راپۆرتی: درەو 🔹 لە خولی یەکەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان (971 هەزار و 953) کەس بەشداری هەڵبژاردنیان کردووە. 🔹 لە خولی دووەم و نێوان ساڵی 1992 بۆ 2005 ژمارەی بەشداری گەیشتووە بە (ملیۆنێک و 753 هەزار و 919) كەس بە رێژەی (80%) ژمارەی بەشداری لە دەنگدان زیادیكردووە. 🔹 بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان لە خولی سێیەم (122 هەزار و 277) کەس بەڕێژەی (7%) بەشداری لە دەنگدان زیادی کردووە و ژمارەکە گەیشتووە (ملیۆنێک و 876 هەزار و 196) کەس. 🔹 لە خولی چوارەمدا (2 ملیۆن و 978 هەزار و 382) كەس دەنگدانیان داوە، بەم پێیەش بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی سێیەم (102 هەزار و 186) کەس بە ڕێژەی (5%) ژمارەی ئەوانەی بەشدارییان کردووە لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان زیادی کردبوو. 🔹 لە خولی پێنجەمدا (ملیۆنێک و 845 هەزار و 979) كەس دەنگیان داوە، واتە بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی چوارەم (132 هەزار و 403) کەس بە ڕێژەی (7%) ژمارەی ئەوانەی بەشداریان کردووە لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان کەمی کردبوو.   هەڵبژاردنی خولی یەکەمی پەرلەمانی کوردستان سی و دوو ساڵی بەر لە ئێستا لە ڕۆژی (19/5/1992) یەکەمین خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوە چوو، لەم هەڵبژاردنەدا كوردستان بەسەر چوار ناوچەی هەڵبژاردندا دابەشکرا، هەوەک لە ماددەی (9) یاسای ئەنجومەنی نییشتمانیدا هاتبوو، کوردستان بەسەر (176) بنکەی هەڵبژاردندا دابەشکرا بە جۆرێک؛ دهۆک (42) بنکەو ژمارەی دەنگدەری چاوەڕوانکراو (178 هەزار)، هەولێر (62) بنکە و ژمارەی دەنگدەری چاوەڕاونکراو (340 هەزار)، کەرکوک (16) بنکەو ژمارەی دەنگدەری چاوەڕوانکراو (144 هەزار) و  سلێمانی (56) بنکەو ژمارەی دەنگدەری چاوەڕاونکراو (450 هەزار)، كۆی گشتیی ژمارەی دەنگی چاوەڕوانكراو (ملیۆنێک و 112 هەزار) بووە. لەو هەڵبژاردنەدا (971 هەزار و 953) کەس بەشداری هەڵبژاردنەکەیان کرد بە ڕێژەی (87.4%). هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان لە دوای روخانی رژێمی بەعس لە 9/4/2003 و دروستبوونی ئەنجومەنی حوكمی عێراق، حیزب و لایەنەكانی كوردستان چوونە بەغداد و لە كۆی پرۆسەی سیاسی هەڵبژاردنەكانی عێراق بەشداربوون، لە رۆژی 30 كانونی دووەمی 2005 هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان بەڕێوەچوو، بەڵام بۆ هەرێمی كوردستان سێ هەڵبژاردن بوو، چونكە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانیشی لەگەڵدابوو. هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان، كە دوای 13 ساڵ لە خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان بەرێوەچوو، ئەویش بەپێی یاسای ژمارە (47) ی رۆژی 21/11/2004 ی ئەنجومەنی نیشتیمانی كوردستان، كە هەمواركراوی یاسای ژمارە (1)ی ساڵی 1992 ی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتیمانی كوردستانی عێراقە. بەپێی ماددەی (4) یاسا هەمواركراوەكە، هاتووە (هەرێمی كوردستانی عێراق بەیەك ناوچەی هەڵبژاردن لەقەلەم دەدرێت) كە لە یاسای ژمارە (1)دا كوردستان كرابوو بە (4) ناوچەی هەڵبژاردن ئەوانیش (هەولێر، سلێمانی، دهۆك، كەركوك). لە هەڵبژاردنی 30ی كانونی دووەمی پەرلەمانی كوردستاندا (13) پارتی سیاسی بەشداریان تێداكرد، بە سیستمی (نوێنەرایەتی رێژەیی) بەڕێوەچوو، تیایدا (2 ملیۆن و 290 هەزار و 736) هاوڵاتی مافی دەنگدانی هەبوو، بە بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی یەكەم، كە لە ساڵی 1992 بەڕێوەچوو (ملیۆنێک و 112) كەس مافی دەنگدانیان هەبووە، واتا لە نێوان ساڵی 1992 بۆ 2005 (ملیۆنێک و 178 هەزار و 736) كەس زیادیكردووە، واتا بە رێژەی (106%) ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە زیادیكردووە. لە خولی دووەم و نێوان ساڵی 1992 بۆ 2005 ژمارەی بەشداری گەیشتووە بە (ملیۆنێک و 753 هەزار و 919) كەس کە بە رێژەی (80%)  و (781 هەزار و 966) کەس لە ژمارەی بەشداری دەنگدان زیادیكردووە. هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی کوردستان ئەم هەڵبژاردنە لە دۆخ و كەشوهەوایەكی گونجاودابوو، بەتایبەتیش بۆ دەرخستنی سەنگی راستەقینەی هێز و لایەنەكانی كوردستان، بەو پێوەدانگەی كەشی ئەمنیی و دۆخی ئابووریی و سیاسیی و كۆمەڵایەتیی هەرێمی كوردستان لە باربوو بۆ هەڵبژاردن، لە 25/7/2009دا لەگەڵ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی هەرێمیش ئەنجامدرا، هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان بەپێی یاسای هەمواری پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان کە تێیدا هەڵبژاردن بە یەک بازنەیی بەڕێوەچوو. لەم هەڵبژاردنەدا (2 ملیۆن و 518 هەزار و 773) کەس مافی دەنگدانی هەبوو، بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان (228 هەزار و 37) کەس بەڕێژەی (10%) ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبوو زیادی کردووە. هاوکات ژمارەی بەشدای گەیشتووە بە (ملیۆنێک و 876 هەزار و 196) کەس، لەسەر ئەو بنەمایە ژمارەی بەشداری کردن لەم هەڵبژاردنەدا بەراورد بە خولی پێش خۆی (122 هەزار و 277) کەس بە ڕێژەی (7%) زیادی کردووە. هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی کوردستان پرۆسەی هەڵبژاردنی 21/9/2013 وەک خولی چوارەمی پەرلەمانی کوردسیان لەدوای ساڵی 1992 و خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانەوە، یەكەم خول بوو كە تەواوی هێزە سیاسیەكان هەریەكە و بە لیستی سەربەخۆ و جیا بەشداری هەڵبژاردنیانكرد، ئەمەش روونتر پێگەو سەنگی هێزەكان دەردەكەون، لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان كە 21/9/2013 بە یەک بازنەیی بەرێوەچوو، تیایدا (31) لیست بەشداریان لە پرۆسەكەدا كردوو سەرەنجام (17) لیست توانیان سەركەوتن بەدەستبهێنن. لەو هەڵبژاردنەدا، كە (2 ملیۆن و 653 هەزار و 743) كەس مافی دەنگدانیان هەبوو، بەم پێیەش بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی سێیەم (134 هەزار و 970) کەس بە ڕێژەی (5%) ژمارەی ئەوانەی مافی بەشداریکردنیان هەبوو لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان زیادی کردبوو. هاوکات بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی سێیەم (102 هەزار و 186) کەس بە ڕێژەی (5%) ژماری بە زیادی کردبوو، چونکە (ملیۆنێک و 978 هەزار و 382) کەس بەشداری هەڵبژاردنەکەیان کردبوو. هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان كە 30/9/2018 بەرێوەچوو، تیایدا (29) لیست بەشداریان لە پرۆسەكەدا كردوو سەرەنجام (16) لیست توانیان سەركەوتن بەدەستبهێنن. لەو هەڵبژاردنەدا، بەپێی راگەیەندراوی كۆمسیۆن و راپرسی لە هەرێمی كوردستان (3 ملیۆن و 85 هەزار و 461) كەس مافی دەنگدانیان هەبوو، بەم پێیەش بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی چوارەم (431 هەزار و 718) کەس بە ڕێژەی (16%) ژمارەی ئەوانەی مافی بەشداری کردنیان هەبوو لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان زیادی کردبوو. هاوکات لەم هەڵبژاردنەدا (ملیۆنێک و 845 هەزار و 979) کەس بەشدارییان لە هەڵبژاردنی خولی چوارەمدا کردبوو، بەم پێیەش بەراود بە خولی چوارەم ژمارەی بەشداریکردن لە هەڵبژاردن (132 هەزار و 403) کەس بە ڕێژەی (7%) کەمی کردووە. هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بڕیارە ڕۆژی 20/10/2024 هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەبچێت. ئەمینداریەتی گشتی ئەنجومەنی کۆمسیاران لە چوارچێوەی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق لە (4ی حوزەیرانی 2024) یاسای دابەشکردنی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستانی پەسەند کرد، کە هەرێمی کوردستان دابەشی سەر (4) بازنەی هەڵبژاردن دەکات. لە دەقی بڕیارەکەی ئەنجومەنی کۆمسیاراندا هاتووە، هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بەسەر (4) ناوچە (بازنە)ی هەڵبژاردن ئەوانیش؛ بازنەکانی "هەولێر، دهۆک، سلێمانی و هەڵەبجە"ن. بەپێی داتاکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق کۆی گشتی ژمارەی بنکەکانی دەنگدانی گشتی بریتییە لە (هەزار و 266) بنکە...  وێستگەکانی دەنگدان لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان بریتییە لە (6 هەزار و 318) وێستگە. پارێزگای هەولێر (498) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت ژمارەی وێستگەکانیش (2 هەزار و 213) وێستگەی دەنگدان دەبێت. پارێزگای سلێمانی (477) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت، (2 هەزار و 373) وێستگەی دەنگدانیش لە پارێزگای سلێمانی دەبێت. پارێزگای دهۆک (264) بنکەی هەڵبژاردن و (هەزار و 596) وێستگەی دەنگدانی تێدا دەبێت. پارێزگای هەڵەبجە (27) بنکەی هەڵبژاردن و (136) وێستگەی دەنگدانی دەبێت. ئەگەر چی لە هەرێمی کوردستان (3 ملیۆن و 789 هەزار و 360) کەس تەمەنیان گەیشتووە بە سەر و (18) ساڵ، بەڵام بە گوێرەی دواین ئامارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، (2 ملیۆن و 899 هەزار و 578) کەس لە هەرێمی کوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان مافی دەنگدانیان هەیەو کارتی بایۆمەتریان وەرگرتووەتەوە بەشێوەیەک (2 ملیۆن و 683 هەزار و 618) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (215 هەزار و 960) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. هەر بۆیە دەبینین ژمارەی ئەوانی مافی دەنگدانیان هەیە بەراورد بە خولی پێنجەم (185 هەزار  و 883) کەس بە ڕێژەی (6%) کەمی کردووە. کۆی گشتی ژمارەی دەنگدەرانی پارێزگای هەولێر کە کاتی بایۆمەتریان وەرگرتووەتەوە بریتییە لە (ملیۆنێک 22 هەزار و 906) دەنگدەر، بەشێوەیەک (933 هەزار و 115) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (89 هەزار و 791) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای سلێمانی بریتییە لە (ملیۆنێک 87 هەزار و 73) دەنگدەر، بەشێوەیەک (ملیۆنێک و 8 هەزار و 412) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (78 هەزار و 661) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای دهۆک بریتییە لە (729 هەزار و 347) دەنگدەر، بەشێوەیەک (682 هەزار و 791) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (46 هەزار و 556) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای هەڵەبجەش بریتییە لە (60 هەزار و 252) دەنگدەر، بەشێوەیەک (59 هەزار و 300) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (952) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. بۆ بەرچاو ڕوونی بڕوانە خشتە و گرافیکی هاوپێچ خشتەو گرافیک سەرچاوەکان •    محەمەد رەئوف، هەڵبژاردن لە کوردستان 1992 – 2021، توێژینەوەیەکی شیکاری – بەراوردکارییە، چاپی سێیەم، 2023. •    دامەزراوەی میدیایی درەو، کلیلی هەڵبژاردنەکان 1992 – 2021 پێگەی پارتە سیاسییەکانی کوردستان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا، چاپی یەکەم 2023.  

 بەهرۆز جەعفەر لە سەڵتەنەتی عومانەوە بۆ سعودییە، کوەیت، قەتەر و ئیمارات گۆڕانکاریی ئێجگار گەورە لە نیوەی یەکەمی سەدەی 21 دا هاتوونەتە دی، بە جۆرێک کە تێز و گریمانە نێگەتیڤەکانی سەدەی بیستەمی لە بارەی کەلتورو تێگەیشتینی جیهانی عەرەبی تەواو پێچەوانە کردۆتەوە. ئەمە دەرفەتێکی دیکەیە کە هەرێمی کوردستان (نەک هەروەکو حکومەت، وەکو دامەزراوە ناحکومییەکانی دی ئەگەر هەی بێت) بۆ هەمەچەشنکردنی ئابورییەکەی دەتوانێت بە خێرایی سوودی لێ ببینێت؛ ئەمەش دەکاتە وەرچەرخانێکی جیۆپۆڵەتیکیی.  نەک هەر وەرچەرخانی ئابوریی وزە، بەڵکو شۆڕشێک لە تێگەیشتنی کەنداودا دەبینین، بەتایبەت سعودییەو سەڵتەنەتی عومان: بۆ نموونە؛ لە 28ی حوزەیرانی 1967 دا " چارڵز بێلگرەڤ- Charles Belgrave " لە وتارەکەیدا لە کۆمەڵەی شاهانەی ئاسیای ناوەڕاست لەگەڵ بەدەستهێنانی مەدالیای لۆڕێنس ئۆف عەرەبستان، چیرۆکی ناوچەی کەنداوی لە سێ وشەدا " مرواری، چەتەی دەریایی و نەوت- Pearls, Pirates, and Petroleum"کورتکردەوە. لەو کاتەوە بۆ ئێستا ناوچەکە گۆڕانکارییەکی بەرچاوی لە هەموو بوارەکانی کۆمەڵایەتی، کولتووری، ئابووری، سیاسیدا بە خۆیەوە بینیوە. بەهەمان شێوە ڕۆبەرت بار- Rober Barr (1849-1912) لە کتێبەکەیدا بە ناوی "ڕۆژهەڵاتی نەگۆڕ- The Unchanging East"، کۆمەڵێک تێگەیشتن دەخاتە ڕوو، کە ئەمڕۆ مرۆڤێکی ئاسایی دەبینێت ئەو بۆچوونانە بۆ هەندێ لە شوێنەکانی وەک وڵاتانی کەنداوی عەرەبی ڕاست نییە، کەنداوی عەرەبی مەل و بای گۆڕانکاری قووڵ و گەشەسەندنی خێراو بێهاوتا گرتویەتیەوە. ئێمە گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی بە گشتی لە ڕێگەی گۆڕانکاری لە کارلێک و پەیوەندییە مرۆییەکانەوە تێدەگەین، کە دامەزراوە کولتووری و کۆمەڵایەتییەکان لە قاڵب دەدەنەوە. گۆڕانکاری بە تێپەڕبوونی کات ڕوودەدات و زۆرجار لێکەوتەی قووڵ و درێژخایەنی بۆ کۆمەڵگا دەبێت. پێشکەوتنە سەرنجڕاکێشەکانی کەنداو بە بێ گۆڕانی کەلتوریی و بڕیاری سیاسیی بوێرانە نەبوە؛ بوونی ئاستێکی بەرهەمهێنانی پێشکەوتوو، هەمەچەشنکردنی ئابوریی، کەمکردنەوەی کاربۆن، بایەخدان بە زیرەکی دەستکرد، سوود وەرگرتن لە پێگەی جیۆ-ستراتیجیی، هەبوونی هایدرۆکاربۆن، تاوەرە هەوربڕەکان، درووستکردنی شارە تەکنەلۆژییەکان، هەبوونی ئاستێکی بەرزی گەشتیاریی،  پەیوەندییە فرە-لایەنەکانی وڵاتانی کەنداو لەگەڵ خۆرئاوا، چین، هیند، ڕووسیا و زۆر تایبەتمەندیی هاوچەرخی دیکە وامان لێدەکات گەشبین بین بەرانبەر گۆشەیەکی فراوانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کە کەنداوی عەرەبییە؛ لەکاتێکدا سێ جەڵدەی گەورە؛ کۆرۆنا، جەنگی ئۆکراین، جەنگی غەزە ئابوریی جیهانی تووشی مەترسی مردن کردۆتەوە. دەبینین یەکێک لە هەرە سەرنجڕاکێشترینەکانی کەنداو، سەڵتەنەتی عومانە؛ بە هێمنی خۆی وەک ناوەندێکی جیهانی بۆ هەناردەکردنی هایدرۆجینی سەوز دادەنێت، نەک هەر عومان بەڵکو زۆرێک لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕوو لە سووتەمەنی پاک دەکەنەوە وەک ڕێگەیەک بۆ گواستنەوە بۆ داهاتوویەکی وزەی بەردەوامتر. وزەی پاک بەگشتی و بەرهەمهێنانی وزە لە ڕێگەی خۆرەوە بەتایبەتی یەکێک لە هەرە سوودە باس نەکراوەکانی ئەوەیە کە داگیرکاری و چاوی تەماحی زلهێزەکان ناهێڵێت، ئەگەر لە ڕابردوودا جەنگەکان بەهۆی دەستگەیشتن بە سەرچاوەکانی نەوت و گاز بوون، ئەمڕۆ بەرهەمهێنانی وزە لە ڕێگەی خۆر یان ڕێگەکانی ترەوە ئەوە ناهێڵێت. لە 2024 دا، سوڵتانییەت کە زیاتر بە هەناردەکاری نەوت و شوێنێکی گەشتیاری ناوچەیی ناسراوە، پەرە بە چەندین پڕۆژەی گەورەی هایدرۆجینی سەوز دەدات کە ئامانجیان دیکاربۆنیزەکردنی پیشەسازییەکانی عومان و هەناردەکردنی ئامۆنیای کەم کاربۆن بۆ بازاڕەکانی دیکەیە. هایدرۆجینی سەوز لە ڕێگەی پرۆسەیەکەوە بەرهەم دێت کە پێی دەوترێت ئەلکترۆلیسیس، کە تێیدا ئاو دابەش دەکرێت بۆ هایدرۆجین و ئۆکسجین بە بەکارهێنانی کارەبا کە لە سەرچاوە نوێبووەکانەوە بەرهەم دێت. شوێنی عومان لەگەڵ سەرچاوە زۆرەکانی وزەی خۆر و با و بەردەستبوونی زەوییە بەرفراوانەکانی، وای لێدەکات ببێتە کاندیدێکی ئایدیاڵ بۆ بەرهەمهێنانی گازی کەم کاربۆن. عومان لە پێگە جوگرافییە ناوازەکانی جیهانە، شانازی بەوە دەکات کە لە وزە نوێبوەوەکاندا پێشەنگە، کە هایدرۆجینی سەوز بە تێچووی کەم لە ڕێگەی ئەلکترۆلیزەکردنەوە بەرهەم دەهێنێت. پاشان دەتوانرێت ئەم هایدرۆجینە سەوزە لە ڕێگەی تۆڕی بۆری غازی ئێستای عومانەوە بگوازرێتەوە کە درێژییەکەی (4000) کیلۆمەترە، ئەمەش تێچووی ژێرخانی زۆر کەمدەکاتەوە بە بەراورد بە دەستپێکردن لە سفرەوە. جگە لەوەش، ئەزموونی بەرفراوانی عومان لە پرۆسێسکردن و هەناردەکردنی گازی سروشتی شل (LNG) و ئامۆنیا ڕاستەوخۆ وەرگێڕدراوە بۆ بەڕێوەبردنی کارا هایدرۆجینی سەوز و وەرگیراوەکانی. سەڵتەنەتی عومان دوای قەتەر دووەم گەورەترین هەناردەکاری گازی سرووشتی یە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئامانجی ئەوەیە تا ساڵی 2030 لانیکەم ملیۆنێک تۆن هایدرۆجینی نوێبووەوە لە ساڵێکدا بەرهەمبهێنێت پێش ئەوەی تا ساڵی 2040 توانای زیادکردنی بۆ 3.75 ملیۆن تۆن. عومان پلانی هەیە تا ساڵی 2050 توانای هایدرۆجینی سەوزی هەبێت کە 8.5 ملیۆن تۆن بێت، کە زیاترە لە خواستی ئێستای ئەوروپا کە نزیکەی 8 ملیۆن تۆن هایدرۆجینی هایدرۆجینە. ئاژانسی نێودەوڵەتی وزە پێشبینی دەکات وڵاتی کەنداو کە لەسەر ڕێگا سەرەکییەکانی بازرگانی نێوان ئەوروپا و ئاسیا دادەنیشێت، ببێتە شەشەم گەورەترین هەناردەکاری هایدرۆجین لەسەر ئاستی جیهان و گەورەترین هەناردەکاری لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست تا ساڵی 2030. لەمانە گرینگتر فاکتەری "چین" ە، کە بە سەدان ملیار دۆلاری ساڵانە لەگەڵ ئەنجومەنی هاریکاریی کەنداو پەیوەندیی دارایی و بازرگانیی هەیە، پەیوەندییەکە لە شاری زیرەک و نیۆم ی سعودییەوە تا دەگاتە فراوانکردنی بەندەرەکانی خەلیفە و زیرەکی دەستکرد و ...تادوایی. چین لە هەموو وڵاتانی جیهان زیاتر نەوت هاوردە دەکات و بە نزیکەیی نیوەی نەوتەکە تەنها لە شەش وڵاتی کەنداوەوە دێت. بۆیە لە بەرانبەردا چین وەک هاوبەشی بازرگانی سەرەکی بۆ زۆربەی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەستاوە و وەبەرهێنان و ژێرخانی و تەکنەلۆژیای پێشکەوتووی بەرچاوی دابینکردووە. داتاکانی گومرگی چین ئاشکرای دەکەن کە لە ساڵی 2017 تا 2022 ئاڵوگۆڕی بازرگانی چین و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نزیکەی دوو هێندە زیادی کردووە و لە 262.5 ملیار دۆلارەوە بۆ 507.2 ملیار دۆلار گەشەی کردووە. بەگوێرەی ئاماری ئەنجومەنی دەوڵەتی چین، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست خێراترین هاوبەشی بازرگانی چین بووە لە ساڵی2022، بە ڕێژەی  27.1% لە چاو ساڵی پێشووتردا.   ئەم وڵاتانەی کەنداو، هاوپەیمانی بەهێزی ئەمریکاو بەریتانیان، بەڵام بە بێدەنگی لەگەڵ "چین" خەریکن و سوودی تەواویان لە کاڵا هەرزانەکان وەرگرتوە بو بەرزکردنەوەی ستراتیجیی خۆیان، بەهۆی دەستپێشخەری پشتێنە و ڕێگا (BRI)، ئێستا چین پشکی لە لانیکەم ٢٠ پڕۆژەی بەندەردا هەیە بەدرێژایی ڕێڕەوی دەریایی گرنگ کە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا دەگرێتەوە. چین هاوبەشی ستراتیژی گشتگیر یان هاوبەشی ستراتیژی لەگەڵ 12 وڵاتی عەرەبیدا هەیە و 21 دەوڵەتی عەرەبی لەگەڵ کۆمکاری عەرەبی بە فەرمی واژۆیان لەسەر ڕێککەوتنی پرۆژەی پشتێنەو ڕێگای چینی کردووە.   لەکاتێکدا، وڵاتانی کەنداو زانییان، جیهان ڕووی لە وزەی سەوزە، ڕوویکردۆتە سەردەمێکی نوێ، کە هەر وەرچەرخان نییە لە وزەدا؛ بەڵکو وەرچەرخانە لە نەزم و سیاسەتی جیهانی و ناوچەییدا، ئەوانیش لەپاڵ دەهێنان و فرۆشتنی نەوت و گازدا، خێرا ڕوویانکردە کەمکردنەوەی کاربۆن و بەرزڕاگرتنی پرسە ژینگەییەکان و هەمەچەشنکردنی ئابورییەکەیان.

درەو: راپۆرتی: عەممار عەزیز/ بە سەرپەرشتی تۆڕی نیرج بۆ بەداواچوون وڕاپۆرتی بنکۆڵکاری   دەیان ساڵ لە پەراوێز خستن ونادادپەروەری ودەرفەتی نایەکسان وهێرشەکانی داعش بۆ سەر پێکهاتەی ئێزدی لە عێراق، چیان کردووە؟ دوای بەسەربردنی نزیکەی چواردەیەی لە شێخان،هادی دوبانی تەمەن( 57 ساڵ) لەگەڵ خێزانەکەی شارۆچکە ئێزدییەکەیان کە دەکەوێتە باکوری موسڵ جێهێشت بۆئەوەی لە ئەڵمانیا بژین ولەوێ نیشتەجێ ببن وەک دەیان کەس لە خزمەکانی، ئەو بەدەنگێکی پچر بچر وتی"داعش هەموو شتێکی ئێمەی وێران کرد، ژیانی ئێمەی تێکدا و ناچاربووم زێدی خۆم بە جێبهێڵم کە هەرگیز خەیاڵی ئەوەم نەدەکرد، زۆرشت پاڵی پێوە نام بۆ ئەنجامدانی ئەم کارە، ئاسایش، ترس لە داهاتوو، جیاکاری ونەبوونی دادپەروەری". دوبانی، کە نزیکەی حەوت ساڵ بەڕێوەبەری کاروباری ئێزدییەکان بووە لە ئەوقافی پارێزگای دهۆک دەڵێت "ئەگەر دەرگای کۆچکردن بەڕووی ئێزدییەکاندا بکرێتەوە وئاسانکاریان بۆ بکرێت، ئەوا رێژەی کۆچکردنیان لە شارە مێژووییەکانیانەوە زیاد دەکات، چونکە بوونی ئێستایان لەو شارە بووەتە شێوازێکی ڕووەکەشانە تەنها بۆ جوانکردنی وێنەکەیە". لە مانگی ئابی 2014 داعش هێرشی کردە سەر ناوچەی شەنگال وچەند ناوچەیەکی ئێزدی ومەسیحی لە دەشتی نەینەوا کۆنتڕۆڵکرد ودەستی بەسەر قەزای شەنگال وگوندەکانی دەوروبەری وچەند شارۆچکەیەکدا گرت لەو دەشتە مێژووییە بەپیتەدا کە کەمایەتییە ئایینی ونەژادییەکان بۆ چەندین سەدەیە لەوێ نیشتەجێبوون. بەگوێرەی ئامارەکانی ڕێکخراوە خۆجێییەکان، گروپەکە لە هێرشەکانیدا بۆ سەر شەنگال وگوندەکانی دەوروبەری ( 6417) ئێزیدی ڕفاندووە کە ژن ومنداڵیان تێدایە و( 1293) ئێزیدی کوشتووە و(68) مەزارگەی وێران کردووە وزیاتر لە  (80)  گۆڕی بەکۆمەڵی ئێزیدییەکانی لە دوای خۆی بەجێهێشتووە. ئەم کوشتارە گەورەیە ئێزیدییەکانی دەشتی نەینەوا وناوچەکانی دیکەی نیشتەجێبوونیان لەهەرێمی کوردستانی تۆقاند وناچاریانی کرد ئاوارە بن ودواتر کۆچ بکەن بۆ دەرەوەی وڵات. لەغیابی ئامارێکی فەرمیدا، بەڕێوەبەرایەتی کاروباری ئێزدییەکان لە وەزارەتی ئەوقاف وکاروباری ئایینی لە حکومەتی هەرێمی کوردستان، ژمارەی ئێزدییەکان لەعێراق بە نزیکەی (550)هەزار کەس دەخەمڵێنێت کە نزیکەی ( 360)هەزار کەسیان لەهێرشەکانی داعش بۆ سەر شارەکانی هەرێمی کوردستان ئاوارە بوون و زیاتر لە ( 100)هەزار کەسیش کۆچیان بۆ وڵاتانی دیکە کردووە. زۆرینە بۆتە کەمینەیەک وەک شەنگال، قەزای شێخانيش بەزێدی ڕەسەنی ئێزیدییەکانە دادەنرێت وپەرستگای پیرۆزی (لالش) یان دەکەوێتە ئەو شارۆچکەیەوە، کە بەشوێنی حەجی ئێزیدییەکان لە ناوەوە ودەرەوەی وڵات هەژماردەکرێت. بۆچەندین سەدە، ئێزیدییەکان زۆرینەی دانیشتوانی ناوچەکە ودەوروبەریان پێکدەهێنا. توێژەران وپسپۆڕانی مێژوو، ئەوە دووپات دەکەنەوە کە پێشتر ڕێژەی ئیزدییەکان لەوقەزایە نێوان (٪85 بۆ٪90) بووە، بەڵام ئەمڕۆ بوونەتە کەمینە، چونکە ڕێژەکەیان بۆنزیکەی (٪30) دابەزیوە بەهۆی کۆچکردنی بەردەوامیان لە ماوەی سێ دەیە رابردوودا لەلایەک وهاتنی پێکهاتەکانی تر ونیشتەجێبوونیان لە قەزاکە لەلایەکی ترەوە. هادی دوبانی، تەمەنی سێ ساڵ بووە کاتێک خێزانەکەی لە شارۆچکەی (خانکی) سەر بە قەزای (سەمیل)ی سەر بە پارێزگای دهۆک چوونەتە ناوەندی قەزای (شێخان)ی سەر بە پارێزگای نەینەوا ولەوێ نیشتەجێبوون وهەر لەوێ منداڵی وگەنجێتی بەسەربردووە پێش ئەوەی لە ناوەڕاستی مانگی تشرینی یەکەمی 2016 دا بڕیاری کۆچکردنی هەمیشەیی بدات بۆ ئەڵمانیا کە ئێستا لەوێ دەژی. "باوکم هەمیشە پێی دەگوتین کە لە ساڵی 1970 بۆ 1975، کاتێک خێزانەکەمان نیشتەجێبوون، سەنتەری شێخان تەنها سێ خێزانی موسڵمان وحەوت خێزانی مەسیحی وتەنها یەک خێزانی جولەکە تێدا هەبوو وئەوانی ترهەموویان ئێزیدی بوون." دوبانی ئاماژەی بە قەبارەی گۆڕانکاری دیمۆگرافی دا کە لە چەند دەیەی ڕابردوودا لە ناوچەکە ڕوویداوە. ئەو دەڵێت "لە تەمەنی گەنجیم وهەتا ئەو ڕۆژانەی کە چوومە زانکۆ، لەساڵی 1989 تا 1990، زۆربەی خەڵکی قەزای شێخان ئێزدی بوون و ڕێژەیەکی کەم لە پێکهاتەکانی تر بەرچاو دەکەوتن". وتیشی"پاش ئەوەی حیزبی بەعس بە پلان ڕاژەی ژمارەیەک فەرمانبەری موسڵمانی لە شارەکانی ترەوە گواستەوە بۆ شێخان هاوکات لەگەڵ کردنەوەی ژمارەیەک فەرمانگەی حکومی ونەخۆشخانە وقوتابخانەی نوێ، وردە وردە ژمارەی موسڵمانەکان لە قەزاکەدا هەڵکشا". محەمەد عارف تتر، نووسەر وپسپۆڕی شوێنەوارناسی دەڵێت " قەزای شێخان لە 16/12/1924 دامەزراوە ولە ساڵی 1900،(11) خێزانی موسڵمان لە تورکیا ئاوارە بوون ولەوێ نیشتەجێ بوون." دەشڵێت "لەو کاتەدا ئەمیری ئێزدییەکان "سەعید بەگ" پێشوازی لەوخێزانانە کرد ولەماڵەکەی خۆیدا داڵدەیدان ودواتر پارچە زەوییەکی پێدان بۆ دروستکردنی مزگەوتێک وئێزدییەکان لەگەڵ موسڵمانەکان بەشداریان لە بنیاتنانی مزگەوتەکەدا کرد ومزگەوتەکەش تا ئەمڕۆ ماوە". فەلاح حەسەن، تەمەن ( 44 ساڵ)، موختاری دوو گەڕەکی ناوەندی قەزای شێخانە (شێخ مەند وشێخ شەمس) دەڵێت "کۆچی ئێزیدییەکان هیچ ماڵێکی لە شێخان بێ بەشنەکردووە، چونکە چوار لە براکانی وژمارەیەکی زۆر لە کەسوکاریشی بۆ دەرەوەی وڵات کۆچیان کردووە ". ئاماژەی بەوەدا "لە ئێستادا زیاتر لە ( 100) خانوو لەو دوو گەڕەکەی کە ئەو سەرپەرشتیان دەکات داخراون، چونکە خاوەنەکانیان کۆچیان بۆ ئەوروپا کردووە وئاماژەی بەوەشکرد کە زۆربەیان لە دوای ساڵی 2014وە بەرەوە ئەوروپا رۆشتوون". وتیشی" ئەم کۆچکردنە بە لێشاوە دوای لێکەوتە نەرێنییەکانی هێرشی داعش پەرەی سەند". حەسەن، پێیوایە پێش هێرشی داعش رێژەی کۆچکردن کەم بووە "لە ساڵی 2003 بۆ 2014، رێژەی کۆچکردنی دانیشتوان لە ( 3٪ بۆ 4٪) بووە، بەڵام دوای ئەوەی داعش شەنگال ودەشتی نەینەوای کۆنترۆڵ کرد، رێژەی کۆچبەران گەیشتە( 70٪)دا. ئاماژەی بەوەدا "لە ماوەی کۆنترۆڵکردنی نەینەوا ودەوروبەری لەلایەن داعشەوە زۆربەی ئێزدییەکان لە شێخان زەوییەکانیان بەهەرزانترین نرخ فرۆشتووە، لە ئەنجامدا خێزانەکانی ناوچەکانی تری وەک "شەبەک، قەرج وگۆران" ڕوویان لە ناوچەکە کردووە ولەوێ نیشتەجێبوون". هەرچەندە داعش هەرگیز نەگەیشتووەتە ناوەندی قەزای شێخان، چونکە هێزەکانی پێشمەرگە بە پاڵپشتی هێزەکانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بە توندی بەرگرییان لە قەزاکە کردووە، بەڵام ئەو ترس وگومانەی کە ڕێکخراوەکە لە دڵی ئێزدییەکاندا چاندبووی بە دانیشتوانی ناوچەکەشەوە، بەس بوو بۆخێراکردنی ڕێژەی کۆچکردنیان بۆ دەرەوەی وڵات". چالاکوانانی مەدەنی سەر بە پێکهاتەی ئێزدی دەڵێن" خەڵک ترسیان لەوە هەبوو کە شێخان وەک شەنگال بەتەواوی بکەوێتە دەست چەکدارانی داعش وهەزارانی دیکەش لەو ناوچانە ببنە قوربانی ڕێکخراوە تیرۆرستییەکە، بەتایبەتی کە زۆرێک لە خزم وناسیاوی ئێزدییەکان لە ناوچەکەدا کەوتووبوونە دەست ئەندامانی ڕێکخراوەکە. تەنانەت دوای شکستەکەشی هیچ گەشبینی وهیوایەک بۆ سەقامگیریی هەمیشەیی نەبوو. فەلاح حەسەن، بەوردی دیمەنەکە ڕوون دەکاتەوە ودەڵێت "پێش هاتنی داعش، ژمارەی خێزانە کۆچبەرەکان ساڵانە دەیان خێزان بوو، بەڵام دوای ساڵی 2014 وە ژمارەکە گەیشتە سەدان خێزان. تەنها لە گەڕەکەکەی من، زیاتر لە (100) خانوو بۆ کرێ دانراون وئەوانی تریش ماونەتەوە." "ئەگەر ناوی ئەو کەسانە بژمێرم کە بۆ دەرەوەی وڵات کۆچیان کردووە چەند کاتژمێرێکم دەوێ بۆ ئەوەی ژماردنیان تەواو بکەم، ئەو خانووەی کە بەرامبەر ماڵەکەمە ( 15 کەسی) تێدابوو، ئێستا هەموویان کۆچیان کردووە، پێنج برام ئێستا لە دەرەوەی وڵات دەژین، دووانیان لەنێوان ساڵانی ( 2007 و 2009) کۆچیان کردووە، ئەوانی تر لەگەڵ دایکم دوای ساڵی 2014 کۆچیان کردووە". لە ڕووی جوگرافییەوە قەزای شێخان بریتیە لە ناوچەکانی (ئەتروش وقەسرۆک و کەلەکجی وباعەدرێ وزەلکان وگوندی مەهات وبنتار ودوشیڤان وتێسکالا کە هەردووکیان دانیشتووانی موسڵمانن وسێروکانی کە ئیزیدییەکان وموسڵمانەکانی تێدا دەژین). ژمارەی دانیشتوانی شێخان بە ئاوارەکانیشەوە نزیکەی( 130) هەزار کەسە و( 40)هەزار کەسیش لە سەنتەری شارەکەدا نیشتەجێن وئەوانی دیکەش لە دەوربەری شارو گوندەکان، لەڕووی ئیدارییەوە قەزای شێخان سەر بە پارێزگای نەینەوایە، بەڵام لە ساڵی 2003 ەوە بە شێوەیەکی کاریگەر لە پارێزگای دهۆکەوە بەڕێوە دەبرێت، بەهۆی ئەوەی ناوچەیەکی جێناکۆکە لەنێوان حکومەتی هەولێر و بەغدادا، وچارەنووسی هێشتا یەکلایی نەکراوەتەوە. ئەم ململانێ ئیداریەی نێوان هەردوو حکومەت، کاریگەری لەسەر واقیعی شارستانی وخزمەتگوزارییەکان هەبووە، چونکە ئەوان بۆماوەی چەند ساڵێک بێبەش بوون لە خزمەتگوزاری زۆر، لە کاتێکدا هەر حکومەتێک ئەمە دەخاتە ئەستۆی ئەوی تر. کۆچکردن لە شێخان کەی دەستی پێکرد؟ دیاردەی کۆچکردنی ئێزیدییەکان لە قەزای شێخان بەسەر چەند قۆناغێکدا دابەش دەبێت وئەو قۆناغەی کە زۆرترین ڕێژەی کۆچکردنی بەخۆوە بینیوە، دوای ئەوەی داعش شەنگالی گرت ودوای ئەوەی دەستی بەسەر زۆربەی شارۆچکەکانی دەشتی نەینەوادا گرت کە مەسیحی وئێزدی وشەبەک وموسڵمانانی تێدایە ونزیک بووەوە لە شێخان، بەڵام تەنانەت دوای لەناوبردنی گروپەکە وکۆتاییهاتن  بەهەڕەشەکانی لە ساڵی 2017دا، تەنها ڕێژەیەکی دیاریکراوی خێزانەکان لە سەرانسەری پارێزگای نەینەوا گەڕاونەتەوە بۆ ماڵەکانیان. هادی دوبانی، بەرپرسی پێشووی کاروباری ئێزدی دەڵێت "کۆچکردنی ئاشکرا لە شێخانەوە بە دوو قۆناغ دەستی پێکرد، یەکەمیان لە دوای ساڵی 2003 بوو کە رێژەکەی نزم بوو، بە رێژەی یەک گەنج لە هەر 20 خێزانێک، بەڵام قۆناغی دووەم دوای ساڵی 2014 جیاواز بوو و کۆچکردنێکی زۆری بەخۆوە بینی و خێزانێک نادۆزیتەوە کە ئەندامەکانیان بەهۆی نیگەرانی ئەمنی و خراپبوونی ئابووری ونادڵنیایی لە چارەنووسیان کۆچیان نەکردبێت." زۆرینەی کۆچبەرانی ئێزدی ڕوو لە وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژئاوا دەکەن، بەتایبەتی ئەڵمانیا کە گەورەترین ڕەوندی ئێزدی لە جیهاندا لێیە، لە کاتێکدا هەندێک لە ئێزدییەکانی دانیشتووی شێخان ڕوویان لە دهۆک و دەوروبەری کردووە یان بۆ شارەکانی تر کەهەلی کار وخزمەتگوزاری باشتریان تێدایە. محەمەد عارف، کە شوێنەوار ناسی لە زانکۆی موسڵ خوێندووە وئێستا لە زانکۆیەکی ئەمریکی سەرقاڵی خوێندنی دکتۆرایە دەڵێت "ئەگەر بەراوردی ژمارەی ئێزدییەکان بکەین لە سەنتەری شێخان لەنێوان ساڵانی ( 1900 و 2014) تێبینی قەبارەی گۆڕانی دانیشتوان وقەبارەی دابەزینی ڕێژەکەیان دەکەین." دەشڵێت "لە سەرەتای سەدەی ڕابردوودا، رێژەی ئێزیدییەکان لە( 88 %بۆ 90 %)ی دانیشتوان بوو، بەگوێرەی ئەو ئامارانەی لەبەردەستماندایە، بەڵام دەبینین کە ڕێژەکە بە بەراورد بە پێکهاتەکانی تر نزیکەی دوو لەسەر سێی کەمی کردووە، ئێستاش ئێزدییەکان لە ئەنجامی ئاوارەبوون و کۆچکردن بۆوڵاتانی جیهان (٪30)دا پێکدەهێنن". بۆچی ئێزدییەکان لە وڵاتی خۆیان کۆچ دەکەن؟ هادی دوبانی، سەبارەت بە هۆکارە پاڵنەرەکانی کۆچکردن دەڵێت "خانوویەکم لە شێخان وشوقەیەکم لە دهۆک هەبوو و بەڕێوەبەری کاروباری ئەوقافی ئێزدی بووم، ژیانمان باش بوو، بەڵام کاتێک داعش هات، هەموو شتێک گۆڕا." لە کاتێکدا شەڕ لەگەڵ داعش هەڵگیرسابوو ولەنێو ئەو هەلومەرجە سەختەدا کە زۆرینەی ئێزدییەکان لە کەمپەکاندا کەڵەکەبوون، ڕۆژانە دڕندەیی داعش و چیرۆکی قوربانییەکان دەگوازرایەوە و زۆرێک لە ئێزدییەکانی شێخان موڵکەکانیان بە پارەیەکی کەم دفرۆشت وکۆچیان دەکرد. دوبانی شارەکەی جێهێشت وچوو بۆ دهۆک. "ساڵی 2016 بوو ولە ماوەیەدا شاهیدی کۆچکردنی وردە وردەی ئێزدییەکان بووم لە کوردستانەوە. چووم بۆ زاخۆ وهاوسەرەکەم تووشی جەڵتەی مێشک بوو، لەگەڵ خراپبوونی باری دارایی بەهۆی دواکەوتنی مووچە و لێبڕینی بۆ ماوەی سێ ساڵ، ناچاربووم زێڕی هاوسەرەکەم بفرۆشم وبڕیارمدا کۆچ بکەم" دوبانی وادەڵێت. چالاکوانێکی ئێزدی کە نەیویست ناوی ئاشکرا بکرێت دەڵێت "بڕیاری زۆرینەی ئێزدییەکان بۆ کۆچکردن بەهۆکاری تاوانەکانی داعش و ڕفاندن وکوشتنی ئیزیدییەکان لەسەر بنەمای ناسنامە بوو، بەڵام هۆکاری یەکلاکەرەوەی تریش هەبوو وەک خراپبوونی بارودۆخی ئابووری، کەمی دەرفەتی کار، نەبوونی دادپەروەری کۆمەڵایەتی، فەرامۆشکردنی شێخان لە پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری وهەروەها گرتنەبەری سیاسەتی کردنەوەی دەرگا لەلایەن بەرپرسانەوە، بۆئەوەی شارەکە ببێتە کۆمەڵگایەکی کراوە لە ڕووی ئایینی ونەژادیەوە وببێتە پایتەختی پێکەوەژیان، ئەمە جۆرێک لە ناڕەحەتی لای ئێزیدییەکان دروستکرد، کە هەستیان دەکرد هاووڵاتی پلە دووی ناوچەکەن." هادی دوبانی، چەند هۆکارێکی تر دەخاتەڕوو کە یارمەتیدەرن بۆ زیادبوونی کۆچبەران، لەوانە فاکتەری سیاسی "کاتێک پارتی دیموکراتی کوردستان لە دوای ساڵی 2003وە هاتە شێخان وکۆنترۆڵی ئیدارەکەی کرد، سیاسەتێکی شکستخواردووی گرتەبەر وپۆستی بە کەسانی نەشیاوە بەخشی وکەسانی لێهاتووشی پشتگوێ خست، ئەمەش کاردانەوەی خراپی لێکەوتەوە." جیاکاری کۆمەڵایەتی هەبوو، گەنجانی ئێزدی لەهەلی کار ودامەزراندن وچەند بابەتێکی تر بێبەش بوون، هەموو ئەمانە بوونه هۆی ناڕەزایی ئیزیدییەکان، تەنانەت ئێزیدییەکانی شێخانیش نوکتەیەکی بەناوبانگیان هەیە کە دەڵێن" ئەوان تەنها بۆ ڕازاندنەوە وجوانکاری بەکاردەهێنرێن".   نەبوونی یاسا و دادپەروەری کۆمەلایەتی محەمەد عارف، توێژەر کە بایەخ بە بارودۆخ ومێژووی ناوچەکە دەدات چاودێری ئەو جیاکاری و پەراوێزخستنە دەکات کە ئێزیدییەکان لە شێخان ڕووبەڕووی بوونەوە وبووە هۆی کۆچکردنیان دەڵێت "پاش دۆزینەوەی نەوت و بەرهەمهێنانی لە ناوچەکەدا لەلایەن کۆمپانیا بیانییەکانەوە، کرێکارانی دەرەوەی شێخان وکۆمەڵگا وپێکهاتەکانی ترهێنران بۆ کارکردن لەو کۆمپانیایانەدا، خەڵکە ڕەسەنەکە هەستیان بەخیانەت وبێبەشیی کرد، کاتێک نەیانتوانی هەلی کار لەو کۆمپانیانەدا بۆ خۆیان بدۆزنەوە." ئەو توێژەرە بەردەوام دەبێت ودەڵێت "پاش ئازادکردنی موسڵ ولەناوبردنی داعش، حکومەت لە بەرامبەر قەرەبوویەکی کەمدا زەوییەکانی ئێزدییەکانی کڕی ودواتر شارەوانی بە نرخێکی گران بەکەسانی تری وەک "قەرەج و شەبەک" و پێکهاتەکانی دیکەی فرۆشت، ئەمەش بووە هۆی بەرزبوونەوەی ڕێژەی پێکهاتەکان لە بەرامبەر کەمبوونەوەی ڕێژەی ئێزدییەکان لە ناوەندی قەزای شێخان". جگە لە ئاسایش وئابووری وجیاکاری پێکهاتەکان، هادی بابا شێخ،( بەرپرسی نووسینگەی بابا شێخ)، کە بەرزترین پلەی ئاینییە لە نێو ئیزیدییەکان، ئاماژە بە هۆکاری دیکە دەکات کە ئەو پێی وایە لە پشت کۆچکردنی ئێزیدییەکان و کەمبوونەوەی ژمارەیان بووە لە نێو قەزاکەدا. ئەو دەڵێت "فەوزا وبێکاری ونەبوونی گەرەنتی بۆ جێبەجێکردنی یاسا، هۆکاری سەرەکی کۆچکردنە، لە هەموو جیهاندا دۆخێکی هاوشێوە نییە، دوو موختار لە یەک گەڕەک هەیە کە یەکێکیان سەر بەحکومەتی فیدراڵییەوە ودووەمیانیش سەر بە حکومەتی هەرێمی کوردستانە، یان دوو شارەوانی ودوو فەرمانگەی کشتوکاڵ و دوو بەرێوەبەرایەتی پەروەردە بوونیان هەیە، ئەگەر دامودەزگاکانی دەوڵەت کارەکانیان بەباشی ئەنجام بدایە ودەوڵەت دەسەڵاتی یاسایی و بەڕێوەبردنێکی باشی هەبوایە، ئەم کۆچکردنە ڕووی نەدەدا". هادی بابا شێخ، دەشڵێت "ئێمە زۆرجار باس لە پێکەوەژیانی ئاشتیانە دەکەین، لە ڕاستیدا پێکەوەژیان پێویستی بە من وتۆ نییە، بەشێوەیەک لە شێوەکان پەیوەندی بە یاسای دەوڵەت وجێبەجێکردنەکەیەوە هەیە، بەڵام بەداخەوە دەوڵەت ناتوانێت گەرەنتی جێبەجێکردنی یاساکە بکات. تەنها لە یەک مانگی ساڵی 2024دا، چوار حاڵەتی کوشتن لە شێخان بەهۆی نەبوونی دەوڵەت و یاساوە ڕوویانداوە". جیاکاری لە کاردا ئەو پیاوە ئاینییە لە بەرامبەردا ڕەخنە لە نەبوونی هەلی کار دەگرێت لە کاتێکدا کۆمپانیاکانی نەوت لە ناوەندی قەزای شێخان بەردەوامن ودەڵێت "لە بەرزاییەکانی ناحیەی "باعەدرێ"ی سەر بە قەزای شێخان، کۆمپانیاکانی نەوت بوونیان هەیە وخەڵکی دەرەوەی قەزاکە لەوێ کار دەکەن، لە کاتێکدا گەنجەکانمان هێشتا بە تەور وداس کار دەکەن." پێاو ئاینییەکە پرسیار ئاراستەی بەرپرسان دەکات ودەڵێت " لەگەڵ ئەو هەموو کۆمپانیایە کە لە سنووری کارگێڕی قەزاکەدا بوونیان هەیە ، ئایا چەند قوتابخانە و نەخۆشخانە لێرە دروستکراون؟ . ناوچەکانمان بەتەواوی فەرامۆش کراون، بڕۆ بۆ نزیک ناحییەی باعدرێ وبپرسە چەند فەرمانگەی حکومی لێیە، دەبینیت دادگا وئاو وبەرگری شارستانی وچەندین فەرمانگەی خزمەتگوزاری ترهێشتا نەکراونەتەوە، تەنها بەناو ناحیەیە، کاتێک ئێزدییەکان هەموو ئەمانە دەبینن هیچ چارەیەکیان نییە جگە لە گرتنە بەری رێگای کۆچکردن". هادی بابا شێخ، باسی ڕووداوێکی کرد کە لەگەڵ پۆلیسێکی هاتوچۆی ئێزدی روویداوە وەک نمونەیەک لەسەر نەبوونی یاسا "شەش حەوت ساڵ لەمەوبەر، بەرپرسێکی باڵای حکومەت هات بۆ شێخان کوڕەکەی شۆفێری دەکرد و سەرپێچی لە شەقامێکی قەدەغەکراودا کرد، بۆیە پۆلیسەکە ئۆتۆمبێلەکەی ڕاگرت وسەرپێچیەکەی پێ ڕاگەیاند، لەبری ئەوەی کێشەکە چارەسەر بکرێت، باوکی کوڕەکە تووڕە بوو ودەستبەجێ پەیوەندی بە بەڕێوەبەرایەتی هاتوچۆی دهۆکەوە کرد وئەوانیش فەرمانی دەستگیرکردنیان بۆ پۆلیسەکە دەرکرد، ودواتر دایکی تووشی جەڵتەی مێشک بوو و لەهەمان ڕۆژدا گیانی لەدەستدا". بەهۆی ئەو ڕووداوەوە نزیکەی (50) پۆلیسی هاتوچۆی ئێزدی کۆچیان کرد بۆ دەرەوەی وڵات کاتێک هەستیان بەوە کرد کە ناتوانن ئەرکەکانیان جێبەجێ بکەن یان پشتگیری کارمەندێکی ئێزدی بکەن کە هیچ هەڵەیەکی نەکردووە وبەهۆی جیاکاری کۆمەڵایەتی ونەبوونی دادپەروەرییەوە ستەمی لێکراوە، ئەم ڕووداوانە پرسیار لە ناخی ئێزیدییەکان لەبارەی ژیان وداهاتوویان دروستکردووە". خالید نێرمۆ، سەرۆکی شارەوانی قەزای شێخان هۆکاری بەرزی ڕێژەی کۆچکردنی ئێزدییەکان بەتایبەتی لە شێخان دەگەڕێنێتەوە بۆ خراپبوونی بارودۆخی ئاسایشی نەینەوا لەدوای ساڵی 2003وە ودەڵێت "بارودۆخی ئەمنی موسڵ کە ژمارەیەکی زۆر ئێزدی تێدا کاریان دەکرد وخوێندویانە دوای گۆڕینی ڕژێمی پێشوو وسەرهەڵدانی ڕێکخراوە تیرۆریستییەکان خراپتر بووە". هەروەها دەشڵێت "لە کاریگەری ئەوەدا، ئێزدییەکان لەسەر ناسنامە وئینتیمای ئایینییان کوژراون، لە کاتێکدا وڵاتانی ئەوروپا بەهۆی بارودۆخی تایبەتی ئێزدییەکانەوە دەرگاکانیان بەڕوویان کردەوە ومافی پەنابەرێتیان پێ بەخشین، دواتر داعش سەریهەڵدا کە ترسی زیاتری دروستکرد وئەو قەناعەتەی لەنێو ئێزدییەکاندا دروستکرد کە ژیان لە عێراق چیتر بۆیان سەلامەت وئارام نییە، بۆیە گەورەترین شەپۆلی کۆچکردن ڕوویدا". ئاماژە بە کاریگەری ئەم کۆچکردنە لەسەر نوێنەرایەتی دانیشتوان دەکات ودەڵێت: "لە هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا لە ناوچەی شێخان ئێزدییەکان لە ( 70%)ی دانیشتوانی ناوەندی قەزاکەیان پێکدەهێنا وئەوانی تر موسڵمان ومەسیحی بوون،بەڵام لە نەوەدەکاندا ڕێژەکە دابەزی بۆ(٪60) ولە ساڵی 2003 ەوە نوێنەرایەتی ئێزیدییەکان لە شارەکە بەتەواوی پێچەوانە بووەتەوە، لە کۆی (40) هەزار کەس تەنها لە (٪30)ی دانیشتوان پێکدەهێنن وئەوانی تر موسڵمانن و ژمارەیەکی کەم خێزانی کرستیانی تێدایە". مامەڵەی حکومەتی عێراق حکومەتی عێراق وەک پێویست گرنگی بە ناوچە ئێزدییەکان نەداوە لەبەر ڕۆشنایی لاوازی دەسەڵاتی ئێزدی لەناو حکومەتی فیدراڵدا، چونکە زۆرینەی ئێزدییەکان لەگەڵ پارت وهێزە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستاندا کار دەکەن و بەڕێوبەری شارەوانی شێخان خالید نەرمۆ، ئەمەی پشتڕاستکردەوە ودەڵێت " پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی لەساڵی 2012 دا  تێکچوو کاتێک حکومەتی خۆجێی لەنەینەوا بایکۆت کرد ولەئەنجامدا هەردوو قەزای "شێخان وشەنگال" زیانیان بەرکەوت، بەهۆی جێبەجێنەکردنی هیچ پڕۆژەیەکی خزمەتگوزاری تێیدا وحکومەتی فیدراڵی هێشتا بە شێوەیەکی دادپەروەرانە مامەڵە لەگەڵ قەزاکەدا ناکات". هەروەها دەڵێت "لەدوای ساڵی 2005 وە چەند پڕۆژەیەکی ڕێگاوبان جێبەجێ کراون، بەڵام ناوچەکە پێویستی بەکردنەوەی ڕێگای نوێ وچاککردنەوەی ڕێگا کۆنەکان و پڕۆژەی گەشەپێدانی گەورە هەیە، لەشێخان دوو سێ باخچەی بچووک هەیە و پێویستی بە زیاتریش هەیە، تەنیا یەک نەخۆشخانە بۆدانیشتوانی شارەکە و دەوروبەری هەیە و بەدەست کەمی پزیشک ودەرمان و پێداویستییەکانەوە دەناڵێنێت." بێکاری لەناوچەی شێخان بەتایبەتی لەنێو گەنجاندا زاڵە لەئەنجامی نەبوونی کەرتی بەرهەمهێنان، کە بەشێک لە دانیشتووانەکەی بەکشتوکاڵەوە خەریکن و هەندێکیانیش فەرمانبەری حکومەتن وهەندێکی دیکەش پێشە وکاری سەربەخۆیان هەیە وبەهۆی نەبوونی پڕۆژەیەکی پیشەسازی جگە لە کارگەیەکی بچووکی بەرهەمهێنانی زەیتی زەیتوون، زۆربەیان ناچارن بۆ دۆزینەوەی هەلی کار ڕوو لە دهۆک وشارەکانی تر بکەن". چ فاکتەرێک دەبێته هۆی ڕاگرتنی کۆچکردن؟ خالید نەرمۆ، پێیوایە وەستاندنی کۆچکردن پێویستی بە پرۆسەی بنیاتنانەوەی متمانەی تاکی ئێزدی هەیە و ئەگەر ئێزدییەکان لە دەسەڵاتدا نەبن ئەمە دروست نابێت. هەرچەندە حکومەتی هەرێمی کوردستان، ئەم لایەنەی فەرامۆش نەکردووە، بەڵام ئێزدییەکان چاوەڕێی زیاترن، بۆ نموونە ئەگەر قایمقامی شێخان ئێزدی بێت. ئایا لۆژیکیە هیچ کەسێکی ئێزدی گونجاو نەبێت بۆ ئەو پۆستە یان کەسێکی ئێزدی نەتوانێت ئیدارەی قەزاکە بەڕێوە ببات؟ لە ماوەی دوو دەیەی ڕابردوودا، سێ کەسایەتی ئێزدی وەک قائیمقامی قەزای شێخان خزمەتیان کردووە، دواتر سێ موسڵمان بوون وئێستاش قایمقامی قەزاکە موسڵمانە. جەوهەر عەلی بەگ، جێگری ئەمیری ئێزدییەکان دەڵێت "چارەسەری کێشەی کۆچکردنی ئێزدییەکان، بریتییە لە گەشەپێدانی ئابووری ناوچەکەیان، دابینکردنی هەلی کار بۆ گەنجان، جێبەجێکردنی پڕۆژەی خزمەتگوزاری وەک دروستکردنی نەخۆشخانە و قوتابخانەی مۆدێرن ودابینکردنی پاڵپشتی و یارمەتی زیاتر بۆ ئیزیدییەکان لە ڕووی دارایی ومەعنەوییەوە." بەڵام قەیدارنمر، دانیشتووی شێخان کە ماوەی 16 ساڵە لە ئەڵمانیا دەژی" دەڵێت "ئەمە تەنها پەیوەندی بە بارودۆخی ئابووری وخزمەتگوزارییەوە نییە" ئەو پێی وایە، کێشەکە لەوە گەورەتر ودەڵێت "لە ٪90 ی ئێزدییەکان کە کۆچ دەکەن لەبەرهەژاری نییە، بەڵکو هەست بە ئاسودەیی وسەلامەتی ناکەن." "پێش ئەوەی بێم بۆ ئەڵمانیا ئەفسەر بووم لە حکومەتی عێراق، هیچ کێشەیەکی داراییم نەبوو، تەنها شتێک کە وای لێکردم کۆچ بکەم ئەوە بوو کە هەستم دەکرد ئەم وڵاتە بۆ ئێمە پارێزراو نییە". "زۆر نموونە هەن کە وامان لێدەکات ئێمە وەک ئێزدی هەست بە نائارامی و ئاسوودەیی بکەین، بۆ نموونە کاردانەوەیەکی گەورە کە بەرامبەر لێدوانەکانی قاسم ششو، فەرماندەی هێزەکانی بەرگری ئێزدی (تۆمەتبارکراوە بە سوکایەتی کردن بە پێغەمبەر محەمەد لە وتارێکدا لە ناوچەی شەنگال)، ئەو کاتە لە کوردستان بینیمان کە ئێزدییەکان چۆن دووچاری هێرشێکی بێ وێنە بوونەوە کە لە ئەنجامی هەڵەی دەربڕینی بەرپرسە ئێزدییەکە درووست بوو دەربارەی ئەوەی کێ لە پشت ئایدۆلۆژیای داعشەوەیە". ئەم بەدواداچوونە بە سەرپەرشتی تۆڕی نیرج بۆ بەداواچوون وڕاپۆرتی بنکۆڵکاری ئەنجامدراوە وەک بەشێک لە پڕۆژەی"ڕۆژنامەگەری بنکۆڵکاری بۆ دۆزینەوە وبەدواداچوون".    

درەو: لە (گفتوگۆگۆی درەو)دا گفتوگۆی پرسی ژینگەكرا لە هەڵمەتی هەڵبژاردن و كارنامەی لیستەكاندا، لەلایەن خالید سلێمان رۆژنامەنووسی تایبەندمەندی بواری ژینگە. (دامەزراوەی میدیایی درەو) دوای چاپكردنی (بۆكسی هەڵبژاردن) و دیبەتی تایبەت بە سەرۆكی لیستەكانی هەڵبژاردن، زنجیرەیەك دیبەیت و گفتوگۆ سازدەكات تایبەت بە بوارەكانی (ژینگە، پەروەردە، ئابوری، سیاسی، كۆمەڵایەتی....) لە كارنامەی لیستەكاندا، بە میوانداری كەسانی پسپۆڕو كاندیدانی لیستە جیاوازەكان. رۆژی پێنج شەممە 3/10/2024 لە ئۆفیسی سەرەكی درەو لە سلێمانی، دیبەت و (گفتوگۆی درەو)ی تەرخانكرد بۆ "ژینگە لە هەڵمەتی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و كارنامەی لیستەكاندا" كە لەلایەن خالید سلێمان, رۆژنامەنووسی تایبەتمەندی بواری ژینگە گفتوگۆكە بەڕێوەچوو، ژمارەیەك كاندید و رۆژنامەنووس و الاكی بواری ژینگە گفتوگۆی پرسی ژینگەیانكرد لە كارنامەی لیستەكان و بانگەشەی كاندیدەكاندا.

شیكاری درەو 🔹 لە خولی یەکەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان (ملیۆنێک و 112 هەزار) کەس مافی دەنگدانی هەبووە. 🔹 لە خولی دووەم و نێوان ساڵی 1992 بۆ 2005 (ملیۆنێک و 178 هەزار و 736) كەس بە رێژەی (106%) ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە زیادیكردووە. 🔹 بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان لە خولی سێیەم (228 هەزار و 37) کەس بەڕێژەی (10%) ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبوو زیادی کردووە و ژمارەکە گەیشتووە (2 ملیۆن و 518 هەزار و 773) کەس. 🔹 لە خولی چوارەمدا (2 ملیۆن و 653 هەزار و 743) كەس مافی دەنگدانیان هەبوو، بەم پێیەش بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی سێیەم (134 هەزار و 970) کەس بە ڕێژەی (5%) ژمارەی ئەوانەی مافی بەشداریکردنیان هەبوو لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان زیادی کردبوو. 🔹 لە خولی پێنجەمدا (3 ملیۆن و 85 هەزار و 461) كەس مافی دەنگدانیان هەبوو، واتە بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی چوارەم (431 هەزار و 718) کەس بە ڕێژەی (16%) ژمارەی ئەوانەی مافی بەشداری کردنیان هەبوو لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان زیادی کردبوو. 🔹 لە هەرێمی کوردستان (3 ملیۆن و 789 هەزار و 360) کەس تەمەنیان گەیشتووە بە سەر و (18) ساڵ، بەڵام بە گوێرەی دواین ئامارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، (2 ملیۆن و 899 هەزار و 578) کەس بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان مافی دەنگدانیان هەیە، هەر بۆیە ژمارەی ئەوانی مافی دەنگدانیان هەیە بەراورد بە خولی پێنجەم (185 هەزار  و 883) کەس بە ڕێژەی (6%) کەمی کردووە. هەڵبژاردنی خولی یەکەمی پەرلەمانی کوردستان سی و دوو ساڵی بەر لە ئێستا لە ڕۆژی (19/5/1992) یەکەمین خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوە چوو، لەم هەڵبژاردنەدا كوردستان بەسەر چوار ناوچەی هەڵبژاردندا دابەشکرا، هەوەک لە ماددەی (9) یاسای ئەنجومەنی نییشتمانیدا هاتبوو، کوردستان بەسەر (176) بنکەی هەڵبژاردندا دابەشکرا بە جۆرێک؛ دهۆک (42) بنکەو ژمارەی دەنگدەری چاوەڕوانکراو (178 هەزار)، هەولێر (62) بنکە و ژمارەی دەنگدەری چاوەڕاونکراو (340 هەزار)، کەرکوک (16) بنکەو ژمارەی دەنگدەری چاوەڕوانکراو (144 هەزار) و  سلێمانی (56) بنکەو ژمارەی دەنگدەری چاوەڕاونکراو (450 هەزار)، كۆی گشتیی ژمارەی دەنگی چاوەڕوانكراو (ملیۆنێک و 112 هەزار) بووە. هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان لە دوای روخانی رژێمی بەعس لە 9/4/2003 و دروستبوونی ئەنجومەنی حوكمی عێراق، حیزب و لایەنەكانی كوردستان چوونە بەغداد و لە كۆی پرۆسەی سیاسی هەڵبژاردنەكانی عێراق بەشداربوون، لە رۆژی 30 كانونی دووەمی 2005 هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان بەڕێوەچوو، بەڵام بۆ هەرێمی كوردستان سێ هەڵبژاردن بوو، چونكە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانیشی لەگەڵدابوو. هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان، كە دوای 13 ساڵ لە خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان بەرێوەچوو، ئەویش بەپێی یاسای ژمارە (47) ی رۆژی 21/11/2004 ی ئەنجومەنی نیشتیمانی كوردستان، كە هەمواركراوی یاسای ژمارە (1)ی ساڵی 1992 ی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتیمانی كوردستانی عێراقە. بەپێی ماددەی (4) یاسا هەمواركراوەكە، هاتووە (هەرێمی كوردستانی عێراق بەیەك ناوچەی هەڵبژاردن لەقەلەم دەدرێت) كە لە یاسای ژمارە (1)دا كوردستان كرابوو بە (4) ناوچەی هەڵبژاردن ئەوانیش (هەولێر، سلێمانی، دهۆك، كەركوك). لە هەڵبژاردنی 30ی كانونی دووەمی پەرلەمانی كوردستاندا (13) پارتی سیاسی بەشداریان تێداكرد، بە سیستمی (نوێنەرایەتی رێژەیی) بەڕێوەچوو، تیایدا (2 ملیۆن و 290 هەزار و 736) هاوڵاتی مافی دەنگدانی هەبوو، بە بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی یەكەم، كە لە ساڵی 1992 بەڕێوەچوو (ملیۆنێک و 112) كەس مافی دەنگدانیان هەبووە، واتا لە نێوان ساڵی 1992 بۆ 2005 (ملیۆنێک و 178 هەزار و 736) كەس زیادیكردووە، واتا بە رێژەی (106%) ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە زیادیكردووە. هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی کوردستان ئەم هەڵبژاردنە لە دۆخ و كەشوهەوایەكی گونجاودابوو، بەتایبەتیش بۆ دەرخستنی سەنگی راستەقینەی هێز و لایەنەكانی كوردستان، بەو پێوەدانگەی كەشی ئەمنیی و دۆخی ئابووریی و سیاسیی و كۆمەڵایەتیی هەرێمی كوردستان لە باربوو بۆ هەڵبژاردن، لە 25/7/2009دا لەگەڵ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی هەرێمیش ئەنجامدرا، هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان بەپێی یاسای هەمواری پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان کە تێیدا هەڵبژاردن بە یەک بازنەیی بەڕێوەچوو. لەم هەڵبژاردنەدا (2 ملیۆن و 518 هەزار و 773) کەس مافی دەنگدانی هەبوو، بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان (228 هەزار و 37) کەس بەڕێژەی (10%) ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبوو زیادی کردووە. هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی کوردستان پرۆسەی هەڵبژاردنی 21/9/2013 وەک خولی چوارەمی پەرلەمانی کوردسیان لەدوای ساڵی 1992 و خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانەوە، یەكەم خول بوو كە تەواوی هێزە سیاسیەكان هەریەكە و بە لیستی سەربەخۆ و جیا بەشداری هەڵبژاردنیانكرد، ئەمەش روونتر پێگەو سەنگی هێزەكان دەردەكەون، لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان كە 21/9/2013 بە یەک بازنەیی بەرێوەچوو، تیایدا (31) لیست بەشداریان لە پرۆسەكەدا كردوو سەرەنجام (17) لیست توانیان سەركەوتن بەدەستبهێنن. لەو هەڵبژاردنەدا، كە (2 ملیۆن و 653 هەزار و 743) كەس مافی دەنگدانیان هەبوو، بەم پێیەش بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی سێیەم (134 هەزار و 970) کەس بە ڕێژەی (5%) ژمارەی ئەوانەی مافی بەشداریکردنیان هەبوو لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان زیادی کردبوو. هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان كە 30/9/2018 بەرێوەچوو، تیایدا (29) لیست بەشداریان لە پرۆسەكەدا كردوو سەرەنجام (16) لیست توانیان سەركەوتن بەدەستبهێنن. لەو هەڵبژاردنەدا، بەپێی راگەیەندراوی كۆمسیۆن و راپرسی لە هەرێمی كوردستان (3 ملیۆن و 85 هەزار و 461) كەس مافی دەنگدانیان هەبوو، بەم پێیەش بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی چوارەم (431 هەزار و 718) کەس بە ڕێژەی (16%) ژمارەی ئەوانەی مافی بەشداری کردنیان هەبوو لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان زیادی کردبوو. هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بڕیارە ڕۆژی 20/10/2024 هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەبچێت. ئەمینداریەتی گشتی ئەنجومەنی کۆمسیاران لە چوارچێوەی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق لە (4ی حوزەیرانی 2024) یاسای دابەشکردنی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستانی پەسەند کرد، کە هەرێمی کوردستان دابەشی سەر (4) بازنەی هەڵبژاردن دەکات. لە دەقی بڕیارەکەی ئەنجومەنی کۆمسیاراندا هاتووە، هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بەسەر (4) ناوچە (بازنە)ی هەڵبژاردن ئەوانیش؛ بازنەکانی "هەولێر، دهۆک، سلێمانی و هەڵەبجە"ن. بەپێی داتاکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق کۆی گشتی ژمارەی بنکەکانی دەنگدانی گشتی بریتییە لە (هەزار و 266) بنکە...  وێستگەکانی دەنگدان لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان بریتییە لە (6 هەزار و 318) وێستگە. پارێزگای هەولێر (498) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت ژمارەی وێستگەکانیش (2 هەزار و 213) وێستگەی دەنگدان دەبێت. پارێزگای سلێمانی (477) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت، (2 هەزار و 373) وێستگەی دەنگدانیش لە پارێزگای سلێمانی دەبێت. پارێزگای دهۆک (264) بنکەی هەڵبژاردن و (هەزار و 596) وێستگەی دەنگدانی تێدا دەبێت. پارێزگای هەڵەبجە (27) بنکەی هەڵبژاردن و (136) وێستگەی دەنگدانی دەبێت. ئەگەر چی لە هەرێمی کوردستان (3 ملیۆن و 789 هەزار و 360) کەس تەمەنیان گەیشتووە بە سەر و (18) ساڵ، بەڵام بە گوێرەی دواین ئامارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، (2 ملیۆن و 899 هەزار و 578) کەس لە هەرێمی کوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان مافی دەنگدانیان هەیەو کارتی بایۆمەتریان وەرگرتووەتەوە بەشێوەیەک (2 ملیۆن و 683 هەزار و 618) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (215 هەزار و 960) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. هەر بۆیە دەبینین ژمارەی ئەوانی مافی دەنگدانیان هەیە بەراورد بە خولی پێنجەم (185 هەزار  و 883) کەس بە ڕێژەی (6%) کەمی کردووە. کۆی گشتی ژمارەی دەنگدەرانی پارێزگای هەولێر کە کاتی بایۆمەتریان وەرگرتووەتەوە بریتییە لە (ملیۆنێک 22 هەزار و 906) دەنگدەر، بەشێوەیەک (933 هەزار و 115) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (89 هەزار و 791) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای سلێمانی بریتییە لە (ملیۆنێک 87 هەزار و 73) دەنگدەر، بەشێوەیەک (ملیۆنێک و 8 هەزار و 412) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (78 هەزار و 661) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای دهۆک بریتییە لە (729 هەزار و 347) دەنگدەر، بەشێوەیەک (682 هەزار و 791) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (46 هەزار و 556) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای هەڵەبجەش بریتییە لە (60 هەزار و 252) دەنگدەر، بەشێوەیەک (59 هەزار و 300) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (952) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. بۆ بەرچاو ڕوونی بڕوانە خشتە و گرافیکی هاوپێچ خشتەو گرافیک   سەرچاوەکان •    محەمەد رەئوف، هەڵبژاردن لە کوردستان 1992 – 2021، توێژینەوەیەکی شیکاری – بەراوردکارییە، چاپی سێیەم، 2023. •    دامەزراوەی میدیایی درەو، کلیلی هەڵبژاردنەکان 1992 – 2021 پێگەی پارتە سیاسییەکانی کوردستان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا، چاپی یەکەم 2023.  

بۆ گفتوگۆی پرسی هەڵبژاردن, بەرپرسی یۆنامی لە هەرێمی كوردستان سەردانی درەوی كرد درەو: ئەمڕۆ لە ئۆفیسی (درەو) گفتوگۆ لەسەر پرسی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان و شێوازی بەڕێوەچوونی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكان كرا, لەگەڵ خستنەڕووی ئەنجامی چەند راپرسی و پێشبینیەك بۆ دەنگ و كورسی لستەكان لەلایەن دامەزراوەی میدیایی درەو. فرانك لاناو بەرپرسی نوسینگەی هەرێمی كوردستانی (یۆنامی) سەردانی ئۆفیسی (درەو)ی كرد بۆ گفتوگۆكردن لەسەر پرسی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان و شێوازی بەڕێوەچوونی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكان, ئەوان جەختیان لەسەر ئەوە دەكردەوە كە پشتیوانی هەڵبژاردنێكی پاك و بێگەردو ئازادانە دەكەن. لە (درەو) سەرجەم ئەو ئامارو داتایانەی ئامادەكرابوون بە شێوەی پەیپەر و كتێب (بۆكسی هەڵبژاردن) خرایە بەردەستی وەفدی (یۆنامی) لەگەڵ خستنەرووی ئەنجامی ئەو راپرسیە تایبەتانەی كە (درەو) لە ماوەی رابردوو لەسەر پرسی هەڵبژاردن ئەنجامی داون, بە پشت بەستن بەو راپرسیانەو دەنگی پێشتری حزبەكان و خوێندنەوەی بارودۆخی ئێستای حزبەكان, پێشبینی دەنگ و كورسی لیستەكان لەلایەن دامەزراوەی میدیایی درەو خرایە بەردەستی وەفدی نەتەوە یەكگرتووەكان.        

درەو:   سامان عومەر سەیدگوڵ – ئیدارەی ڕاپەرین/بە سەرپەرشتی تۆڕی نیریج بۆ رۆژنامەگەریی بنکۆڵکاری گرووپێکی(30) کەسی، بە تۆمەتی هەبوونی پەیوەندیی لەگەڵ داعش و بەکارهێنانی مزگەوت و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان، بۆ بڵاوکردنەوەی بیری توندڕەوی، لە سنوری ئیدارەی ڕاپەڕین، لەلایەن هێزێکی سەر بە ئۆپەراسیۆنی بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی ئاسایشی سلێمانی، لەماوەی (20) ڕۆژدا دەستگیردەکرێن، بڵاوکردنەوەی ئەم هەواڵە، هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان بەگشتی و بەتایبەت سنورەکەی تووشی شۆککرد، لەکاتێکدا بەشێک لەو دەستگیرکراوانە، موچەخۆران و هێزە ئەمنییەکان و مامۆستایانی ئایینی و زۆرێک لە خەڵکیان بە کافر زانیوە و لەسەر هیجرەت بوون و خاکی کوردستان و عێراقیشیان بە (دارالکفر- خاکی کافران) ناوبردووە، ئەم گروپە لە کۆتاییەکانی مانگی کانونی یەکەمی ساڵی 2023دا دەستگیرکراون، بەڵام ڕاگەیاندنی دەستگیرکردنەکەیان لەمانگی شوباتی 2024دا بووە. ئیدارەی ڕاپەڕین، یەکەیەکی ئیداریی حکومەتی هەرێمی کوردستانە، بە دووری (132) کم دەکەوێتە باکوری ڕۆژهەڵاتی پارێزگای سلێمانی، لە قەزاکانی (ڕانیە و پشدەر) پێکدێت و بەمدواییەش قەزای حاجیاوای بۆ زیادبووە. ئامادەکاری ئەم بەدواداچوونە بۆ تێگەیشتن لەو ڕووداوە خۆی گەیاندە گرتووخانەی (کانی گۆمە) لە شاری سلێمانی و دەرفەتی ئەوەی هەبوو گوێبیستی گفتوگۆیەک بێت، لەنێوان ئەفسەری لێکۆڵینەوەی گرتوخانەکە و ئافرەتێک بەناوی (هـ..م م) بە گوێرەی گفتوگۆی نێوانیان، ئەو ئافرەتە توشی نەخۆشی شێرپەنجە بووە و یەکێکە لەو ( 30 ) دەستگیرکراوەی، سنووری ئیدارەی ڕاپەڕین، کە لە لەلایەن هێزەکانی ئۆپەراسیۆنی سەر بە دەزگای ئاسایشی هەرێم، بە مادەی 2ی تیرۆر دەستگیرکراوە. ماددەی 2ی تیرۆر، یەکێکە لە ماددەکانی یاسای ژمارە 3ی بەرەنگاربونەوەی تۆقاندن (تیرۆر) لە ساڵی 2006لە پەرلەمانی کوردستان دەرچووە. (هـ.م. م) تەمەنی (44 ساڵ)ە، خێزاندارە و خاوەنی کوڕێکە، لە بنەڕەتدا لە دایکبووی شاری بۆکانی کوردستانی ئێرانە و دانیشتوی گەڕەکی ڕاپەڕینی شاری قەڵادزێ بووە، تا پۆلی شەشی سەرەتایی خوێندووە و لە ساڵی 2014ەوە، سێ برای بە ماڵ و منداڵەوە دەچنە شاری موسڵ بۆ پشتگیریی خەلافەتەکەی (ئەبوبەکر بەغدادی)، لەکاتی لێکۆڵینەوە بە ئەفسەری لێکۆڵەر دەڵێت "لە ساڵی 2017ەوە لە ڕێگەی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و وتاری چەند مامۆستایەکی ئایینییەوە بە هزری داعش ئاشنا بووم". ئاماژەشی دا بەوەی کە "کاریگەریی براکانی لەسەر بووە لەڕێگەی پەیوەندیی تەلەفونی و بەردەوام سەبارەت بە کارەکانی دەوڵەتی ئیسلامی قسەی لەگەڵیان دەکرد". "بەهۆی ئەم بیر و باوەڕەمەوە سەرجەم فەرمانگە و هێزە ئەمنییەکان و موچەخۆرانی حکومەتم پێ کافرە و باوەڕم بەوەش نییە لەدوای ئەو مامۆستا ئاینییانە نوێژ بکەی" (هـ.. م. م) وا دەڵێت، لەهەمانکاتدا ئەفسەرەکە کە نەیویست ناوی بڵاوبکرێتەوە پێی راگەیاندنین کە ئەو ئافرەتە دەستگیرکراوە هەر لەمیانی لێکۆڵینەوەدا چەند جارێك بە "کافر" وەسفی کردووم. لە بەشێکی دیکەی گفتوگۆکەیدا، بە هەناسە تووندییەوە باس لە خراپی تەندروستی خۆی دەکات و بە ئەفسەرەکەی ڕاگەیاند پێویستی بە دەرمان و چارەسەر هەیە. دواتر قسەی بۆ ئامادەکاری ئەم بەدواداچوونە کرد و جەختی کردە سەر ئەوەی "هەرکەسێک حوکم بە دینی ئیسلام نەکات بەلای ئێمەوە کافرە" دەشڵێت کە "چالاکییەکانی دەوڵەتی ئیسلامی و فکرەی توندڕەوی لەڕێگەی دوو ئەکاونتی فەیسبوک و تیلگرامەوە بڵاودەکردەوە و باوەڕی تەواوی خۆی نیشاندا بە جیهادکردن"، ئاشکراشیکرد، کە دەرفەتی هیجرەتی بۆ نەڕەخسا، دەنا چەند جارێك براکانی پێش کوژرانیان داوای هیجرەتیان لێکردووە، کە ئەو بە "شەهید" ناوی دەبردن.  بە قسەی خۆی "سێ لە براکانی لەنێو ڕیزەکانی داعشدا بوون و پێش ئەوەی لە ساڵەکانی 2016 و 2017 بکوژرێن، هاوکاری ماددییان بۆ ناردووە و دوو جار خۆی وەریگرتووە و جارێکیشیان کوڕەکەی وەریگرتووە". "مینبەری مزگەوتەکان و تۆڕەکۆمەڵایەتییەکان، بۆ بڵاوکردنەوەی بیری توندڕەوی" هەرچەندە دەستگیرکراوەکان لە زیندان یەکتر نابینن و ئاگایان لەیەکتر نییە، بەڵام کاتێک لەسەر شێوازی وەرگرتن و بڵاوکردنەوەی بیری توندڕەوی داعش پرسیاریان لێدەکەیت، هاوبەشییەك لەوەڵامەکانیاندا دەبیسترێت، بەوەی، کە دەڵێن "کاریگەربووین بە وتارە توندەکانی چەند مامۆستایەکی ئایینی و بۆ ئەم مەبەستەش مزگەوت و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانمان بۆ چالاکییەکانمان بەکارهێناوە" ئەفسەرێکی دیکەی لێکۆڵەر لە بەشی ئۆپەراسیۆنی ئاسایشی سلێمانی هەمان وەڵامی هەیە و پێیوایە" ئەم گروپە درێژکراوەی بیری داعش بوون و جموجۆڵەکانیان لەساڵی 2017ەوە بە کۆبوونەوە و دەرس خوێندن لە ماڵ و مزگەوتەکانی سنوورەکە دەستیپێکردووە". ئاماژە بەوەش دەکات کە "ژمارەیەکی زۆر ئەکاونتی بێشوماری فەیکیان لە تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیسبوک، تیلیگرام و سناپچاتدا درووستکردووە بۆ بڵاوکردنەوەی بیرە توندڕەوییەکانیان". ئەفسەری لێکۆڵەر وتیشی" سەبارەت بە ئەنجامدانی چالاکی ئەو گرووپە، بەشێکیان پێشنیاری هیجرەتیان بۆ کراوە و بەشێکیشیان بە هۆکاری تایبەتی خۆیان نەیانتوانیوە هیجرەت بکەن و چالاکییەکانیان لە چوارچێوەی ڕاکێشانی گەنجان و بڵاوکردنەوەی بیری توندڕەویدا بووە". بەشێک لە هاوڵاتیان و مامۆستایانی ئایینی، بۆچونی جیاوازیان لەسەر بڵاوبونەوەی بیری توندڕەوی هەیە، پێیانوایە "لە ناو هەموو کۆمەڵگەکاندا بیری توندڕەوی بەجۆرێک لەجۆرەکان هەیە، بەڵام ڕابردووی کۆمەڵگەی ئێمە، دوور بووە لە بیری توندڕەویی. بەڵکو نەشونماکردنی بیری توندڕەوی لەگەڵ دەرکەوتنی هێزە ئیسلامییەکان و ئاسەواری سەلەفییەت و پاڵپشتی دەرەکی پەرەی سەندوە، هەندێکیش پێیان وایە، نەشونماکردنی بیریی توندڕەویی، شەپۆلێکی جیهانییە و لە هەمو دونیا بونی هەیە، کەمیش نین ئەوانەی پێیان وایە، کە دەرکەوتنی باندە توندڕەوەکان پەیوەندی بە هێزە ئیسلامییەکانەوە نییە، بەڵکو هەژاری و بێکاری و خراپی باری ئابوری هاوڵاتیان بە هۆکار دەزانن. حەسەن عەلی، مامۆستای ئایینی لەمبارەیەوە دەڵێت "ئەم هزرە توندڕەوییە لە چەند ساڵی ڕابردوودا بە تایبەتی لەگەڵ هاتنی ڕەوتی سەلەفی لە سعودییە و وڵاتانی دیکە بۆ وڵاتی خۆمان، خەڵکانێکی گەنجی لەسەر ڕاهێنرا، کە بەم تێڕوانینە توندە بڕواننە خەڵک". ئەو بە داخەوە باس لەوە دەکات " ئەم توندڕەوییە ڕێگەی پێدراوە و لە مینبەری هەندێك مزگەوتدا بانگەشەی بۆ دەکرێت". بە پێویستیشی زانی "حکومەت رۆڵ و کاریگەری ئەو کەسانە کەمبکاتەوە تا زیاتر نە بینە قوربانی، چونکە دواجار ئەو کەسە توندڕەوانە ئەو بیرە لایان ناوەستێت و نەشونما دەکات، خودی ئەو کەسانەش ڕەتدەکەنەوە و بە کافریان دەزانن، کە ئەو فکرەیان لێوەرگرتون". "زێدەڕەوی لە ئیسلام و تەکفیرکردنی موسوڵمانان پێچەوانەی دەقەکانی قورئان و فەرموودەکانی پێغەمبەرە" ڕێبەری سەلەفییەکان لە هەرێمی کوردستان، زێدەڕەوی لە ئیسلامدا و تەکفیرکردنی خەڵکانی موسڵمان، بە پێچەوانەی دەقەکانی قورئان و فەرمودەکانی پێغەمبەر دەزانێت، تۆمەتبارکردنی سەلەفییەکانیش بە بناغەدانان بۆ بیری توندڕەوی ڕەتدەکاتەوە و پێیوایە ئەوەی لەسەر مەنهەجی سەلەف بڕوا میانڕەوە نەک توندڕەو، (عەبدوللەتیف سەلەفی) لەو بارەیەوە دەڵێت"سەلەفییەت یەعنی ئەو دینە پێشینەیە، کە پێغەمبەر و هاوەڵانی لەسەری بوون و فێری میانڕەوییان کردووین نەک توندڕەوی، بۆیە ئەوەی لەسەر مەنهەجی سەلەف بڕوا میانڕەو دەبێت". پێشیوایە "دوو دەستە ئەم تۆمەتە دەدەنە پاڵ سەلەفییەت، بەشێکیان عەلمانییەکانن، دەستەی دووەم کەسانێکن، کە فکرێکی سۆفیگەرێتییان هەیە، ڕقیان لە دەعوەی سەلەفییە، بۆ ئەوەی سەلەفییەت لای دەسەڵات و حکومەت ناشرین بکەن". هەروەها روونیکردەوە کە "ئەو کەسانەی بەناوی ئایینەوە بیروباوەڕێکی حزبییان هەیە و ئامانجیان گەیشتنە بە کورسی، ئەوانیش ماددەیەکن بۆ دروستبوونی توندڕەوی، بەوەی گەنجان و منداڵان وا پەروەردە دەکەن، حکومەت و سەرکردەکان بە کافر بزانن، لەسەر ئەم بنەمایە داوای گۆڕانکاریی دەکەن". "دەرکەوتنی باندە توندڕەوەکان پەیوەندی بە خراپی باری ئابوورییەوە هەیە" لەو نێوانەشدا کەم نین ئەوانەی بۆچونێکیان هەیە، کە حزب و پێکهاتە ئیسلامییەکان بە هۆکار نازانن، بەڵکو بیری توندڕەوی دەبەستنەوە بە بارودۆخی ئابوری و کەمی هەلیکار و خزمەتگوزاری کۆمەڵگە. خالید حەمەد (43 ساڵ) مامۆستا و رۆشنبیرێکی دانیشتووی قەزای حاجیاوایە، بەردەوام لە راگەیاندنەکان و سۆشیال مێدیا لەسەر پرس و بابەتە گشتییەکانی رۆژ رەخنەی گرتووە، لەمبارەیەوە دەڵێت "دواکەوتن و هەژاری و خراپی باری ئابوری هۆکاری بڵاوبونەوەی بیری توندڕەوییە، چونکە ئەم گرووپانە لە ژینگەی پەراوێزخراو و هەژار زیاتر خۆیان جێگیر دەکەن، دواجار مرۆڤی خۆشگوزەران کەمتر بیر لە تێکدان و کاولکاری و چالاکی خۆکوژی دەکاتەوە". هۆکارێکی دیکەی ئەو دۆخەش دەگەڕێنێتەوە بۆ "نەزانی و بێئاگایی لە سەرچاوە بنەڕەتییە ڕەسەنەکانی ئاینی پیرۆزی ئیسلام، کە ئەمە وادەکات ئەو گەنج و کەس کەم زانستانە ئاسان بخەڵەتێنرێن" هەروەها وایدەبینێت "حکومەت بودجەی دیاریکراوی نییە بۆ دروستکردنی مزگەوتەکان، هاوڵاتیان لەسەر ئەرکی خۆیان دروستی دەکەن، بۆیە مزگەوتەکان بە موڵکی خۆیان دەزانن و زۆربەی جار بۆخۆشیان وتاربێژ و پێشنوێژی بۆ دیاریدەکەن، ئەمەش وادەکات لەژێر کۆنتڕۆڵ و چاودێری دامەزراوە ڕەسمییە حکومیەکاندا نەبن". بە پێویستیشی دەزانێت "بەڕێوەچوونی مزگەوتەکان و کاروبارەکانیان لەژێر چاودێریدا بێ و لەوەش گرنگتر دیاریکردنی مەزهەبی ڕەسمی دەوڵەتە و پابەندکردنی وتاربێژ و پێشنوێژەکانە بەو مەزهەبە ڕەسمییە، بۆ ئەوەی مزگەوتەکان لە فەوزای وتارو فەتوا ڕزگار بکرێن". ئەم بۆچونە هاوتەریبە لەگەڵ بۆچونی حەسەن عەلی مامۆستای ئایینی، کە پێی وایە " حکومەت دەستی خەڵکانێک دەگرێت و پاڵپشتییان دەکات، کە لە بنەڕەتەوە ئەوان ئەو بیرە توندڕەوەیان لە وڵاتانی دیکەوە هێناوەتە ئەم وڵاتەی ئێمە" کاتێک ڕۆدەچییە ناو هەڵسوکەوتی کەسیی بەشێك لە دەستگیرکراوەکان و پرسیار لە کاسانێک دەکەی، کە لێیان نزیک بون لەو ناوچانەی تیایدا ژیاون، هەڵسوکەوتی سەیر دەبیستی، کە لەگەڵ بیرە توندڕەوییەکەیاندا پێچەوانەیە! (هەژار نەمرود) ناوی خوازراوی هاوڵاتییەکی گوندی کانی شۆکی سەر بەقەزای دوکانە، سەبارەت بە یەکێک لەو دەستگیرکراوانەی، کە ماوەیەك لە گوندەکەیان وەك مامۆستای ئایینی خۆبەخش ژیاوە ئاشکاری دەکات کە " مامۆستا (م. م. و) لە گوندەکەیان پێشنوێژ و وتارخوێن بوو، بەڵام دوای شەش مانگ دەریان کردووە، چونکە کەسێک بوو حەزی لە دینداری نەبوو، لەگەڵ گەنج و هەرزەکارەکانی گوند هەڵسوکەوتی سەیری دەنواند و نێرگەلە و جگەرەی دەکێشا" هەژار وایدەبینێ "ئەم هەڵسوکەوتانەی پێشنوێژی گوندەکەیان لەگەڵ گەنجان، بۆ پەردەپۆشکردن و شاردنەوەی ئەو گومانانە بووە، کە لەسەری بوون". ئۆپەراسیۆنی ئاسایشی سلێمانی: تۆڕە کۆمەلایەتییەکان و مینبەری مزگەوتەکان بۆ بڵاوکردنەوەی هزری توندڕەوەی بەکارهێنراون لەهەمانکاتدا بەشی ئۆپەراسیۆنی ئاسایشی سلێمانی باس لەوە دەکات "دەستگیرکراو (م. م. و) لە گوندێکی سەر بە قەزای دوکان، بە ئاگاداری ئەوقافی قەزای دوکان مۆڵەتی کارکردنی پێدراوە". ئاماژەی بەوەشدا کە " ئەو دەستگیرکراوانەی، کە لەناوچە جیاجیاکانی هەرێمی کوردستان دەستگیرکراون، دوو جۆرن، بەشێکیان، تەنها فکرەی داعشیان هەبووە و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانیان وەک مینبەری بڵاوکردنەوەی بیرە توندڕەوییەکانیان بەکارهێناوە، بەشێکی دیکەشیان هەڵگری فکرە و  لەهەمانکاتدا پەیوەندییان لەگەڵ داعش هەبووە و لەژێر ناوی جیا جیا هاوکاری داراییان بۆ داعش کۆکردووەتەوە، مینبەری مزگەوتەکانیش، یەکێک بووە لەو شوێنانەی بەشێک لەو دەستگیرکراوانە، بۆ ئەنجامدانی چالاکییەکانیان بەکاریانهێناوە".                   (م. م. و) تەمەنی ( 24 ساڵ) -خێزاندارە  بە وتەی ئەفسەری بەشی ئۆپەراسیۆنی ئاسایشی سلێمانی "کەسێکی چالاکی ناو ئەو گروپەیە کە دەستگیرکراوە، لە سەرەتادا تا ساڵی 2014 لە ژێر کاریگەری بەرەی نوسرەدا بووە و دواتر پەیوەندی پتەوی لەگەڵ داعش دروستکردووە" (م. م. و) بە مەبەستی مەلایەتی چەندین ناوچەی هەرێمی کوردستان گەڕاوە، ئاشنایەتی لەگەڵ چەندین وتارخوێن پەیداکردووە، پێشنوێژ و وتارخوێنی چەند گوندێکی ناوچە جیاجیاکانی هەرێمی کوردستان بووە تا لە کۆتاییدا لە گوندێکی سەر بە ئیدارەی راپەڕین دەستگیرکراوە، وەك خۆی باسی دەکات دەستگیرکردنەکەی لەسەر هیجرەت بووە و چەند جارێک هاوکاریی دارایی بەناوی خێرخوازییەوە، لە کەسانی دەوڵەمەندی شار و گوندەکان کۆکردووەتەوە و بۆ رێکخراوی داعشی ناردووە لە سوریا". لە ژوورێکی ناو گرتوخانەی (کانی گۆمە) لە چاوەڕوانیدا دانیشتووم، لە هەر چوارلای ژوورەکە، ژمارەیەکی زۆری کاخەز و دۆسییە لەسەر یەک دانراون، پێدەچێت وتەی ئەو زیندانیانە بێت، کە لێیان وەرگیراوە، لێکۆڵەرێك، ناوە ناوە دۆسییەیەک دەردەهێنێت و چەند خولەکێک سەیریدەکات و دەیخاتەوە شوێنی خۆی، (ب. م. م)ی تەمەن (35 ساڵ) بە کەلەپچەکراوی و بە ڕیشێکی ڕەشی درێژ و جلوبەرگێکی سەرتاپا ڕەشەوە، لەگەڵ لێکۆڵەرێکی ناو گرتوخانەکە دێنەژورەوە، سەیری ناوچاوانی دەکەیت، ڕەنگی سپی پەڕیوە، کەلەپچەکەی دەستی دەکەنەوە و لەسەر کورسییەک بەرانبەر ئامادەکاری ئەم بەدواداچوونە دادەنیشێت. ئەو لە شەوێکی تاریکی ئەنگوستەچاوی ساردی زستانی رابردوودا لە شارۆچکەی چوارقوڕنە دەستگیرکراوە و باسی ساتی دەستگیرکردنەکەی کرد و وتی "هەر کە دەستگیرکرام شۆکێکی سەیر گرتمی، شۆفێری ئەو ئۆتۆمبێلەی هێزە ئەمنییەکان، کە منی پێ گوازرایەوە، هەڵسوکەوتێکی مرۆڤانەی لەگەڵدا کردم، پاڵتۆکەی خۆی دا بەمن بۆ ئەوەی سەرمام نەبێ، ئەمە لەکاتێکدا، پێموابوو هەموو هێزە ئەمنییەکان، مامۆستایانی ئایینی، فەرمانبەر و کەسانی موچەخۆری حکومەت کافرن" (ب. م. م) لە تەمەنی پێنج ساڵییەوە باوکی نەماوە و ئەرکی بەخێوکردنی دایکی کەوتووەتە ئەستۆ، خێزاندارە و خاوەنی دوو منداڵە، بەهۆی بیروباوەڕی توندڕەوەی و بڵاوکردنەوەی بابەت لە تۆڕەکۆمەڵایەتییەکانەوە دەستگیرکراوە، ماوەی ساڵێک حوکم دراوە. لەو کاتەی قسەمان لەگەڵ کرد  (پێنج  مانگ و 20 ڕۆژ) لە حوکمەکەی ڕۆیشتووە، لە چاوەڕوانی تەواوکردنی شەش مانگی حوکمەکەیدا بوو بۆ ئەوەی بگەڕێتەوە لای دایک و خێزان و منداڵەکانی، ئەو لە درێژەی قسەکانیدا پەشیمانی خۆی راگەیاند لەو تەکفریکردنەی بەرامبەر خەڵك کردوویەتی و وتی "من هەڵەبوم و پەشیمانم، لەو تەکفیرەی بەرانبەر هەمو خەڵک کردومە، من تەنها لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان پۆستی توندم بڵاودەکردەوە و بەردەوامیش خێزانەکەم لەم کارەم ئاگاداری دەکردمەوە، کە مەترسییە بۆسەر ژیانم،  (واللە و تعالی) هەڵسوکەوتی باشی هێزە ئەمنییەکان و کارمەندانی لێکۆڵەر، گۆڕانکاریی بەسەر بیرکردنەوە هەڵەکەی مندا هێناوە". بەگوێرەی ئامارێکی بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی ئاسایشی سلێمانی، کە ئامادەکاری ئەم بەدواداچوونە دەستیکەوتووە " لە ساڵی 2023دا (107) کەس بە تۆمەتی تیرۆر و پەیوەندی لەگەڵ داعش و بڵاوکردنەوەی بیری توندڕەوی لە سنوری پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەکانی گەرمیان و ڕاپەڕین دەستگیرکراون، لە شەش مانگی یەکەمی ئەمساڵیشدا،( 22 ) کەس بە تۆمەتی تیرۆر دەستگیرکراون، کە بەشێکیان پەیوەندیان بە داعشەوە هەبووە". رۆژنامەنووسێك: دەستگیرکردنی باندە توندڕەوەکان خەڵك شۆك ناکات! دەستگیرکردنی تۆمەتباران بەتۆمەتی هەبونی پەیوەندی لەگەڵ داعش و بڵاوکردنەوەی بیری توندڕەوی لەسنوری پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارە سەربەخۆکانی ڕاپەڕین گەرمیان، شۆکی لای خەڵک دروستنەکردووە، لەمبارەیەوە ڕۆژنامەنوس ڕەنج عوسمان پێیوایە " لەبەر ئەوەی خەڵک زۆر متمانەی نەماوە بە حکومەت و دەزگا هەواڵگرییەکان نەماوە، زۆرجار ئەوشتانە، کە ڕودەدەن نابێتە شۆک و وەک سیناریۆ لێی دەڕوانن، بۆ لادانی سەرنجی هاوڵاتیان لەسەر پرسە گشتییەکانی گەندەڵی و کەمی خزمەتگوزاری". لەگەڵ ئەوەشدا لەوباوەڕەدایە "کۆمەڵگەی ئێمە بیری توندڕەوی تێدایە و بانگەشەی بۆ دەکرێت، لەهەمانکاتدا لەوباوەڕەدایە "جۆرێك لە ترازانی پەیوەندی لەنێوان خەڵك و حکومەت و دەستگا هەواڵگرییەکان هەیە و بێ متمانەیی دروستبووە، کە پێویستی بە ڕاستکردنەوەیە" *ئەم بەدواداچوونە بە سەرپەرشتی تۆڕی نیریج بۆ رۆژنامەگەریی بنکۆڵکاری بەرهەمهاتووە لەچوارچێوەی پڕۆژەی "رۆژنامەگەریی بنکۆڵکاریی بۆ ئاشکراکردن و بەدواداچوون"، بە سپۆنسەری کونسوڵگەری ئەمریکا لە هەولێر.  

درەو: کامیار کەمال - پێنجوێن/ بەسەرپەرشتی تۆڕی نیریج بۆ رۆژنامەگەریی بنکۆڵکاری لە ناو نووسینگە کشتوکاڵییەکاندا چەند دەرمانێک بەدی دەکرێن کە نە ناوی وڵاتی دروستکار و نە بارکۆدیان لەسەرە، لەگەڵ ئەوەشدا نوسراوە زۆر زیان بەخشە و ئەم دەرمانانەش دەدرێنە جوتیاران و ئەوانیش دەرمانەکە دەکەن بە بەرهەمەکانیانەوە، لەکاتێکدا ئەم دەرمانە قەدەغەکراوە و زیانێکی زۆر بە تەندروستی مرۆڤ و ژینگە و زەوی کشتوکاڵی و بەرهەمی جوتیاران دەگەیەنن. دەرمانەکان لە سەرجەم ناوچەکانی عێراقدا بوونیان هەیە و لە نوسینگەی کشتوکاڵییەکاندا بە ئاسانی دەفرۆشرێن و لەگەڵیدا رێنماییەکی ئاسایی دەدرێت بە جوتیارانی کڕیار. محەمەد کەمال ئەندازیاری کشتوکاڵ و خوێندکاری ماستەر لە بەشی پاراستنی رووەک لە زانکۆی سەڵاحەدین لەبارەی دوو جۆر دەرمانی قەدەغەوە زانیاری دەدات و دەڵێت "تریفلان و میسۆمیل دوو دەرمانی قەدەغەکراون جوتیاران زۆر بەکاری دەهێنن، تریفلان بۆ کەمکردنەوەی بژار بەکاردێت و وا دەکات تۆوەکان نەتەقن و بسوتێن و زیانێکی زۆر بەخاک دەگەیەنێت و ئاوی ژێر زەویش پیس دەکات، میسۆمیل بۆ لەناوبردنی مێشوولەیەکی زۆر وردی سپی کە پێی دەوترێت "تربز" بەکاردێت دەرمانەکە زیان بە مرۆڤ دەگەیەنێت". ئاماژە بۆ ئەوە دەکات کە "لەسەر بەرگی دەرمانەکە هێمای کەلـلە سەر و ئێسک هەیە و لەگەڵ ئەوەشدا دەرمانەکە ناتوێتەوە و لە زەویدا دەنیشێت، تا باران لە دوای باران دەیگەیەنێتە ئاوی ژێر زەوی و زەوی کشتوکاڵی پیس و بێ فەڕ دەکات و دووبارە ئەو ئاوە پیس بووەش دەکرێتەوە ناو بەرهەمی کشتوکاڵی. بەگوێرەی (بڵاوکراوەی "لیژنەی نیشتمانی بۆ تۆمارکردنی دەرمانی قڕکەر" لە وەزارەتی کشتوکاڵی عێراق کە لەسەر وێبسایتی فەرمی) بڵاوکراوەتەوە بۆ مانگی شوباتی 2020، میسۆمیل یەکێکە لەو دەرمانانەی کە تۆمارنەکراوە و لە لیستی قەدەغەکراوەکانە و نابێت بەکاربهێنرێت و لە لیستی دەرمانە قەدەغەکراوەکانی ساڵی 2013ی وەزارەتی کشتوکالی عێراقیشدا ناوی هەیە. میسۆمیل دەرمانێکی زۆر کاریگەرە و دوای بەرکارهێنانی نابێت تا دوای( 40 بۆ 50 )رۆژ بەهیچ جۆرێک ئەو بەرهەمە بخورێت کە دەرمانەکەی لەسەر بەکارهێندراوە و لەگەڵ ئەوەش دەرمانەکە شی نابێتەوە و کاریگەری هەر دەمێنێتەوە و زیانەکەی کەم ناکات، ئەمە سەرەڕای ئەوەی لەسەر بەرگی دەرمانەکە ئەوە نوسراوە کە تەنها بە (5) رۆژ بەسە تاوەکوو بتواندرێت لە بەرهەمەکە بخورێت. محەمەد کەمال باسی ئەوەشی کرد" کە دەبێت لەکاتی پێدانی ئەم دەرمانە جوتیار ئاگادار بکرێتەوە لە "فەترە ی ئەمان"ی دەرمانەکە"،  واتا  کاتێک ئەو دەرمانە دەکرێت بە بەرهەمێکەوە نابێت تا ئەو رۆژەی دیاریکراوە بەهیچ جۆرێک، لێی بخورێت و هەندێک بەرهەم کە رۆژانە دەچندرێت وەک کولەکە و خەیار دەبێت ئەو بەرهەمە لێبکرێتەوە و فڕێ بدرێت تا کاریگەری ئەو دەرمانە کۆتایی دێت لەسەر بەرهەمەکە وبەرهەمێکی نوێی بێ دەرمان ئەگرێت". "دەرمانی قەدەغەکراو بەقاچاغ دەهێنرێتە بەغدا وباشووری عێراق و لەوێشەوە دەگاتە هەرێمی کوردستان" جوتیار و خاوەن نووسینگەیەکی کشتوکاڵی لەبەر هەستیاریی زانیارییەکان نەیویست ناوی ئاشکرا بکرێت ئەو زانیارییەی بۆ ئێمە ئاشکرا کرد کە "نووسینگە کشتوکاڵییەکان ئەم دەرمانانە لە بەغداوە هاوردە دەکەن". روونیشیکردەوە کە "چەند کەسێک خۆیان کۆمپانیا یان نوسینگەی کشتوکاڵیان هەیە بەقاچاغ هاوردەی عێراقی دەکەن و لەوێشەوە لەژێر باردا دایدەنێنن و لەسەر داواکاری خاوەن نووسینگەکان و بەپێی داواکاری چەندیان بوێت بۆیان دەنێرێت". هەروەها وتی "ئەو کەسانە لە ناو بەغدا بە ئاشکرا ئەو دەرمانانە دەفرۆشن و کاتێک هەندێکیان سەردانی نوسینگە کشتوکاڵییەکانیان کردووە لە کوردستان پێیان سەیر بووە پڕبووە لە دەرمانی تۆمارکراوی کۆمپانیا فەرمییەکان و باسیان لەوەکردووە، لە هەرێم یاسا هەیە و کارەکان لە رووی دەرمانی کشتوکاڵییەوە رێکوپێکن، نەک وەك بەغدا کە زۆر بە ئاسایی و ئاشکرا و بەبێ ترس لەناو نوسینگە کشتوکاڵییەکاندا دەفرۆشرێن". خاوەن نووسینگەیەکی  دیکەی کشتوکاڵی بەهەمان شێوە نەیوست ناوی بڵاوبکرێتەوە، لەوبارەیەوە پشتڕاستی دەکاتەوە کە "ئەوە هەیە لە باشووری عێراقەوەیە و دەشزانن لە کێی دەکڕن و چۆن بە دەستیان دەگات بەڵام ئەوە نازانن کە چۆن دەهێنرێتە ناو عێراقەوە". وتیشی" خاوەن نووسینگە کشتوکاڵییەکان دەزانن دەرمانەکە قەدەغەکراوە بەڵام ئەگەر جوتیاران بەکاری نەهێنن، لەم کاتەدا دەبێت واز لە بەرهەمەکانیان بهێنن و هەرچیان خەرج کردووە بیکەن بە زیان و بە دەستی بەتاڵ لە ساڵێکی رەنج و ماندووبوون دەربچن، چونکە تا ئێستا بەدیلیان نییە"  بەشێکیان تازە پێیان زانیوە  ئەو  جۆرە دەرمانانە قەدەغەکراون و پێشتر زانیارییان لەسەر ئەو بابەتە نەبووە و دوای ئەوەی کە زانیویانە ئەو بابەتەیان زۆر سنوردار کردووە بەجۆرێک، پێشتر ساڵانە 500کیلۆیان لەو دەرمانە فرۆشتوە بەڵام ئێستا تا 20کیلۆیەک دەهێنن". "هەندێکی دیکەش دوای ئەوەی زانیویانە بڕەکەیان زیاترکردووە و بڕێکی زۆر زیاتریان هاوردەکردووە و ئەوانەی کە سنورداریان کردووە دەڵێن" لە کاتێکدا ئەو دەرمانە دەفرۆشن کە بزانن بەرهەمی جوتیارەکە لە ماوەی 50رۆژی داهاتوودا پێدەگات، بە پێچەوانەشەوە، هەندێک لە خاوەن نووسینگەکانیش دەرمانی قەدەغە دەدەنە جوتیارێک کە ئەمڕۆ لە بەرهەمەکەی دەدات و بەیانی دەیچنێت و دەیخاتە بازاڕەوە و ئەوەش وەک پێدانی "شێرپەنجەیە لە ناو کەپسولێکی کشتوکاڵیدا". باس لەوەش دەکەن ئەو دەرمانانە جگە لەوەی کاریگەرییان بۆ سەر بەرهەمەکانیان هەیە، نرخەکەشی هەرزانە وئەوەش وایکردووە پشت بە بەدیلی ئەو دەرمانانە نەبەسترێت کە هەمان کار دەکەن لەسەر بەرهەمەکان، ئەوەش بەهۆی ئەوەی دەرمانە بەدیلەکان نرخەکەنیان چەند قات گرانترە، بەڵام ئەندازیارانی کشتوکاڵی دەڵێن ئەو دەرمانە رێگا پێدراوانە چارەسەرەکەی کاریگەریەکی زیاتری هەیە لەسەر بەرهەمەکە بێ ئەوەی زیانی هەبێت، بۆ نمونە هەندێک دەرمانی قڕکەری مێرووەکان، دەرمانی کە قەدەغەکراون، تەنها مێرووەکە دەکوژن، بەڵام دەرمانە رێگاپێدراو کە  نەخۆشییەکەبنبڕ  دەکات و زیانی بۆ بەرهەم و ژینگە و مرۆڤ نییە. ئەوەی کە لەسەر زاری نووسینگە کشتوکاڵییەکانەوە بۆ ئێمە روون بووەتەوە ئەوەیە کە "دەرمانەکان بە قاچاغ دێنە ناو عێراق و لەوێشەوە دێنە هەولێر، لە ژێر باری دیکەوە دێن و لەوێوە بەسەر نوسینگە کشتوکاڵییەکاندا دابەشدەکرێن و بەشێکی زۆریشی لە ئەردەن و ئێران و هیندستان و چین دروست دەکرێن".  کێشەی دەرمانەکان چییە؟ ئەندازیاری کشتوکالی محەمەد کەمال لەبارەی کێشەی ئەم دەرمانانەوە وتی، ئەم دەرمانانەی پێکهاتەکانیان جیاوازە و هەریەکێکیان لە پۆلێنێکی جیاوازە و جۆرێکی تایبەتە، بەڵام کێشەی سەرەکی ئەم دەرمانانە ئەوەیە کە شی نابنەوە و ئەمێننەوە و لە ناو خاکدا تێکەڵ دەبن و ژینگە پیس دەکەن و دەبنە هۆی دروست بوونی شێرپەنجە و لە ناو بەرهەمەکان دەمێننەوە و تەنانەت دوای چەندین ساڵ بە باران بارینیش لەسەری لە ناو خاکدا شی نابێتەوە و هەر دەمێنێتەوە، لە کاتێکدا خاک باشترین شیکەرەوەیە. هاوکات، ئەندازیاری کشتوکاڵی ئاسۆ فەتاح، ئەوەی خستەروو، ئەو دەرمانە قەدەغەکراوانە نابێت بەهیچ جۆرێک بەکاربهێندرێت و لە رێگای گروپێکی تایبەتی فەیسبوک و خودی خۆیەوە هۆشیاری تەواوی داوە بە جوتیارەکانی کە کام دەرمانە قەدەغەیە و نابێت بەکاربهێنرێت و بەوەش، توانیویەتی بەشێک لە جوتیارانی بەردەستی هۆشیار بکاتەوە و باسی ئەوەشی کرد، بەکارهێنانی ئەو دەرمانانەش تاوانە و دەبێت هەموو ئەو کەسانەی کە زانیارییان هەیە لەسەر دەرمان دەبێت بەکارهێنەرەکان ئاگادار بکەنەوە و دەبێت خولی تایبەت بۆ جوتیاران بکرێتەوە و تاوەکوو هۆشیار ببنەوە لەسەر دەرمان چونکە دەرمانی کیمیایی هەمووی خراپە و لە نێوان خراپ و خراپترین هەیە و دەبێت خراپترینەکە کەم بکرێتەوە. ئاسۆ فەتاح، لەبارەی خۆپارێزی جوتیارانەوە وتی ( %95 )ـــی جوتیاران خۆیان ناپارێزن و نازانن زیانەکانی چین ئەو( %5)ەش کە خۆیان ئەپارێزن دوای توشبوونیان بە زیانەکانی دەرمانی کشتوکاڵی خۆیان دەپارێزن. وتیشی، هەندێک لە دەرمانی قەدەغەکراو بە ناوی بازرگانی جیاواز دێن و ماددە کاریگەرەکەی دەشارێتەوە یاخود زۆر بە وردی دەنوسرێت و لەو حاڵەتەشدا دەبێت خاوەن نوسینگە کشتوکاڵییەکان ئاگاداری ئەوە بن و ئەو دەرمانانە نەفرۆشرێت. ئەو ئەندازیارە دەشڵێت، هەندێک لە خاوەن نووسینگەکان دەیانەوێت ناوبانگ پەیدا بکەن و دەچن دەرمانی قەدەغەکراو دەدەن بە جوتیاری نەشارەزا تاوەکوو کێشە کشتوکاڵییەکەی بۆ چارەسەر بکات و دواتر لای جوتیارەکانی دیکە بڵێت ئەم دەرمانەم لای فڵانە کەس کڕیوە و کێشەکەی بەتەواوی بۆ چارەسەر کردووم و بەمەش لەو رێگایەوە ریکلامێک بۆ خۆی دەکات.   دەرمانی قەدەغەکراوی کشتوکاڵی هەڕەشەیە بۆ سەر ئاسایشی تەندروستی و ژینگە دکتۆر محەمەد عەبدولوەهاب پزیشکی پسپۆری تەندروستی کۆمەڵگا لە نەخۆشخانەی هیوا، بوونی دەرمانی قەدەغەکراوی کشتوکاڵی بە هەڕەشەیەک بۆ سەر ئاسایشی تەندروستی و ژینگە دادەنێت و دەڵێت "دەرمانی کشتوکاڵی ئەگەر لە وەزارەتی کشتوکاڵی هەرێمی کوردستان و عێراق تۆمارکراوبێت و بەگوێرەی رێنمایی کشتوکاڵی و مەرجی سەلامەتی بەکاربهێنرێت، ئەوا هیچ زیانێکی نییە، بەڵام ئەوەی کە دەبینرێت هێنانی دەرمانە بەشێوەیەکی نایاسایی وبەکارهێنانی ئەو دەرمانانەش بەشێوەیەکی نازانستی زیانێکی زۆری بە ژینگە و تەندروستی کۆمەڵگا دەگەیەنێت". پێشیوایە کە دەبێت "ئەو دەرمانانە بەکارنەهێنرێن، چونکە هۆکاری راستەوخۆی شێرپەنجە و تێکدانی تەندروستین و تەنها ژیانی ئەو کەسەش ناخاتە مەترسییەوە کە بەکاری دەهێنێت بەڵکو  زیانی بۆ کۆمەڵگا و نەوەی داهاتوو هەیە". باسی لەوەشکرد، ئەو دەرمانانەی کە قەدەغەن، بەڵام بەکاردەهێنرێن،جارێکی دیکە دەچنە ژینگەوە و تێکەڵ بە ئاوی ژێر زەوی دەبنەوە و دواتر دووبارە جوتیار بۆ خواردنەوەی خۆی بەکاریان دەهێنێت و دەیانکاتەوە بەرهەمەکەی بەوەش کاریگەری ئەو دەرمانە بەشێوەیەکی بەردەوام ئەمێنێتەوە". لەلایەکی دیکەوە باسی لەوەشکرد، ئەو بەرهەمە کشتوکاڵیانەی کە لە دەرەوەی وڵات دێن بە تایبەت وڵاتە ئەتۆمییەکان، دەبێت پشکنینی تایبەتیان بۆ بکرێت تاوەکوو بزاندرێت ماددەی تیشکدەری تێدایە یاخوود نا کە دروستکەری شێرپەنجەیە، چونکە وڵاتانی ئەتۆمی پاشماوەی ئەتۆمیان هەیە و تیشکدانەوەی ئەو ماددانەش بە بەردەوامی دەمێنتەوە.   "ساڵانە نزیکەی ٣٠٠ جوتیار لە سنووری پارێزگای سلێمانی تووشی شێرپەنجە دەبن" بەگوێرەی ئامارەکانی نەخۆشخانەی هیوا بۆ ساڵانی 2021- 2022- 2023نەخۆشی شێرپەنجە بەردەوام لە بەرزبوونەوەدایە و هاوڵاتی زیاتر گیرۆدە دەکات، لەو ئامارەی نەخۆشخانەی هیوا دەردەکەوێت، ساڵانە نزیکەی ( 300 )جوتیار توشی نەخۆشی شێرپەنجە دەبن". لە ئامارەکەدا هاتووە کە " لە ساڵی 2021دا کۆی گشتی ئەو نەخۆشانەی توشبوون بە شێرپەنجە( 2874)کەس بوون و لەو ژمارەیەش ( 296 )کەسیان پیشەیان جوتیار بوون. هەروها لەساڵی 2022، (2994)کەس تووشی شێرپەنجە بوون و ( 298)کەسیان جوتیار بوون. هەروەها لە ساڵی 2023 دا( 3168) کەس توشی شێرپەنجە بوون و لەو ژمارەیەش ( 285 )یان جوتیار بوون".   بۆچوونی جوتیاران بۆ زیاتر قووڵبوونەوە لەم بەدواداچوونە لە بەهاری ئەمساڵدا راپرسییەکمان لەناو جوتیارانی قەزای پێنجوێن ئەنجامداوە و بۆچوونی (25 )جوتیاری دانیشتووی سنووری قەزاکەمان وەرگرت کە تەمەنیان لە نێوان( 20 تا 60)ساڵە و لە کاری کشتوکاڵیدا بەکارهێنەری سەرەکی دەرمانەکانن. راپرسییەکە سێ پرسیاری لەخۆگرتبوو، سەبارەت بە رای جوتیاران لەسەر دەرمانی کشتوکاڵی وچۆنیەتی خۆپارێزیکردنیان و ئاگاداربوونیان لە هەبوونی دەرمانی قەدەغەکراو.. بەگوێرەی وەڵامەکانیان لە کۆی ئەو ( 25 )جوتیارەی وەرگیراون تەنها هەشت جوتیار دەڵێن لە کاتی رشتنی دەرمانەکاندا خۆپارێزی دەکەن و (17) جوتیاریشیان هیچ رێکارێکی خۆپارێزی ناگرنەبەر، بەوەش دەردەکەوێت بەشێكی زۆری جوتیاران رێکاری خۆپارێزی ئەنجام نادەن هەروەك ئەندازیاری کشتوکاڵی ئاسۆ فەتاح باسی کرد لە (٪95 )ی جوتیاران خۆیان ناپارێزن، یاخود ئەوەشی کە ئەنجامی دەدەن تەنها دەمامك ودەستکێش دەکەن ئەوەش بەشێکی زۆر کەمی خۆپارێزییە، چونکە جلوبەرگی تایبەت بەکارناهێنن، واتا بەهەمان ئەو جلوبەرگە دەچنەوە ماڵەوە و دواتر بەکاری دەهێننەوە". سەبارەت بەو پێکهاتە کیمیاییەی لە دەرمانەکاندا بەکاردێت بەگوێرەی وەڵامەکانی راپرسییەکە هیچ جوتیارێک زانیاریی دەربارەی پێکهاتەکانی دەرمانەکان نییە و نازانن چۆن دروست دەکرێن، تەنها ئەوەندە دەزانن بۆ چ مەبەستێک یاخود نەخۆشییەک بەکاری دەهێنن، ئەوان باس لەوە دەکەن لەو کاتەی دەرمانەکان وەردەگرن یان دەیکڕن بیان رووندەکرێتەوە چۆن بەکاری دەهێنن، لەوە زیاتر هیچ شتێکیان دەربارەی پێکهاتەی دەرمانەکان و کارلێککردنیان لەگەڵ ماددەکانی ناو خاك نەپرسیوە و پێیان نەوتراوە. هەر بەگوێرەی وەڵامەکان( 11 ) جوتیاری بەشداربوو لە راپرسییەکەدا ئاگادارن دەرمانی قەدەغەکراو هەیە  بەڵام ناوی دەرمانەکەیان نەدەزانی و تەنها دەیان وت ئەو دەرمانەی بۆ جۆریک نەخۆشی بەکاردێت قەدەغەیە لەکاتێکدا سەرنجی ئەوەش درا ناوی هەندێک دەرمان دەگوترا کە قەدەغە نەبوون، دەرمانی کیبریت کە بۆ پارێزگارییە لە بەرزبوونەوەی پلەی گەرما و خۆر، چونکە دەرمانێکی توندە لەسەر مرۆڤ، هەندێکیشیان بە پیشاندانی دەرمانەکەش نەیانزانی قەدەغەیە یاخود نا لەکاتێکدا کە بەکارهێنەری سەرەکی ئەو دەرمانانە بوون و( 14)جوتیاریش بێئاگایی خۆیان دەربڕیوە لەوەی شتێک هەبێت بە ناوی دەرمانی قەدەغەکراوی کشتوکاڵی و ناشزانن چ زیانێکیان پێ دەگەیەنێت و چ زەرەرێکیش لە ژینگە و ئاوی ژێر زەوی بەرهەمەکانیان دەدەن. بەشێکی زۆری ئەو دەرمانەی بەکاردێت و دەیانزانی قەدەغەیە بریتی بوو لە (میسۆمیل) کە قڕکەری مێرووە و (تریفلان) کە بۆ کوشتنی تووی بژارە، لە کاتێکدا ناوەکەیان نەدەزانی و تەنها دەیانزانی بۆ کام نەخۆشی بەکاردێت و رەنگی پاکەتەکەی چۆنە، هاوکات دەرمانی ( کیبریت) کە بۆ پارێزگاری لە بەرزبوونەوەی پلەی گەرما و خۆر، چونکە دەرمانێکی توندە لەسەر مرۆڤ، جوتیاران پێیان وابوو دەرمانەکە قەدەغەیە لەکاتێکدا قەدەغە نییە. لەتیف حوسێن، یەکێکە لەو جوتیارانەی کە ماوەی زیاتر لە 35ساڵە کاری کشتوکاڵی دەکات دەڵێت "جاران هەموو ئەو دەرمانەی هەبووە بریتی بووە لە "کوت" کە جۆرێکی پەینی کیمیاوییە و پێکهاتەکەی نایترۆجینە و بۆ زیادکردنی بەشی سەوزی لە رووەکدا بەکاردێت". ئاماژەش دەدات بەوەی کە "لەوکاتەدا هەرگیز بەم شێوەیە نەخۆشی نەبووە، کاتێکیش هەستیان کردبێت بەرهەمەکەیان نەخۆشە جگە لە کوت هیچی دیکەیان بەکارنەهێناوە هیچی تریش نەبووە بەکاری بهێنن". ئەو هیچ زانیاری لەسەر پێکهاتەی دەرمانەکانی ئێستا و قەدەغەبوونیان نییە و هیچ کات خۆشی نەپاراستووە و پێشیوایە ئەو هەست بە هیچ ناکات کە بەهۆی دەرمانەوە تووشی بووبێت ئەگەر توشی نەخۆشیش بووبێتم نایزانێت. هەر جوتیارێك دەرمانی قەدەغەکراو بەکاربهێنێت دەدرێتە دادگا  تەلان زرار غەفوور، بەڕێوەبەری بەشی یاسایی لە وەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاوی هەرێمی کوردستان لەبارەی بەکارهێنانی دەرمانی کشتوکالی قەدەغەکراو ئاماژە بەوەدا کە "لە کاتی هەبوونی هەر حاڵەتێکی دەرمانی قەدەغەکراودا سەرەتا لیژنەی گەیشتن بە راستییەکان پێکدەهێنن و بەدواداچوون دەکەن، ئەگەر دەرکەوت بەکارهێنەر زانیاریی دەربارەی قەدەغەبوونی ماددەکە هەبووبێت، ئەوا دەستگیر دەکرێت و رادەستی دادگا دەکرێت". بەپێچەوانەشەوە ئەگەر زانیاری نەبێت لەسەر دەرمانەکە رێنمایی بەجوتیارەکە دەدرێت و بەدواداچوون دەکرێت بۆ ئەوەی بزانرێت لەکوێ ئەو دەرمانەی کڕیوە. لەهەمانکاتدا ئەگەر سەلمێنرا نوسینگە کشتوکاڵییەکان دەرمانی قەدەغەکراویان فرۆشتووە ئەوا نووسینگەکەی بۆ ماوەی سێ مانگ دادەخرێت و خاوەنەکەی دەدرێتە دادگا". هاوردەکردنی دەرمانی قڕکەر پێویستی بە وەرگرتنی مۆڵەت هەیە لەلایەکی ترەوە دکتۆرە زێدان محەمەد بەڕێوەبەری گشتی پلاندانان لەوەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاوی هەرێمی کوردستان دەڵێت "ئەو کۆمپانیایانەی دەرمانی کشتوکاڵی قڕکەر هاوردە دەکەن پێویستە پێشتر داواکاری وەرگرتنی  مۆڵەت پێشکەش بە بەرێوبەرایەتی گشتی کشتوکاڵی پارێزگا و ئیدارە سەربەخۆکان بکەن و لە لایەن ئەوانەوە، بەدواداچوون بۆ دەرمانەکە دەکرێت تاوەکوو بزانرێت ئەو دەرمانە کشتوکاڵییە لە لیستی دەرمانە ڕێگەپێدراو یان قەدەغەکراوەکان هەیە یاخود نا، دوای رێگا پێدانیش بەڕێوەبەرایەتی کەرەنتینەی کشتوکاڵی لەسەر سنورەکان پشکنین بۆ ئەو دەرمانە و بەڵگەنامە پێویستەکان دەکەن". هەروەها وتی " دەبێت دەرمان چەند مەرجێکی تێدا بێت بۆ هاتنە ناوەوە بەم شێوەیەی "لە لیژنەی باڵای توماری ماددە قڕکەرەکان لە وەزارەتی کشتوکاڵی عێراقیدا تۆمارکراو بێت وناوی وڵاتی دروستکەری لەسەر بێت و بەرواری دروستکردن و بەسەرچوونی تێدا بێت، لەگەڵ تەواوی رێنماییەکان بۆ جوتیار لەسەر شێوازی بەکارهێنانی ماددەکە کە چەندێک لەو دەرمانە بۆ چەند لیتر ئاو دەبێت و رێنماییەکانی خۆپاراستنی لەسەر بێت".   قوربانیانی دەرمان کۆمەڵێك جوتیار باسی زیانەکانی دەرمانی قڕکەریان کرد و  هەندێکیان دوای دەرمان رشتن دەستیان داوە لە دەموچاویان و دەڵێن نزیك بوون لەوەی کوێربن و هەندێکی دیکە بەهۆی دەرچوونی سۆندەی ئەو ئامێرەی کە دەرمانی پێدەپرژێنێت هەموو دەرمانەکەیان رشتووە بە خۆیاندا لە بری بەرهەمەکەیان و ئەوەش هەستیاری کاتی بۆ دروستکردوون، زۆربەی هەستیاری جوتیارانیش لە پێستی دەموچاو و دەست و کۆئەندامی هەناسەیاندایە. زاگرۆس کامیل، کە بە دانیار بانگ دەکرێت جوتیارێکی خەڵکی پێنجوێنە و ماوەی 17ساڵە سەرقاڵی کارکردنە، یەکێکە لەو جوتیارانەی بەهۆی دەرمانی کشتوکاڵیەوەی تووشی هەستیاری هەمیشەیی پێست بووە، وتی"بەهۆی بەکارهێنانی دەرمانی کشتوکاڵییەوە  چاوم و پێستی دەمووچاوم تووشی هەستیاری بوون و دەستیشم توشی سووربوونەوە و خوران و کزانەوە بووە، هەرچەندە خۆپارێزیشم کردووە". جەختیشکردەوە، کە "بەناچاری دەرمانە کشتوکاڵییەکان بەکاردەهێنن  ودواتریش تووشی نەخۆشیش دەبن،  ئەوەش ناچاریان دەکات چارەسەری پزیشکی وەربگرن ". وەك هەندێك لە نۆرینگە پزیشکییەکان باسی دەکەن، ساڵانە لە وەرزی کشتوکاڵیدا بەردەوام کەیسی تایبەتیان بەم حاڵەتەیان هەیە و جوتیاری زۆر دێن بۆ وەرگرتنی چارەسەر بۆ چاویان یاخود پێستیان، رەحیم محەمەد خاوەنی نۆرینگەی پزیشکییە باسی لە حاڵەتێك کرد کە کرێکارێکی دەرمان رشتنیان هێناوە بۆلای و بەهۆی بەکارنەهێنانی خۆپارێزی و بەکارهێنانی دەرمانەکانەوە توشی رەبۆ و هەناسەتەنگی بووە و بەو هۆیەوە چیتر ناتوانیت کار بکات". لەم بارودۆخەدا، دەبێت چارەسەرێکی بنەڕەتی هەبێت بۆ نەهێشتنی دەرمانی قەدەغەکراوی کشتوکاڵی و چارەسەرەکەش لەلای وەزارەتی کشتوکاڵە بە گرتنەبەری رێکاری یاسایی بەرامبەر بەو کەسانەی کە ئەم دەرمانانە هاوردە دەکەنە ناو هەرێمی کوردستان و دەبێت ئەو رەگە هەڵبکێشرێت تاوەکوو لقەکانیش وشک ببن، بۆیە  دەبێت هەموو ئەو کەسانەی دەستیان هەیە لە هاوردەی ئەو دەرمانانە رێگایان لێ بگیرێت و دەروازەکان ئاگادار بکرێنەوە. *ئەم بەدواداچوونە بەسەرپەرشتی تۆڕی نیریج بۆ رۆژنامەگەریی بنکۆڵکاری بەرهەمهاتووە لەچوارچێوەی پڕۆژەی "رۆژنامەگەریی بنکۆڵکاریی بۆ ئاشکراکردن و بەدواداچوون"، بە سپۆنسەری کونسوڵگەری ئەمریکا لە هەولێر.  

درەو: فەرمان سادق - بەسەرپەرشتی تۆڕی نیریج بۆ رۆژنامەگەریی بنکۆڵکاری  بازرگانان دەیانەوێت بەهەر نرخێک بێت، کاڵای کواڵێتی خراپ داخڵ بکەن، بە تایبەت کاڵای ئێرانی وتورکی، ئەمە لەکاتێکدایە کە لە هەرێمی کوردستان یاسایەکی تایبەتە بە پاراستنی مافی بەکاربەر نییە، ئابووریناسێکیش دەربارەی ئەو کاڵایانەی لە مەرزەکان ژێرخاک دەخرێن یان دەسووتێندرێن دەڵێت "لە دیوە ئابوورییەکەیەوە ئەوا زیان گەیاندنە بە سەرمایەی ئابووری کوردستان، بۆیە ئەگەر بەهای هەر تۆنێک تەنیا 200 دۆلار بخەملیندرێت، دەیان ملیۆن دۆلار زیان بە ئابووری هەرێم دەگەیەنێت". بەپێی ئامارە فەرمییەکانی بەڕێوبەرایەتی گومرگی هەرێمی کوردستان، ساڵانە هەزاران تۆن کاڵای خۆراکی کواڵێتی خراپ لە مەرزەکانی هەرێم ژێرخاک دەخرێن،بەهۆی هاوتا نەبوونیان لەگەڵ ستانداردی عێراقی،هەروەها دەیان تۆنی دیکەی کاڵای نا خۆراکیش لە مەحرەقەکاندا دەسووتێنرێن،هاوکات بەشێك لەنوێنەرانی دەستەی ژینگەی شارەکانی کوردستانیش بێئاگایی خۆیان لەم پرۆسەیەی ژێرخاککردنە دەردەبڕن ودەڵێن"هەرێمی کوردستان رێکارێکی زانستییانەی نییە، ئەو کاڵایانەیشی لەناو شاریش لەناودەبرێن کێشەی ژینگەیان دەبێت و ناتوانرێت وەك وڵاتان لەناوببردرێن". رەشید موراد، سەرۆکی ئەنجومەنی عەلوەی زاخۆیە، باس لە ژێرخاک خستنی بارێکی (ترێ) دەکات لەبەرئەوەی نەیزانیوە کاتی قەدەغەی هاوردەکردنی ترێیە، زۆر هەوڵیداوە و داوایکردووە رێگای پێبدەن بارە ترێیەکەی بگەڕێنێتەوە بۆ تورکیا، بەڵام بەرپرسانی گومرگی ئیبراهیم خەلیل بە بەرچاوی خۆی، ترێیەکەیان ژێرخاک خست و خەرجییەکەشیان لێسەندووە. ئەم رووداوە پێش چوار ساڵ بووە، وەك رەشید باسی دەکات "لەسەر ئەم بابەتە گوشارێکی زۆریان کرد کە ئەگەر کاڵایەک بە کەڵک نەیەت رێگە بە بازرگانەکان بدرێت بیگەڕێننەوە بۆ وڵاتی سەرچاوە". هەروەها دەڵێ "پارساڵ، بارێکی مێوژی ئۆکرانیم هێنا، لە گومرگ دەرنەچوو، ئەگەرچی کوالێتییەکەی زۆر باش بوو، بەڵام بە ناچاری گەڕاندمەوە ئۆکرانیا".   "دەستەی ژینگە ئاگاداری لەناوبردنی کاڵا خراپەکان نییە" لەگەڵ ئەوەی بەپێی ئامارە فەرمییەکانی بەڕێوبەرایەتی گومرگی هەرێم بێت، ساڵانە هەزاران تۆن کاڵای خۆراکی لەو مەرزانە ژێرخاک دەخرێن بەهۆی هاوتا نەبوونیان لەگەڵ ستانداردی عێراقی، هەروەها دەیان تۆنی دیکەی کاڵای نا خۆراکیش لە مەحرەقەکاندا دەسووتێنرێن، هاوکات بەشێك لە نوێنەرانی دەستەی ژینگەی شارەکانی کوردستان بێئاگایی خۆیان لەم پرۆسەیەی ژێرخاککردنە دەردەبڕن. شاخەوان بەکر، بەڕێوەبەری مەرزی باشماخ دەڵێت "ئێمە لە دەروازەکان بەپێی مادەی 68ـی یاسای 23ـی ساڵی 1968 مامەڵە لەگەڵ کاڵای داخڵکراو بۆ ناو کوردستان دەکەین، ئەگەر کاڵایەکە لەگەڵ ستانداردی عیراقی نەگونجێت ئەوا بازرگانەکە سەرپشک دەکەین لەوەی کە کاڵایەکەی بگەڕێنێتەوە ئەو وڵاتەی لێیەوە هێناویەتی یانیش هەر لە گومرگ لەسەر خەرجی خۆی لەناو دەبردرێت. بەڕێوەبەری مەرزی باشماخ سەبارەت بە لەناوبردنی کاڵاکان ئاماژە بەوە دەکات کە "بە نووسراوی فەرمی، بەڕێوەبەرایەتی گومرگی لێ ئاگادار دەکرێتەوە، پاشان لیژنەیەکی پێنج کەسی پێکدەهێنرێت لە نوێنەرانی گومرگ، بەڕێوەبەرایەتی دەروازە، کەرنتینەی گومرگ کە ئایا تەندروستییە یان ڤێتەرنەری یانیش کشتوکاڵییە نوێنەریان ئامادە دەبێت، لەگەڵ ئاسایش، ئەو بارەی هاتووە ئەگەر خۆراکی بێت ئەوا لە شوێنی تایبەتی خۆمان ژێرخاک دەخرێت، چونکە کێشەی بۆ ژینگە نییە، ئەگەریش پلاستیک و شتی نا ئۆرگانی بێت ئەوا لە مەحرەقە دەسووتێنرێت". وتیشی "ئەگەر بازرگان داوای گەڕاندنەوەی بارەکەی بکات بۆ وڵاتی سەرچاوە ئەوا هەر ئەو لیژنەیە لەگەڵی دەبێت تا دوا خاڵی سنوور". باسی لەوەش کرد کە "رێکاری لەناوبردن و سووتاندنی کاڵا نا ئۆرگانییەکان بە مەحرەقەی تایبەت ئەنجام دەدرێن، هەمان ئەو مەحرەقانەیە کە لە دونیا بەکاردەهێنرێن و لەمەشدا رەچاوی ژینگەپارێزی دەکرێت". ئاشکراشیکرد" کە لە شەش مانگی یەکەمی ئەمساڵدا (هەزار و 156 تۆن و 850 کیلۆ) گەڕێندراوەتەوە وڵاتی سەچاوە، هەروەها ( 569 تۆن و 44 کیلۆ) بابەتی نا خۆراکیش گەڕیندراوەتەوە، ئەوانەشی لەناو براون ( 127 تۆن و 128 گرام) بابەتی خۆراکی ژێرخاک کراون، هەروەها بابەتی ناخۆراکیش( 13 تۆن و400 کیلۆ) لەناو براوە. هەرێمی کوردستان لە رێگەی ( 26 )مەرزی فەرمی و نا فەرمی بە ئێران و تورکیاوە بەستراوەتەوە، ساڵانەی بە بەهای نزیکەی( 18) ملیار دۆلار لەم دوو وڵاتە کاڵا داخڵی هەرێمی کوردستان دەکرێت، بە 650 کیلۆمەتر هاوسنوورە لەگەڵ ئێران، دوو مەرزی نێودەوڵەتی و ( 18) مەرزی فەرمی لەنێوانیان هەیە، لەگەڵ تورکیاش کە سنوورەکەی 350 کیلۆمەتر دەبێت، یەک مەرزی نێودەوڵەتی هەیە کە ئەویش ئیبراهیم خەلیلە. هەرێم لە رێگەی مەرزە نێودەوڵەتییەکانی باشماخ و مەرزە فەرمییەکانی سەیران بەن، زەڵم، شوشمێ، کەناروێ، ئەزمەک و پێنجوێن لە سنووری پارێزگای سلێمانی، مەرزی نێودەوڵەتی پەروێزخان و مەرزە فەرمییەکانی پشتە و تیلەکۆ لە سنووری ئیدارەی سەربەخۆی گەرمیان، مەرزی نێودەوڵەتی حاجی ئۆمەران و مەرزە فەرمییەکانی زێد، بەرزاگر و هەزیر لە سنووری پارێزگای هەولێر، مەرزە فەرمییەکانی شیوە رەز، هەڵشۆ، هێرۆ، قەندیل، گەناو و کێلێ لە سنووری ئیداری راپەڕین بە وڵاتی ئێران بەستراونەتەوە، هەروەها لە رێگەی مەرزی نێودەوڵەتی ئیبراهیم خەلیل و مەرزە فەرمییەکانی ئالۆکە، خابوور و سەر زێڕ لە سنووری پارێزگای دهۆک و ئیدارەی سەربەخۆی زاخۆ بە تورکیاوە بەستراونەتەوە. "ئەو کاڵایانەی لە پشکنینی بایۆلۆجیدا دەرناچن ناگەڕێنرێنەوە و دەبێ لەناوببردرێن". لەسەر ئەم بابەتە بێریڤان ئاوات، ئەندازیاری خۆراك باس لەوە دەکات" کە لە هەردوو مەرزی پشتە و تەوێڵە کە دوو مەرزی نا نێودەوڵەتین  کە هەر کاڵایەک لە پشکنینی فیزیایی دەرنەچێت ئەوا ماوەی هەفتەیەک بۆ دوو هەفتە بە بازرگانەکە دەدرێت بۆ ئەوەی بیگەڕێنێتەوە". ئاماژەش دەدات بەوەی "زۆرینەی بازرگانان لەو حاڵەتەدا کاڵاکانیان دەگەڕێننەوە، چونکە تووشی زەرەر و زیان دەبن". ئەم ئەندازیارە لەدرێژەی لێدوانەکەیدا ئەوەشی درکاند کە "ئەو کاڵایانەی لە پشکنینی فیزیایی دەردەچن و لە پشکنینی بایۆلۆجیدا دەرناچن، رێگا بە بازرگانان نادرێت کاڵاکانیان بگەڕێننەوە و دەبێ لەناوببردرێن". بەڵام لەهەمانکاتدا دان بەوەدا دەنێت کە بۆ لەناوبردنی کاڵاکان "هەرێمی کوردستان رێکارێکی زانستییانەی نییە، ئەو کاڵایانەیشی لەناو شاریش لەناودەبرێن کێشەی ژینگەیان دەبێت و ناتوانرێت وەك وڵاتان لەناوببردرێن". "ساڵانێک پێش ئێستا دەسووتێنرا یان دەخرایە ژێرخاک، لەهەردوو باردا زیانی بۆ ژینگە هەیە، تەنانەت لەو دوو مەرزەی منی لێم نوێنەری دەستەی ژینگە نابینم ئامادە بێت لەسەر شێوازی لەناوبردنەکە". بێریڤان ئاوات وای وت، ئەوەشی خستەڕوو کە ئەگەر کاڵایەکە خۆراکیش بێت، خۆ بە کیسی نایلۆن یان سندوقی پلاستیکی هەڵگیراون، ئەمەشی لەگەڵ ژێرخاک دەخرێت. "لە مەرزەکانی هەریمی کوردستاندا ئەرکی پشکنینی کاڵاکان بە کەرتی تایبەت سپێردراوە" دوای بەدواداچوونمان بۆ ئەم بابەتە بۆمان دەرکەوت کە لە مەرزەکانی هەرێمی کوردستاندا پشکنینی فیزیایی، بایۆلۆجی و کیمیایی بۆ کاڵا خۆراکی و ناخۆراکییەکان ئەنجام دەدرێن و دراوەتە کەرتی تایبەت و بۆئەم مەبەستەش بەڕێوەبەرایەتی گشتی گومرگی هەرێمی کوردستان، سەرجەم مەرزە فەرمی و نافەرمییەکانی لە گروپێکی واتسئاپ کۆ کردووەتەوە و لە رێگەی ئەو گروپەوە ئاگاداری یەکتر دەکەنەوە لە پەسند نەکردنی هەر بارێک و رێگریکردن لەوەی بازرگانەکە هەوڵبدات بەناوی گەڕاندنەوەی بۆ وڵاتی سەرچاوە، بیەوێت لە مەرزێکی دیکە داخڵی بکات. بێریڤان ئاوات ئەوە پشتڕاست دەکاتەوە کە "مەرزەکان بوونەتە گۆڕستانی کاڵا و وڵاتان بەتایبەت ئێران و تورکیا، دەشڵێت؛ باری وەها هەبووە بازرگانەکە ویستوویەتی داخڵی بکات و رێگری لێکراوە، کەچی بازرگانەکە هەوڵیداوە بە هەڕەشە و واستە داخڵی بکات. دڵخۆشی خۆشی بەوە دەربڕی کە رێگەیان نەداوە ئەو بارە بێتە ناو هەرێمی کوردستان و تەنانەت مەرزەکانی دیکەیشیان لەو بابەتە ئاگادار کردووەتەوە". لە هەرێمی کوردستاندا یاسایەکی تایبەتە بە پاراستنی مافی بەکاربەر نییە، ئەوەی هەیە یاسای ژمارە 9ی ساڵی 2010ی پەرلەمانی کوردستانە کە تیایدا هاتووە تا ئەو کاتەی یاسایەکی تایبەت بە مافی بەکاربەر دەردەچێت یاسای پاراستنی بەکاربەری عێراق ژمارە 1ی ساڵی 2010 لە هەرێمی کوردستان جێبەجێ دەکرێت. کە سزاکانی سەرپێچیکار لە ئاستی گەورەیی سەرپێچیکاردا نییە لە هاوردەکردنی بابەت و کاڵای کواڵێتی خراپ، کە خۆی لە بەندکردن لە ماوەیەك لە سێ مانگ کەمتر نەبێت یان پێبژاردنی ماددی لە یەك ملیۆن دینار کەمتر نەبێت. بەڵام بەگوێرەی یاسای پاراستن و چاککردنی ژینگەی هەرێمی کوردستان، ژمارە (8)ـی ساڵی 2008، لە بەشی پێنجەمی یاساکەدا و لە مادەکانی (34،35،36)ـی یاساکەدا ئاماژە بە چۆنیەتی مامەڵە لەگەڵ مادە قەدەغەکراوەکان وتیشکدەرەوەکان کراوە و رێگری دەکات لە ژێرخاک خستنیان، هەروەها لە بەشی شەشەمی یاساکەدا لە مادەکانی (37،38،39)ـدا لە پرسی هاوردەکردنی مادە قڕکەرەکان ئەوە هاتووە؛ هاوردە و بەکارهێنانی ئەو مادانە دەبێت بە هاوکاری بێت لەگەڵ وەزارەتی ژینگەی عێراق و بۆ ئەمەش لیژنەیەک لە هەرێمی کوردستان دادەمەزێت کە بایەخ بە تۆمارکردنی مادە قڕکەرەکان دەدا بەپێی ئاماری فەرمی بەڕێوەبەرایەتی گومرگی گەرمیان لە ساڵی 2023 دا وشەش مانگی یەکەمی ئەمساڵ، ( 118 تۆن و 485 کیلۆ) کاڵای هاوردە لەناوبراون، هەروەها لە دەروازەی ئیبراهیم خەلیل لە ساڵی  2023 دا وشەش مانگی یەکەمی ئەمساڵ (هەزار و 577 تۆن) کاڵا لەناوبراون، لە هەردوو مەرزی سەیران بەن و تەوێڵە لە سنووری گومرگی پارێزگای سلێمانی ( 648 تۆن و 960 کیلۆ) لە ساڵی 2023 دا و شەش مانگی یەکەمی ئەمساڵ لەناوبراون، هەرچی لە مەرزی نێودەوڵەتی حاجی ئۆمەرانە، ( 141 تۆن و 575 کیلۆ ) کاڵا لەناوبراوە.   "دەستەی ژینگە هیچ نوێنەرێکی لە مەرزەکاندا نییە" بەپێی زانیارییەکان  ژێرخاکخستنی کاڵاکان لەناو مەرزەکان ئەنجام نادرێن، بەڵکو لە دووری مەرزەکان ژێرخاک دەخرێن، بۆ ئەمەش لە هەر مەرزێک سەدان دۆنم زەوی بۆ ژێرخاک خستنی کاڵاکان بەکارهاتووە و کۆی تێچووی ژێرخاک خستنەکەش دەکەوێتە ئەستۆی بازرگانەکە. بۆ ئەم مەبەستە ئازاد نوری عەولا، بەڕێوەبەری فەرمانگەی کاروباری هونەری لە دەستەی ژینگە رایدەگەیەنێت "دەستەی ژینگە هیچ چاودێرێکی لە مەرزەکان نییە و هیچ هاوڵاتییەکیش لەسەر ئەم پرسە ئێمەی ئاگادار نەکردووەتەوە". هەروەها وتی "ژێرخاک خستنی ئەو کاڵایانە بەهیچ شێوەیەک قبوڵکراو نییە کە دەبێتە هۆی پیسبوونی ژینگەی خاک و ئاو". ئازاد نوری عەولا، باس لە رێککەوتنە نێودەوڵەتییەکان دەکات کە عێراق واژۆی لەسەر(20)  رێککەوتن کردووە لەوانە رێککەوتنی (ستۆکهۆڵم، بازل، رۆتردام و مینامات) و زۆری دیکە، کە پەیوەندارن بە مادە مەترسیدارەکان و تیشکدەرەوەکان، ئەو مادانە بێ رەزامەندی ئێمە و دەستەی ژینگەی حکومەتی عێراق، بە هیچ شێوەیەک رێگەپێدراو نییە بێتە ناو خاکی عێراق و هەرێمی کوردستان. بەڕێوەبەری فەرمانگەی کاروباری هونەری، ئاماژەی بەوەشکرد "کە پێشتریش داوایانکردووە کە وەک وەزارەتەکانی کشتوکاڵ و بازرگانی نوێنەریان لە مەرزەکان هەبێت هاوشانی وەزارەتەکانی ناوخۆ و دارایی، بەڵام بەهۆی کەمی فەرمانبەر و ئەو قەیرانە داراییەی بەسەر هەرێمی کوردستاندا هاتووە، ئیشی لەسەر نەکراوە". وتیشی "مەترسی ژێرخاک کردنی ئەو کاڵایانە بەپێی جۆری کاڵایەکە دەگۆڕدرێت، خۆراکییەکان زیانیان نییە، زیانەکە لە پلاستیک و نایلۆندایە، لەبەرئەوە نابێت پلاستیک ژێرخاک بخرێت". لە رێگەی تەلەفۆنەوە، پەیوەندیمان بە بەڕێوەبەرانی فەرمانگەی ژینگەی شارەکانی هەولێر، سلێمانی، گەرمیان و دهۆک کرد، هەر چواریان کۆك بوون لەسەر ئەوەی کە ئاگادار نین لە دەروازە سنوورییەکان چی روودەدات و نوێنەریشیان لە دەروازەکاندا نییە بۆ ئەوەی ئاگاداربن لە پڕۆسەی ژێرخاک خستنی کالا خۆراکی و سووتاندنی کاڵا نا خۆراکییەکان. سەرەتا دڵشاد عەبدولرەحمان، بەڕێوەبەری فەرمانگەی ژینگەی دهۆک رەتیکردەوە هیچ رێنماییەک هەبێت بۆ ئەوەی نوێنەریان لە مەرزەکان هەبێت، بەڵام دڵشاد خۆشناو، بەڕێوەبەری فەرمانگەی ژینگەی هەولێر باس لەوە دەکات کە تەنیا هەندێک جار لە مەرزی حاجی ئۆمەران ئاگادار دەکرێنەوە نوێنەریان ئامادە بێت بۆ پڕۆسەی ژێرخاک خستن و سووتاندن. ئاشکراشی دەکات کە "ئەمساڵ، دوو بۆ سێ حاڵەت هەبووە تەلەفۆنیان کردووە و لەمبارەیەشەوە نوێنەریان لەسەر ئەمە راپۆرت ئامادە دەکەن". جەختیشی لەوە کردەوە کە"ئەو کاڵایانەی زیانیان بۆ خاک و هەوا و ئاو هەبێت، رێگە نادرێت لەناو خاکی کوردستان لەناو ببرێن و رەوانەی وڵاتی سەرچاوەی دەکەنەوە". دکتۆر سەرکار سورچی، وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی رایدەگەیەنێت "لە هەموو مەرزەکان نوێنەری وەزارەتی تەندروستی هەیە و ئەو پڕۆسەیەی لەوێش ئەنجامدەدرێت بە تەواوەتی بەگوێرەی رێنماییە تەندروستییەکانی وەزارەتەکەیە". لەلایەکی دیکەوە هیوا عومەر، سەرۆکی رێکخراوی( بیمە )کە رێکخراوێکە گرنگی بە ژینگە دەدات، ئاماژە بە کۆنفراسێکی دوو ساڵ پێش ئێستایان دەکات ودەڵێت "لەو کۆنگرەیەدا پێشنیارمان کرد نوێنەری ژینگە لە مەرزەکاندا هەبێت، ئەمەش دەرئەنجامی ئەوەی کە ئەو کاڵا خۆراکی و نا خۆراکیانەی داخڵی هەرێمی کوردستان دەکرێن، پێویستە رەچاوی لایەنی ژینگەشی بکرێت هاوشێوەی پشکنینی تەندروستییەکانی وەک فیزیایی، کیمیایی و بایۆلۆجی، کە ئەمە دەستەی ژینگەش پشتڕاستی کردووەتەوە و جێبەجێ ناکرێت، چ جای ئەو کاڵایانەی ژێرخاک دەخرێن". "بەداخەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان تا ئێستا روئیایەکی بۆ ژینگە نییە تاوەکو کەڤەرێك بێت بۆ پاراستنی ژینگەی هەرێمی کوردستان رەنگبداتەوە لەمەرزەکان، هەروەها گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا". هیوا عومەر وادەڵێت  روونیشی دەکاتەوە" کە ئەو یاسایەی دەستەی ژینگە هەیەتی، دەست و قاچی بەستوون و ناتوانێت چاودێری ژینگە بکات وەک پێویست". وتیشی "دەستەی ژینگە دەبێت بەهەمان شێوەی پۆلیسێکی هاتوچۆ بێت کە چۆن ئۆتۆمبێلێک لە شەقامەکان دەبینێت کە سەرپێچی دەکات، راستەوخۆ سزای دەدات، دەستەی ژینگەش دەبێت وابێت". هیوا عومەر، رەخنەی لە سیاسەتی حکومەتی هەرێم دەگرێت کە سیاسەتێکی ژینگە دۆستی نییە، بۆیە لە مەرزەکان نوێنەریان نییە و تەنانەت لە پاڵاوگەکانیش هیچ نوێنەرێکیان نییە. دەشڵێت "یەکێک لە پێشنیارەکانی کۆنفراسەکەی دوو ساڵ پێش ئێستامان ئەوەبوو کە دەبێت یاسای ژینگە هەموار بکرێتەوە و دەسەڵاتی زیاتر بە دەستەکە بدرێت نەک تەنیا چاودێر بێت". هەروەها دەربارەی ئەو کاڵایانەی لە مەرزەکان ژێرخاک دەخرێن یان دەسووتێندرێن دەڵێت "لە دیوە ئابوورییەکەیەوە ئەوا زیان گەیاندنە بە سەرمایەی ئابووری کوردستان، بۆیە ئەگەر بەهای هەر تۆنێک تەنیا 200 دۆلار بخەملیندرێت، دەیان ملیۆن دۆلار زیان بە ئابووری هەرێمی کوردستان دەگەیەنێت".   پسپۆڕێكی ئابووری : هەرێمی کوردستان بە بەهەشتی کاڵای کوالێتی خراپی وڵاتان وەسفدەکات پسپۆرێکی ئابووری وسەرۆکی لقی هەولێری کۆمەڵەی ئابووریناسانی کوردستان، لەو بڕوایەدایە ئەوانەی کاری بازرگانی مەترسیداری لەو شێوەیە دەکەن دەزانن کواڵێتی بابەتی هاوردەکانیان لەئاستی پێویستدا نییە، بەڵام بۆ قازانج ئەو ریسکە دەکەن. د. ئەیوب سماقەیی، روونیشیدەکاتەوە کە "لە دونیادا شتی وەها نییە بازرگانان سەرکێشی بە سەرمایەکانیان بکەن، جگە لە کوردستان نەبێت، بۆیە بەپێی یاسایەکی ئابووری هەموو ئەو کارانەی ریسکیان زۆرە ئەوا قازانجیشیان زۆرە". هاوکات لەمبارەیەوە هەرێمی کوردستان بە بەهەشتی کاڵای کوالێتی خراپی وڵاتان و بەهەشتی پیسبوون وەسفدەکات. ئەوەشی خستەڕوو کە لە رووی ئابوورییەوە "هیچ بازرگانێک ئامادە نییە سەرمایەکەی خۆی بخاتە مەترسییەوە، بەڵام ئەوانەی کاڵاکانیان لە دەروازە سنوورییەکان دەستی بەسەردا دەگیردرێت، پێشتر ئەزموونی ئەوەیان هەیە کە پێشتر دەیان باری دیکەیان داخڵ کردووە و قازانجی زۆریان کردووە". پێشیوایە ئەوەی روودەدات " نیشانەی لاوازییە لە یاسای پاراستنی ژینگە، وەبەرهێنان، بازرگانی، دامەزراندنی کۆمپانیاکان و یاسای جولەی دەستی کار". بەگوێرەی ئاماری بەڕێوەبەرایەتی گشتی تۆماری کۆمپانیاکانی سەر بە وەزارەتی بازرگانی حکومەتی هەرێمی کوردستان، ( 35 هەزار و 666 ) کۆمپانیای ناوەخۆ و بیانی لە کوردستان تۆمار کراون. سەبارەت بە قەبارەی بازرگانی نێوان هەرێمی کوردستان لەگەڵ هەردوو وڵاتی تورکیا و ئێران، بەگوێرەی ئەوەی لە ئامارەکانی وەزارەتی بازرگانی هەرێم و باڵوێزخانەی تورکیا و وەزارەتی بازرگانی عێراق و باڵیۆزخانەی ئێران لە سەرەتای ئەمساڵ تا حەوت مانگ، قەبارەی بازرگانی نێوان تورکیا و هەرێمی کوردستان سەرووی (10ملیار( دۆلاربووە. لەگەڵ ئێرانیشدا لەماوەی ساڵی 2023 دا لە نێوان دوو تا سێ ملیار دۆلار بووە، لەهەمانکاتدا سەرووی سێ ملیار دۆلار قەبارەی بازرگانی نێوان عێراق و ئێرانە بە ناو هەرێمی کوردستاندا تێدەپەڕێت.     *ئەم بەدواداچوونە بەسەرپەرشتی تۆڕی نیریج بۆ رۆژنامەگەریی بنکۆڵکاری بەرهەمهاتووە لەچوارچێوەی پڕۆژەی "رۆژنامەگەریی بنکۆڵکاریی بۆ ئاشکراکردن و بەدواداچوون"، بە سپۆنسەری کونسوڵگەری ئەمریکا لە هەولێر.  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) (١-٢) ماشێنە سەربازی و ئەمنییەکەی ئیسرائیل، دوای وێرانکردنی غەزە و حەماس، ئێستا خەریکی وێرانکردنی لوبنان  و حیزبوڵایە. دوو بەرە لە جەنگدان کە هەریەکێکیان بە شێوازێکی جیاواز خۆیان نمایشدەکەن، بەڵام هەردووکیان یاری بە ژیانی ملیۆنەها مرۆڤی ئاسایی و بێگوناه دەکەن و گەر بۆشیان بکرێت توخمی یەکتر لەسەر زەوی، دەسڕنەوە. ئیسرائیل وای نیشەنبدات کە شەڕەکانی لەگەڵ دوژمنەکانیدا، شەڕی شارستانیەتە دژ بە بەربەریەت، جەنگی دموکراسیەتە لەگەڵ تێرۆریستاندا، پێکدادانی بەشە ئینسانییەکەی مرۆڤایەتییە لەگەڵ دوژمنەکانی مرۆڤدا. بە کورتییەکەی ململانێی ئیسرائیل لەگەڵ دوژمنەکانیدا لە جەوهەردا ململانێی نێوان خێر و شەڕە و ئیسرائیل لەم جەنگەدا لەباتی بەشە شارستانیی و چاکەکارکەی جیھان، شەڕدەکات. بۆیە پێویستە هەموو مرۆڤێکی شارستانی و دیموکراس و خێرخواز پشتیوانی لە ئیسرائیل بکات. هەرچی حەماس و حیزبوڵا و حوسی و میلیشیا شیعییەکانی عێراق و دەوڵەتی ئێرانیشە، بەناوی ئیسلام و خودا و موقەدەساتی دینییە دەجەنگێن و ململانێکەیان وەک بەرگرییکردن لە خودا و ئیسلام و موقەدەسات، نمایشدەکەن. بۆیە ئەرکی سەرشانی هەر موسڵمان و خاوەن ویژدانێکە بەرگریان لێبکات و سەربەرزانە لەپاڵئەواندا بوەستێت. لە کاتێکدا هەردووبەرەکە یەک لەیەک ناشیرینتر  و تاونابارتر و نابەرپرسیارترن. هەردووکیان هیچ نرخێک بۆ ژیانی ملیۆنان مرۆڤ دانانێن و چۆن بۆیانبکرێت دەکوژن و لەناودەبەن. هەر لە سەرەتاشەوە خەلەلێکی گەورە لە ھاوسەنگیی دەسەڵاتدا لە نێوان ئیسرائیل و ئەو دوژمنانەیدا ھەیە ، توانای ئیسرائیل و توانای حەماس و حیزبوڵا و کۆی بەرە سەربازییەکەیان بەیەکتری بەراوردناکرێت. ئیسرائیل جگە لەوەی خاوەنی ماشێنێکی سەربازیی گەورە و پێشکەوتوە کە چەکی ئەتۆمی یەکێکە لە چەکەکانی. هاوشان ئەمریکا، بە هەموو هێزە ئابوریی و تەکنۆلۆژیی و سەربازییە گەورەکەیەوە، بەرگریکەری ژمارە یەکی ئیسرائیلە لە بەرامبەر هەر هێزێکدا هەڕەشە لەو وڵاتە، بکات. ئیسرائیل خاوەنی دەیەها کۆمپانیای گەورەی دروستکردنی چەکی پێشکەوتو خاوەنی چەندەها زانکۆ و ناوەندیی تەکنۆلۆژیشە، کە توانای دروستکردنی وردترین و بەھێزترین تەکنۆلۆژیای جاسوسیکردن و موراقەبەکردنیان هەیە. ئەم دەزگایانە دەتوانن زانست بگۆڕن بۆ ئامێرێکی هێجگار گەورەی کوشتن و وێرانکاریی.     هەموو ئەم شتانە وادەکەن ئیسرائیل بتوانێت درێژە بە جەنگەکانی بدات و  تا رادەیەکی گەورەیش لەو جەنگانەدا سەرکەوتو بێت.  ڕەنگە سەرکەوتنی ئیسرائیل لە جەنگەکانیدا بەو شێوەیە و بەو گەورەییە نەبێت کە خۆی دەیەوێت، بەڵام لەوەدا سەردەکەوێت زیانی زۆر گەورە بە ژیانی  ملیۆنەها مرۆڤی ناو ململانێکە بگەیەنێت و وێرانەیەکی گەورەش لە پەلامارەکانییەوە، بەجێبهێڵێت. بەرە دژەکەی ئیسرائیلیش، بە هیچ مانایەک، خاوەنی لانیکەمی ئەو توانا زانستیی و تەکنۆلۆژیی و سەربازیی و ئەمنییە نییە. لاسەنگیی هێز لە ئاستێکدایە هەموو تەماشەکەرێکی ئاسایی دەیبینێت.  یەکێک لە کارەساتە گەورەکان نکوڵیکردنە لەو دۆخە و  برەودانە بە گوتارێکی خورافی کە ڕۆژانەخۆی بە دەیان شێوە دووبارەدەکاتەوە. گوتارێک کە دەڵێت: ئیسرائیل نەیتوانیوە حەماس لەناوببات، ناشتوانێت حیزبوڵاش لەناوببات، بۆیە ئیسرائیل سەرنەکەوتوە و حەماس و حیزبوڵا براوەن. ئەوە نییە حەماس جار بەجار یەک دوو سەربازی  ئیسرائیلی دەکوژێت، یان پەلاماری ئەم یان ئەو تانک و زرێپۆشی ئیسرائیلی ئەدات. کەناڵی جەزیرەش ئەم چالاکییە پچوک و سنووردارانەیان بە ئەڵاهو ئەکبەرەوە بۆ بڵاودەکاتەوە. ئەم گوتارە دەڵێت مادام حەماس لەناونەچووە و ئیسرائیل سەد دەر سەد نەیسڕیوەتەوە، مانای ئەوەیە حەماس براوەیە. ئەم بردنەوەیەش بەهۆی چەک و توانا سەربازییەکانی حەماسەوە نییە، بەڵکو بەهۆی ئیمانی ئەوان بە خودایە و ئیمانیش بەوەی کاتێک شەهید دەبن راستەوخۆ لە غەزەوە بەرەو بەهشت بەڕێدەکەون. ئەم گوتارە خۆخڵەتێنە خورافییە هیچ نرخێک بۆ ئەو هەموو وێرانکاریی و کوشتارە گەورەیە دانانێت کە ماشێنە سەربازییەکەی ئیسرائیل رۆژانە ئەنجامیئەدات. کوشتار و وێرانکاریەک کە دەچنە بواری تاوانە گەورەکانی جەنگەوە.   لە جەنگی ئیسرائیل بەرامبەر بە حەماسدا، حیزبوڵا تەماشەکەرێکی سلبی نەبوو، بەڵکو لە رۆژی دوای پەلامارەکەی حەماسەوە لە ٧ ئۆکتۆبەردا، بەشدارە لە جەنگەکەدا. ئەم بەشداربوونەشی بەبێ پرس و ڕاکردن بە دەوڵەت و حکومەت و خودی لوبنانییەکان بوو. حیزبوڵا یەکسەرە دەوڵەت و کۆمەڵگای لوبنانی لەم شەڕە خوێناوییەوە، گلاند. ئەمە یەکمجاریش نەبوو کە ئىسرائیل و حیزبوڵا بەریەکتری دەکەون. دامەزراندنی حیزبوڵا خۆی وەک هێزێکی شیعی لە لوبناندا، پەیوەندیی بە هێرشی ئیسرائیلەوە بۆ سەر لوبنان لە ساڵی ١٩٨٢ دا هەیە. دوای ئەوە لە داگیرکردنی باشوری لوبنان لە لایەن ئیسرائیلەوە لە ساڵی ١٩٨٥ ەوە تا ساڵی ٢٠٠٠، دوای ئەوش جەنگی گەورەی ئەم دوو لایەنە دژ بەیەک لە ساڵی ٢٠٠٦دا. لەم ساڵانەی دواییشدا پێکدادانی کورت و پچڕپچر و سنووردار.  لە ساڵی ٢٠٠٠ دا و وەک دەرنجامی بەرگریکردنی هێزە لوبنانییەکان، لەناویشیاندا حیزبوڵا، سەرجەمی خاکی لوبنان لە داگیرکاری ئیسرائیل پاککرایەوە. لەوکاتەوە لوبنان وەک دەوڵەت کێشەیەکی ئەوتۆی لەگەڵ دەوڵەتی ئیسرائیلدا نییە. بەڵام لەدوای ئەم ڕزگارکردنوە حیزبوڵا لەباتی ئەوەی چەک دابنێت و هێزە چەکدارەکانی تەسلیمی دەوڵەتی لوبنانی بکات، بەسەربەخۆیی و وەک سوپایەکی تەریب بە سوپای دەوڵەتی لوبنانی مایەوە. لە رووی کردەییشەوە سوپاکەی حیزبوڵا لە سوپای فەرمی دەوڵەتی لوبنانی و خودی حیزبوڵا خۆیشی لە حکومەت و دەوڵەت لە لوبناندا، بەهێزتر بوو. رۆڵی ئێرانیش لەم بەهێزکردنەی حیزبوڵادا رۆڵی دەستنیشانکەر بوو. بەم شێوەیە حیزبوڵا وەک «دەوڵەت لە ناو دەوڵەت»دا دەستبەکاربوو. بۆ بەخشینی رەوایەتیش بەم دۆخە حیزبوڵا لەدوای ساڵی ٢٠٠٠ ەوە باس لە بەشداریکردن لە رزگارکردنی فەلەستیندا، دەکات. لە دوای ساڵی ٢٠١١شەوە حیزبوڵا هێزە سەربازییەکەی سەربەخۆیانە دەباتە ناو سوریاوە بۆ پاڵپشتیکردن لە رژێمەکەی بەشار ئەسەد و دژایەتیکردن و سەرکوتکردنی شۆڕش و راپەڕینەکانی خەڵکی سوریا بە رووی بەشار ئەسەددا. لە جەنگی ئەمجارەی نێوان ئیسرائیل و حەماسیشدا، حیزبوڵا وەک بکەرێکی نادەوڵەتی، بەشێوەیەکی سەربەخۆ و بەبێ گەڕانەوە بۆ دەوڵەتی لوبنانی، چوە ناو جەنگەکەوە. بەم کارەشی هەم دەوڵەت و حکومەتەکەی لوبنان و هەم سەرجەمی کۆمەڵگاکەی، بێویست و خواستی خۆیان، راکێشایە ناو جەنگێکەوە کە زۆرینەی هەرەزۆریان نایانەوێت.  هەموو ئەمانە لە دۆخێکدا لوبنان بەبێ ئەم جەنگەیش وڵاتێکی ماندو و وێران بوو. ئابوریی وڵاتەکە لە ساڵی ٢٠١٩ لەوەکەوتوە توانای بەخێوکردنی خەڵکی وڵاتەکەی هەبێت، دۆخی ژیانی ملیۆنان مرۆڤ لەژێر هێڵی هەژارییەکی ترسناکەوەیە.  خەلکانێکی زۆر توانای دابینکردنی بەشە خۆراکی رۆژانەی خۆیان نییە و نەماوە. ئاو و کارەبا و خزمەتگوزاری تەندروستییش وێرانیش نەبووبن، لە وێرانبوون نزیکبوونەتەوە. ئەم دۆخە لە ئاستێکدایە بەشێکی گەورەی دانیشتوانی وڵاتەکە هیچ ئومێدێکیان بە گۆڕانی دۆخی وڵاتەکە بەرەو باشتر نەماوە و هیچ متمانەیەکیشیان بەو نوخبە سیاسییە حوکمڕانە نەماوە کە وڵاتەکە بەڕێوەدەبەن، بە خودی حیزبوڵا خۆیشیەوە.  ئەم دۆخە تا ئەو شوێنە رۆیشت چەند ساڵێک لەمەوبەر، کاتێک سەرۆکی فەرنسا ئیمانۆێل ماکرۆن سەردانی لوبنانی کرد، زیاد لە ٤٤ ھەزار لوبنانی ئیمزایان لەسەر کەمپینێکی ئۆن لاینی سۆشیال میدیادا کرد، کە داوای لە فەرەنسا دەکرد بگەڕێتەوە و جارێکی تر وڵاتەکەیان داگیربکاتەوە. ئێستا کە حیزبوڵا بەدەست ئیسرائیلەوە ئیفلیج بووە و بەشێکی زۆری سەرکردەکانی کوژراون، بەشێکی بەرچاوی ژێرخانە سەربازییەکەشی وێرانکراوە، هێزە ئەمنییەکەی پڕکراوە لە خەت مایل و کەسانی کڕدراو، پێدەچێت ئەو هێزەی نەمابێت کە بتوانێت هەڕەشە لە ئیسرائیل بکات. جەنگی غەزەش لە ساڵێک نزیکدەبێتەوە. لەم ساڵەدا نە ئێران، نە حوسیەکان، نە میلیشیاکانی عێراق، نەیانتونیوە زیانێکی قابیلی باسکردن بە ئیسرائیل بگەیەنن. حیزبوڵا تاکە هێزێک بوو دەیتوانی هەڕەشەی قورس لە ئیسرائیل بکات.  بەپێی هەندێک ئامار حیزبوڵا لە دە مانگی رابردوودا  هەشت هەزار رۆکێتی بە ئیسرائیلەوە ناوە، شەست هەزار کەسیشی لەناو ئیسرائیلدا ناچارکردوە شوێنەکانی خۆیان جێبهێڵن و بێماڵ و بێجێگەبن.   پرسیاری سەرەکیی ئەوەیە ئایا لوبنان دوای ئەم ڕۆڵە سەربەخۆ و دوای ئەم شێوازی ئیشکردنە وەک «دەوڵەت لەناو دەوڵەت»دا، دەتوانێت جارێکی تر لەگەڵ حیزبوڵادا بژی، لەگەڵ هێزێکی چەکداردا کە هەم دەوڵەت و هەم کۆمەڵگاکەی، بە بارمتە گرتوە؟ ئەم پرسیارە نەک تەنها بۆ حکومەت و دەوڵەتی لوبنانی بەڵکو، بۆ نموونە، بۆ هەرێمی کوردستان و بۆ عێراقیش پرسیارێکی گرنگ و ئێستاییە. چونکە لێرەشدا هێزە سیاسییە سەرەکییەکان میلیشیای تایبەت بەخۆیان هەیە و هەریەکێکیشیان لەسەر مۆدێلی حیزبوڵا وەک «دەوڵەت لەناو دەوڵەت»دا کاردەکەن.    

راپۆرتی: درەو 🔻 لە دواین هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی کوردستان و ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵانی (2018 و 2021) لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەجۆرێک بووە کە؛ 🔹 پارتی دیموکراتی کوردستان لە هەڵبژاردنی (12/5/2018)ی ئەنجومەنی نوێنەران لە (724 هەزار و 727) دەنگەوە، ژمارەی دەنگەکانی لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستانی (30/9/2018) دابەزیوە بۆ (688 هەزار و 70) دەنگ و لە (10/10/2021)دا (579 هەزار و 234) دەنگی بەدەستهێناوە. 🔹 یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە هەڵبژاردنی (12/5/2018) لە (364 هەزار و 638) دەنگەوە، ژمارەی دەنگەکانی لە (30/9/2018) دابەزیوە بۆ (319 هەزار و 912) دەنگ و لە (10/10/2021)دا (214 هەزار و 716) دەنگی بەدەستهێناوە. 🔹 بزوتنەوەی گۆڕان لە هەڵبژاردنی (12/5/2018) لە (199 هەزار و 611) دەنگەوە، ژمارەی دەنگەکانی لە (30/9/2018) دابەزیوە بۆ (186 هەزار و 903) دەنگ و لە (10/10/2021)دا (22 هەزار و 91) دەنگی بەدەستهێناوە. 🔹 نەوەی نوێ لە هەڵبژاردنی (12/5/2018) لە (152 هەزار و 645) دەنگەوە، ژمارەی دەنگەکانی لە (30/9/2018) دابەزیوە بۆ (127 هەزار و 115) دەنگ و لە (10/10/2021)دا (204 هەزار و 855) دەنگی بەدەستهێناوە. 🔹 یەکگرتووی ئیسلامی لە هەڵبژاردنی (12/5/2018) لە (98 هەزار و 19) دەنگەوە، ژمارەی دەنگەکانی لە (30/9/2018) دابەزیوە بۆ (67 هەزار و 12) دەنگ و لە (10/10/2021)دا (108 هەزار و 10) دەنگی بەدەستهێناوە. 🔹 کۆمەڵی دادگەری لە هەڵبژاردنی (12/5/2018) لە (91 هەزار و 968) دەنگەوە، ژمارەی دەنگەکانی لە (30/9/2018) بەرزبووەتەوە بۆ (109 هەزار و 494) دەنگ و لە (10/10/2021)دا دابەزیوە بۆ (64 هەزار و 156) دەنگ. یەکەم؛ دەنگی لایەنەکانی لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان لەدوا هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی کوردستان و ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (12/5/2018 و 30/9/2018 و 10/10/2021) 1.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەران (12/5/2018) لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان بەگوێرەی ئەنجامی کۆتایی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەسەر ئاستی گشتی هەر سێ بازنە "پارێزگا"کانی هەرێم و سەرجەم قەزاو ناحیەکانی، لە هەڵبژاردنی (12/5/2018) ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە، بەجۆرێک؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی یەکەمدا بووەو (724 هەزار و 727) دەنگی بەدەستهێناوە. -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە پلەی دووەمدا بووەو (364 هەزار و 638) دەنگی بەدەستهێناوە. -    بزوتنەوەی گۆڕان سێیەم بووە بە (199 هەزار و 611) دەنگ. -    نەوەی نوێ پلەی چوارەمی گرتبوو بە (152 هەزار و 645) دەنگ. -    هاوپەیمانی بۆ دیموکراسی و دادپەروەری بە پلەی پێنجەم هاتبوو بە (122 هەزار و 753) دەنگ. -    بزوتنەوەی گۆڕان (40 هەزار و 863) دەنگی بەدەستهێنابوو، پلەی پێنجەمی گرتبوو لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر. -    یەکگرتووی ئیسلامی لە پلەی شەشەمدا بووەو تەنها (98 هەزار و 19) دەنگی بەدەستهێناوە -    کۆمەڵی دادگەری "ئیسلامی" بە بەدەستهێنانی (91 هەزار و 968) دەنگ لە پلەی حەوتەمدا بووە. 2.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی پەرلەمانی کوردستان لە (30/9/2018) لە سەر ئاستی هەرێمی کوردستان بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ئاستی گشتی سنوری پارێزگاکانی هەولێر، سلێمانی و دهۆک کە هەرێمی کوردستان (1) بازنەی هەڵبژاردن بوون، ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە، بەجۆرێک؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی یەکەمدا بووەو (688 هەزار و 70) دەنگی بەدەستهێناوە. -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە پلەی دووەمدا بووەو (319 هەزار و 912) دەنگی بەدەستهێناوە. -    بزوتنەوەی گۆڕان سێیەم بووە بە (186 هەزار و 903) دەنگ. -    نەوەی نوێ پلەی چوارەمی گرتبوو بە (127 هەزار و 115) دەنگ. -    کۆمەڵی دادگەری "ئیسلامی" بە بەدەستهێنانی (109 هەزار و 494) دەنگ لە پلەی پێنجەمدا بووە. -    یەکگرتووی ئیسلامی لە پلەی شەشەمدا بووەو تەنها (67 هەزار و 712) دەنگی بەدەستهێناوە. 3.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران (10/10/2021) لە سەر ئاستی هەرێمی کوردستان بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر ئاستی گشتی سنوری پارێزگاکانی هەولێر (4) بازنەو سلێمانی (5) بازنەو دهۆک (3) بازنەی هەڵبژاردن، ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە، بەجۆرێک؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی یەکەمدا بووەو (579 هەزار و 234) دەنگی بەدەستهێناوە. -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە پلەی دووەمدا بووەو (214 هەزار و 716) دەنگی بەدەستهێناوە. -    نەوەی نوێ لە پلەی سێیەمدا بووەو (204 هەزار و 855) دەنگی بەدەستهێناوە. -    یەکگرتووی ئیسلامی تەنها لە پلەی چوارەمدا بووەو (108 هەزار و 10) دەنگی بەدەستهێناوە. -    کۆمەڵی دادگەری لە پلەی پێنجەمدا بووەو (64 هەزار و 156) دەنگی بەدەستهێناوە. -    بزوتنەوەی گۆڕان شەشەم بووە بە (22 هەزار و 91) دەنگ. بۆ بەرچاوڕونی ئاستی دەنگی لایەنەکان لە هەڵبژاردنەکانی (2018)ەو (2021)ی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان بڕوانە خشتەو چارتەکەی خوارەوە. خشتەو چارت دووەم؛ پارێزگا (بازنە)کانی هەڵبژاردن لە چواچێوەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بڕیارە ڕۆژی 20/10/2024 هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەبچێت. لە دوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و بەشێک لە بەندەکانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بە بیانووی نادەستوری بوونیانەوە لەلایەن دادگای باڵای فیدراڵییەوە لە کۆتاییەکانی مانگی حوزەیرانی ساڵی ڕابردوو. لەوکات بەدواوە کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق بە هەماهەنگی لایەنە پەیوەندیدارەکان لە هەوڵی جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگای فیدراڵییە بۆ ڕێکخستنی ڕێوشوێنەکانی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان. لەو چوارچێوەیەشدا ئەمینداریەتی گشتی ئەنجومەنی کۆمسیاران لە چوارچێوەی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق لە (4ی حوزەیرانی 2024) یاسای دابەشکردنی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستانی پەسەند کرد، کە هەرێمی کوردستان دابەشی سەر (4) بازنەی هەڵبژاردن دەکات. لە دەقی بڕیارەکەی ئەنجومەنی کۆمسیاراندا هاتووە، هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بەسەر (4) ناوچە (بازنە)ی هەڵبژاردن ئەوانیش؛ بازنەکانی "هەولێر، دهۆک، سلێمانی و هەڵەبجە"ن. بەپێی بڕیارەکە، پەرلەمانی کوردستان لە (100) کورسی پێکدێت و دابەشکراوە، بەم شێوەیە: هەولێر (34 کورسی) نێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، سلێمانی (38 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، دهۆک ( 25 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی، و بازنەی هەڵەبجە (3 کورسی) بەبێ هیچ کورسییەک بۆ پێکهاتەکان تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ پارێزگای هەولێر، کە (32 کورسی) گشتی  و (2) کورسی کۆتا بۆ پێکهاتەکانی (تورکمان و مەسیحی) تەرخان کراوە. سنوری ئیداری پارێزگای هەولێر پێکدێت لە (قەزای ناوەندی هەولێر، دەشتی هەولێر، سۆران، شەقڵاوە، کۆیە، خەبات، چۆمان، ڕەواندز و مێرگەسور) و ناحیەکانی سنوری پارێزگا و قەزاکانی پارێزگاکە. بازنەی پارێزگای سلێمانی، کە (36 کورسی) گشتی  و (2) کۆتا بۆ پێکهاتەکانی (تورکمان و مەسیحی) تەرخان کراوە. سنوری ئیداری پارێزگاکە پێکدێت لە قەزای ناوەندی سلێمانی و (شارباژێڕ، ماوەت، قەرەداغ، سەیدسادق، شارەزوور، پێنجوێن، پشدەر، ڕانیە، دوکان، کەلار، دەربەندیخان، کفری و چەمچەماڵ) و ناحیەکانی سنوری پارێزگا و قەزاکان. بازنەی پارێزگای دهۆک، کە (24 کورسی) گشتی  و (1) کورسی کۆتا بۆ پێکهاتەی (مەسیحی) تەرخان کراوە. سنوری ئیداری پارێزگای دهۆک پێکدێت لە قەزکانی (قەزای ناوەندی دهۆک، ئامێدی، ئاکرێ، بەردەڕەش، زاخۆ، سیمێل و شێخان) و ناحیەکانی سنوری پارێزگا و قەزاکانی پارێزگاکە. بازنەی پارێزگای هەڵەبجە (3 کورسی) گشتی بۆ تەرخان کراوە. سنوری ئیداری پارێزگای هەڵەبجە پێکدێت لە قەزای ناوەندی هەڵەبجە و ناحیەکانی سیروان، هەورامان (خورماڵ و بیارە). بەپێی داتاکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق کە (22ی ئەیلولی 2024)دا ڕایگەیاندووە؛ کۆی گشتی ژمارەی بنکەکانی دەنگدانی گشتی بریتییە لە (هەزار و 266) بنکە...  وێستگەکانی دەنگدان لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان بریتییە لە (6 هەزار و 318) وێستگە. پارێزگای هەولێر (498) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت ژمارەی وێستگەکانیش (2 هەزار و 213) وێستگەی دەنگدان دەبێت. پارێزگای سلێمانی (477) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت، (2 هەزار و 373) وێستگەی دەنگدانیش لە پارێزگای سلێمانی دەبێت. پارێزگای دهۆک (264) بنکەی هەڵبژاردن و (هەزار و 596) وێستگەی دەنگدانی تێدا دەبێت. پارێزگای هەڵەبجە (27) بنکەی هەڵبژاردن و (136) وێستگەی دەنگدانی دەبێت. بەگوێرەی ئامارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، (2 ملیۆن و 888 هەزار و 162) کەس لە هەرێمی کوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان مافی دەنگدانیان هەیە، لەو ژمارەیەدا؛ کۆی گشتی ژمارەی دەنگدەرانی پارێزگای هەولێر بریتییە لە (ملیۆنێک 11 هەزار و 348) دەنگدەر، بەشێوەیەک (928 هەزار و 823) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (82 هەزار و 525) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای سلێمانی بریتییە لە (ملیۆنێک 78 هەزار و 687) دەنگدەر، بەشێوەیەک (ملیۆنێک و 3 هەزار و 772) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (74 هەزار و 915) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای دهۆک بریتییە لە (735 هەزار و 543) دەنگدەر، بەشێوەیەک (680 هەزار و 443) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (55 هەزار و 100) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای هەڵەبجەش بریتییە لە (62 هەزار و 584) دەنگدەر، بەشێوەیەک (59 هەزار و 5) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (3 هەزار و 579) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە.    

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) ئەوەی گوێ لە هێزە سیاسییەکانی ئەمرۆکەی هەرێم بگرێت، بە تایبەتی لەم سەردەمی خۆئامادەکردنەدا بۆ هەڵمەتی هەڵبژاردن، ئەو راستییە سادەیەی بۆ دەردەکەوێت کە زمانی سەرجەمی هێزەکان زۆر هاوشێوە و وەک یەکە. زۆربەشیان هەمان شێوازی دەرکەوتن و جوڵانەوە و خۆنمایشکردن لەناو ژیانی گشتیدا، نیشانئەدەن. ئەو زمانەی لەم شانۆگەرییە سیاسییەدا کە کاردەکات، زمانی گەیشتن و پەیوەندیکردن  بە کۆمەڵگاوە نییە، زمانی ئەگەری دۆزینەوەی یەکتریی و نزیکبوونەوە لە داڕشتنی دیدگایەکی هاوبەش و نیمچە هاوبەشیش نییە، کە، بۆ نموونە، بتوانێت لانی کەم، ئاسۆیەک بۆ چارەسەرکردنی کێشە سەرەکیی و بنەڕەتییەکانی کۆمەڵگاکە، نیشانبدات. ئەو زمانەی کە کاردەکات و هێزەکان رۆژانە قسەی پێدەکەن زمانی کۆنترۆڵکردن و سەیتەرکردنە بەسەر ئەوانەدا کە قسەیان بۆ دەکەن و گوێیان لێدەگرن. لە ڕێگای ئەم کۆنترۆڵکردنەشەوە زمانی دابەشکردن و پارەچەپارچەکردنی کۆمەڵگاکەیە بەسەر هەوداری دژ بەیەک و بەرگریکاری حەماسیی.  ئەم زمانە سیاسییە، بەر لە هەموو شتێک، زمانێکی رەش و سپییە، بە لۆژیکێکی دوولایەنەی دژبەیەک، دونیا بەسەر باش و خراپ و دز و پیاوچاک و دڵسۆز و خائیندا دابەشدەکات. هەر هێزێکیش کە قسەدەکات وای نیشانئەدات خۆی لایەن و باش و پیاوچاک و دڵسۆزەکەیە و ئەوانیتریش لایەنە خراپ و دز و خائینەکەن. هێزە ئیسلامییەکان لۆژیکی حەڵال و حەرام و دەشێ و ناشێ و دین و عەلمانیەت بۆ ئەم زمانە دۆگماییە زیاد دەکەن و کێشەکان چەندان جار قووڵتر و ترسناکتر دەکەنەوە. هەر لە بنەڕەتەوە لەناو کایەی سیاسیی و دینیی کۆمەڵگاکەشدا، زمانێک ئامادە نییە لەسەر هێنانەوەی ئەرگومێنت و گفتوگۆکردن ئیش بکات. زمانێک هەستبکرێت لە پشتییەوە پرۆژەیەکی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی ئامادەیە، بۆ نموونە، هەوڵی دروستکردن و پەروەردەکردنی هاوڵاتی بدات نەک لایەنگر.  یان خەریکی دارشتنی سیاسەتێکبن وا لە مرۆڤەکان بکات، بتوانن ئەرگومێنتی عەقڵانی بۆ باسکردنی کێشەکان و بۆ شێوازی چارەسەرکردنیان بهێننەوە. یان لانی کەم توانای دەستەبەرکردنی ئەگەری گفتوگۆکردن بڕەخسێنێت. یاخود زمانی گفتوگۆیەکی دینیی کە ئەم گروپ ئەویتر بە گومڕا و بیدعەچی و ئەهلی جەهەنەم نەزانێت. ئەوەی هەیە زمانێکی پڕ لە توندوتیژیی رەمزییە، زمانێک تێکەڵێکی ناعەقڵانیی لە وەعزی ئەخلاقیی و لۆژیکێکی سادە بەڵام ترسناکی کۆمەڵگا بۆ ڕەش و سپی و نارسیزمێکی سیاسیی و دینیی ترسناک، ئاراستەی دەکات. ئەم زمانەش نە زمانی گفتوگۆکردن و لێک تێگەیشتنە، نە زمانی راگۆرکێیە، نە زمانی هەوڵدانیشە بۆ قەناعەت هێنان بە یەکتری، نە زمانی لانی هەرەکەمی ڕێزگرتن و قبوولکردنی یەکتریە، نە زمانی دەستەبەرکردن و پاراستنی جیاوازییەکانیشە. کێشەکانیش لەلای هەر لایەنەک لە لایەنەکان بەم شێوەیە نمایشدەکرێن: ئەوانیتر لە رووی ئەخلاقییەوە تەواو نین، لە ڕووی دینیشەوە نوقسانن، وەک ئێمەش زانا و شارەزا و لێزانین نین. هەموو ئەمانە لە دۆخێکدا کە کێشەکانی دونیای ئێمە نە کێشەی بێئەخلاقییە، نە کێشەی بێدینییە، نە کێشەی نەبوونی سیاسیەکی نارسیستی خۆ بە فریادڕەس زانە. هیچ یەکێک لەوانە کێشەی ئەو واقیعە مێژووییە ئاڵۆزە نییە. کێشەکان، لە ئاستە سەرەکییەکانیدا، کێشەی چۆنیەتی حوکمڕانیکردن و چۆنیەتی تێگەیشتن لە دەسەڵات و دەسەڵاتدارێتیە. کێشەی چۆنیەتی بەڕێوەبردنی کۆمەڵگا و پاراستنی جیاوازییەکانی ناوی و دەستەبەرکردنی هێمنیی و ئاسایشی کۆمەڵایەتیی و لانی هەرەکەمی هاودەردیی و هاوخەمیی، هاوبەشە. بە مانایەکی دیکە کێشە سەرەکییەکانی دونیای ئێمە کێشەیەکی دووسەرەن. لە سەرێکەوە بوونی تێگەیشتن و روانینێکی تەواو هەڵە و ترسناکە بۆ دەسەڵات و دەسەڵاتدارێتی. لەسەرێکی دیکەوە بوونی تێگەیشتن و روانینێکی تەواو هەڵە و ترسناکە بۆ کۆمەڵگا خۆی، بە تایبەتی هەلەی وێناکردنی کۆمەڵگا وەک پۆلێکی خوێندنی یەکپۆش و هاوشێوە و یەک مەنهەج، کە مامۆستایەک لەسەروی هەمووانەوە بەڕێوەیان ببات. ئەو زمانەی لە ئێستادا ئیشدەکات و کێشەکانی پێ دەستنیشاندەکرێت، باز بەسەر کۆی ئەو کێشە سەرەکیی و بنەرەتییانەدا ئەدات کە باسمکردن. گەشە بەو سێ ئاکار و تێگەیشتنە خراپە شئەدات کە لە وەعزی ئەخلاقی و دابەشکردنی سادەی شتەکاندا بۆ ڕەش و سپی و لە بوون و ئامەدەگی نارسیزمی سیاسیی ترسناکدا بەرجەستەن. لە ڕاستیدا ئەو سێ تێگەیشتنە نادروستەن کە، بە پلەی یەکەم، ڕێگە لە گەیشتن بە هەر «گرێبەستێکی کۆمەلایەتی تازە» دەگرن بتوانێت وەک «سەرەتایەکی تازە» بۆ دەسکاریکردنی ئەو دونیا شێواوە بێتەکایەوە و کاربکات.   کۆمەڵگاکە نە پێویستی بە وەعزی ئەخلاقییە، لە مێژووی مرۆڤایەتیدا هیچ کێشەیەک بە وەعز و نەسیحەتی ئەخلاقیی سادە چارەسەر نەکراوە. نە پێویستی بەو لۆژیکی دابەشکردنی دونیایە بۆ ڕەش و سپی و حەڵال و حەرام، ئەم لۆژیکەش هێندەی لۆژیکی یەکتری سڕینەوە و جەنگ و پێکدادانە لۆژیکی هیچ شتێکی دیکە نییە. نە پێویستیشی بەو هەموو نارسیستە سیاسییە کە هەریەکێکیان خۆی و گروپەکەی وەک سەرەتا و کۆتایی هەمووشتێک دەبینێت.  نە وەعزی ئەخلاقیی، نە لۆژیکی دابەشکردنی شتەکان بۆ ڕەش و سپی و نە نارسیزمی سیاسیی هیچ شتێکیان بۆ چارەسەر ناکرێت. ئەوەی پێویستە ڕێکەوتنی کۆمەڵگاکەیە لەسەر ئەوەی چۆن ژیانی گشتیان لەو سەرزەمینە تایبەتەدا بەڕێوەببەن. چۆن کاروبارە گشتییەکانیان ڕێکبخەن، چ یاسایەک ئاراستەیان بکات، کام دەزگا دروستبکەن، کام میکانیزم بۆ لێپرسینەوە و بەرپرسیاربوون و سزادان دابنێنن. چ ژینگەیەک بۆ پێشکەوتنی کۆمەڵایەتیی و پاراستنی مافە بنەرەتییەکانی مرۆڤ بخولقێنن. بە کورتییەکەی، چۆن هاوڵاتییەکی بەرپرس و چالاکی خاوەن ماف دروستبکەن بتوانێت هەم خۆی ئیدارەی ژیانی تایبەتی خۆی بدات، هەم بەیەکیشەوە و لەگەڵ ئەوانیتردا ئیدارەی ژیانی پێکەوەیی و هاوبەشیان بدەن. ئەوەی پێویستە گەشەدانە بەو تێگەیشتنەی کە پێیوایە ژیانی گشتیی لەیەککاتدا هەم ژیانێکە پر لە جیاوازیی، هەم ژیانێکیشە یەکتری تەواوکەر. کەسەکان لەیەکتری جیاوازن بەڵام هاوکات یەکتری تەواودەکەن.  ئەوەیش کە بەیەکەوە کۆیاندەکاتەوە «گرێبەستێکی کۆمەڵایەتیی»ە کە هەمووان، نەک زۆرینە، لەسەری ڕێکەوتبن، نەک ئەم یان ئەو سیاسی نارسیست، نەک ئەم یان ئەو ئاین و ئاینزا، ئەم یان ئەو ئایدیۆلۆژیای سیاسیی.  ئەوەی لە ئێستادا پێویستە، لانیکەم لە ئاستی زماندا، بەرهەمهێنانی زمانێکە توانای بیرکردنەوە لەو «گرێبەستە کۆمەڵایەتیی»ە مەیسەر بکات و ئەو جیاوازبوون و تەواوکارییەیش هەموو کۆمەڵگایەک پێویستی پێیەتی، هەم دروستبکات و هەم بیشی پارێزێت. کۆمەڵگاکە زمانێک پێویستە سیاسەت وەک موڵک و ئەرکی هەموو تاکەکەسێک بناسێنێت، چونکە ئەرکی ژمارە یەکی سیاسەت دروستکردنی پێکەوەژیانێکی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و دینیی هاوبەش و هێمنە.  

راپۆرتی: درەو 🔻 لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی (2021) لەسەر ئاستی سنوری پارێزگای دهۆک ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەجۆرێک بووە کە؛ 🔹 پارتی پلەی یەکەمی گرتووە و (261 هەزار و 543) دەنگی بە ڕێژەی (66%)ی دەنگەکانی بەدەست هێناوە، لە کاتێکدا لە هەڵبژاردنی ساڵی (2018)ی ئەنجومەنی نوێنەران (354 هەزار و 101) دەنگی بەدەستهێنابوو. 🔹 یەکگرتووی ئیسلامی، بە پلەی دووەم دێت و (81 هەزار و 144) دەنگی بە ڕێژەی (20.5%) بەدەستهێناوەو لە ساڵی (2018) ژمارەی دەنگەکانی (43 هەزار و 525) دەنگ. 🔹 یەکێتی سێیەم بووەو (25 هەزار و 40) دەنگ و بە ڕێژەی زیاتر لە (6%)ی دەنگەکانی بەدەستهێناوە لە هەڵبژاردنەکەی ساڵی (2018) (25 هەزار و 515) دەنگی هێنابوو. 🔹 نەوەی نوێ پلە چوارەمی گرتووە بە (19 هەزار و 292) دەنگ و ڕێژەی نزیک (5%)ی دەنگەکانی سنوری پارێزگای دهۆکی بەدەستهێناوە، بەڵام لە (12/5/2018) ژمارەی دەنگەکانی گەیشتبووە (18 هەزار و 52) دەنگ. 🔹 هەریەک لە کۆمەڵ و بزوتنەوەی گۆڕان هیچ کاندیدێکیانەبوو، بەڵام لە ساڵی (2018) گۆڕان (3 هەزار و 801) دەنگ و کۆمەڵی دادگەری (3 هەزار و 621) دەنگی بەدەستهێنابوو. دووەم؛ بازنەی پارێزگای دهۆک لە هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا 1.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران (10/10/2021) لە سنوری پارێزگای دهۆک بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر ئاستی گشتی سنوری پارێزگای دهۆک و سەرجەم قەزاو ناحیەکانی کە دابەشی سەر (3) بازنەی هەڵبژاردن کرابوون، ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە، بەجۆرێک؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی یەکەمدا بووەو (261 هەزار و 543) دەنگی بەدەستهێناوە بە رێژەی (66%). -    یەکگرتووی ئیسلامی کە لە (2) بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبوو، لە پلەی دووەمدا بووەو (81 هەزار و 144) دەنگی بەدەستهێناوە بە رێژەی (20.5%). -    هاوپەیمانی کوردستان (کە پێکهاتبوو لە یەکێتی نیشتمانی کوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان، بەڵام لە سنوری پارێزگای دهۆک تەنها یەکێتی لە دوو بازنەی پارێزگاکە کاندیدی هەبوو) پلە سێیەمی گرتووە و (25 هەزار و 40) دەنگی بەدەستهێناوە بە ڕێژەی نزیک (6.3%). -    نەوەی نوێ لە پلەی چوارەمدا بوو، بە بەدەستهێنانی (19 هەزار و 292) دەنگ و ڕێژەی (4.9%)ی دەنگەکان. -    کاندیدی سەربەخۆ تەنها لە دوو بازنەی هەڵبژاردن خۆیان پاڵاوتبوو (7 هەزار و 47) دەنگی بەدەستهێناوە بە ڕێژەی (1.8%)ی دەنگەکان. -    پارتی سۆسیالست دیموکراتی کوردستان، بە بەدەستهێنانی (هەزار و 911) دەنگ و ڕێژەی (0.5%)ی دەنگەکان لە دوای سەرجەم لایەنە بەشداربووەکانەوە بووە. -    بزوتنەوەی گۆڕان و کۆمەڵی دادگەری لە هیچ بازنەیەکی پارێزگای دهۆک کاندیدیان نەبووە و هیچ دەنگێکیان لەو پارێزگایە تۆمار نەکردووە. 2.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەران (12/5/2018) لە سنوری پارێزگای دهۆک بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە (18/5/2018) لەسەر ئاستی گشتی سنوری پارێزگای دهۆک، ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە، بەجۆرێک؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی یەکەمدایە بووە بە (354 هەزار و 101) دەنگ. -    یەکگرتووی لە پلەی دووەمدا بووەو (43 هەزار و 525) دەنگی بەدەستهێناوە. -    هاوپەیمانی بۆ دیموکراسی و دادپەروەری پلە سێیەمی گرتبوو بە (25 هەزار و 664) دەنگ. -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان بە (25 هەزار و 515) دەنگ پلەی چوارەمی گرتبوو. -    نەوەی نوێ بە پلەی پێنجەم هاتبوو، بە بەدەستهێنانی (18 هەزار و 52) دەنگ. -    بزوتنەوەی گۆڕان بە (3 هەزار و 801) دەنگ بە پلەی شەشەم هاتبوو. -    کۆمەڵی دادگەری تەنها (3 هەزار و 621) دەنگی بەدەستهێنابوو و پلەی حەوتەمی گرتبوو. بۆ بەراوردی ژمارەی دەنگی لایەنەکان لەسەر ئاستی پارێزگای دهۆک لە نێوان هەڵبژاردنەکانی خولی چوارەم و پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بڕوانە خشتە و چارتەکان. خشتە و چارتەکان دووەم؛ پارێزگای دهۆک لە چوارچێوەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بڕیارە ڕۆژی (20/10/2024) هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەبچێت. لە دوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و بەشێک لە بەندەکانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بە بیانووی نادەستوری بوونیانەوە لەلایەن دادگای باڵای فیدراڵییەوە لە کۆتاییەکانی مانگی حوزەیرانی ساڵی ڕابردوو. لەوکات بەدواوە کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق بە هەماهەنگی لایەنە پەیوەندیدارەکان لە هەوڵی جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگای فیدراڵییە بۆ ڕێکخستنی ڕێوشوێنەکانی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان. لەو چوارچێوەیەشدا ئەمینداریەتی گشتی ئەنجومەنی کۆمسیاران لە چوارچێوەی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق لە (4ی حوزەیرانی 2024) یاسای دابەشکردنی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستانی پەسەند کرد، کە هەرێمی کوردستان دابەشی سەر (4) بازنەی هەڵبژاردن دەکات. لە دەقی بڕیارەکەی ئەنجومەنی کۆمسیاراندا هاتووە، هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بەسەر (4) ناوچە (بازنە)ی هەڵبژاردن ئەوانیش؛ بازنەکانی "هەولێر، دهۆک، سلێمانی و هەڵەبجە"ن. بەپێی بڕیارەکە، پەرلەمانی کوردستان لە (100) کورسی پێکدێت و دابەشکراوە، بەم شێوەیە: هەولێر (34 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، سلێمانی (38 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، دهۆک ( 25 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی، بازنەی هەڵەبجە (3 کورسی) گشتی بەبێ هیچ کورسییەک بۆ پێکهاتەکان تەرخان کراوە. بازنەی پارێزگای دهۆکە، کە (24 کورسی) گشتی  و (1) کورسی کۆتا بۆ پێکهاتەکانی (مەسیحی) تەرخان کراوە. سنوری ئیداری پارێزگای دهۆک پێکدێت لە قەزکانی (قەزای ناوەندی دهۆک، ئامێدی، ئاکرێ، بەردەڕەش، زاخۆ، سیمێل و شێخان) و ناحیەکانی سنوری پارێزگا و قەزاکانی پارێزگاکە دەگرێتەوە. بەپێی گوتەی گوتەبێژی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق "جومانە غەلای" کە لە (21ی نیسانی 2024)دا ڕایگەیاندووە؛ "کۆی گشتی ژمارەی بنکەکانی دەنگدانی گشتی بریتییە لە (هەزار و 266) بنکە... پارێزگای دهۆک (264) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت. وێستگەکانی دەنگدان لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان بریتییە لە (6 هەزار و 298) وێستگە... (هەزار و 595) وێستگەی دەنگدانیش لە پارێزگای دهۆک دەبێت". بەگوێرەی ئامارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، (2 ملیۆن و 888 هەزار و 162) کەس لە هەرێمی کوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان مافی دەنگدانیان هەیە، لەو ژمارەیەدا، کۆی گشتی ژمارەی دەنگدەرانی پارێزگای دهۆک بریتییە لە (735 هەزار و 543) دەنگدەر، بەشێوەیەک (680 هەزار و 443) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (55 هەزار و 100) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە.

کۆچەر هەمزە  جگە لە کاریگەرییە ڕاستەوخۆکانی گۆڕانکاری کەشوهەوا، کە خۆیان لە وشکانی و کەمکردنەوەی شێ و کانزا خۆراکییەکانیدا دەبیننەوە، خاکی کشتوکاڵیی لەزۆربەی وڵاتانی دنیادا کەوتووتە بەر پراتیکی درێژ نەخایەن و زیادەڕۆیی لە بەرهەمدار کردنیندا، ئەویش بەهۆی پیشەسازیی پەیینی کیمیاییەوە کە دەبێتە هۆی تێکدانی ژیانی هەمە-جۆریی ناو خاک. پەیینی کیمیایی بەشێوەیەکی بەرچاو کاریگەری ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی لەسەر ژینگە و تێکدانی خاک هەیە لە ئاستی ناوەندە زانستییەکانی جیهاندا، بەیەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی سیستمی ژینگەیی دادەنرێت.  هەرێمی کوردستان بەدەر نییە لە کاریگەرییەکانی تێکچوونی ژینگە و خاک بەهۆی پەینی کیمیاییەوە، ئەویش بەچەند هۆکارگەلێکی جیاواز کە هەندێکی دەگەڕێتەوە بۆ نائاگای جووتیاران، هەندێکیش لەپێناو زیادکردنی بەروبوومە کشتوکاڵییەکان. دارا عەلی، جووتیارێکی ناچەی بازیانە، یازدە ساڵە خانووی پلاستیکی بەکار دەهێنێت بۆ بەرهەمهێنانی خەیار، ئێستاش وەک باسی دەکات بەرهەمەکەی زۆر کەمی کردووە، تەنانەت ماوەی بەرهەمەکەش کورت بووەتەوە و درێژە ناکێشێت. دارا عەلی دەڵێت، "سێ ساڵی یەکەم، یەک وەرز خەیارم دەچاندو تا مانگی یانزە بەرهەمم باش بوو، بەڵام ئێستا بەرهەم کورت مەودایە و کەمتر بۆتەوە، ڕەنگی قەد و گەڵاکانیشی زەردو لاواز بووە، وای لێهاتووە بەو پەینە نەبێت بەرهەمم نابێت". ئەم جووتیارەی ناوچەی بازیان لە سلێمانی، هۆکاری سەرەکی کەمی بەرهەمەکەی دەگەڕێنێتەوە بۆ زۆر بەکارهێنانی پەینی کیمیایی، باسی ئەوەش دەکات کە ئەو هیچ زانیارییەکی لەسەر بەکارهێنانی ئەو پەینانە نەبووە کەبەکاری هێناون، کەسیش ڕێنمایی نەکردووە، "مەمنون دەبم ئەگەر یەکێک هەبێ چارەسەرێکم پێ بڵێت چونکە خاکەکەم تەواو بێهێز بووە"، ئەو وا دەڵێت.  دکتۆر کەمال حەمەکریم لە بەشی سامانە سروشتییەکان لە کۆلیجی زانستە ئەندازیارییەکان لەبارەی پەیینی کیمیاییەوە دەڵێت، "ماددەیەکی دەستکرد کە یەکێک یان زیاتر لە توخمە خۆراکییەکانی تێدایە وەک نایترۆجین، فسفۆر و پۆتاسیۆم کە پێویستن بۆ بەرهەمهێنان و گەشەی ڕووەکەکان". شێوازی بەکارهێنانی پەیینەکە بەشێوەی پرژاندن یان بەشێوەی هێڵ لەنێوان ڕووەکەکانیاندا دادەنرێت، دەبێت کەمێک دوور بێت لە ڕەگی ڕووەکەکەوە یان بەشێوەی بازنەی دادەنرێت و لە دەوری قەدی ڕووەکەکە دەگیرێتەوە و بەشێوەی سپرای دەڕژێت بەسەر گەڵاکاندا، یان تێکەڵ دەکرێت لەگەڵ ئاوی ئاودێریدا یان بەئامێری تایبەت وەک دەرزی بەقوڵایی شەش ئینج دەدرێ لەنزیک ڕەگی ڕووەکەکە. بەگوێرەی ڕێنماییەکانی ئەم پسپۆرە، ئەگەر ڕووبەری زەوییەکە فراوان بوو، هیلیکۆپتەر بۆ ڕشاندنی پەیینەکە بەکاردەهێنرێت، یان ئەگەر تۆبۆگرافییەکەی جیاواز بێت، دەکرێت بەشێوەی دەنکۆڵە بەتایبەت پەینە نایترۆجینییەکان لەگەڵ قوڕەکە تێکەڵ بکرێت، بۆ کێڵگەی برنج بە ڕێژەی 1 بۆ 10 دەنکۆڵە بە قوڵای پێنج سانتیمەتر لەنێوان ڕیزەکانی مەرەزەدا دادەنرێت.  سەبارەت بە زیانەکانی پەینە کیمیاییەکان دکتۆر کەمال دەڵێت، "بەکارهێنانی پەینی کیمیایی بۆ ماوەیەکی درێژ دەبێتە هۆی زیادبوونی ترشیی خاک و کاریگەری خراپی لەسەر میکرۆبەکان دەبێت کە لە خاکەکەدا دەژین، هەروەها زۆربوونی ئافاتەکان. جگە لەوەش زیاد بەکارهێنانی پەینە نایترۆ جینییەکان دەبێتە هۆی گەرمبوونی بەرگەهەوا، بۆ نمونە نیترات لەناو خاکدا لە ئەنجامی کۆمەڵێک کارلێککردن بەهۆی Denitrifying Bacteria ئەم نیتراتە دەگۆڕێت بۆنایترۆجین و دەیکاتە بەرگی هەواوە، تێکەڵبوونیان لەگەڵ ئاوەکاندا دەبێتە هۆی گۆڕانکاری پێکهاتەی خوێدا و دروستبوونی دیاردەی Eutrophication کە دەبێتە هۆی گۆڕانکاری لەپێکهاتەی سیستمی ژینگەییدا وەک زیادبوونی بەرهەمهێنانی قەوزە و ڕووەکی ئاویی، ئەمەش کاردەکاتە سەر کەمبونەوەی جۆرەکانی ماسی و تێکچوونی گشتی کوالیتی ئاو". یەکێکی تر لە جووتیارەکانی ناوچەی بازیان لە ناشارەزای جووتیارانەوە دەست پێدەکات و دەڵێت "ئێمەی جووتیار کەمتر شارەزاییمان لەسەر پەینە کیمیاییەکان هەیە نازانین زیانیان کەمە یان زۆر، یان کامەیان زیانی لەوی تریان زیاتر و کەمترە، چونکە لە چەند وڵاتێکی جیاوازەوە پەیینی جۆراوجۆر دەهێنرێنە هەرێمی کوردستان، وەک ئەڵمانیا، چین، بەریتانیا و وڵاتی تر. ئێمە نازانین پەیینی کام وڵات باشە و هی کام وڵات خراپە".  ڕێبوار خالید دەگێڕێتەوە کە چۆن جووتیارانی کوردستان زیاتر چاویان لەسەر نرخی پەیینەکەیە، بۆنمونە جۆری ئەڵمانیی هەیە كە بڕێکی بە 100 دۆلار دەفرۆشرێت، هەمان بڕی جۆری چینیی بە 50 دۆلارە، جووتیارەکان پەنا بۆ ئەمەی دووەمیان دەبەن، چونکە هەرزانترە. ئەمەش تاڕادەیەک بەگوێرەی قسە ئەو زیان بە ڕووەکەکانمان دەگەیەنێت. بەلای جووتیارەوە، پەیینی باش، گران لەسەر جووتیاران  دەکەوێت و لەم بارەیەوە رێبوار خالید دەڵێت، "من لە 2017ەوە تا ئێستا کە دەکاتە 7ساڵ بەڕێژەیەکی دیاریکراو پەیین بەکاردەهێنم واتە بۆ هەر خانوویەکی پلاستیکی و هەر 3 ڕۆژ جارێک 2 کیلۆ بۆ 2کیلۆ و نیو پەیینی کیمیایی بەکاردەهێنم نەک 5 کیلۆ، تا ئێستاش سوپاس بۆ خوا کێڵگەکەم بێ کێشەیە، لەگەڵ ئەوەشدا ساڵانە کە بەرهەمەکەم تەواو بوو خەیار بێت یان تەماتە یان بیبەر، خاکەکەم دەکێڵمەوە و پاشەڕۆی پەلەوەری دەواجینەکانی تێدەکەم یان پەینی ئاژەڵ و پاشان ئاوی دەکەینە سەر، چونکە باراناو ناگاتە خانووە پلاستیکییەکان، بۆیە ئەو ئاوە لە زستان دەبێتە زوقم و دەیبەستێت ئەمەش وەک جۆرێک لە پاراستنی خاکەکەم بەکاریدەهێنم". سەبارەت بە وەرگرتنی ڕێنمایی لە فرۆشیارانی پەیینە کیماییەکان باسی ئەوە دەکات کە ڕێنمای دەکرێن و هەر دوکانێک کە ئەو شتەکانی لێدەکڕێت دەبێت دوو ئەندازیاری لێبێت، کە لەلایەن حکومەتە و دانراون و ئەوان دیاری دەکەن کە بۆ هەر خانوویەکی پلاستیکیی لە دەرمان ڕشاندندا 100سیسی یان 150 سیسی لەو دەرمانەی بۆ هەر 100 لیترێک. لە ڕووی ئاوادانەوە بۆ پەیینی کیمیایی، ڕێنمای ئەوەیان دەکەن کە بۆ هەر خانوویەکی پلاستیکی دوو کیلۆ بەکار بێنین، بەڵام زۆر جار جوتیاران لەگەڵ ئەو ڕێنماییانە ناڕۆن زیادەڕۆیی دەکرێت. موسلیم محمد ئەندازیاری کشتوکاڵی باس لە زیانەکانی زیادەڕۆیی لە بەکارهێنانی پەیینی کیمیاییدا دەکات و جۆری زیانەکانیش بەم شێوازەی خوارەوە ڕوون دەکاتەوە: کەڵەکەبوونی ماددە قورسەکانی وەک کادمیۆم، قوڕقوشم، مس، کرۆم، نیکڵ کە ئەم توخمە قورسانە دوای کەڵەکەبوونیان لەناو خاکدا دەمێننەوە و لەناو ناچن و لە ڕێگەی خۆراکەوە دەچنە لەشی مرۆڤەوە. بەمەش لەخانە چەورییەکانی لەشی مرۆڤدا کەڵەکە دەبن و کاریگەرییان هەیە لەسەر کەمبوونەوەی چالاکیی ئەندامەکانی لەش بەتایبەتی جگەر. هەروەها ئەم توخمە قورسانە کە دەڕژێنە ڕووبار و دەریاچەکانەوە دەبنە هۆی لەناچوون و کەمکردنەوەی گیانەوەرە ئاوییەکان بەتایبەت ماسی، ئەمە جگە لە پیسبوونی ئاوی ژێرزەوی. زیادەڕۆیی لە بەکارهێنانی نایترۆجین دەبێتە هۆی دروستبوونی نیترات لەناو ئەو سەوزە و میوانەی ئەو جۆرە پەینەیان بۆ بەکارهاتووە، نیتراتیش لە لەشی مرۆڤدا دەگۆڕێت بۆ نیتریت کە ئەمیش لەگەڵ (ئەمینییەکان) یەکدەگرێت و ژەهر لە لەشی مرۆڤدا دروست دەکات و پێی دەوترێت نایترۆ-ئەمینی. ئەم ماددەیەش بەپێی توێژینەوەی ڕێکخراوی تەندروستیی جیهانی بە ماددەیەکی شێرپەنجەیی هەژمار دەکرێت. هەروەها زیاد بەکارهێنانی پەیینە کیماییەکان دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی چالاکی بەکتریا و زیندەوەر و مێرووەکانی ناو خاک. زۆرجاریش دەبێتە هۆی لەناوچوونیان، بەمەش کرداری شیکردنەوەی ماددەکان لە خاکدا هێواش دەبێتەوە، هەروەها کەمبونەوە و دابەزینی بەرهەمهێنانی خاک بەو شێوەیەی کە ئێستا خاکەکەی دارا عەلی تووشی بووە. کێشەکە تەنیا کەمبوونەوەی بەرهەم نییە، بگرە ئەو بەرهەمە کەمەش کە هەیە ڕووبەڕووی نەخۆشی دەبێتەوە، ئەوەش دەرەنجامی ڕووەکەکانە بەرامبەر نەخۆشیی، واتا زیادەڕۆیی لە بەکارهێنانی ماددە کیمیاییەکاندا بەرگری ڕووەک بەرامبەر ئافات و نەخۆشییەکان کەمدەکاتەوە، بەتایبەت نەخۆشییە کەڕووییەکان. لەگەڵ ئەوەشدا زیان بەبینای خاک دەگەیەنێت و زۆرجار پرۆسەی خزمەتکردنی خاک قورستر دەکات وەک کێڵان و شیکردنەوە.  وەک ئەندازیار موسلیم محمد باسی دەکات، ئەگەر لەناو خانووە پلاستیکییەکان پەیینی کیمایی زۆر بەکاربێت زیانەکانی زیاترە بەرامبەر زەویەکی دەرەوە، ئەویش بەهۆی دەردانی گازەکانی (N2O,NO) کە ئۆکسیدەکانی نایترۆجینن و کاریگەری ڕاستەوخۆیان لەسەر پیسبوونی هەوا و گەرمبوونی هەیە. یەکێکی تر لەزیانەکانی زۆر بەکارهێنانی پەیینە کیمیاییەکان ئەوەیە کە ترشێتی خاک زیاد دەکات. ئیتر بەکتریا و زیندەوەرانی ناو خاک ناتوانن لەناو ئەم بڕە زۆرەی ترشیدا بژین و لەگەڵ کۆمەڵێک ڕووەک ژیانیان سنوردار دەبێت و بەرەو لەناوچوون دەچن. هەروەها گازەکانی وەک ئەمۆنیا و دوانە ئۆکسیدی نایترۆجین و دوانە ئۆکسیدی گۆگرد و ڕێژەی ترشەباران زیاد دەکات. ئەمەش هۆکاری بەرزبوونەوەی ڕێژەی ترشێتی ناو سەوزە و میوە و هەروەها زۆربوونی ڕێژەی شەکر. ئەندازیار موسلیم دەڵێت، "زیاد بەکارهێنانی پەینی کیمیایی دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی ڕێژەی ڤیتامین سی لەناو سەوزە و میوەکاندا بەتایبەت زیاد بەکارهێنانی پەینی نایترۆجینی، ڕێژەی %20 ڤیتامین سی ناو بەرهەمەکان دادەبەزێنێت".   عادل حەمەد جووتیارێکی ناوچەی دەربەندیخانە کە تەنیا گەنم بەرهەم دەهێننێت، لەم بارەیەوە دەڵێت "لەگەڵ ئەوەی پەینی کیمیاییشم بەکارهێنا، گەنمی ئەمساڵم بە بەراورد لەگەڵ ساڵی ڕابردوو کەمتری کردووە". ئەو باس لەوەش دەکات کە لەو شوێنانەی پەینی کیمییایی لێ دەکڕێت، هیچ ڕێنمایی ناکرێن لەسەر شێوازی بەکارهێنان، چونکە بەگوێرەی زانیاریی ئەو، فرۆشیارەکان کەسانی ناشارەزان، زۆربەی کات کەسی نەخوێندەوار خاوەن دوکانەکەیە. ئەمەش وایکردووە بەشێک لە جووتیارەکان پاش کڕینی پەینە کیمیاییەکان، دەبێت بچنە نزیکترین بەڕێوەبەرایەتی کشتوکاڵی ناوچەکانیان تا شێوازی بەکارهێنان و جۆرەکەشیان بۆ ڕوون بکەنەوە. عادل حەمەد دەڵێت، "من پێم باشە ساڵانە حکومەت و لایەنە پەیوەندیدارەکان سەردانی کێڵگەکەم بکەن و پشکنینم بۆ بکەن تا من بزانم چ جۆرە پەیینێک و چەند و چۆن بەکاری بهێنم، بەڵام بەداخەوە ئەمە ناکرێت، لەگەڵ نەبوونی ئەمەش کۆمەڵێک پەیین بەناوی جیاواز لەبازاڕەکان هەیە کە ئێمە نازانین کوالیتیان چۆنە و لە کوێوە هاتوون، ئەویش لەبەر نەبوونی کوالیتی کۆنترۆڵی باش لەهەرێمی کوردستان. ئەمەش جارێکی تر بارگرانیی بۆ ئێمە دروستکردووە". ئەم جووتیارە باس لەساڵی نەوەدەکانی سەدەی پێشوو دەکات کە حکومەت خۆی پەیینی کیمیایی هێناوە و دابەشی کردووە بەسەر جووتیارەکاندا، لەگەڵ ڕێنمایکردن، بەڵام ئەوەی ئەمڕۆ دەگوزەرێت شێوازێکی هەرەمەکی بەکارهێنانی پەیینی کیمیاییە لەلایەن جووتیارەوە ئەمەش لە ناوچەیەک بۆ ناوچەیەکی تر بەپێی جۆری ئەو کشتوکاڵەی دەکرێت جیاوازی هەیە. فەریدوون حەسەن بەڕێوەبەری گشتی ڕێنمایی کشتوکاڵی هەڵەبجە، سەبارەت بەوەی تا چەندێک ڕێنمایی دەدرێت بە جووتیار، باس لەوە دەکات کە بەهۆی نەبوونی بودجە و نەبوونی پارەی پێویست کارمەندەکانیان لە ڕووی سەردانیکردنی کێڵگەکان و پشکینین ناتوانن بەردەوام هاوکاری جووتیارانی ناوچەکە بن. بەپێی قسەکانی ئەو، کارەکە پێویستی بە ئۆتۆمبیل و کارمەندی تایبەتمەند هەیە، نەبوونی پارە و دامەزراندن ئەم کارەی ڕاگرتووە. لەم بارەیەوە دەڵێت، "لەگەڵ ئەوەش ئێمە لە هۆبەی دەرچوون، هەندێک جار بە ئۆتۆمبێلی خۆمان، هەندێک جاریش بەو بڕە پارە کەمەی لەبەردەستماندایە، ساڵانە دەچینەکێڵگە کشتوکاڵییەکان بۆ ڕێنمایی جووتیاران، بەڵام بەداخەوە کەمتەرخەمی یەکەم جووتیارەکان خۆیانن کە تا لێیان نەقەومێت و زەرەر نەکەن ڕوو لە فەرمانگە پەیوەندیدارەکان ناکەن، کە کاتیش تێپەڕی شتێکی ئەوتۆ ناکرێت". ئاماژەش بۆ ئەوە دەکات کە زۆرجار، جووتیار بە ویستی خۆی پەیینی کیمیایی دەکڕێت و بێ گەڕانەوە بۆ کەسی شارەزا بەکاری دەهێنێت، واتە لایەنی حکومی چاودێری و سەرپەرشتی پرۆسەکە ناکات، ئەم کارەش پێکهاتەی خاک تێکدەدات و توشی تەسەممی دەکات، ئیتر وردە وردە دەبێتە خاکێکی بێ پیت. لەلایەکی ترەوە لەگەڵ لەدەستدانی خاکیش جووتیارەکان بەهۆی نەزانی و خۆنەپاراستنەوە لەکاتی ڕشتنی دەرماندا، تووشی نەخۆشی جیاواز دەبن وەک نەخۆشییەکانی شێرپەنجە و هەناسە و پێست. بەڵگەی ئەم قسەیەش بەگوێرەی فەرەیدوون حەسەن، توێژینەوەکان و پڕبوونی خەستەخانەکان بەبەردەوامی کە زۆر ڕوونە لەڕابردوودا ئەم نەخۆشیانە بەم شێوەی ئێستا بەربڵاو نەبوون. سەبارەت بە شوێنەکانی فرۆشتی پەینی کیمیایی و دەرمانەکان، دووبارەی دەکاتەوە کە ئەمەش بەشێکی پەیوەستە بە نائاگایی جووتیار و نەبوونی چاودێری حکومەت، چونکە زۆرێک لە فرۆشیارەکان دەرچووی بەشی تایبەت بە دەرمان و پەیین نین، بە شێوازێکی هەڕەمەکی ماددەکان دەفرۆشن. ئەگەر شوێنێکی باش و تایبەتمەند هەبێت و بە شێوازی ستاندارد ڕێنمای دەرمانەکان بە جووتیار بفرۆشێت ئەوا دەبینی ئەو شوێنە بەردەوام چۆڵە و کڕیاری کەمە، چونکە وەک دەڵێت "بەشێک لە جووتیاران دەیانەوێت پەیین و دەرمانی زیاتر بەکار بهێنن تا بەرهەمی کێڵگەکانیان زۆرتر بێت و قازانجی زیاتر بکەن". نازە مستەفا یەکێکە لە فرۆشیارەکانی دەرمان و پەیینە کیماییەکانە لەکۆمپانیای لالۆ لە شاری سلێمانی. بە بۆچوونیی ئەو جووتیار لە هەرێمی کوردستان بە شێوەیەکی گشتی زانیارییان زۆر کەمە لەسەر چۆنییەتی و شێوازی بەکارهێنانی پەیینەکان، ئەوانەش کە شارەزاییەکیان هەبێ زۆر کەمن. نازە مستەفا دەڵێت، "وەک خۆم و شوێنی کارەکەم تا بتوانم ڕێنمایی دەدەم بە جووتیار لەوەی کە بەکارهێنان لە وەرزێک بۆ وەرزێکی تر گۆڕانی بەسەردا دێت و هەروەها لە سەرەتای دروستبوونی ڕووەک تا پێگەیشتنی بەرهەم، بەشێوازی جیاواز پەیین بەکاردێت، کە هەندێکی لەسەرەتادا بەکاردێت بەرپرسە لە گەشەی ڕووەک و دواتر جۆری تر بەکاردێت کە بەرپرسە لەجۆری بەرهەم و قەبارە و ڕێژەکەی. ئەگەر خەیار وەک نموونە وەربگرین، کە لەم ناوچەیەی ئێمە زۆر دەچێنرێت، من بە جووتیار دەڵێم خانوویەکی پلاستیکی دەبێت تەنیا نیو کیلۆ بەکار بێت بەشێوازی ستاندارد، کە لێرە زۆرینەی خانووە پلاستیکییەکان پێنج سەد مەترن، بەڵام جووتیار خۆی زۆر کات ڕێژەیەکی زۆرتر بەکار دەهێنێت بۆ ئەوەی بەرهەمی زیاتری هەبێت، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی گەڵای خەیار زەرد هەڵگەڕێت، چونکە ڕێژەیەکی زۆر لە خوێ لە خاکەکەدا کۆ دەبێتەوە، لە ڕاستیدا پەیینەکە ئەمەی دروستکردووە. ئەمەش زۆرجار ناچارمان دەکات ماددەیەکی تر بدەین بە جووتیارەکان، ئەویش دژە خوێیە. پرۆفیسۆری یاریدەدەر دکتۆر کارزان هەورامی لەبارەی پیسپبوونی کێڵگەکانی جووتیارانی هەرێم دەڵێت، "بەو پێیەی من لەناوچەی شارەزوور زۆر کارم کردووە و بینیومە کە لەکێڵگەکان ڕێژەیەکی زۆر پەینی کالیسێۆم و نایترۆجین و فسفۆڕ بەکاردەهێنرێن، بەڵام کەمتر توخمە خۆراکییە دەگمەنەکان بەکاردەهێنن وەک زینک و سلینێۆم کە ئەوانە زۆر پێویستن لەناو خۆراکی ئێمەدا هەبن".‌  دکتۆر کارزان هەورامی باسی ئەوە دەکات کە چۆن دوای پشکنینی خاک بۆیان دەرکەوتووە یەکێک لەسەرچاوە سەرەکییەکانی پیسبوونی خاک لە هەرێمی کوردستان زۆر بەکارهێنانی پەیینی کیمیاییە. ئەوەش ڕوون دەکاتەوە کە زۆربەی کات لە پشکنینی خودی ڕووەکەکەوە گەیشتوونەتە ئەو دەرەجامە، بەتایبەت کە گەڵاکەی سەوزێکی تۆخە و لە دورەوە دیارە. ئەو لەم بارەیەوە دەڵێت، "ئێمە لەگەڵ بەکارنەهێنانی پەیینی کیمایی نین بەڵکو زۆر کات دەڵێین دەبێت بەکار بێت بەڵام چەندێتی و چۆنیەتی لە خاکێکەوە بۆ خاکێکی تر جیاوازە، زۆر خاک هەیە بۆ جۆرە ڕووەکێک گونجاوە بەڵام جووتیارەکان، بە پەیینێکی کوالێتی خراپ بەرهەمێکی تری لێ بەرهەم دێنن، ئەمەش هۆکاری سەرەکی هەم پیسبوونی خاک و ژینگە و هەم بەرهەمە خۆراکییەکەیە، چونکە زۆربەی پەیینی کیمیایی خراپ، ژەهری تێدایە و ڕاستەوخۆ دەچێتە ناو ڕووەک و بەرهەمەکە و دەگوازرێتەوە بۆ ئێمەی مرۆڤ، بۆیە ئێمە پێویستە ئاگامان لە تەندروستی خاکمان بێت، ئەگەر خاک تەندروست بوو واتە ژینگە پاکە و مرۆڤیش تەندروستە. ئەمەش پەیوەستە بە تەمەن درێژیمان واتە ئەگەر خاکێکی پاک و باش و تەندروستمان هەبێت تەواوی مرۆڤایەتی ناوچەکە باش و تەندروست دەبێت". بە گوێرەی ئەم پسپۆرە، پەینی کیمیایی تایبەتمەندییە فیزیای و کیمیاییەکانی خاک لەناو دەبات، بەمەش زیندەوەرە وردەکانی ناو خاک دەمرن، چونکە ڕێژەی ترش و تفتی ناو خاک بەرز دەکاتەوە و  دەبێتە هۆی کوشتنی مێرووەکان. کە مێرووەکان نەمان، واتە باڵندەکانیش نامێنن ئەمەش نیشانەی ئەوەیە وردە وردە ئەو ژینگەیە بەتەواوی لەناو دەچێت.  بۆ ئەوەی ئێمە ڕێگری لەم پێشهاتە بکەین، پێویستە بزانین چ جۆرە پەیینێک بەکاردێنین، هەروەها ڕێژەی بەکارهێنانی؟ لەگەڵ ئەم پرسیارەدا، دکتۆر کارزان باس لەوە دەکات چۆن ڕووبکەینە پەیینی ئۆرگانیکی، واتە ئەو پەیینە سروشتییەی کە باوباپیرانمان بەکاریان دەهێنا، چونکە ماددەی ئەندامی واتە ئۆرگانیکی لە خاکدا بەرزتر دەکاتەوە، کرمەکان دەبوژێنێتەوە و ئەو مێرووانە چالاک دەکاتەوە کە سوودیان هەیە بۆ خاک. یان دەتوانرێت پەیینی سەوز بەکار بێت کە ئەویش بریتییە لەو گژوگیا سەوزەی لە بەهاردا دەبڕدرێت و دووبارە دەکرێتەوە بە پەیین یان کۆمپۆست واتە بەرماوەی ئەو خۆراکەی دەمێنێتەوە بەکاربێنن، یان هەندێک هاندەری گەشەی زیندەوەرە وردەکان هەیە بەکاردێت. هەر وردیلەکانی ناو خاک خۆیان کۆمەڵێک کەڕوو بەرهەم دەهێنن کە خاک دەبوژێنێتەوە و بەرهەمەکان زیاد دەکات، ئەمانە هەمووی جێگرەوەکانی پەیینی کیمیایین و بۆ جووتیاریش تێچوەکەی کەمترە. شڤان حەسەن، فرۆشیاری پەیینی کیمیایی و بابەتەکشتوکاڵییەکانە لە شاری سلێمانی، پێی وانییە جووتیارانی هەرێم بتوانن ڕێژەیەکی زۆر لە پەیینی کیمیای بکڕن و بەکاری بهێنن تا ببێتە هۆی پیسبوونی خاک، چونکە بەلای ئەوەوە نرخەکانیان گرانە زۆرجار وا دەکات جووتیار کەمتر لە ڕێژەی پێویست بەکار بهێنێت. ئەو دەڵێ "بۆ نمونە لە ناوچەی پێنجوێن تەماتە بەنەوار دەکردرێت، نەوارێک نزیکەیی دۆنمێک کەمترە، ڕێنمای ئێمە بۆ ئەم نەوارە چوار کیلۆ بۆ پێنج کیلۆیە یان پێنج کیلۆ بۆ دۆنمێک کە دەکاتە 2500 مەتر چوارگۆشە، بەڵام زۆر کات جووتیار بەهۆی نرخەکەیەوە کەمتر لەم بڕە بەکار دەهێنێت". لە بەرانبەردا ڕێبوار خالید باس لەوە دەکات ساڵانە بە بڕی حەفتاو پێنج بۆ هەشتا ملیۆن دینار، پەیینی کیمیایی و ماددە کشتوکاڵییەکان دەکڕێت، بەهەمان شێوە دارا عەلی بۆ بیست و حەوت خانووی پلاستیکی کە ئەمساڵ خراپترین بەرهەمی خەیاری هەبووە، زیاتر لە بیست و پێنج ملیۆن دیناری خەرجکردووە. دارا عەلی دەڵێت، "بۆ هەر خانوویەکی پلاستیکی ئەندازیارێکیان بۆ داناوین بەڵام ئەوان تەنیا ئیشیان ساغکردنەوەی پەیینە کیمیاییەکانە و تا ئێستا هیچ کام لەو ئەندازیارانە لەسەر خراپ بەکار هێنان یان چۆنیەتی بەکارهێنان، هیچیان پێ نەگوتووین، ئەمەش وایکردووە من ئێستا خاکەکەم بە پیت نەبێت و بەرهەمەمم کەم و خراپ بێت". بە پێچەوانەوە، ژینۆ محمد پسپۆڕی پیسبوونی ژینگە، پێیوایە جووتیاران ڕێژەیەکی زۆر لە پەیینی کیمیایی بەکاردەهێنن و بەپێی پێویستی پەیڕەوی ڕێنماییەکانی بەڕێوەبەرایەتی کشتوکاڵ یان ئەندازیاری کشتوکاڵیی ناکەن. ئەم پسپۆرە ژینگەییە لەم بارەیەوە دەڵێت، "ئەوان خۆیان بەخاوەن خاک دەزانن و موڵکدارێتییەکەی دەگەڕێننەوە بۆ خۆیان، تەنیا بەو شێوە خاکەکەیان بەکاردێنن کە خۆیان دەیانەوێت تەنانەت ڕێگا نادەن پشکنینیان بۆ بکرێت تا بزانرێت بۆ کام جۆری بەرهەم و ڕووەک گونجاوە". ئاماژەش بۆ ئەوە دەکات کە پشکنین دەریدەخات چی کانزایەکی خۆراکیی لە خاکەکەدا کەمە و دەبێت بەپێی ئەوە ئەو جۆرە پەینە بکڕدرێت. بە پێچەوانەوە، بەکارهێنانی دەرمان بەشێوەیەکی هەرەمەکی دەبێتە هۆی پیسبوونی خاک و ژینگە، چونکە پەیینی کیمیایی کاتێک بەکاردەهێنرێت کە بزانرێت خاکەکە لە چی کانزایەکی خۆراکی کەم یان زیادە. کاتێک ماددەیەکی کیمیایی بەکار دەهنێرێت و لەبنەڕەتدا لە خاکەکەدا هەیە، ئەوا هاوسەنگی ناهێڵێت و وردیلەکانی ناو خاک لەناو دەبات کە کاریان بەپیتکردن وچالاککردنی کانزا خۆراکییەکانە. دواتر ئەو بەشە زیادەی کە ڕووەکەکە هەڵی نامژیێت دادەچۆڕێتەوە چینی خوارەوەی خاک و ئاوی ژێر زەوی تێکدەدا، بڕێکیش لەم ماددانە لەگەڵ باراناودا بەسەر زەوییە کشتوکاڵییەکاندا دەڕۆن و لە کۆتاییدا دەڕژێنە ناو چەم و دەریاچەکانەوەو تێکیان دەدەن، دەبنە هۆی قەوزەیەکی زۆر کە ئەمەش ڕێگری لە چوونەژوورەوەی تیشکی خۆر دەگرێت بۆ بەشی ژێرەوەی ئاوەکان. بەم شێوەش ئۆکسجینی ژێرەوەی ئاوەکان کەمدەبێتەوە و زیان دەگاتە ماسی و زیندەوەرە ئاوییەکان. کەواتە ئەگەر بەکارهێنانی پەینی کیمیایی بەشێواز و مامەڵەیەکی دروست نەبێت زیانەکانی زیاترن، هەم بۆ خاک و هەم بۆ ژینگە و خەڵکیش. ژینۆ محمد پێی وایە کە مەرج نییە جووتیار تەنیا لە ڕێگەی پەینی کیمیاییەوە کانزا خۆراکییەکان بخاتە ناو خاکەوە، بەڵکو چەندین ڕێگای تر هەن وەک بەکار هێنانی پەیینی ئۆرگانیک کە یەکێکە لە دروستترین ڕێگاکان، چونکە تەواو سروشتییە، لەهەمان کات بەروبومێکی تەواو تەندروست و سروشتیی لێ وەبەرهەم دێت. ڕێگایەکی تر دەورانکردنی کشتوکاڵە، بۆ نمونە ئەگەر جووتیار ساڵێک زەوییەکەی کردە گەنم، نابێت ساڵی داهاتووش هەر گەنم بێت کە هەموو کانزا بە سوودەکانی خاک دەبات بۆ خۆی. بۆیە باشترە ساڵی دواتر بکرێت بەیەکێک لە پاقلەمەنییەکان چونکە سروشتی پاقلەمەنییەکان وایە کە جۆرێک لە بەکتریایی سوودبەخش لە ڕەگەکانیان دروست دەکەن و نایترۆجین بۆ خاکەکە زیاد دەکەن. دەکرێ ساڵی دواتر نەکرێت بەهیچ شتێک و وەک خۆی بهێڵرێتەوە هەتاکو ڕێژەی ئۆرگانیی خاکەکە زیاد بکات، پاشان ساڵی چوارەم بکرێت بەو بابەتەی کە جووتیار دەیەوێت. ئەم شێوازی دەورانە وادەکات خاکەکە هەم بەپیت بێت هەم کانزای ئۆرگانیکی زۆر بێت، کە دەرەنجامەکەی بەروبومێکی پڕ و کوالیتی بەرز دەبەخشێت. سەبارەت بە ڕێگریکردن لە زیاد بەکارهێنانی پەیینی کیمیایی پێی وایە ناتوانرێت ڕاستەوخۆ ڕێگری لە جووتیاران بکرێت، بەڵام دەکرێت لە ڕێی وەزارەتی کشتوکاڵ و بەڕێوەبەرایەتییەکانەوە ڕێنمای بڵاوبکرێتەوە کە بەکارهێنانی پەیینی کیمیایی بەو جۆرەی هەیە، خراپە لەهەمانکاتیشدا، هەروەها دەکرێ لە ڕێگەی نوسینگە کشتوکاڵییەکانەوە کەمێک هاوردەکردنی پەیینی کیمیاوی سنوردار بکرێت و  گرنگیی بدرێت بە بازاڕی پەیینی ئۆرگانیک. پەیینی ئۆرگانیکیش، وەک ئەم توێژەرە ئاماژەی بۆ دەکات، ئەگەر پاشەڕۆی پەلەوەر یان ئاژەڵ بێت، ناکرێت بەڕێژەیەکی زۆر و ڕاستەوخۆ بکرێتە سەر زەوییەکە، چونکە ئەم پەیینەش هەندێک جۆری نەخۆشی و بەکتریای تێدایە و دەگوازرێنەوە بۆ ناو خاک، بۆیە دەبێت ئەویش چەند گۆڕانێکی بەسەردا بێت و بکرێت بە پەیینی کۆمپۆست واتە شی بووەوە. دواتریش جۆر و کوالیتی کۆمپۆستەکە دیاری بکرێت و بەپێی پێویستی زەوییەکە و بەرهەمەکە بەکاربێت. جووتیار خالید جێگری بەڕێوەبەری کشتوکاڵی سلێمانی لەم بارەیەوە، دەڵێت "بەکارهێنانی پەینی کیمیایی بابەتێکی زانستییە و پێویستیەکی ڕووەکییە، وەک چۆن مرۆڤ پێویستی بە خۆراکە بەهەمان شێوە ڕووەکیش پێویستی بە خۆراکە، بەڵام دەبێت دڵنیابین لەوەی کە ڕووەکەکە پێویستی پێیەتی و پێشتر ئامادەکاری کرابێت و پشکنین بۆ ڕووەک و خاک و جۆری پەیینەکەش کرابێت. لە هەرێمی کوردستان بەهۆی کەمی بوونی تاقیگە و زۆری تێچووی پشکنین، زۆربەی کات جووتیار ئامادەی ئەم پشکنینانە نییە کە ئەمەش دووجار زیانی پێدەگەیەنێت: جارێک کە نازانێت خاکەکەی چی تێدایە، جارێکیش دەکەوێتە بەردەستی بازرگانەکان و بە ئارەزووی خۆیان ئاراستەی دەکەن لەپێناو قازانج. باجی ئەمەش زۆرە و کاتی پێگەیشتنی بەرهەمەکانیان جووتیاران گلەیی ئەوە دەکەن کە قازانجیان نەکردووە". جووتیار خالید دەگێڕێتەوە کە بەڕێوەبەرایەتی کشتوکاڵ و لقەکانی، کار دەکەن لەسەر ئەوەی ڕێنماییەکانیان لەسەرجەم قەزا و ناحییەکاندا، پاڵنەری جووتیاران بێت کە هەم پەیینی کیمیایی کەم بەکاربهێن هەم ماددە قڕکەرەکانیش کە هۆکاری پیسبوونی ژینگە و بەرهەمی ناتەندروستن. وەک باسی دەکات، لەلایەن بەڕێوەبەرایەتی و لقەکانییەوە، چەندین جار خولی کشتوکاڵی بۆ هۆشیارکردنەوەی جووتیاران لەسەر کاریگەریەکانی زیاد بەکارهێنانی پەیینی کیمیایی کراوەتەوە و دەرئەنجامی باشی هەبووە. پێنجوێن و بازیان لەو شوێنانەن لە دەستپێکی وەرزی کشتوکاڵەوە پشکنینی تاقیگەیی بۆ خاک و ئاو کراوە، وەک دیاریکردنی ڕێژەی پەیینی کیمیایی لەناو خاکدا، هەروەها دیاریکردنی کانزا خۆراکییەکان ناو ئەو ئاوەی بەکاری دەهێنن. ئەم دیارکردنەش بەگوێرەی قسەکانی جووتیار خالید، یارمەتی ئەوە دەدات بڕی ئەو پەیینە کیمیاییە دیاری بکرێت کە جووتیارەکان بەکاری دەهێنن، چونکە لە ئاوەکەدا بڕێک لە کانزاکان هەن و پێویست بە پەیینی کیمیایی زۆر ناکات. ئەمەش یەکێکە لەو ڕێگایانەی لە ڕووی تێچوون و قازانجەوە دەرەنجامی باشی بۆ جووتیارەکان هەبووە. هەموو ئەو چیرۆکانەی لەم ڕاپۆرتەدا هاتوون و هەروەها زانیاری و ڕاوبۆچوونی پسپۆرەکان، ڕاستیی کاریگەرییە خراپەکانی ماددە قڕکەرەکان و پەیینی کیمیایی لەسەر خاک  زیاتر ڕوون دەکەنەوە. بەردەوامبوونیش لە  بەکارهێنانیاندا بەبێ ڕێنماییە زانستییەکان، خاکە کشتوکاڵییەکان لەبەرهەم دەخات. ئەمەش تەنها بەهۆشیاریی جوتیاران و ڕێنماییەکان چارەسەر نابێت، بەڵکو پێویستی یاساو تەشریعاتی نوێ هەیە لە بواری کشتوکاڵ و پاراستنی سیستمی ژینگەیی لە کوردستاندا، هەروەها هەمە-جۆریی ناو خاک. * ئەم راپۆرتە لەچوارچێوەی پرۆژەی رۆنامەوانی ژینگەیی عێراق بەرهەمهاتووە كە ئينتەر نیوز پاڵپشتی دەكات یاسا و ڕێنماییە بەرکارەکان ناتوانن ژینگە بپارێزن خاکەکە تینوویەتی؛ وشکایەتیی زەوی لە ڕۆژئاوای هەولێر

(درەو): عومەر سەید عەلی وەكو رێكخەری گشتیی بزوتنەوەی گۆڕان، لە فەرمانگەی دادنوسی سلێمانی، بریكارنامەیەكی گشتیی بۆ (دانا ئەحمەد مەجید) كردەوە. بەپێی دەقی ئەو نوسراوەی كە كۆپییەكی دەست (درەو) كەوتووە، لە بریكارنامەكەدا، عومەر سەید عەلی هەموو دەسەڵاتەكانی خۆی وەكو رێكخەری گشتیی بەخشیوە بە (دانا ئەحمەد مەجید).  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بەر لە نوسینی ئەم بریكارنامەیە، عومەر سەید عەلی بە نوسراوێك فەرمانگەی پارتە سیاسییەكانی لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق ئاگاداركردوەتەوە لەوەی دەسەڵاتەكانی رێكخەری گشتیی دەگوازرێتەوە بۆ (دانا ئەحمەد مەجید).  بڕیاربوو پرۆسەی ئاڵوگۆڕی دەسەڵات لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا لەرێگەی هەڵبژاردنەوە ئەنجام بدرێت، بەڵام بەهۆی تێبینی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان لەسەر دەستوریی ناوخۆیی بزوتنەوەكە، ئەم پرۆسەیە پەیكەوتووەو ئێستا لەرێگەی بریكارنامەكە ئەنجام دەدرێت.  دەقی بریكارنامەكە