێنانی کەرەستەی خاوی پێویست بۆ بەرهەمهێنانی بۆ پاتری، ئاڵنگارییەکی گەورەی ژینگەییە.

پاتری ئۆتۆمبێل لە هەرێمی کوردستان
بەپێی بە دواداچونەکانی گۆشەی ئایندەی ژینگە، ئێستا لە بازاڕەکانی هەرێمی کوردستان و تەنانەت عێراق، چەندین جۆری پاتری کۆمپانیاکانی وڵاتانی جیهان بوونیان هەیە، هاوشانی کۆمپانیا جهانییەکان بەرهەمی ناوخۆییش هەن.
بەرهەمە دەرەکییەکانی پاتری لە هەرێمی کوردستان، بەرهەمی وڵاتانی کۆریا، چین، ئێران، تورکیا، ئەڵمانیا، مالیزیا و هند، ئەم جۆرانە هەر یەکە و بە شێوازێک کڕین و فرۆشتنیان پێوە دەکرێ، لە ڕووی کوالێتی و نرخ و گرەنتییەوە جیاوازن.
بەهۆی جیاوازی نرخەکانیش شۆفێران زیاتر پەنا دەبەنە بەر ئەو کۆمپانیایانەی نرخیان هەرزان و کەمترینە. بە جۆرێک، پاتری هەیە گەرەنتی چوار ساڵ دەکرێ، بەڵام نرخەکەی بەرزە، وەکو بەرهەمی ئەڵمانی، بەڵام بەشێکی تریش گەرەنتی نێوان، سێ بۆ شەش مانگ دەکرێن و نرخەکانیان، نزیکەی (15 بۆ 25) دۆلاری ئەمەریکییە، هەندێکی تر گەرەنتی سێ مانگ دەکرێن. کەواتە بازاڕی پاتری لە هەرێمی کوردستان و عێراق وەکو سەرجەم کاڵاکانی تر، هەمە جۆر و هەمەڕەنگن.

بەرهەمی ناوخۆیی دروستکردنی پاتری
کارگەی مایا بۆ بەرهەمهێنانی پاتری، کارگەی پاتری مایا لە ناوچەی بازیانی پارێزگای سلێمانی لەسەر ڕووبەری (50 هەزار) مەتر چوارگۆشە دروستکراوە، لە ناوەڕاستی ساڵی (2023)وە بەرهەمی پاتری ئۆتۆمبێلی خستووەتە بازاڕەوە، ئەم کارگەیە گەورەترین کارگەیە لە عێراق و هەرێمی کوردستان بۆ بەرهەمهێنانی پاتری ئۆتۆمبێل.
کارگەی ڕیسایکلینی پاتری (مایا) لە ساڵی 2020 دامەزراوە و دەستیکردووە بە بەرهەمهێنانی قاڵبی قورقوشمی، ئەم کارگەیە دەستپێشخەرییەکی پیشەسازی پێشەنگە، کە پاشماوەی مەترسیداری پاتری چارەسەر دەکات و دەگۆڕێت بۆ سەرچاوەی بەنرخ، کە خزمەت بە هەردوو کەرتەکانی وزە و ژینگە دەکات.
کارگەی مایا لە عێراقدا خاوەنی تەنیا تاقیگەی باوەڕپێکراوە بۆ ئەنجامدانی چەندین جۆری جیاوازی پشکنینی تایبەت بە پاتری.
کارگەکە لەسەر پێوەر و ستانداردە جیهانییەکان بۆ پاراستنی ژینگە کاردەکات، خاوەنی بڕوانامەی ئایزۆی نێودەوڵەتییە بۆ (ژینگە، سەلامەتی و بەڕێوەبردن)، ھاوکات کارگەکە گرنگیی داوە بە فراوانکردنی ڕووبەری سەوزایی لە ناوەوەو دەرەوەی کارگەکە، لەگەڵ ئەوەشدا سیستەمی کۆنتڕۆڵکردنی پیسبوونی ھەوای ھەیە بۆ پاراستنی کرێکاران و ژینگەی دەوروبەری.
ئێستا کارگەی (مایا) لەگەڵ ئەوەی توانیویەتی بە دابینکردنی پاتری پێداویستیی بازاڕی ھەرێمی کوردستان و عێراق پڕبکاتەوە، لە ڕووی نرخیشەوە کێبڕکێی پاترییە هاوردەکراوەکان دەکات و بە ڕێژەی (%20) کەمترە، پاتری ھەناردەی وڵاتانی (ئەڵمانیا، ئوردن، سوریا، لوبنان، فەلەستین، مۆریتانیا و سعودیە) دەکات، لە چەند مانگی داھاتوودا بڕی بەرهەمهێنانی ساڵانە لە (ملیۆنێک و 200 ھەزار) پاترییەوە بۆ (3 ملیۆن و 700 ھەزار) پاتری بەرزدەکاتەوە.
کارگەکە لە ئێستادا یەکێک لە کارەکانی وەرگرتنەوەی پاتری بەکارهاتووە، بە گوێرەی کێش له دووکاندارەکانی وەردەگرێتەوە، دواتر جارێکی تر تێزابەکەی و قوڕقۆشمەکەیی و مادە پلاستیکەکانی ڕیسایکڵ دەکاتەوە.

ڕیسایکلکردنەوەی پاترییە لەکارکەوتووەکان
کارگەی مایا لە توانایدایە لە مانگێکدا (3 هەزار) تەن پاتریی لەکارکەوتوو ڕیسایکل بکاتەوە، کە لە تەواوی عێراق کۆدەکرێتەوە، پێکهاتەکانی ناو پاترییەکە جیادەکرێتەوە بە تێکشکاندنی بۆکسی پلاستیکییەکە و دووبارە بەکارهێنانەوە، ڕیسایکلکردنەوە و پوختکردنەوەی قورقوشمەکە لەگەڵ تێزابی ناو پاترییەکە و گۆڕینی بۆ ئاوی پاک، ئەمەش ڕێگری دەکات لە دزەکردنی ماددە ژەهراوییەکانی قورقوشم و تێزاب بۆ ناو خاک و ئاو و هەوا، ئەم پرۆسەیە بەشێکی گرنگ لە ئابووری بازنەیی وڵات پێکدەهێنێت.
ئەمە لە کاتێکدایە، لە هەندێ ناوچەی هەرێم و عێراق، پاترییە کۆنەکان هەناردەی وڵاتانی دەرەوە دەکرێت، بەڵام یەکێک لە گرفتەکان ڕژاندنی پاشماوەی تێزابەکەیە لەسەر زەوی، کە ئەمەش چەندین گرفتی ژینگەیی لە دوای خۆی جێدەێڵێت.
لێرەدا گرنگە ئاماژە بە دوو حاڵەتی تایبەت بە ڕژاندنی پاشماوەی پاتری بە شێوەی نازانستی، لە ساڵانی ڕابردوودا بدەین، لەوانەش؛
بەپێی ڕاگەیەندراوێکی بەشی راگەیاندنی قائیمقامیەتی سلێمانی، بەهۆی پابەندنەبون بەمەرج و رێنماییەکانی کارکردن، لیژنە هاوبەشەکانی قائیمقامیەتی سلێمانی کۆگای سروشتی سەرگەڵو بۆ دەرهێنان و بەتاڵکردنەوەی تێزابی پاتری ئۆتۆمبێلی لە ناوچەی دۆڵەڕوت لەشاری سلێمانی داخست.
راپۆرتی لیژنەی ژینگە، ئاماژەی بۆ ئەوە کردوە، بەتاڵکردنەوەی تێزابی پاتری ئۆتۆمبێل بەشێوەیەکی نازانستی زیان بە ژینگەی ناوچەکە دەگەیەنێت و دەبێتە هۆی بڵاوبونەوەی ژەهر، ئەمەش زیان بەتەندروستی هاوڵاتیان دەگەیەنێت. بەفەرمانی قائیمقامی سلێمانی کۆگای سروشتی سەرگەڵو دادەخرێت و خاوەنەکەشی روبەڕوی رێکاری یاسایی دەکرێتەوە.
هاوکات دیجیتاڵ میدیای ڕووداو ئەوەی بڵاوکردووەتەوە، لە کفری زیاتر لە (5) شوێن هەن کە رۆژانە نزیکەی (80 تۆن) پاتریی بەکارهاتووی ئۆتۆمبێلی تێدا هەڵدەوەشێنرێتەوە و تێزابەکەی دەڕژێندرێتە سەر زەوی، پاترییەکان هەناردەی ئێران دەکرێن، مەرجی ئێرانیش بۆ وەرگرتنی ئەو پاترییانە، خاڵیکردنەوەی تێزابەکەیەتی پێش ئەوەی ببرێتە وڵاتەکە.
 ئەو شوێنانەی کە پاتری تێدا هەڵدەوەشێنرێتەوە، بەڕوونی کاریگەرییەکانی تێزابی پاترییەکان لەسەر بەرد و زەوییەکە دەردەکەوێت.
لە دوای ساڵی (2003)ـەوە لە ناوەڕاست و باشووری عێراق پاتریی بەکارهاتوو دەهێنرێتە کفری و لەوێشەوە لە دوای بەتاڵکردنی تێزابەکەی، هەناردەی ئێران دەکرێت.

مەترسییەکانی دووبارە بەکارهێنانەوەی نا زانستی پاتری لەسەر ژینگە و تەندروستی
لەکاتی سەردانی کردنی وەزیری پیشەسازی و کانزاکانی عێراق، (خالد بەتل ئەلنەجم) نیگەرانی خۆی دەربڕی لە بەردەوامی ڕیسایکلکردنی دەستی پاتری ئۆتۆمبێل، کە "بەهۆی دزەکردنی ترش و سرکە دەبێتە هۆی تووشبوون بە شێرپەنجە". لە میانی کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیدا لە (18-4-2024)،  کە وەزیر لە کاتی سەردانەکەیدا بۆ کارگەی پاتری مایا لە پارێزگای سلێمانی ئەنجامدا، بەپێی هەواڵێکی ئاژانسی شەفەق نیوز. بەتل لە میانی وتارەکەیدا ئاماژەی بەوەکرد، "لە عێراق زیاتر لە حەوت ملیۆن ئۆتۆمبێلمان هەیە، هەربۆیە ساڵانە پێویستمان بە بەرهەمهێنانی ژمارەیەکی زۆر پاتری هەیە، هاوکات ئەم پیشەسازییە گرنگە بۆ پاراستنی ژینگە و ڕیسایکڵکردنی پاترییەکان بەشێوەیەکی سەلامەت و دروست بەپێی ستاندارد و پێداویستییە ژینگەییەکان".
هێمای بۆ ئەوەش کرد کە "ئەو پراکتیزەیەی ئێستا لە زۆرێک لە ناوچەکانی عێراق ڕیسایکلکردنی پاترییە بەکارهێنراوەکانە بە دەستی و بە هەڵە. ئەمەش کاریگەری لەسەر کرێکارانی ئەم بوارە هەیە و کێشەی ژینگەیی گەورە دروست دەکات بەهۆی ئەو ترشەڵۆکانەی ناو ئەم پاتریانە، هەروەها مادەی سرکە، کە بەداخەوە مادەی شێرپەنجەیی دروستکەرن جا بەهەڵم ببن بۆ هەوا یان دزە بکەنە ناو خاکەوە".
لە درێژەی قسەکانیدا وتی "ئێمە لەگەڵ وەزارەتی ژینگە کاردەکەین بۆ سنووردارکردن و وەستاندنی ئەم کارانە بە پەیڕەوکردنی ڕێکارەکانی ڕیسایکلکردنی ژینگەیی تەندروست". ئاماژەی بەوەشکرد، "ئێمە ئامارمان نییە لەسەر ڕیسایکلکردنی هەڕەمەکی، چونکە ئەو پیشەسازیانە بە فەرمی لە وەزارەتی پیشەسازی و کانزاکان تۆمار نەکراون".

عێراق و گرفتی پاشماوەی  پاتری
بەپێی ئامارە نافەرمییەکان، ژمارەی ئۆتۆمبیل، لە عێراق نزیک بە (8 ملیۆن) بووەتەوە، بەپێی خەمڵاندنەکان، لایەنی کەم هەر ئۆتۆمبێلێک ساڵانە پێویستی بە گۆڕینی پاتری دەبێت، کە پێشتریش ئاماژەمان پێکرد، بەشێک لە پاترییەکان، گەرەنتی سێ مانگ، شەش مانگ، ساڵێک و دوو مانگ، بەرە و سەرتر هەیە، واتە بە پێی ئاماژەکان، ساڵانە لە عێراقدا نزیکەی (8 ملیۆن) پاتری ئۆتۆمبێل بەکاردەهێنرێت، ئەگەر بە شێوەی زانستی ڕیسایکڵ نەکرێنەوە کارەساتی ژینگەیی درووست دەبێت، کە بە پێی زانیارییەکان هەموو پاترییەکان بە زانستی ڕیسایکڵ ناکرێنەوە، بە تایبەتی ئەوانەی دەچنە دەرەوەی هەرێمی کوردستان، تێزابەکانیان دەڕژێنرێن و پاشماوەکانی تر هەناردە دەکرێن.

کاریگەرییە سەرەکییەکانی پاتری ئۆتۆمبێل لەسەر ژینگە
1.    پیسبوونی خاک و ئاو: پاتریەکان کانزای قورس و مادەی خراپکەری تێدایە، کە لەکاتی فڕێدانی نادروستدا دەچنە ناو خاک و ئاوی ژێر زەوی، ئەمەش کاریگەری لەسەر ئیکۆسیستەم و تەندروستی مرۆڤ دەبێت.
2.    پیسبوونی هەوا و دەردانی گازی ژەهراوی: سووتانی یان کارلێکی کیمیایی پاتریەکان دەتوانێت دوکەڵی ژەهراوی و گازی ژەهراوی وەک هایدرۆکاربۆنی بۆنخۆشی پۆلیسایکلیک و فۆسفاتەکان دەربدات.
3.    کەمبوونەوەی سامانی سروشتی: بەرهەمهێنانی پاتری پێویستی بە دەرهێنانی کانزا دەگمەنەکانی وەک لیتیۆم و کۆبالت و نیکل هەیە، کە پرۆسەیەکی وزە زۆرە و دەبێتە هۆی تێکچوونی زەوی و پیسبوونی ژینگە.
4.    مەترسی ئاگرکەوتنەوە و تەقینەوە: پاترییەکانی لیتیۆم مەترسی ئاگرکەوتنەوە بە گەرمی دروست دەکەن، کە دەکرێت لە ئەنجامی زیاد بارگاویکردنەوە یان تێکچوونی کارکردنی ترەوە بێت، لە ئەنجامدا گازی مەترسیدار و پیسکەری ژینگە دەربچێت.
5.    ژەهراویبوونی مرۆڤ: هەندێک کانزاکانی ناو پاتری، وەکو سرکە، نیکل و کادمیۆم، دەبنە هۆی تێکچوونی دەمارەکان یان شێرپەنجە دروستکەر بن، ئەگەر هەوا یان ئاو پیس بکەن.

هەوڵەکانی کەمکردنەوەی زیان
1.    ڕیسایکلکردن: ڕیسایکلکردنی پاتری یارمەتیدەرە بۆ کەمکردنەوەی پێویستی کانگاکردنی کەرەستەی خاو، بەڵام لە ئێستادا ناکارامەیە و پێویستی بە وەبەرهێنانی بەرچاو هەیە لە تەکنەلۆژیادا.
2.    بەکارهێنانی لاوەکی: هەندێک کۆمپانیا کاردەکەن بۆ دووبارە بەکارهێنانەوەی پاتری لە کارگە کەمتر داواکارییەکان، وەک سیستەمی هەڵگرتنی وزە.

سوودە ژینگەییەکانی ڕیسایکلکردنی پاتری ئۆتۆمبێل
ڕیسایکلکردنی پاتری ئۆتۆمبێل چارەسەرێکی گرنگی ژینگەییە، کە بەشدارە لە کەمکردنەوەی ئەو زیانانەی بەهۆی فڕێدانی بێ جیاوازی پاترییەکانەوە تووشی دەبن. پاتری ئۆتۆمبێل مادەی کیمیایی مەترسیداری وەک سرکە و ترش لەخۆدەگرێت، ئەمەش وایکردووە ڕیسایکلکردنیان ببێتە پێویستییەکی ژینگەیی بۆ کەمکردنەوەی کاریگەرییە نەرێنییەکانی لەسەر هەسارەکە. لێرەدا بە وردی باس لە سوودە ژینگەییەکان دەکەین، کە لە ئەنجامی ڕیسایکلکردنی پاتری ئۆتۆمبێلەوە دێتە ئاراوە.
1.    کەمکردنەوەی پاشماوەی ژەهراوی: پاتری ئۆتۆمبێل مادەی ژەهراوی وەک سرکە و ترشی سولفوریک لەخۆدەگرێت، کە ئەگەر بە شێوەیەکی نادروست فڕێ بدرێت، دەبێتە هۆی پیسبوونی خاک و ئاو. بە ڕیسایکلکردنی پاتری ئۆتۆمبێل، بڕی ئەم ماددە مەترسیدارانە لە زبڵدانەکاندا کەم دەبێتەوە، ئەمەش ژینگە لە پیسبوون دەپارێزێت.
2.    پاراستنی سەرچاوە ئاوییەکان: دزەکردنی ماددە کیمیاییەکان لە پاترییە فڕێدراوەکانەوە دەتوانێت ئاوی ژێر زەوی و سەرچاوەکانی ئاوی خواردنەوە پیس بکات، ڕیسایکلکردن دڵنیای دەدات لە فڕێدانی سەلامەتی ئەم ماددانە و ڕێگری دەکات لە دەرچوونیان بۆ ناو ژینگە.
3.    کەمکردنەوەی پێویستی دەرهێنانی سامانی سروشتی: کاتێک پاتری ئۆتۆمبێلەکان ڕیسایکل دەکرێن، کانزاکانی وەکو سرکە و پلاستیک وەرئەگیرێنەوە بۆ دووبارە بەکارهێنانەوە. ئەمەش پێویستی دەرهێنانی سەرچاوەی نوێ لە سروشت کەمدەکاتەوە، بەشداری دەکات لە پاراستنی سامانە سروشتییەکان و کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی کانگا لەسەر ژینگە.
4.    کەمکردنەوەی دەردانی کاربۆن: پرۆسەی دروستکردنی پاتری نوێ لە کەرەستەی ڕیسایکل کراو وزەی کەمتر بەکاردەهێنێت لە چاو دروستکردنی لە کەرەستەی پاکیزە، ئەمەش بەشدارە لە کەمکردنەوەی دەردانی گازی گەرمخانەیی، کە یارمەتیدەرە بۆ بەرەنگاربوونەوەی گۆڕانی کەشوهەوا.
5.    پشتگیریکردن لە بەردەوامیی ئابووری بازنەیی: ڕیسایکلکردنی پاتری ئۆتۆمبێل بیرۆکەی ئابوورییەکی بازنەیی بەرەوپێش دەبات، کە ماددە ڕیسایکل کراوەکان لەبری ئەوەی فڕێ بدرێن لە دروستکردنی بەرهەمی نوێدا بەکاردەهێنرێن، ئەمەش بە شێوەیەکی بەرچاو پاشەڕۆ کەم دەکاتەوە و پشتگیری لە بەردەوامیی ژینگە دەکات.
6.    کەمکردنەوەی پیسبوونی هەوا: فڕێدانی نادروستی پاتریەکان دەبێتە هۆی سووتانی پاترییەکان و ئەمەش گازی ژەهراوی دەردەچێت. ڕیسایکلکردن لە ڕێگەی مامەڵەکردنی سەلامەتی پاترییەوە لەم پیسبوونە دوور دەکەوێتەوە.
7.    پاراستنی ئیکۆسیستەم؛ کاتێک پاتریەکان بە شێوەیەکی نادروست فڕێ دەدرێن، ماددە کیمیاییەکان دەتوانن دزە بکەنە ناو خاک و ئاوەوە و زیان بە ئیکۆسیستەم و زیندەوەرە زیندووەکان دەگەیەنن، ڕیسایکلکردن ئەم کاریگەرییە نەرێنیانە کەمدەکاتەوە، ڕووەک و ئاژەڵەکان لە ماددە ژەهراویەکان دەپارێزێت.