راپۆرت: درەو  لە حاڵەتی ئامادەباشیدا بوو بۆ پاراستنی زیارەتكارانی چلەی ئیمام حوسێن، بەڵام بەرەبەیانی ئەمڕۆ بیرە نەوتێك سەرەنجی راكێشاو بەبێ ئاگاداری سوپاو پێشمەرگە، لە بۆشایی ئەمنیدا هێزێكی زۆری كۆكردەوەو مەترسی درستبوونی شەڕ سەریهەڵدا. بیرە نەوتێك كە سەری هەڵنەدراوەتەوەو هیچ گرێبەستێكی پەرەپێدان و بەرهەمهێنانی بۆ نەكراوەو هیچ یەكێك لە حكومەتی هەرێم و وەزارەتی عێراق نایانەوێت لەم دۆخەدا دەستی بۆ ببەن. بیرە نەوتەكەو پەیوەندی یەكێتیی و حەشدی شەعبی لەم راپۆرتەدا.   حەشدو لە سنوری نێوان سوپاو پێشمەرگەدا ناوچەی بۆشایی ئەمنیی نێوان هێزی پێشمەرگە (یەكێتیی نیشتمانی كوردستان)و هێزەكانی سوپای عێراق لە سنوری گەرمیان، بەرەبەیانی ئەمڕۆ درزی تێكەوت، درزی ئەمجارە داعش نەبوو، حەشدی شەعبی بوو.   كاتژمێر 4ی بەرەبەیانی ئەمڕۆ، هێزێكی زۆری حەشدی شەعبی چوە ناو گوندی (عەلی خەڵەف)، ئەم گوندە سەربە ناحیەی (كۆكس)ە یان "كوڵەجۆ"یە، لە سەرەتای وا بڵاوكرایەوە هێزەكەی حەشدی شەعبی چونەتە ناحیەی (كوڵەجۆ)و دواتر لەوێوە چونەتە ناو گوندی (عەلی خەڵەف)، بەڵام بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، تائێستا یەكلانەبووەتەوە ئایا هێزەكەی حەشد لە ناحیەی (كوڵەجۆ) بەرەو گوندی (عەلی خەڵەف) بەرێكەوتووە یاخود راستەوخۆ چوەتە ناو گوندەكەوە.  كوڵەجۆ دەكەوێتە نێوان قەزای (كەلار)ی ناوەندی ئیدارەی گەرمیان و ناحیەی (گوڵاڵە)و زیاتر لەسەردەمی شەڕی پێشمەرگەو داعشدا ناوبانگی پەیدا كردو دەروازەی دەسەڵاتی كوردە بەڕووی ئەو ناوچە كێشە لەسەرانەی كە سوپای عێراق كۆنترۆڵی كردون.   چەند سەرچاوەیەكی ئەمنیی كە (درەو) قسەی لەگەڵدا كردن باسیان لەوەكرد، دانیشتوانی گوندی (عەلی خەڵەف) زۆربەیان عەرەبن، بەڵام دۆستی خەڵكی كوردی ناوچەكەن و زۆربەیان پێشمەرگەن، هێزەكەی حەشدی شەعبی بەرەبەیانی كە چوەتە ناو گوندەكە، گەمارۆی بارەگایەكی هێزە پۆلیسی پاسەوانی نەوتی و غازی گەرمیانی داوە، كە ژمارەیان چەند پێشمەرگەیەك بووە، ئاگاداریان كردوون لەوەی دەتوانن وەكو پێشمەرگە لە شوێنی خۆیان بمێننەوە، بەڵام حەشدی شەعبیش لەناو گوندەكەدا بارەگایەك دروست دەكات.  هێزەكەی حەشدی شۆفڵی لەگەڵ خۆی هێنابوو، ئامادەكارییەكان بۆ دروستكردنی ساترو بارەگا دەستپێكرد، بەبێ ئەوەی بە فەرمی هیچ ئاگاداركردنەوەیەك بە هێزی پێشمەرگە لە سنورەكە بدات سەبارەت بەو جوڵەی كە دەستیپێكردووە.  سەرچاوەیەكی ئەمنیی لە سنورەكە بە (درەو)ی وت: هێزەكەی حەشدی شەعبی نەك پرسیان بە هێزی پێشمەرگەو ئیدارەی كورد لە سنورەكە نەكردووە، تەنانەت بەبێ ئاگاداریی سوپای عێراقیش جوڵەیان كردووەو بۆشایی ئەمنییەكەی نێوان پێشمەرگەو سوپایان قۆستوەتەوە.  نەوت و جوڵەی حەشد! سەرباری بانگەشەی فەرماندەكانی حەشدی شەعبی سەبارەت بە جوڵەی چەكدارانی داعش لە ناوچەی بۆشایی ئەمنیدا، بەڵام هاوكات لەگەڵ جوڵەی هێزەكەی حەشدی شەعبیدا، هەموو سەرەنجەكان چونە سەر بیرە نەوتێك لە سنوری گوندی (عەلی خەڵەف) كە بە كێڵگەی (چاڵاو خالید) ناسراوە.  ئەم بیرە نەوتە نە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان و نە لەلایەن وەزارەتی نەوتی عێراقیەوە وەبەرهێنانی تێدا ناكرێت و هیچ گرێبەستێكی بۆ نەكراوەو سەری داپۆشراوە، هێزێكی پۆلیسی نەوت و گازی گەرمیان پاسەوانی دەكەن. بەڵام لە ناوچەیەكی نزیكی سنوری دەسەڵاتی هێزی پێشمەرگە لە گەرمیان، بەدیاریكراویش باكورو وباكوری رۆژهەڵاتی پارێزگای دیالە كە لەژێر كۆنترۆڵی سوپای عێراق و حەشدی شەعبی شیعەدان، چەند كێڵگەیەكی نەوت و غاز هەن كە بریتین لە كێڵگەكانی (گلابات- گمر- خشم الاحمر- انجانە). ئەمساڵ و لەچوارچێوەی گەڕی پێنجەم و شەشەمی مۆڵەتپێدانی وەزارەتی نەوتی عێراقدا، دوان لەم بیرانە سنوری دیالە كە یەكێكیان نەوتیی و ئەوی تر غازییە بۆ كۆمپانیای (هیلال)ی ئیماراتی دەرچوون. فەرماندەكانی حەشدی شەعبی لەسەرەتای جوڵەكەی ئەمڕۆیانەوە بۆسەر گوندی (عەلی خەڵەف) بانگەشەی ئەوەیان دەكرد، لە سنورەكەدا چەند بیرە نەوتێك هەن كە لەلایەن وەزارەتی نەوتی عێراقەوە دراون بە كۆمپانیا بیانییەكانی و دەبێت ئەمان (واتا حەشد) دۆخی ئەمنیی سنورەكە بۆ كاركردنی ئەو كۆمپانیایانە بپارێزن.  واتا بەهانەی هاتنی هێزەكەی حەشد بۆ ناو بۆشایی ئەمنیی نێوان سوپای عێراق و هێزی پێشمەرگە، بوونی چەكدارانی داعش و كۆمپانیا بیانییەكانی نەوت بوو، بەڵام بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، لە رۆژی 23ی نیسانی ئەمساڵدا قۆناغی یەكەمی پلانی ئاسایشی كێڵگە نەوتییەكان (ئەوانەی لە گەڕی پێنجەمی مۆڵەتپێداندا بۆ كۆمپانیاكان دەرچوون) دەستیپێكردووەو (محەمەد سەعدی) راوێژكاری كۆمپانیا ئیماراتییەكە ئاگاداری رێوشوێنەكان بووە، ئەم قۆناغەش زیاتر خۆی لە پاككردنەوەی كێڵگە نەوتییەكان بینیوەتەوە لە هەر پاشماوەیەكی گوماناویی یاخود مین و تەقەمەنیی، بەتایبەتیش بەهۆی ئەوەی ناوچەكە ماوەیەكی زۆر شوێنی رووبەڕووبونەوەی هێزە عێراقییەكان بووە لەگەڵ رێكخراوی داعش. كۆمپانیای (هیلال) گرێبەستی پەرەپێدان و بەرهەمهێنانی نەوت و غازی لە دیالە وەرگرتووە، چاوی لەوەیە تا كۆتایی ئەمساڵ دەست بە وەبەرهێنان لەو دوو كێڵگەیە بكات. لایەنی راسپێردراو بە دابینكردنی ئاسایشی كێڵگە نەوتییەكانی لە دیالە هێزەكانی حەشدی شەعبی نین، بەڵكو تیمەكانی هەڵگرتنەوەی مین و تەقەمەنین، مەترسی جوڵەی داعش لە سنورەكە بە سوپای عێراق سپێردراوەو حەشد دەبێت بە هەماهەنگیی لەگەڵ سوپاو پێشمەرگە جموجوڵەكانی بكات.  ناكۆكی پارتی و یەكێتیی رووداوەكە لەكاتێكدا روویدا، هەرێمی كوردستان لەبەردەم هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستاندایە (20ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ)، سەرباری ئەوەی بڕیارە ناوەڕاستی مانگی داهاتوو بەفەرمی هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردن دەستپێبكات، بەڵام لەئێستاوە دۆخی بانگەشە بەسەر هەموو هێزە سیاسییەكاندا زاڵە.  لەسەرەتای هاتنی هێزەكەوە، میدیاكانی پارتی دیموكراتی كوردستان بانگەشەی ئەوەیان كرد هێزەكەی حەشد بە رێككەوتن لەگەڵ یەكێتیی نیشتمانی چونەتە سنورەكە، میدیای فەرمی یەكێتیش وەڵامی دایەوە كە "دوای هەڵوێستی راشکاوانەی یەکێتیی لەسەر ئەو سنوربەزاندنە، هێزەكەی حەشدی شەعبی لە كێڵگەی چاڵاو خالید كشاوەتەوە".  سەرچاوەیەكی ئاگادار لە یەكێتیی نیشتمانی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند" پێشتر بە روونی رێككەوتنمان لەگەڵ جەنابی سەرۆك وەزیرانی عێراق كردووە كە لەو ناوچانەی دەكەونە نێوان هێزی پێشمەرگەو سوپای عێراقەوە نابێت بەبێ رەزامەندی هەردوولا هیچ هەنگاوێك هەڵبگیرێت، بەڵام بەداخەوە حەشدی شەعبی بەبێ ئەوەی ئێمە ئاگادار بكاتەوەو بەناوی داعشەوە هێزێكی ناردە ئەو ناوچەیە". "ئەگەر وەكو یەكێتیی لەم جموجوڵەی حەشد بێدەنگ بوینایە زۆر مەترسیدار دەبوو، چونكە ئەوكاتە هێزەكە نەك تەنیا بیرە نەوتەكە، دەستیان بۆ هەموو شتێكی تر دەبرد، بۆیە ئێمەش هێزەكانمان كۆكردەوەو رەوانەی ناوچەكەمان كرد، هاوكات پەیاممان بۆ ناردن كە دەبێت بەزووترین كات چۆڵی بكەن" بەرپرسەكەی یەكێتیی وات وت. سەرچاوەیەكی تر لە یەكێتیی نیشتمانی باسی لەوەكرد" هاتنی هێزەكەی حەشد بۆ سنوری كوڵەجۆ هیچ پەیوەندی بە بوونی داعشەوە نەبووە، بەڵكو بۆ ئەوە بووە ناوچەكە كۆنترۆڵ بكەن و دواتر ئەو كۆمپانیایانە بهێنن كە خۆیان شەریكن لەگەڵیاندا بۆ ئەوەی نەوتەكەی دەربهێنن". یەكێتیی و حەشدی شەعبی حەشدی شەعبی هێزێكی نزیك لە كۆماری ئیسلامی ئێرانە، بۆ كۆماری ئیسلامی پارێزگای (دیالە) كە هاوسنورە لەگەڵ ئێران بەردەوام گرنگییەكی ستراتیژی هەیە، هێزە عێراقییەكانی نزیك لە تاران بەدیاریكراویش حەشدی شەعبی بەردەوام لەناو خۆیاندا لە ناكۆكیدان لەسەر كۆنترۆڵكردنی ئەم پارێزگایە كە رێگای هاتوچۆی زیارەتكارانی ئێرانییە بۆ مەزارە پیرۆزەكانی عێراق، سەرباری ئەمە مەڵبەندێكی گرنگی بازرگانی و كاری قاچاخچێتییە لەگەڵ ئێرانی دراوسێ، بایەخی ئەم پارێزگایە بۆ ئێران، هاوشێوەی كەركوك ماوەی چەند مانگێك پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی لە دیالە دواخست، هێزە شیعەكان لەناو خۆیاندا لەسەر دابەشكردنی پۆستەكانی پارێزگاكە ناكۆك بوون.  یەكێتیی نیشتمانی كوردستان لەم پارێزگایە كە ناوچەی جێناكۆكی تێدایە، لەدواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان كە 18ی كانونی یەكەمی 2023 بەڕێوەچوو، (28 هەزارو 648) دەنگی بەدەستهێناو یەك كورسی ئەنجومەنی پارێزگای بردەوە، بەڵام پارتی دیموكراتی كوردستان (7 هەزارو 790) دەنگی هێناو هیچ یەكێك لە كاندیدەكان بۆ ئەنجومەنی پارێزگاكە سەرنەكەوت، ئەمانیش هاوشێوەی شیعەكان لەسەر پێگەی كورد لە پارێزگاكە ناكۆكن و هەریەكەیان دەیەوێت كارتێكی مامەڵەكردنی لەگەڵ ئێران لەم پارێزگایە بەدەستەوە بێت.  رووداوی جوڵەی ئەمڕۆی هێزەكەی حەشدی شەعبی و ئەگەری بەریەككەوتنیان لەگەڵ هێزی پێشمەرگە لەكاتێكدایە، بەهۆی زیارەتی چلەی ئیمام حوسێنەوە ئەم رۆژانە لە عێراق هەموو هێزە ئەمنییەكان خراونەتە حاڵەتی ئامادەباشی و پارێزگای دیالەش سەرەرێگایەكی هاتوچۆی زیارەتكارانی شیعەی ئێرانە.   یەكەمجار نییە، حەشدی شەعبی و گروپە چەكدارەكانی شیعە ژێرخانی نەوت و غازی ناوچەی دەسەڵاتدارێتیی یەكێتیی دەكەنە ئامانج، ئەمە لەكاتێكدایە یەكێتیی وەكو یەكێك لە لایەنە دۆستەكانی ئێران لە كوردستان و عێراق دەناسێندرێت، ئەم گروپانە پێشتر نزیكەی 10 جار بە موشەك كێڵگەی غازی كۆرمۆریان بە ئامانج گرتووە كە تاكە سەرچاوەی غازی ماڵان و وێستگەكانی كارەبایە لە هەرێمی كوردستان، بەتایبەتیش لەو كاتانەدا كە باس لە هەناردەكردنی غازەكەی كۆرمۆر دەكرێت بۆ توركیا. ئێرانییەكان سەرباری ئەوەی بە راشكاوی لەسەر ئەم بابەتە قسە ناكەن، بەڵام خۆیان هەناردەكاری غازی سروشتین بۆ توركیاو لەرێگەی لایەنە عێراقییەكانەوە دژی هەر جۆرە هەناردەكردنێكی غازی كۆرمۆرن بۆ توركیا، بۆیە هەر كاتێك بەرپرسانی یەكێتیی دەستیان بە گفتوگۆ لەگەڵ توركیا كردبێت بۆ هەناردەی غاز، كێڵگەكە لەلایەن گروپە چەكدارەكانەوە رووبەڕووی هێرش بووەتەوە.  ئەم جۆرە مامەڵەی گروپە چەكدارەكانی نزیك لە ئێران لەگەڵ یەكێتیی لەكاتێكدایە لەدوای هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراقەوە كە ئۆكتۆبەری 2021 بەڕێوەچوو، یەكێتیی چووە بەرەی لایەنەكانی نزیك لە ئێران، ئەمەش لەكاتێكی هەستیاردا كە ماڵی شیعە لەنێوان موقتەدا سەدرو بەرە ئێرانییەكە (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ عەبادی+ حەكیم) دابەش بوو بوو، موقتەدا براوەی هەڵبژاردن بوو، پرۆژەی پێكهێنانی حكومەتی "زۆرینەی نیشتمانی" خستبووەڕوو، كە ئێران و لایەنە هاوپەیمانەكانی لەعێراق نیگەران كردبوو، ئەوكات بۆ یەكلاكردنەوەی ململانێكەی ناو ماڵی شیعە لەناو پەرلەمانەوە، دەنگی پەرلەمانتارانی یەكێتیی كاریگەر بوو پشتیوانیكردنی بەرە ئێرانییەكەدا.  جوڵەی ئەمڕۆی هێزی حەشدی شەعبی لە سنوری پێشمەرگەی یەكێتیی لەكاتێكدا بوو، چەند رۆژێكە بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی نیشتمانی كوردستان كە دۆستی نزیكی ژمارەیەك لە سەركردە سیاسییە دیارەكانی شیعەیە، بەسەردانێك لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكایە.

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) بەرەو هەڵبژاردن  بەشی پێنجەم ئەوەی بەشێوەیەکی ترسناک لای هێزە ئۆپۆزیسیۆنەکان غائیبە، لەپاڵ ئەو کێشانەدا کە لەبەشی پێشوی ئەم نووسینەدا باسمکرد، بریتییە لە غیابی بەرنامەیەکی روون سەبارەت بە چۆنیەتی چاودێریکردن و کۆنترۆڵکردنی دەسەڵات و چۆنیەتی بەرپرسیارکردن و لێپرسینەوە لە دەسەڵاتداران. ئەم دیدە نەک تەنها لەناو روانینی سیاسیی هێزە ئۆپۆزیسیۆنەکاندا بۆ حوکمڕانیی غائیبە، بەڵکو لەناو چۆنەیتی ئیشکردن و بەڕێوەبردنی خودی حیزب و رێکخراو و گروپە ئۆپۆزیسیۆنەکان خۆیشیاندا، غائیبە. وەک ووتم سەرۆکی لایەنە ئۆپۆزسیۆن و بڕیاربەدەستە گەورەکانیان. سەرۆک و بڕیاربەدەستی تاقانە و هەتاهەتایین. لەناو خودی ئەو لایەنانەدا هیچ توانا و میکانیزمێکی روون بۆ لێپرسینەوە لە سەرۆک و بۆ سنووردارکردنی دەسەڵتەکانی، لەئارادانییە. نەوەی نوێ موڵکی شاسوارە و کۆمەڵی دادگەری موڵکی عەلی باپیر و یەکگرتووش موڵکی سەلاحەدین بەهادینە. یان لانیکەم بەو جۆرە کاردەکەن و بەڕێوەدەبرێن. ئەم هێزانە لە رۆژی دروستبوونیانەوە لەژێر کۆنترۆڵی ئەو کەسانەدان و هیچ توانا و میکانزمێکی لێپرسینەوەش لە ئارادانییە بتوانێت سنوورێک بۆ خواست و حەز و تێگەیشتنی ئەوان، دابنێت. هەموویان بەناو کەسایەتی کاریزمییەوە کراونەتە خاوەنی هەموو بریارە سەرەکیی و ستراتیژییەکان. بەم مانایە، ئەوەی لەناو ئەو هێزانەدا حوکمڕانە خواست و ویست و سایکۆلۆژیای تایبەتی ئەو کەسانەیە. هەر لە سەرەتاشەوە هاوکێشەکە لای ئەم هێزانە تا ڕادەیەکی ترسناک سادەیە: ئەگەر خێزانە حوکمڕانەکانی ناو پارتی و یەکێتی لاببەن و خۆیان بچنە شوێنی ئەوان، ئیتر کێشەیەک لە وڵاتەکەدا نامێنێتەوە. لەم دیدگایەدا ئەمان مرۆڤی باش و بە ئەخلاقن و حوکمڕانەکان کەسانی خراپ و بەدئەخلاقن. واتە هەر لە سەرەتاوە مەسەلەی حوکمڕانیکردنیان کورتکردۆتەوە بۆ مەسەلەیەکی ئەخلاقیی و بۆ دابەشکردنێکی سادە بەسەر کەسی باش و کەسی خراپدا.  ئەوەی مێژووی حوکمڕانیی و دەسەڵاتدارێتی فێرمان دەکات ئەوەیە کە مەسەلەی حوکمڕانیی باش پەیوەندیی بە بوونی کەسی باش و خراپەوە نییە، بەڵکو پەیوەندیی بە بوونی توانا و میکانیزمی لێپرسینەوە و بەرپرسیارکردن و سادان و دەستگۆڕکێی دەسەلاتەوە هەیە. مەسەلەکە مەسەلەی دروستکردنی چەندان خاڵی چاودێریکردن و لێپرسینەوە و بەرپرسیارکردن و سزادانە بەرامبەر بە هەر پێگە و خاڵێکی دەسەڵات، لە کۆمەڵگادا. دەسەڵات بەبێ توانای لێپرسینەوە و چاودێریکردن و سنووربۆدانان و سزادان دەگۆڕێت بۆ سەرەتانێکی سیاسیی و بە شێوەیەکی کوشندە هەموو کۆمەڵگاکە،  نەخۆشدەخات. بە کورتییەکەی،  ئەوە بەس نییە مەسرور بارزانی یان قوباد تاڵەبانی لاببرێن و لە شوێنەکانیاندا سەلاحەدین بەهادین، یان شاسوار عەبدولواحید یان عەلی باپیر دابنرێن. هەرکەسێکی دیکە بخرێتە ئەو پێگانەی دەسەڵات و شوێنی ئەو دەسەڵاتدارنە، گەر میکانزمی ڕاستەقینەی یاسایی بۆ لێپرسینەوە و بەرپرسیارکردن و سزادان لەئارادا نەبێت، هەمان دۆخ و هەمان کارەسات بەشێوەیەکی دیکە، بەرهەمدەهێننەوە.  وەک ووتم لایەنە ئۆپۆزسیۆنەکان لەناو خودی پارت و گروپە سیاسییەکانی خۆیاندا ئەم میکانیزمانەیان نییە و بوونی ئەو میکانیزمانەش قبووڵ ناکەن، ئیدی چۆن باوەڕیان پێبکرێت کە گەیشتنە دەسەڵات، دەکرێت ئەو میکانیزمانە دروست و دەستەبەربکەن.  هەرچی رۆڵی دینە لە سیاسەتدا شتێکە نە هێزە حوکمڕانەکان و نە هێزە ئۆپۆزسیۆنەکان، باسیناکەن. گوتاری باڵادەستی هێزە ئیسلامییەکانیش گوتاری بەرگریکردنە لە دین لە سەرەتاوە بۆ کۆتایی، بەبێ دیدگایەکی رەخنەیی و بەوجۆرەی ئەوان لە دین گەیشتون. گوتاری هێزە ئۆپۆزیسیۆنەکانیش، وەک بنەماڵە حوکمرانەکان، گوتاری نەوێرانی باسکردنی رۆڵی دینە لەناو مەسەلەی حوکمڕانیدا. هەموویان بە درۆ و بە ڕاست، خۆیان وەک کەسانی دیندار و لەخواترس نمایشدەکەن و بە بەرچاوی کامێراکانەوە حەج و عەمرە ئەنجامئەدەن، یان وای نیشانئەدەن کە دیندار و حوکمڕانییەکەشیان لەگەڵ دیندا تەبادەبێت. ئەم هێزانە خاوەنی هیچ دیدێکی رەخنەیی بۆ رۆڵی دین لە ژیانی گشتیی و لە شێوازی حوکمرانیکردندا نین. هاوکات خاوەنی هیچ شیکردنەوە و دیدێکی رەخنەیی بۆ ئەو فۆرمە ترسناک و خنکێنەرانەش لە دینداریی نین، کە لەم دوو دەیەی دواییدا لەدایکبوون. ئەم هێزە ئۆپۆزیسیۆنانە ئاو بە ئاشی ئەو پۆپۆلیزمە دینییەدا دەکەن، کە خەریکە تەڕ و وشک لە وڵاتەکەدا بەیەکەوە دەسوتێنێت.  سەلاحەدین بەهادین، ئەمینداری گشتیی  یەکگرتوی ئیسلامی، لە هەڵمەتی هەڵبژاردنی ئەم خولەی پەرلەماندا، نەک تەنها بەرگریی لە هێزە ئیسلامییەکان دەکات، بەڵکو گوتاری سیاسیی سەرجەمی هێزە ئیسلامییەکان بە بەرگریکردن لە ئەخلاقەوە گرێئەدات، و ئەخلاقیش بە دیندارییەوە دەبەستێتەوە. هاوکات فوو بەو گوتارە دینییەشدا دەکات کە دەیەوێت قەناعەتمان پێبێنێت گوایە «پیلان» بۆ داڕمانی ئەخلاق و سڕىنەوەی دینداریی، لەئارادایە. ئەمینداری یەکگرتوو دەڵێت: «هەموو ئیسلامیەکان یەک ئامانجمان هەیە، پێکەوە ڕوبەڕوی گەندەڵی و پیلانی داروخانی ئەخلاقی دەبینەوە». کاتێکیش پێناسی یەکگرتووی ئیسلامی وەک پارتێکی سیاسیی دەکات وەک هێزێک دەیناسێنێت، ئەرکە سەرەکییەکەی بە خزمەتکردنی دینەوە گرێئەدات. ئەمینداری گشتیی دەڵێت «یەکگرتوو مشروعی هیدایەتە و بۆ خزمەتی دینی خەڵک و ئینجا خزمەتکردنی خەڵک هاتووە". لەکاتێکدا سەرەتایترین تێگەیشتنێکی هاوچەرخانە لە سیاسەت پێماندەڵێت ئەرکی پارتی سیاسیی خزمەتکردنی دین نییە، بەڵکو رێکخستی ژیانی گشتیی و ئیدارەدانی پێکەوەبوونی کۆمەڵگایە لەسەر بنەمای ماف و بەرپرسیاریەت، لەسەر بنەمای هاوڵاتیبوونی یەکسان، نەک لەسەر بنەمای دین و دینداریی.   قسەکردن لە بوونی پیلانێکش بۆ تێکدانی دین و دینداریی و لەوێشەەوە تێکدان و داڕمانی ئەخلاقیی، هەروەها نمایشکردنی هێزە ئیسلامیەکان وەک «مەشروعی هیدایەت»، بەشێکە لەو پۆپۆلیزمە دینییە کە ئەم هێزانە بەشێوەیەکی بەردەوام پەنایبۆدەبەن.  لە ئاستە تیورییەکەیدا ئەم هێزانە دەیانەوێت شەرعیەتێکی دینیی بە سیاسەت بدەن، واتە دەخوازن سیاسەت  بۆئەوەی بتوانێت ببێت بە «مەشروعی هیدایەت»، لە دینەوە شەرعیەت وەربگرێت، لە کاتێکدا سیاسەت پێویستی بە شەرعیەتی دینیی نییە، بەڵکو پێویستی بە  بە شەرعیەتی ئیسنانیی و نیشتیمانیی، ھەیە. شەرعیەتی سیاسەت لە دینەوە نایەت، بەڵکو  لە بەرنامەی سیاسیی و لەو مۆدێلی حوکمڕانییەوە دێت، کە پێشنیاری دەکات. لەوەوە وەریدەگرێت کە تاکەکەسەکان وەک هاولاتی یەکسان و خاوەن ماف وێنابکات و کۆمەڵگاکەش وەک دەرەنجامی گرێبەستێکی کۆمەلایەتیی وێنابکات. ئەمەش تەواو ناکۆکە بەو پۆپۆلیزمە دینییە کە وای نیشئەدات کێشەی سەرەکیی کۆمەڵگاکە کێشەی دین و ئەخلاقە و تەنها دین و ئەخلاقیش دەتوانن چارەسەری کێشەکان بکەن. هەموو ئەمانەش لە کاتێکدا هەم کێشەکانی کۆمەڵگاکە کێشەی دینیی نین، هەم دین خۆیشی لە کۆمەڵگاکەدا لەژێڕ هەڕەشە و پیلانێکی دەرەکیی یان ناوەکیدا، نییە. بە پێجەوانەوە  کۆمەڵگاکە تووشی ئاوسان و تەزەخومێکی دینیی گەورەبووە، کە وادەکات تەنانەت رێگە لە ناسینێکی راستەقینەی کێشە سەرەکییەکانی کۆمەڵگاکە و  حوکمڕانییەکەی ناوی و چۆنیەتی چارەسەرکردنی ئەو کێشانە، بگرێت.  کێشەکانی وڵاتی ئێمە پەیوەندییەکی راستەوخۆ و پتەویان بەو مۆدێلە لە حوکمڕانیەوە هەیە کە ستەمگەریی ئاکارە هەرەسەرەکییەکەیەتی. ستەمگەرییەک کە لە حوکمی خێزانیی و تاکەکەسیی ئەم یان ئەو بنەماڵە و سەرکردەی سیاسیدا بەرجەستەیە. ئەوەی دەبێت رووبدات دانانی سنوور و یاسا و دەزگا و پلان و بەرنامەی لێپرسینەوەی سیاسییە لەم مۆدێلە لە حوکمڕانیی، کەمکردنەوەی دەسەڵاتی  کەسەکان و بەرپرسیارکردنیانە بەرامبەر بەوەی دەیکەن و ئەنجامیئەدەن، بوونی میکانیزمی تایبەتە بۆ سزادانیان، نەک ئەوەی هەموو گوتار و هەوڵەکان ئاراستەی ئەوەبکرێن کە ئەو حوکمڕانە خراپانە لاببەن و ئەمانەی ئۆپۆزیسۆن بچنە شوێنیان. ئەوەی پێویستە مۆدێلەکە لە حیزبایەتیی و لە بکەری سیاسیی کە هەمان ئەو سیستمە دووبارەنەکەنەوە. تەڵاقدانی کاریزما و ڕووکردنە دەزگا و یاسا و ئامرازی لێپرسینەوەی دەسەڵاتداران و گۆڕینیانە بەشێوەیەکی بەردەوام. وەک وتیشم لە بنەرەتیشەوە کێشەی حوکمڕانیی کێشەیەکی ئەخلاقیی نییە. کێشەی حوکمرانی کێشەی دابینکردنی مافە هەرە سەرەتایی و بنەڕەتییەکانی مرۆڤە، کە لە ئەزموونی سیاسیی دەسەڵاتدارانی هەرێمدا بە شێوەیەکی راستەوخۆ و ناراستەوخۆ گرێدراوە بە غیابێکی ترسناکی مەسەلەی هاوڵاتیبوونەوە. لە ڕاستیدا شتێک بەناوی هاوڵایی و هاوڵاتیبوونەوە نە لەناو سیستمە خێزانییە سوڵتانییە حوکمڕانەکەدا بوونی هەیە، نە لەناو عەقڵیەتی سیاسیی و دیدگای ئەو بەرە ئۆپۆزیسیۆنەدا کە زۆربەیان بەناوی مافی خودا، یان بەناوی دین، یان بەهۆی نارسیزمێکی سیاسیی کوشندەوە، باوەڕیان بە مافەکانی مرۆڤ نییە و مەسەلەی هاوڵاتیبون لەلایەن، جگە لە دەستەواژەیەکی بێناوەرۆک شتێکی دیکە نییە.  هاوڵاتیبوون مانای یەکسانبوونی مرۆڤەکان لەگەڵیەکدا، چ یەکسانبوون لە مافدا و چ یەکسانبوون لە بەرپرسیاریەتدا. بۆ نموونە یەکسانبوونی، دیندارێک و بێدینێک، یان خاوەن دینێکی جیاواز لە  دینی زۆرینەی کۆمەڵگاکە، یان خەڵکی ئەم یان ئەو ناوچە، سەر بەم خێزان و بنەمالە یان بەویتریان. هەموو ئەمانە کاتێک وەک هاوڵاتی دەبنیرێن مانا سادەکەی ئەوەیە کە هەموویان هەمان ماف و هەمان بەرپرسیارێتیان هەیە، گرنگ نییە دینیان هەیە یان نیانە. هاولاتیبوون پەیوەندیی بە کێشەی دەستەبەرکردنی ژیانێکی باش و گونجاوەوە بۆ هەمووان هەیە، کە بتوانێت کەرامەتی مرۆڤ وەک مرۆڤ بپارێزێت، بە دیندار و بێدینەوە. پەیوەندیی بە کێشەی هاریکاریکردن و  زەمینەخۆشکردنیشەوە هەیە بۆ گەشەکردنی ئەو تاکەکەسە سەربەخۆیانەی گۆڕانکاریی کۆمەڵایەتی لە دونیای ئێمەدا دروستیاندەکات و دەستەبەرکردنی سەرجەمی ئەو مافانەش کە سەربەخۆبوونی ئەم تاکەکەسانە بپارێزێت و بەهێزبکات.  بە کورتییەکەی، نەک تەنها بنەماڵە حوکمڕانەکان و هێزە دەسەلاتدارەکان، لەم بابەت و کێشە و تەحەدا سەرەکییانە نزیکناکەونەوە، بەڵکو بەشی هەرەزۆری ئەم مەسەلانە بەشێکیش نیین لە بیرکردنەوە و بەرنامەی سیاسیی و دیدگای هێزە ئۆپۆزیسیۆنەکان. 

راپۆرتی: درەو   🔻 پرۆسەی نەوتی عێراق لە نێوان نیوەی یەکەمی (2023 و 2024)؛ 🔹 لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2023) زۆرتر لە (595 ملیۆن و 571 هەزار) بەرمیل نەوت هەناردە کرابوو، بە تێکڕای رۆژانەی نزیک لە (3 ملیۆن و 291 هەزار) بەرمیل. لە کاتێکدا لە هەمان ماوەی ساڵی (2024) کۆی هەناردە گەیشتووە بە سەروو (618 ملیۆن و 46 هەزار) بەرمیل نەوت. بەم پێیەش بڕی زیاتر لە (22 ملیۆن و 475 هەزار) بەرمیل بە ڕێژەی (4%) هەناردە زیادی کردووە. 🔹 لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2023) تێکڕای نرخی بەرمیل نەوتی فرۆشراوی عێراق بریتی بووە لە (74 دۆلار و 54 سەنت). بەڵام لە نیوەی یەکەمی (2024) هەر بەرمیلێکی نەوت بەتێکڕا دراوە بە (80 دۆلار و 38 سەنت). کەواتە نرخی هەر بەرمیلێک نەوتی خاوی فرۆشراو بە تێکڕا (8%) و بڕی (5 دۆلار و 83 سەنت) گرانتر ساغکراوەتەوە. 🔹 کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراوی عێراق لە شەش مانگی یەکەمی (2023) بریتی بووە لە نزیکەی (44 ملیار و 372 ملیۆن) دۆلار. لە کاتێکدا لە شەش مانگی یەکەمی (2024) کۆی داهاتی نەوتی عێراق گەیشتووە بە نزیک لە (49 ملیار و 678 ملیۆن) دۆلار. بەم پێیەش داهاتی نەوتی عێراق بە ڕێژەی (12%)و بڕی (5 ملیار و 306 ملیۆن) دۆلار زیادی کردووە.  یەکەم؛ کۆی هەناردەی نەوتی عێراق لە نیوەی یەکەمی (2023 و 2024) لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2023) عێراق بڕی (595 ملیۆن و 571 هەزار 118) بەرمیل نەوتی هەناردە کردبوو، بە تێکڕای رۆژانەی (3 ملیۆن و 290 هەزار 746) بەرمیل.  بەرزترین ڕێژەی هەناردەکردنیش لە مانگی ئایاری (2023) تۆمارکرابوو، کە گەیشتبوو بە بڕی (102 ملیۆن و 463 هەزار و 387) بەرمیل نەوتی خاو، کەمترین بڕی هەناردەکراویش لە مانگی شوبات بووە و بڕەکەی (92 ملیۆن و 255 هەزار و 610) بەرمیل نەوت بووە. لە کاتێکدا لە هەمان ماوەی ساڵی (2024) کۆی هەناردەی نەوتی خاوی عێراقی گەیشتووە بە (618 ملیۆن و 46 هەزار و 469) بەرمیل نەوت، بە تێکڕای رۆژانەی (3 ملیۆن و 395 هەزار و 849) بەرمیک نەوتی خاو.  بەرزترین ڕێژەی هەناردەکردنیش لە مانگی ئازاری (2024) تۆمارکراوە، گەیشتبوو بە بڕی (106 ملیۆن و 112 هەزار و 38) بەرمیل نەوتی خاو، کەمترین بڕی هەناردەکراویش لە مانگی شوبات بووە و بڕەکەی (99 ملیۆن و 592 هەزار و 311) بەرمیل نەوت بووە. بەم پێیەش لە نیوەی یەکەمی (2023) بەراورد بە شەش مانگی یەکەمی (2024) بڕی لە (22 ملیۆن و 475 هەزارو 351) بەرمیل بە ڕێژەی (4%) هەناردەی نەوت گەشەی کردووە. بۆ بەرچاو ڕونی کۆی هەناردەی نەوتی عێراق بە شێوەی مانگانەو تێکڕای ڕۆژانە بڕوانە خشتەی هاوپێچ لەگەڵ چارتەکانی (1 و 2) دووەم؛ نرخی نەوتی فرۆشراوی عێراق لە نیوەی یەکەمی (2023 و 2024) لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2023) تێکڕای نرخی بەرمیل نەوتی فرۆشراوی عێراق بریتی بووە لە (74 دۆلار و 54 سەنت). بەرزترین نرخیش لە مانگی نیسان تۆمار کراوەو گەیشتووە بە (76 دۆلار و 5 سەنت) و کەمترین نرخیش لە مانگی حوزەیران بووەو بە تێکڕای مانگەکە بەرمیلێک نەوت بە (71 دۆلار و 11 سەنت) فرۆشرابوو. بەڵام لە نیوەی یەکەمی (2024) هەر بەرمیلێکی نەوت بەتێکڕا دراوە بە (80 دۆلار و 38 سەنت). بەرزترین نرخیش لە مانگی نیسان تۆمار کراوەو گەیشتووە بە (84 دۆلار و 66 سەنت) و کەمترین نرخیش لە مانگی کانونی دووەم تۆمار کراوەو بە تێکڕای مانگەکە بەرمیلێک نەوت بە (77 دۆلار و 63 سەنت) فرۆشراوە. کەواتە نرخی هەر بەرمیلێک نەوتی خاوی فرۆشراو لە نیوەی یەکەمی (2023) بەراورد بە شەش مانگی یەکەمی (2024) بە تێکڕا (8%) و بڕی (5 دۆلار و 83 سەنت) گرانتر ساغکراوەتەوە. بڕوانە خشتەی هاوپێچ و چارتی (3) سێیەم؛ داهاتی نەوتی فرۆشراوی عێراق لە نیوەی یەکەمی (2023 و 2024) کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراوی عێراق لە شەش مانگی یەکەمی (2023) بریتی بووە لە (44 ملیار و 371 ملیۆن و 806 هەزار) دۆلار.  لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی (2024) کۆی داهاتی نەوتی عێراق گەیشتووە بە (49 ملیار و 677 ملیۆن و 816 هەزار) دۆلار.  بەم پێیەش داهاتی نەوتی عێراق بە ڕێژەی (12%)و بڕی نزیک لە (5 ملیار و 306 ملیۆن 10 هەزار) دۆلار زیادی کردووە. بڕوانە خشتەی هاوپێچ و چارتی (4).   خشتەی هاوپێچ  

(درەو): ئەو كۆمپانیایەی بڕیار بوو كاری پەرەپێدانی كێڵگەی غازی كۆرمۆر كە سەرچاوەی سەرەكی غازی هەرێمی كوردستانە ئەنجام بدات، لە كارەكەی دورخرایەوە، دانە غاز دەڵێ پابەندی گرێبەستەكەی نەبووە، بڕیارە كۆتایی ئەمساڵ پرۆژەی پەرەپێدانەكە تەواو ببێت، ئێستا كۆمپانیایەكی هاوبەشی دانەغاز خۆی كارەكەی وەرگرتووە. كۆمپانیای (دانە غاز)ی ئیماراتی كە گرێبەستی بەرهەمهێنان و پەرەپێدانی كێڵگەی غازی (كۆرمۆر)ی لە هەرێمی كوردستان وەرگرتووە، ئشكرایكرد، کۆنسێرتیۆمی (پێرڵ پترلیۆم) كۆتایی بە گرێبەستی كاركردن لەگەڵ (ئینەرفلێكس) هێناوە. كۆمپانیای (ئینەرفلێكس) بەڵێندەری پەرەپێدانی كێڵگەی غازی كۆرمۆر بووە لە (كۆرمۆر 250).  وەكو دانە غاز باسی كردووە، هۆكاری هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستەكە لاوازی ئاستی كاركردنی (ئینەرفلێكس) بووە، كە بەشێوەیەكی جەوهەری گاریگەریی لەسەر توانای كۆمپانیای ناوبراو لە پابەندبوون بە گرێبەستەكەیەوە دروستكردووە،  ئەمە جگە لە دواكەوتنی پرۆسەی پەرەپێدانی كۆرمۆر 250و تەواونەكردنی لە وادەی خۆیدا.  لەبەرەنجامی ئەمەدا، كۆمپانیای پێرڵ پترلیۆم (هاوپەیمانی ئەو كۆمپانیایانەی كە كۆمپانیای هیلال و دانەغاز سەرۆكایەتیی دەكەن)، ناچار بووە بەشێوەیەكی راستەوخۆ دەستوەردان بكات بەمەبەستی تەواوكردنی پرۆسەی پەرەپێدانی كێڵگەی كۆرمۆر لە كاتێكی گونجاودا.  لەدوای هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستی كۆمپانیای (ئینەرفلێكس)، ئیتر كۆمپانیای (پێرڵ پترلیۆم) خۆی بەشێوەی راستەخۆ قۆناغەكانی تری پرۆسەی پەرەپێدانی كۆرمۆر 250ی وەرگرتووە، ئاماژەی بەوەكردووە بەم هەنگاوە پرۆسەی پەرەپێدانی كێڵگەكەی خستوەتەوە سەر ئاڕاستە دروستەكەی خۆی.  دانا غاز لە بەیاننامەکەدا جەختی لەوە کردەوە کە کۆمپانیای پیرڵ پترۆلیۆم هەموو مافەکانی خۆی بەپێی گرێبەستەکە دەپارێزێت، لەنێویاندا ئەگەری داواکاری قەرەبووكردنەوەی زیانەكان. بڕیارە تاوەكو كۆتایی ئەمساڵ پرۆژەی پەرەپێدانی كێڵگەی كۆرمۆر كۆتایی بێت، پرۆژەیەك كە بڕیارە ئاستی بەرهەمهێنانی غاز لە كێڵگەكە لە (500 ملیۆن) پێ سێجاوە بۆ (750 ملیۆن) پێ سێجا بەرزبكاتەوە.    كۆرمۆر.. سەرچاوەی غازی كوردستان كۆرمۆر دەكەوێتە خۆرئاوای ناحیەی (قادر كەرەم)، ئەم ناحیەیە تاوەكو ساڵی 1976 سەربە قەزای خورماتوو بووە، واتە لەسەر پارێزگای كەركوك ئەژماركراوە، بەڵام لەو ساڵەدا خراوەتەسەر پارێزگای سەڵاحەدین، ساڵی 1987 جارێكی تر ناحیەی قادر كەرەمی لەڕووی ئیدارییەوە دەستكاری كراو خرایە سەرقەزای چەمچەماڵ. كۆرمۆر تاوەكو ساڵی 2003‌و بەر لە رووخانی رژێمی سەددام لەژێر كۆنترۆڵی حكومەتی عێراقدا بوو، دوای روخانی سەددام كێڵگەكە كەوتەوە دەست حكومەتی هەرێم، نیسانی 2007 حكومەتی هەرێم گرێبەستی لەگەڵ هەردوو كۆمپانیای (دانەگاز)و (كریسنت پتریۆلیۆم)ی ئیماراتی ئیمزا كرد، گرێبەستەكە مافی دەرهێنانی نەوت‌و گازی لە هەردوو بلۆكی (كۆرمۆر)و (چەمچەماڵ)ی بەو دوو كۆمپانیایە بەخشی، لە 2015دا غاز لە كێڵگەكە بەرهەمهێنرا، بە بۆری گواسترایەەوە بۆ وێستگەی كارەبای چەمچەماڵ‌و هەولێر. بەرهەم كێڵگەكە بەمشێوەیە: *    گازی سروشتی: رۆژانە (452 ملیۆن) پێ سێجا * كۆندێنسەیت: رۆژانە (22 هەزار) بەرمیل، بەتانكەر دەگوازرێتەوە بۆ وێستگەی خورمەڵەو تێكەڵ دەكرێت لەگەڵ نەوتی هەرێمی كوردستان بەمەبەستی بەرزكردنەوەی كوالیتییەكەی * گازی شل (LPG): بڕی (1050) تۆن، ئەمە داناگاز خۆی دەیفرۆشێت بە كۆمپانیاكانی ناوخۆ، بۆ هەر تەنێك بڕی (315) دۆلار وەردەگرێت، كۆمپانیای (ساوس كوردستان) دەیكڕێت‌و دەیگوازێتەوە.  

(درەو):  بزوتنەوەی گۆڕان شوێنی (دڵشاد عومەر)ی بەڕێوەبەری گشتی پەروەردەی سلێمانی بەشێوەی كاتیی بە (تانیا عوسمان) پڕدەكاتەوە، بەمەش نیشانی دەدات لە پرسی دژایەتیكردنی تاپۆكردنی زەوییەكەی ئامادەیی كشتوكاڵی سلێمانی لەسەر كۆمپانیای (بەڕێز)، پشتیوانی لە هەڵوێستی بەڕێوەبەرە دەستلەكاركێشاوەكەی نەكردووە.  سەرچاوەیەك لە بزوتنەوەی گۆڕان بە (درەو)ی راگەیاند، لە شوێنی دڵشاد عومەر كە ئەمڕۆ دەستی لە پۆستەكەی كێشایەوە، بزوتنەوەی گۆڕان بەشێوەی كاتیی (تانیا عوسمان) لە پۆستی بەڕێوەبەری گشتیی پەروەردەی سلێمانی دادەنێت.  تانیا عوسمان لەم كابینەیەدا لەسەر پشكی بزوتنەوەی گۆڕان وەكو راوێژكار لە وەزارەتی پەروەردە دانراوەو لە هەولێرەوە بانگهێشتكراوەتەوە بۆ ئەوەی پۆستی بەڕێوەبەری پەروەردەی سلێمانی بەڕێوەببات.  سەرچاوەیەكی تر لە بزوتنەوەی گۆڕان، هەواڵی دانانی (تانیا عوسمان)ی پشتڕاستكردەوە، بەڵام رایگەیاند دانانەكەی بەشێوەی كاتییەو دواتر بزوتنەوەی گۆڕان (مهاباد مستەفا) بەڕێوەبەری پەروەردەی دوكان بەفەرمی بۆ پۆستی بەڕێوەبەری گشتی پەروەردەی سلێمانی كاندید دەكات.  دڵشاد عومەر بەڕێوەبەری گشتیی پەروەردەی سلێمانی لە پشكی بزوتنەوەی گۆڕان دەستی لە پۆستەكەی كێشایەوەو ئەمڕۆ ماڵئاوایی لە كارمەندانی پەروەردە كرد.  وەكو بەڵێنیدا بوو، ئەم بەرپرسەی گۆڕان دژی تاپۆكردنی 182 دۆنم زەوی ئامادەیی كشتوكاڵی سلێمانی لەسەر كۆمپانیای (بەڕێز) دەستی لە پۆستەكەی كێشایەوە. دەستلەكاركێشانەوە ئەم بەرپرسەی بزوتنەوەی گۆڕان لەسەروبەندی دەستپێكردنی هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، هەندێك كاریگەریی ئەرێنی لەسەر دەنگدەرانی بزوتنەوەكە بەجێدەهێڵێت، بەڵام پڕكردنەوەی پۆستی بەرێوەبەری گشتیی پەروەردەی سلێمانی لەلایەن بزوتنەوەی گۆڕانەوە بە كەسێكی تر، نیشاندەری ئەوە دەبێت بزوتنەوەكە پشتیوانی هەڵوێستی بەڕێوەبەرەكەی نەكردووە دژ بە تاپۆكردنی زەوییەكی پەروەردە لەسەر كۆمپانیایەكی بواری نیشتەجێبوون و هەڵوێستەكەی دڵشاد عومەر گوزارشت لە خۆی دەكات نەك بزوتنەوەكەی. 

راپۆرتی: سان ساراڤان دەرئەنجامەکانی گۆڕانی ژینگەویی و سەرهەڵدانی پەتا سەرتاسەرییەکەی کۆڤید-١٩و هەموو ئەو پەتایانەی کە ناوبەناو وەك تای خوێنبەربوون و ئاوڵەی مەیموون و ئەنفلۆنزای باڵندەو... هتد  زەنگێکی مەترسیدارە بۆ سەرجەم مرۆڤایەتی بۆ ئەوەی پێمان بڵێت مرۆڤ و بوونەوەرەکان و ژینگە و دەوروبەر بەبەردەوامی لە بازنەیەکی کارلێکراودا گوزەر دەکەن، بوونی مەترسییە تەندروستیەکانی سەر ژیانی مرۆڤ تەنیا دابڕاو و  وابەستە نین بە خودی مرۆڤەوە، بەڵکو لە خولگەیەکی بەردەوامدایە لەگەڵ بوونەوەرەکانی تر و ئاو و هەوا و خاك و دار و درەختدا، کە هەمیشە ئەو پەیوەندییانە دەستنیشانی دەرئەنجام و چارەنووس و مەترسی و هەڕەشەکانی سەر تەندروستی مرۆڤ و ژینگەکەمان دەکەن. کەواتە مرۆڤ ناتوانێت خۆی داببڕێت لە پەیوەندییەکانی بە دەوروبەر و ژینگە و بوونەوەرەکانی ترەوە. بۆیە دروستکردنی هۆشیاری لەسەر ئەو پەیوەندییانە ئەرکێکی بنەڕەتییە لەلایەن کایەی میدیایەوە کە دەبێت میدیا سەرنجی تەواو بخاتە سەری  دەستنیشانکردنی سروشتی ئەو پەیوەەندییانە و شیکاریی تەواوییان بۆ بکات و هەموو مەترسییەکانی ئەو پەیوەندییانە واڵا بکات بۆ ڕای گشتی و بەرزکردنەوەی ئاستی هۆشیاریی لە پێناو پارێزگاریکردنی تاك و کۆمەڵدا لە ناو ژینگەیەکی تەندروستدا. پرسیارێك ڕووبەڕووی میدیا و ڕۆژنامەوان دەبێتەوە لە ئێستادا، ئەویش ئەوەیەکە ئایا تا چەند میدیا چالاکانە کاری لەسەر دەرئەنجام و لێکەوتەکانی ئەم پەیوەندییە کردووەتەوە؟ بەگشتی میدیا سەرنجێکی زۆری کەمی خستۆتە سەر یەکتا تەندروستی لە جیهاندا و ناوچەکەشمان بێبەش نییە لەو کەمتەرخەمییانە. تێگەیشتن لە یەکتا تەندروستی؟ لە سەرەتادا وا پێویست دەکات بزانین یەکتا تەندروستی چییە؟ یەکتا تەندروستی چەمێکیکە کۆمەك و هەوڵی هاوبەش و فرە پسپۆڕی  دەگرێتەوە کە ئامانجی کارکردنە بۆ بەدەستهێنانی تەندروستییەکی گونجاو بۆ مرۆڤ و ئاژەڵ و ژینگە،  لە بازنە ناوخۆیی و جیهانییەکاندا. کە باس لە هەوڵی فرە پسپۆڕی دەکەین مەبەستمان لە سێ زانستی سەرەکییە ئەویش  زانستەکانی ڤێتێرنەری، زانستی تەندروستیی مرۆڤ و ئیکۆلۆژیە (ئەو لقەی بایۆلۆجی و زیندەوەرزانییە کە مامەڵە لەگەڵ پەیوەندییەکانی زیندەوەران لەگەڵ یەکتر و لەگەڵ دەوروبەرە فیزیکییەکانیان دەکات). ئەوەی شایانی باسە یەکتا تەندروستی لە ڕابردوو و مێژووی خۆیدا سەرنجی تەواوی خستبووە سەر هەموو ئەو نەخۆشییە زوونەتیکانە (کە ئاژەڵ-مرۆیین، واتا لە ئاژەڵەوە دەگوازرێنەوە بۆ مرۆڤ) کە نەخۆشییەکانیش گوازراوە و درمین،  سەرنجی کەمتری خستۆتە سەر ژەهراویی بوونی ئاژەڵەکان  و بەرکەوتەکانی بە نەخۆشییە کیماییەکانی مرۆڤەوە، هەربۆیە لە ئێستادا یەکتا تەندروستی ئەم هەلومەرجەش لە خۆ دەگرێت و لەم کاییەیەدا بەکار دەهێنرێت.  کاتێك کە پەتایەكی  وەك کۆڤید-١٩ یان پەتا هاوبەشەکانی تری نێوان مرۆڤ و ئاژەڵ سەرهەڵدەدات لێکۆڵینەوەی زانستی لەسەر نەخۆشیی مرۆڤ و ئاژەڵ دەتوانێت رۆڵێکی گرنگ بەرجەستە بکات لە دابینکردنی هۆکارە زانستییەکانی نەخۆشییەکان و ئاسانکردنی پرۆسەی چارەسەرکردن.  تێگەیشتن لەم چەمکە زۆر گرنگە بۆ ڕای گشتی و کۆمەڵانی خەڵك و میدیاکاران بە مەبەستی شرۆڤە و شیکارکردنی کێشە تەندروستییەکان و  باشتر تێگەیشتن و خۆپارێزی و چارەسەرکردنی ئەو هۆکارە زۆرانەی کە لەم پەیوەندییەدا سەرهەڵدەدەن. هەروەها بۆ بەگژاچوونەوەی هەموو ئەو زانیارییە چەوت و چەواشانەی کە لەکاتی سەرهەڵدانی پەتاکاندا ڕووبەرری خەڵك و لایەنە تەندروستییەکان دەبنەوە لەسەر ئەو بنەماییەی کە لە ئێستادا سەرچاوە فەرمییەکان دووپاتی ئەوە دەکەنەوە کە سێ لە کۆی چوار نەخۆشی درمییەکان زۆنەتیکن واتە (ئاژەڵ- مرۆیین) و وابەستەی پەیوەندییەکانی ژینگە و بوونەوەرەکانی دەوروبەرمانن. هەر یەك لە کەرتە جیاوازەکانی تەندروستی مرۆیی و بوونەوەر و ژینگە ناتوانن بە تەنها ئەنجامی کاریگەر و بەردەوامی إبەدەستبهێنێت، بۆیە تەنها لە ڕێگەی چارەسەرکردنی پەیوەندییەکانی کۆمەڵگاوەیە کە دەتوانین نایەکسانی تەندروستی کەم بکەنەوە و دەرئەنجامە تەندروستییەکان بۆ هەمووان لەبار تر و باشتر بکەین ئەویش لە ڕێگەی ئەم میکانیزم و کایانەی خوارە دەبێت: کەواتە سەرنجی یەکتا تەندروستی جەختکردنەوەیە  لەسەر پێویستی هاوکاریکردن و هەمەئاهەنگی و پەیوەندیی شارەزایان و پسپۆڕان و پزیشکانی بواری تەندروستیی مرۆڤ و ئاژەڵ و ئیکۆسیستەم، کە کارکردنە بۆ مەبەستی باشتر تێگەیشتن و چارەسەرکردنی ئەو هۆکارە زۆرانەی کە بەشدارن لە سەرهەڵدان و بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە ئاژەڵییەکان و  گواستنەوەی نەخۆشییەکان بۆ مرۆڤ و بەرگری دژە میکرۆب و ڕەچاوکردنی ئەگەری بەرهەمە ئاژەڵییە پیسبووەکان وەک سەرچاوەی خۆراك لە بەرکەوتنی مرۆڤدا، هەروەها بڵاوبوونەوەی ماددە کیمیاییە پەیوەندیدارەکان و پیسبوونی کیمیایی و ماددە ژەهراوییەکان و جا کانزا قورسەکان بێت  یان مادە پلاستیکییە قڕکەر و مەترسیدارەکان بن.   شایانی باسکردنە کە بزانین ئەم ڕێکارە لەلایەن ڕێکخراوی تەندروستیی جیهانی (WHO) وەرگیراوە، کە لە نزیکەوە لەگەڵ ڕێکخراوی جیهانی بۆ تەندروستیی ئاژەڵان (OIE) کاردەکات بۆ پێشخستنی وەڵامدانەوەی فرە لایەنە بۆ هەڕەشە و مەترسییەکانی تەندروستی گشتی کە لە و دەلاقانەوە ئاژەڵ-مرۆڤ-ژینگە سەرچاوە دەگرن. مێژووی یەکتا تەندروستی؟ ڕودۆڵف ڤیرچۆ، پزیشکی ) پاثۆلۆجیستی)ئەڵمانی، یەکێك بوو لە پزیشکە دیارەکانی سەدەی نۆزدەهەم کە جۆش و خرۆشێکی تایبەتی هەبوو  لە پەیوەندیی نێوان تەندروستی نێوان مرۆڤ و ڤێتێرنەری. دکتۆر ڤیرچۆ لە کاتی لێکۆڵینەوە لەسەر  کرمێك کرد بە ناوی (تریچینێلا سپیرالیس) لە بەرازدا، ئەو دەستەواژەی  (zoonosis)ی داهێناوە بۆ ئاماژەدان بە نەخۆشییەکی گوازراوە لە نێوان مرۆڤ و ئاژەڵدا.  دکتۆر ڤیرچۆ جەختی لەوە کردەوە، “لە نێوان پزیشکی ئاژەڵ و مرۆڤدا هیچ هێڵێکی جیاکەرەوە  نییە،  هەروەها نابێت هەبێت. لەگەڵ ئەوەی کە بابەتەکان جیاوازن بەڵام ئەو ئەزموونەی کە بەدەست دێت بنەمای هەموو تەندروستییەك  پێکدەهێنێت”. هەر بۆیە بنەما و چوارچێوەی کاری یەکتا تەندروستی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵەکانی ١٨٠٠. بەڵام وەك زاراوەی "یەکتا تەندروستی" لە ساڵی ٢٠٠٤ داڕێژرا ، کاتێك کۆمەڵەی پاراستنی گیانلەبەرە کێوییەکان، پسپۆڕانی تەندروستی مرۆڤ و ئاژەڵان لە سیمپۆزیۆمێکدا لە شاری نیویۆرك کۆبوونەوە و  تیشکیان خستە سەر ئەوەی کە نەخۆشییە درمیەکان و پەتاکان دەتوانن لە نێوان ئاژەڵ و مرۆڤدا گوزرە بکەن. لە لە سیمپۆزیۆمەکەدا داوای میتۆدێکی نێوان زانستی و فرە دامەزراوەیییان کرد کە دان بە پەیوەندییە ئاڵۆزەکانی نێوان تەندروستیی مرۆڤ و ئاژەڵ و ژینگەدا بنێت. ئەم هەوڵانە بەردەوا بوو تا لە  ساڵی ٢٠٠٧ لە کۆنفرانسێکدا لە هیندستان، بە نوێنەرایەتی  ١١١ وڵات و  ٢٩ ڕێکخراو گفتوگۆیان کرد لەسەر گرنگی ڕێبازی یەکتا تەندروستی. دوای ساڵێک، لە کۆنفرانسێکی وەزاریدا لە میسر، نوێنەرانی وەزارەتەکانی تەندروستی لە سەرانسەری ١٢٠ وڵاتدا پشتگیریان لە ڕێبازی یەکتا تەندروستی کرد و چوارچێوەیەکیان بۆ کۆنترۆڵکردنی نەخۆشییە درمیە هاوبەشەکان بڵاوکردەوە. کۆڕبەندی  بەیەکگەشتنی یەکتا تەندروستی لە داڤۆسی سویسرا کە لە ١٩-٢٢ی شوباتی ٢٠١٢ بەسترا،  کە بوو بە یەکەم لوتکەی بەیەکگەیشتنی  یەکتا  تەندروستی کە بە سپۆنسەری لایەنی ئەندامێتی تایبەت بە ناوی کۆڕبەندی مەترسی جیهانی (Global Risk Forum) بەڕێوەچوو. ئێستا چوارچێوەی یەکتا تەندروستی ڕێبازێکی یەکگرتوو و گشتگیرە بۆ بەڕێوەبردنی نەخۆشییە درمییەکان، کە لەلایەن ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی (WHO) و ڕێکخراوی خۆراک و کشتوکاڵی نەتەوە یەکگرتووەکان (FAO) و ڕێکخراوی جیهانی تەندروستی ئاژەڵان بانگەشە بۆ دەکرێت. ڕێبازی یەکتا تەندروستی پێویستی بە پەیوەندی و هاوکاری و هەمەئاهەنگی باش هەیە بۆ ئەوەی سەرکەوتوو بێت لە نێوان کەرتەکاندا. بەڵام ئاستەنگێکی گەورە کە ڕووبەڕووی حکومەتە خۆجێیەکان دەبێتەوە لەبەردەم ئەم پەیوەندییانەدا کە ئەویش ئەولەویەتە سیاسیەکانە، هەر بۆیە گفتوگۆ و هاوبەشیکردن لە نێوان کەرتەکان ئاسان نابێت. بۆچی دەبێت  میدیا سەرنجی لەسەر پرسە مرۆییەکان و ئاژەڵان و ژینگەییەکان بێت لە بەرەنگاربوونەوەی پەتاکانی داهاتوو ؟ ئێمەی مرۆڤ ژینگەیەکی هاوبەشمان هەیە لە گەڵ ئاژەڵ و بوونەوەرەکاندا، بە بەردەوامی لە بەریەکەوتنداین جا ئەگەر لە ڕێگەی خواردنەوە بێت یان  هاوبەشی پێکردنی خاك و ئاو هەوا بێت. گۆڕان و پیسبوونی ژینگە بە هەموو لایەنەکانییەوە و کەمبوونەوەی ئاوی پاكژ و کارەساتە سروشتییەکان هۆکارێکی سەرەکیین لە تەشەنەکردنی نەخۆشییە هاوبەشەکان. بۆیە دەبێت میدیا بەتەنها تەندروستی مرۆڤ بە هەند وەرنەگرێت بەڵکو ڕەچاوی ژینگە هاوبەشەکان و سەرچاوە خۆراکییە هاوبەشەکانی مرۆڤ و ئاژەڵان بکات. کەواتە چەمکی یەکتا تەندروستی چەمکێکی ڕووت و دابڕاو نییە لەکاتی سەرهەڵدانی نەخۆشییەکدا سەرنج بخرێتە سەر نەخۆشییەکە لە مرۆڤدا بە تەنها یان لە کاتی شیکردنەوەی بارە تەندروستییەکاندا تەنها دەستنیشانی کاریگەری سەر مرۆڤ بکات بەڵکو  ئەم چەمکە هاندەری هاوکاری نێوان زانستەکانە لە نێوان پسپۆڕانی ڤێتێرنەری،  تەندروستخوازانی مرۆڤ و ئیکۆلۆژیستەکانە. کارکردن بۆ فراوانکردن و پەرەپێدان کاری میدیایی لەسەر زۆنۆسەکان کە نەخۆشی گوازراوەن و بەبەردەوامی بەرمان دەکەوێتەوە، هەروەها  گرنگیدانی میدیایی لە سەر بەرکەوتنی ژەهراویی لەنێوان  ئاژەڵ و  پەیوەندی نێوان ئەم بەرکەوتنە لەگەڵ نەخۆشییە کیمیاییەکانی مرۆڤ و هۆکارەکانی خۆپاراستن و چارەسەر ئەرکی میدیایی تەندروستی یەکتایە.  لە ساڵی ١٩٥٦ لە کەنداوی میناماتا لە ژاپۆن نەخۆشی نائاسایی توندی کۆئەندامی دەماریی بڵاوبوویەوە، لە کۆتاییدا دەرکەوت کە خواردن و ڕاوکردنی ئەو خواردنە دەریاییە ناوخۆییە کە چڕیی زۆری میتاڵی جیوەیان تێدا بوو ( کە ژەهراویکەرێکی ژینگەیی کەڵەکەبووی زیندەییە)، هۆکارەکانی بوو. زۆرترین کەسانی تووشبوو بە توندی لە منداڵدانی دایکە دووگیانەکانەوە کە ئەو ماسییانەیان خواردووە،  بەرکەوتوون.  ئەم منداڵانە بە کەموکوڕی جۆراوجۆری کۆئەندامی دەماری لەدایکبوون، لەوانە کوێربوون، پەرکەم و دواکەوتنی گەشەکردن. شایەنی تێرواننینی ورد ئەوە بوو کە ٦ ساڵی پێش بڵاوبوونەوەی ئەم نەخۆشییە، ئاماژە بەوە کرا کە پشیلەکانی ناو کۆمەڵگاکە ڕەفتاری دەمارەیی و  تێکچوونی کۆئەندامی دەماریی نائاسایییان نیشانداوە و دواتر مردوون، نیشانەکانی بریتیبوون لە ئاتاکسی(ناهاوسەنگی لە رۆشتندا) و ڕەقبوونی ماسولکەکانی لەخۆگرتبوو و لە کۆتاییدا هۆکارەکەی بە  ژەهراویبوونی بە میتاڵی جیوە دەستنیشان کرا. لە ئەگەری بڵاو بوونەوەی هەر پەتایەکی زونۆکسی لە هەر سوچێك و کۆمەڵگایەك و جوگرافیایەکی بچووکی ئەم دونیایەدا بێت، زۆر گرنگە کاری میدیایی و فرە ژانرای لەسەر بکرێت و چەند بارە تیشکی بخاتەوە سەر ئەو چیرۆکانە و ڕووماڵی بکاتەوە، چونکە لە کۆتاییدا یەك ژینگەی دایك و پەیوەندی فرە ئاڕاستەمان هەیە لەگەڵ ئاژەڵ و خۆراك و ئاو و هەواکەماندا. گایا شریدار، ڕاهێنەری پەتا، لە تۆڕی ڕۆژنامەگەری تەندروستی، ئینتەرنیوز دەڵێت "یەکێك لەو هۆکارە باوانەی کە لە سەرانسەری ڕووماڵکردنی نەخۆشییە ئاژەڵییەکاندا دەڕوات، ئەوەیە کە چیرۆکەکان زۆرجار لەسەر بڵاوبوونەوەی تایبەت، ناوچەیەک یان کۆمەڵگەیەکی دیاریکراو چڕ دەبنەوە. تەواوی لێکنزیکبوونەوەی تەندروستی ژینگەیی و مرۆڤ و ئاژەڵ دەبێت لە ڕێگەی چیرۆکەکانەوە دووبارە و سێبارە ڕوون بکرێنەوە". لەبەر ئەم هۆکارە دەبێت میدیای کوردی و عێراقی سەرنجی تەواو بخاتە سەر دۆزینەوەی  ڕێگەی هاوبەش  بۆ تێگەیاندن و پەروەردەکردنی خەڵك‌ لەسەر یەکتربڕینەکانی تەندروستیی مرۆڤ و ژینگە و ئاژەڵان. کاترین تۆماس، ڕاهێنەری پەتا لە تۆڕی ڕۆژنامەگەری تەندروستی ئینتەرنیوز دەڵێت: "هەموو شتێک بەیەکەوە بەستراوەتەوە." "تێگەیشتنێکی باشتر و ڕاپۆرتکردنی باشتر لەسەر یەکتا تەندروستی و نەخۆشییە زۆنۆتیکەکان هەروەها تێگەیشتن لەو بابەتانە ئاگادار دەکاتەوە کە کاریگەرییان لەسەر مرۆڤ هەیە." لەگەڵ زیادبوونی ئەم مەترسییە جیهانییەی پەتاکانی داهاتوو، پێویستییەکی زۆر گرنگ هەیە بۆ میکانیزمێکی یەکگرتووی فرە لایەنە لە ڕاپۆرتکردن،  لەسەر ئەو هۆکارە کۆمەڵایەتی-ئابووری، کۆمەڵایەتی، زانستی و ڕەفتارییانەی کە بەشدارن لە بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە ئاژەڵییەکان.   چی بکرێت بۆ ئەوەی لە ڕووی میدیاییەوە زیاتر گرنگی بە یەکتا تەندروستی بدرێت؟ •    دامەزراندنی پانێڵی  زانستی و میدیایی کاریگەر لەسەر  ڕەفتاری مرۆڤ لەسەر ژینگە و شوێنی ژیانی گیانلەبەرە کێوییەکان یەکێکە لە کارە لە پێشینەیەکان. بە تەریبی درووستنەبوونی میدیا و رۆژنامەوانی زانستی، کە لەئێستادا کەلێنێکی گەورەیە لە میدیای کوردی و عێراقیدا.   •    دەبێت میدیا  گرنگی تەواو بدات بە هەوڵە نێودەوڵەتییە نوێیەکان لە ڕێکخراوی خۆراك و کشتوکاڵ، (FAO)؛ ڕێکخراوی جیهانی بۆ تەندروستی ئاژەڵان (OIE)؛ بەرنامەی ژینگەی نەتەوە یەکگرتووەکان (UNEP)؛ و ڕێکخراوی تەندروستیی جیهانی (WHO) بۆ باشترکردنی تێگەیشتن لە چۆنیەتی سەرهەڵدان و بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە ئاژەڵییەکان. •    بەرزکردنەوەی هۆشیاری کۆمەڵگا سەبارەت بە دەرئەنجامە گشتگیر و چارەسەرییەکان و هەروەها جەختکرنەوە لە  دابینکردنی دارایی و سیاسەتێکی ڕوونی حکوومەتی خۆجێی لە سەر  بنەما زانستییەکان وەك بیرۆکە و چیرۆك، توێژینەوەی کەیس و خوێندنەوەی زیاتر، دابینکردنی  سەرچاوە و زانیاری پێویست و هاوبەشیپێکردنی لەگەڵ میدیا و  ڕۆژنامەواندا پایەیەکی گرنگە لە بەکارهێنانی ڕێبازی یەکتا تەندروستی.  هەروەها دابینکردنی لێکۆڵینەوە و ڕوماڵی بۆ  پەرەسەندنی پرسە مەترسییەدارە جیهانییەکان و  نەخۆشییە ئاژەڵییەکان و کێشە ژینگەییەکان بۆ هەر ناوچەیەك.   •    فشاری میدیایی بکرێت بۆ دامەزراندی تاقیگەی کۆنترۆڵکردن و خۆپاراستن لە نەخۆشیەکان لە کوردستان و عێراقدا و بەهێزکردنی توانای تاقیگەیی بۆ کشتوکاڵ و ئاژەڵ و ژینگە و خۆراکی تەندروست کە لە ئێستادا بوونیان هەیە . هەرەوها چاودێری میدیا چڕ بکرێتەوە لەسەر  تاقیگەکان و تاقیکردنەوەکانی دەستنیشانکردنی خێرا، کۆکردنەوە و گواستنەوەی نموونەکان بخرێنە بەرچاوی خەڵك تا بە ئاگا بن و بەشێك بن لە هاوكێشەی چارەسەر. •    زۆر گرنگە میدیا جەخت بکاتەوە لە بەهێزکردنی سیستەمی ئاو، پاکوخاوێنی لە ڕێگەی میکانیزمی فرە کەرتییەوە، بە واتا هەموو کایەکانی تر هاوبەش بن لە راگرتنی تەندروستی و ڕووبەڕو بونەوەی هەر ئەگەرێکی نەخوازاراو. هەڵسەنگاندنی کارەساتی سروشتی وەک زریان و لافاو و وشکەساڵی وبڕینەوەی داو درەەخت  کاریگەرییە تەندروستیەکانیش شیبکرێنەوە و لە ڕێگەی میدیاوە شرۆڤەی بۆ بکرێت. •    یەکێک لە کایە بنەڕەتیەکانی میدیای یەکتا تەندروستی ڵێکۆڵینەوەیە لە سەر بازرگانیکردن بە گیانلەبەرە کێوییەکانەوە، کە ڕاستەوخۆ کاریگەری تەواو دەکاتە سەر تەندروستی گشتی لە کۆمەڵگادا ، لە هەمان کاتدا کاریگەری زۆریشی هەیە بۆ سەر ئاژەڵەکانی تر،  کە ڕەنگە ژیانیان بخاتە مەترسییەوەلە ڕێگەی سەلامەتی خۆراک، کۆنترۆڵکردنی زۆنۆسی و بەرەنگاربوونەوەی بەرگری دژە زیندەیی لە ڕێگەی ڕووەک و ئاژەڵەوە. •    پەراوێزخستن و فەرامۆشکردنی  کۆچبەران و  ئاوار و پەنابەران و دانیشتوانی کۆچەری، و فراوانبوونی نیشتەجێبوونی نافەرمی شارەکان بە هۆی شەڕەوە بێت یان کۆچی وشکە ساڵی و بە بیابانبوونەوە بێت و فراوانبوونی شارەکان بێت کاریگەری زۆریان دەبێت لە بڵاوبوونەوەی نەخۆشییەکان و ئاڵووگۆڕ و بەرکەوتنی رۆژانەوە. ئەمەش کایەیەکە ڕاستەخۆ پەیوەند بە یەکتا تەندروستییەوە هەیە.     سەرچاوەکان:    

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) بەرەو ھەڵبژاردن بەشی چوارھەم لە بەشی پێشوی ئەم نووسینەدا باسی ئەوەمکرد هەر هێزێک بخوازێت رۆڵی ئۆپۆزیسیۆن ببینێت، پێویستی بەوەیە هەڵگری شوناسێکی تایبەت بێت. ئەم شوناسە، لەسەرێکەوە، جیایبکاتەوە لە هێزە حوکمڕانەکان و لەسەرێکی دیکەوە، هێما بۆ دیدگا و بەرنامە و پلانە تایبەتەکانی ئەو هێزەبکات. بە کۆمەڵگا بڵێت دەخوازێت چی بگۆڕێت، چ شیکردنەوە و ڕوانینێکی بۆ ئێستا و ئایندەی ئەو کۆمەڵگایە ھەیە. کام جۆر لە سیاسەت و کام جۆر لە حوکمرانیی و چ جۆرێک لە بەڕێوەبردن و کام شێوازی پەیوەندیی لە نێوان دەوڵەت و کۆمەڵگا و پەیوەندیی بەشە جیاوازەکانی کۆمەڵگا بەیەکەوە، پێشنیار دەکات. کام مۆدێل لە بەڕێوەبردن و لە ماف و لە یاسا دەستەبەردەکات، کە لەھی ھێزە حوکمڕانەکان باشتر و دیموکراسیتر و دادپەروەرتر بن. ئەوەی ئۆپۆزیسیۆن دەکات بە ئۆپۆزیسیۆن دەستنیشانکردنی مەسەلە و کێشە و تەحەدا سەرەکیی و گرنگەکانی ناو کۆمەڵگاکەیە و دانانی بەرنامەی سیاسییە بۆ چارەسەرکردنی ئەو کێشانە. واتە شوناسی ئۆپۆزیسیۆنبوون ھەم ھێما بۆ ھێزێکی جیاواز لە ھێزە حوکمڕانەکان بکات و ھەم هێما بۆ جۆرێکیتر لە سیاسەت و حوکمرانیی و بەڕێوەبردنیش. لە ھەردوو ئاستەکەدا  ئەلتەرناتیڤێکی ڕاستەقینەی ئەو ھێزانەبێت کە لە ئێستادا ھەن و حوکمدەکەن. ھەروەھا باسم لەوەش کرد کە ئۆپۆزیسیۆن تەنها لەناو سیستمێکی سیاسیدا مانای هەیە کە توانای دەستگۆڕکێکردنی دەسەڵاتی دەستەبەرکردبێت. هەر سیستمێک ئەم ئەگەری دەستگۆڕکێیەی تیادانەبێت، هیچ مانایەک بۆ ئۆپۆزیسیۆن بوون ناهێڵێتەوە. دیموکراسیەت پێویستی بە ھێزی دیموکراس ھەیە، ئەوەی بیەوێت سیستمێکی دیمکراسی دروستبکات، دەبێت خۆی وەک ھێز ھێزێکی دیموکراس بێت. پرسیارەکە ئەوەیە ئایا ئەو ھێزانەی کە لە ئێستادا رۆڵی ئۆپۆزیسۆن دەبینن، ھەڵگری ئەو ئاکارانەی سەرەوەن یان نا؟ ئایا ئەوان ھەڵگری شوناسێکن نیشانیبدات ھێزی جیاوازن لە حوکمڕانەکان و ھەڵگری دونیابینیی و بەرنامە و جۆرێکیتر لە سیاسەتکردن و حوکمڕانیی، جیاوازن؟ ئایا ھێزەکانی ئۆپۆزسیۆن ھێزگەلێکن باوەڕیان بەدەستگۆڕکێی دەسەڵات ھەیە، لانیکەم ئەم باوەڕە لەناو خودی رێکخراوەکانی خۆیاندا پیادەدەکەن یان تەنھا قسەیەکە و دەیکەن؟ بەشێوەیەکی گشتیی وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارانە بە نەخێرە، نەخێر ئەو ھێزانە لەو ئاستانەدا جیاوازییەکی ئەوتۆیان لە ھێزە حوکمڕانەکان نییە.   با لە چەند ئاستێکی گرنگ و لە دیدگایەکی ڕەخنەییەوە لەو ھێزانە بڕوانین. سەرەتا ھێزە ئیسلامییەکان بۆ نموونە. ئیسلامییەکان، ھەم یەکگرتووی ئیسلامی ھەم کۆمەڵی دادگەریی ھەم بزوتنەوەی ئیسلامی، ھیچ یەکێکیان لەو خاڵانەدا کە لەسەرەوە باسمکرد لە ھێزە حوکمڕانەکان جیاواز نین، یان جیاوازییەکەیان قابیلی باسکردن نییە، تەنھا لەوەدا نەبێت جۆرێک لە پۆپۆلیزمی دینیی بەکاردەھێنن کە ھێزە حوکمڕانەکان وەک ئەوان بەکاریناھێنن. با سەیرێکی دەستگۆڕکێی دەسەڵات لەناو ئەم ھێزانە خۆیاندا بکەین. ئەم ساڵ تەمەنی یه‌كگرتووی ئیسلامی بوو بە ٣٠ ساڵ، له‌م ٣٠ ساڵەدا یەکگرتوو ٢٦ ساڵە یەک سەرۆکی ھەیە ھە حیزبەکە بە دەسەڵاتێکی ڕەھا و نیمچەڕەھاوە بەڕێوەدەبات. ئەم ھێزە ھەمان ئەو نەخۆشییە سیاسییە ترسناکەی تێدایە، کە لەناو ھێزە حوکمڕانەکانیشدا ھەن. پارتی ئەوەتەی ھەیە حیزبی بنەماڵەیەکە کە لە نزیکەی ھەشتا ساڵی تەمەنیدا باوک و کوڕێک سەرۆکی ئەو حیزبە بوون. یەکێتیش نزیکەی پەنجا ساڵە حیزبە، ئەویش تا ئێستا باوکێک و کوڕەکەی سەرۆکایەتی ئەو حیزبەیان کردوە. سەلاحەدین بەھادینیش ٢٦ ساڵە سەرۆکی یەکگرتووە و دیارنییە کەی دەستگۆڕکێی دەسەڵات لەناو ئەو حیزبەدا جێبەجێدەکرێت. ھەرچی کۆمەڵی دادگەرییە، کە تا ئایاری ٢٠٢١ ناوکی کۆمەڵی ئیسلامی بوو، لە سەرەتای دامەزراندنیەوە تا ئەمڕۆ عەلی باپیر. ئەمیر و سەرۆک و ڕابەریەتی. ماوه‌ی زیاتر له‌ ٢٣ ساڵە ئەم ھێزە ئەم تاقە سەرۆکە بەڕێوەی دەبات و ھیچ ئاسۆیەکیش بۆ دەستگۆرکێی دەسەڵات لە ئێستای ئەو حیزبەدا، لەئارادانییە. بزوتنەوەی ئیسلامیش ھەمان مۆدێلە و حیزبی بنەماڵەیەکە کە دەسەڵات لەناویدا لە باوکەوە بۆ کوڕ دەڕوات. بەمجۆرە ھەموو ھێزە ئیسلامییەکان تا ئەم ساتە ھەڵگری ھەمان ئەو مۆدێلی دەسەڵاتە شەخسیەن کە لەناو پارتی و یەکێتیدا ھەیە و ئیشدەکات. ھەرچی نەوەی نوێیە، لەم ئاستەدا دۆخی لە ھەموو ھێزەکانی تر خراپترە. نەوەی نوێ نە پارتێکی سیاسییە، نە بزوتنەوەیەکی کۆمەڵایەتیشە، نە ئۆرگانێکی خاوەن کاراکتەری سەربەخۆیە. ئەم ھێزە زیاتر لە کۆمپانیایەک دەچێت کە خاوەنەکەی شاسوار عەبدولواحید و دوای ئەو خوشکەکەیەتی. ئەوانەی لە بزوتنەوەکەشدا کاردەکەن زۆربەیان وەک موچەخۆری شاسوار، کاردەکەن و شاسوار دەتوانێت بە ئاسانی بێموچەیان بکات و لە کۆمپانیاکەی دەریانبکات. لای ئێمە ھەندێک ھەن شاسوار و ترامپ بەیەکتری بەراورد دەکەن، دوو سەرمایەدار کە خەریکی سیاسەتکردنن. بەڵام جیاوازییە سەرەکییەکە ئەوەیە کە ترامپ لەناو پارتێکی سیایسدا کاردەکات کە کاراکتەرێکی سەربەخۆی ھەیە، پارتەکە ھی ترامپ خۆی نییە. ھاوکات ترامپ لەناو سیستمێکی سیاسیدا کاردەکات کە لێپرسینەوەی سیاسیی و دەستگۆرکێی دەسەڵاتی تێدایە. ھیچ شتێک لەمانە لەناو نەوەی نوێدا بوونی نییە. ھەرچی لیستەکانی دیکەیە، ھەندێکیان ئەم نەخۆشییە کوشندەیەیان تێدایە، یان لانیکەم ئەگەری تووشبوونیان بەم نەخۆشییە سیاسییە ئەگەرێکی گەورەیە و ھیچشتێکیان نیشانیبدان ئەمانە بەھەمان رێگەدا نارۆن. سەرجەمی ئەم ھێزە ئۆپۆزیسیۆنانە بەو لۆژیکە کاردەکەن کە دەڵێت سەرۆکی ھەرێم و سەرۆکوەزیران لابەن و شاسوار یان سەلاحەدین بەھادین بخەنە شوێنیان، ئیتر کوردستان دەبێت بە بەھەشت و دیموکراسیەتی تیا بەرقەرار دەبێت. ئەمەش نەک تەنھا خورافەتێکی سیاسیی گەورەیە، بەڵکو نابەرپرسیاریەتێکی سیاسیی کەم وێنەشە. کێشەیەکی تری ئۆپۆزیسۆن کە ئەمانیش، وەک پارتە حوکمڕانەکان، پەرلەمان وەک دەزگایەکی کەمبایەخ و کەمنرخ دەبینن، وەک تیپی دووھەم و سێھەمی سیاسەتکردن وێنایدەکەن. بۆیە سەرکردەکانیان، بە تایبەتی کەسی یەکەمیان، ئامادەنین ببنە کاندید بچنە ناو پەرلەمانەوە. ئەمانیش وەک پارتی و یەکێتی دەیانەوێت وەک دەسەڵاتێکی تەریب بە دەسەڵاتی پەرلەمان، لە دەرەوەی پەرلەماندا ھەبن و کاربکەن. لە دەرەوەی پەرلەمانەوە دەستنیشانی ئەوەبکەن پەرلەمانتارەکان چی بکەن و چی نەکەن. بەمەش درێژە بەو کەلەپورە دەستەڵاتگەرە بدەن کە سێ دەیەیە لە کوردستاندا ئامادەیە و سیستمە سیاسییەکەی خستۆتە ژێر دەسەڵاتی چەند بازنەیەکی داخراوی دەرەوەی پەرلەمان خۆیەوە. کێشەیەکی ستراتیژی تری ئەم ھێزە ئۆپۆزسیۆنانە ئەوەیە کە ھەڵگری جیھانبینیی و بەرنامە و پلانێکی کۆنکریت نین بۆ چۆنیەتی دەسکاریکردنی ئەو دۆخەی سێ دەیەیە دروستکراوە. ئەم ھێزانە جگە لە توڕەبوون لە دەسەڵاتداران و بەکارھێنانی زمانێکی بەلاغی بەتاڵ، شتێکی ئەوتۆیان نییە نیشانیبدات ئەمانە بەنیازی چین  و چ جۆرە گۆڕانکارییەک پیادەکەن و سیستمە سیاسیی و حوکمڕانییەکە چۆن دەگۆڕن و چی لە شوێنەکەیدا دروستدەکەن. ئەوان بەجۆرێک کاردەکەن وەک ئەوەی بە کۆمەڵگا بڵێن ئێمە بخەنە شوێنی حوکمڕانەکان ھەموو کێشەکان چارەسەردەکەین، بەبێ بوونی بەرنامە و دیدگایەک نیشانیبدات ھێڵە سەرەکییەکانی ئەم چارەسەرکردنە چییە. بابەتی سەرەکیی ھێزە ئیسلامییەکان باسکردنی ئەخلاق و دادپەروەریی و گەورەیی ئیسلامە و نەوەی نوێش ھەمان ئەو کارانە ئەنجامئەدات کە ھێزە حوکمڕانەکانی ئەنجامیەئەدەن، بۆ نموونە بەنزینخانە دەکاتەوە، بەڵام بە نرخێکی ھەرزانتر بەنزینەکە دەفرۆشێت. ئەم جۆرە کارانەش وەڵامی تەحەدا سەرەکییەکانی سیستمە سیاسیی و حوکمە خێزانیی و بنەماڵەیی و سوڵتانییەکە نییە. ھەفتەی داھاتوو ئەم خاڵە وردتر دەکەمەوە.  

راپۆرتی: درەو 🔻 رۆژی (15/8/2024) کۆمپانیای (DNO)ی نەوت و غازی نەرویجی، بەرهەم و قازانجی خۆی بۆ چارەکی دووەمی ئەمساڵ ڕاگەیاند؛ 🔹 کۆی گشتی داهاتی کۆمپانیا نەوتییەکە (137 ملیۆن) دۆلار بووە، بڕی (35 ملیۆن) دۆلار قازانجی هەبووە. 🔹 لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بە تێکڕای رۆژانە (79 هەزار و 783) بەرميل نەوتی خاوی بەرهەمهێناوە لە چارەکی دووەمی ئەمساڵ، ئەو بەرهەمەش بەڕێژەی (5%) بەرزبوونەوەی بەخۆوە بینیوە بەراورد بە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ. 🔹 رۆژانە (30 هەزار و 684) بەرمیل نەوتی لە کێڵگەی تاوکێ و (49 هەزار و 99) بەرمیل نەوتی کە کێڵگەی فیشخابور و هیچ بەرهەمێکی لە کێڵگەی نەوتی بەعشیقە نەبووە. 🔹 هەر بەپێی ڕاگەیەندراوەکە بەرمیلێک نەوتی هەرێم بەسەرو (30) دۆلار بە بازرگانانی ناوخۆ فرۆشراوەو لە ڕێگەی تانکەرەوە گواستراوەتەوە. یەکەم؛ پوختەی ڕاگەیەندراوەکەی کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی رۆژی (15/8/2024) کۆمپانیای کۆمپانیای (DNO)ی نەوت و غازی نەرویجی بەرهەم و قازانجی خۆی بۆ چارەکی دووەمی (2024) ڕاگەیاند، لە هەموو ئەو ناوچانەی کاری تێدا دەکات و بەپێی ڕاگەیەندراوەکە؛ لە چارەکی دووەمی ئەمساڵدا کۆی گشتی داهاتی کۆمپانیا نەوتییەکە (137 ملیۆن) دۆلار بووەو (35 ملیۆن) دۆلار قازانجی کردووە. وەک لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە، لە ماوەی ناوبراودا بە تێکڕای رۆژانە (79 هەزار و 783) بەرمیل نەوتی خاو لە کێڵگەکانی هەرێمی کوردستان بەرهەمهێنراوە. ڕاپۆرتەکە ئاماژەی بەوەش کردووە لە چارەکی دووەمی ئەمساڵ، بەرهەمهێنانی گشتی لە ناوچەی گرێبەستی تاوکێ کە کۆمپانیای (DNO) پشکی (75%)ی تێدا هەیە، لە دوای ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم و داخستنی بۆری نەوتی کوردستان بۆ بەندەری جەیهان لە مانگی ئازاری (2023)ەوە تاڕادەیەکی زۆر کەوتووەتەوە سەر پێ. هەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە سەروو (30) دۆلار بووە بەشێوەی کاش و فرۆشتنی بەرهەمەکە بە بازرگانان و تانکەر یان بە بۆری دەگوازرێتەوە بۆ پاڵاوگە ناوخۆییەکان. دووەم؛ کۆمپانیای (DNO) لە کێڵگە نەوتیەکانی هەرێمی کوردستان کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی، لە چوارچێوەی گرێبەستی کێڵگەکانی نەوتی (فیشخابوور و تاوکێ) کە بە گرێبەستی "تاوکێ" ناسراوە، لەگەڵ کێڵگەی نەوتی بەعشیقە، گرێبەستی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان هەیە، بەجۆرێک؛ 1.    ناوچەی گرێبەستی تاوکێ: هەردوو کێڵگەی نەوتی (فیشخابور و تاوکێ) دەگرێتەوە، لە بەر ئەوەی هەردوو کێڵگەکە بە یەک گرێبەست دراوە بە کۆمپانیا پشکدارەکان، بۆیە بە ناوچەی گرێبەستی "تاوکێ" ناسراوەو (75%) پشکەکانی دراوە بە کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی و (25%) کۆمپانیای گنێڵ ئێنێرجی تورکی وەبەرهێنانی تێدا دەکات. 2.    کێڵگەی نەوتی بەعشیقە: یەکێکی دیکەیە لەو کێڵگە نەوتیانەی کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی پشکی (64%) تێدا هەیە و (16%)ی پشکەکانیشی دراوە بە کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC)  و (20%)ی پشکی حکومەتی هەرێمی کوردستانە و لە ناوەڕاستی نیوەی یەکەمی ساڵی (2022) گەیشت بە قۆناغی بەرهەمهێنان. سێیەم؛ بەرهەمی کاری (DNO) لە کێڵگە نەوتیەکانی هەرێمی کوردستان لە چارەکی دووەمی (2024)دا پاڵپشت بەو داتایانەی کۆمپانیای (DNO) بڵاوی کردووەتەوە، لە ڕابردووشدا وەرزانە ڕاپۆرتی کارو چالاکییەکانی خۆی لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بڵاوکردووەتەوە، لە سەرجەم ئەو ناوچەو کێڵگانەی پشکدارە تێیدا، لە چارەکی دووەمی ئەمساڵدا بە تێکڕای رۆژانە (79 هەزار و 783) بەرميل نەوتی خاوی بەرهەمهێناوە، بە جۆرێک؛ رۆژانە (30 هەزار و 684) بەرمیل نەوتی لە کێڵگەی تاوکێ و (49 هەزار و 99) بەرمیل نەوتی کە کێڵگەی فیشخابور و هیچ نەوتێکی لە کێڵگەی نەوتی بەعشیقە بەرهەم نەهێناوە. لەم خشتانەی خوارەوەدا، رونکراوەتەوە، کە بەشێوەی وەرزی (چارەکە ساڵ)ەکانی ڕابردوو بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان لە چی ئاستێکدا بووەو پوختەو پشکی کۆمپانیاکە تێدا تێیدا رونکراوەتەوە.        

راپۆرتی: درەو 🔹 لە چارەکی دووەمی (2024)دا حەوت گەورە کۆمپانیای نەوت و غازی وەک؛ (ئیکسۆن مۆبیل، شیڤرۆن، تۆتاڵ، شێڵ، بی پی، ئکوینۆر و ئینی) بڕی (26 ملیار و 325 ملیۆن) دۆلار قازانجیان کردووە، ئەمە لە کاتێکدایە لە چارەکی دووەمی (2023)دا قازانجی ئەو کۆمپانیایانە (25 ملیار و 848 ملیۆن) دۆلار بوو، واتە بە ڕێژەی (2%) قازانجەکانیان زیادی کردووە. 🔹 لە چارەکی دووەمی ئەمساڵ کۆمپانیای "ئیکسۆن مۆبیل" بە تەنها زیاتر لە (9 ملیار) دۆلار داهاتی هەبووە، ئەمە لە کاتێکدایە قازانجی کۆمپانیاکە لە چارەکی دووەمی ساڵی ڕابردوو قازانجەکەی (7 ملیار و 880 ملیۆن) دۆلار بووە. 🔹 لە چارەکی دووەمی ئەمساڵ کۆمپانیای "شیفرۆن" قازانجەکەی بە ڕێژەی (26%) کەمی کردووە، بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی ڕابردوو، لە کاتێدا کۆمپانیای "ئینی" ئیتاڵی قازانجەکەی بەڕێژەی (125%) زیادی کردووە، بەراورد بە چارەکی دووەمی ساڵی (2023). قازانجی گەورە کۆمپانیاکانی نەوت لە چارەکی دووەمی (2023 و 2024) لە چارەکی دووەمی (2024)دا حەوت گەورە کۆمپانیای نەوت و غازی وەک؛ (ئیکسۆن مۆبیل، شیڤرۆن، تۆتاڵ، شێڵ، بی پی، ئکوینۆر و ئینی) بڕی (26 ملیار و 325 ملیۆن) دۆلار قازانجیان کردووە، ئەمە لە کاتێکدایە لە چارەکی دووەمی ساڵی (2023)دا قازانجی ئەو کۆمپانیایانە (25 ملیار و 848 ملیۆن) دۆلار بوو، واتە بە ڕێژەی (2%) و بڕی (477 ملیۆن) دۆلار قازانجەکانیان زیادی کردووە، بەجۆرێک؛ یەکەم؛ کۆمپانیای ئیکسۆن مۆبیل (ExxonMobil)ی ئەمریکی لە چارەکی دووەمی ساڵی (2024)دا زۆرترین قازانجی تۆمارکردووە، کە بڕەکەی گەیشتووە بە (9 ملیار و 240 ملیۆن) دۆلار، بەڵام بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی (2023) قازانجەکەی بە ڕێژەی (17%) و بڕی (ملیارێک و 360 ملیۆن) دۆلار زیادیکردووە، چونکە قازانجەکەی گەیشتبوو بە بڕی (7 ملیار و 880) دۆلار. دووەم؛ کۆمپانیای شیڤرۆن (Chevron)ی ئەمریکی لە چارەکی دووەمی ساڵی (2024)دا لە نێو کۆمپانیا نەوتییەکانی دنیا پلەی دووەمی قازانجی گرتووە، بڕی قازانجەکەی (4 ملیار و 460 ملیۆن) دۆلاربووە، بەم پێیەش بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی (2023) قازانجەکەی بە بڕی (ملیارێک و 580 ملیۆن) دۆلار و بە ڕێژەی (26%) کەمی کردووە، چونکە بڕی قازانجەکەی لە چارەکی دووەمی (2023) بریتی بووە لە (6 ملیار و 10 ملیۆن) دۆلار. سێیەم؛ کۆمپانیای تۆتاڵ ئێنێرجی (TotalEnergies)ی فەرەنسی لە چارەکی دووەمی ساڵی (2024)دا لەدوای کۆمپانیاکانی (ئیکسۆن مۆبیل و شیڤرۆن)ەوە زۆرترین قازانجی تۆمارکردووە، کە بڕەکەی (3 ملیار و 790 ملیۆن) دۆلار بووە، بەم پێیەش بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی (2023) قازانجەکەی بە بڕی (300 ملیۆن) دۆلار و بە ڕێژەی (7%) کەمی کردووە، چونکە بڕی قازانجەکەی لە چارەکی دووەمی (2023) بریتی بووە لە (4 ملیار و 90 ملیۆن) دۆلار. چوارەم؛ کۆمپانیای شێڵ (shell) کە کۆمپانیایەکی فرە ڕەگەزە، لە چارەکی دووەمی ساڵی (2024)دا قازانجێکی زۆری کۆکردووەتەوە بە پلەی چوارەم دێت لە نێو کۆمپانیا پڕ قازانجەکان، بڕی قازانجەکەی (3 ملیار و 520 ملیۆن) دۆلاربووە، بەم پێیەش بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی (2023) قازانجەکەی بە بڕی (390 ملیۆن) دۆلار و بە ڕێژەی (12%) زیادی کردووە، چونکە بڕی قازانجەکەی لە چارەکی دووەمی (2023) بریتی بووە لە (3 ملیار و 130 ملیۆن) دۆلار. پێنجەم؛ کۆمپانیای بی پی (BP)ی بەریتانی، لە چارەکی دووەمی ساڵی (2024)دا بە پلەی پێنجەم دێت لە نێو کۆمپانیا پڕ قازانجەکان، بڕی قازانجەکەی (2 ملیار و 760 ملیۆن) دۆلار بووە، بەم پێیەش بەراورد بە چارەکی دووەی ساڵی (2023) قازانجەکەی بە بڕی (170 ملیۆن) دۆلار و بە ڕێژەی (7%) زیادی کردووە، چونکە بڕی قازانجەکەی لە چارەکی دووەمی (2023) بریتی بووە لە (2 ملیار و 590 ملیۆن) دۆلار. شەشەم؛ کۆمپانیای ئکوینۆر (Equinor)ی نەرویجی، لە نێو کۆمپانیا پڕ قازانجەکانەو لە چارەکی دووەمی ساڵی (2024)دا بە پلەی شەشەم دێت، بڕی قازانجەکەی (ملیارێک و 870 ملیۆن) دۆلار بووە، واتە بەراورد بە چارەکی دووەمی ساڵی (2023) قازانجەکەی بە بڕی (40 ملیۆن) دۆلار و بە ڕێژەی (2%) زیادی کردووە، چونکە بڕی قازانجەکەی لە چارەکی دووەمی (2023)دا (ملیارێک و 830 ملیۆن) دۆلار بووە. حەوتەم؛ کۆمپانیای ئینی (Eni)ی ئیتاڵی، لە چارەکی دووەمی ساڵی (2024)دا بە پلەی حەوتەم دێت، بڕی قازانجەکەی (715 ملیۆن) دۆلاربووە، بەم پێیەش بەراورد بە چارەکی دووەمی ساڵی (2023) قازانجەکەی بە بڕی (397 ملیۆن) دۆلار و بە ڕێژەی (125%) زیادی کردووە، چونکە بڕی قازانجەکەی لە چارەکی دووەمی (2023)دا (318 ملیۆن) دۆلار بووە. بۆ بەرچاوڕونی بڕوانە چارت و خشتەی هاوپێچ   سەرچاوە -    وحدة أبحاث الطاقة، أحمد شوقي، أرباح شركات النفط الكبرى في الربع الثاني من 2024 (إنفوغرافيك)، 2/8/2024؛ https://shorturl.at/kxql7    

  🔻 کۆمپانیای شاماران پترۆلیۆمی کەنەدی ڕاگەیاند؛ 🔹 داهاتی گشتی کۆمپانیاکە لە چارەکی دووەمی ئەمساڵدا (22 ملیۆن و 630 هەزار) دۆلار بووە، لە کاتێکدا داهاتەکەی لە چارەکی دووەمی ساڵی ڕابردوو تەنها (6 ملیۆن و 542 هەزار) دۆلار بووە. 🔹 لە (1/4/2024 – 30/6/2024) لە هەردوو کێڵگەی نەوتی (سەرسەنگ و ئەتروش)، بە تێکڕای کاری رۆژانە (54 هەزار و 800) بەرمیل نەوت بەرهەمهێندراوە، بە کۆی گشتی بڕی (4 ملیۆن و 901 هەزار) بەرمیل نەوتی خاو فرۆشراوە. 🔹 هاوکات لە (1/1/2024 – 30/6/2024) لە هەردوو کێڵگەی نەوتی (سەرسەنگ و ئەتروش)، بە تێکڕای کاری رۆژانە (56 هەزار و 100) بەرمیل نەوت بەرهەمهێندراوە، بە کۆی گشتی بڕی (10 ملیۆن و 63 هەزار) بەرمیل نەوتی خاو فرۆشراوە. لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2023) کۆمپانیاکە بە تێکڕای کاری رۆژانە (42 هەزار و 200) بەرمیل نەوتی بەرهەمهێناوەو بە کۆی گشتی بڕی (7 ملیۆن و 116 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی فرۆشتبوو. بەرهەمی نەوتی کێڵگەکانی (سەرسەنگ و ئەتروش) لە چارەکی دووەمی (2024) کۆمپانیای شاماران پترۆلیۆمی کەنەدی ڕاگەیاند: لە چارەکی دووەمی ساڵی (2024)دا، داهاتی گشتی کۆمپانیاکە (22 ملیۆن و 630 هەزار) دۆلار بووە، ئەمە لە کاتێکدایە لە چارەکی دووەمی ساڵی ڕابردوو داهاتی گشتی کۆمپانیاکە بریتی بووە لە (6 ملیۆن و 542 هەزار)، واتە بە رێژەی (246%) داهاتی کۆمپانیاکە بەراورد بە چارەکی دووەمی (2023) زیادی کردووە. کۆمپانیای شامارانی پترۆلیۆمی کەندی کە پشکی لە هەردوو کێڵگەی نەوتی (سەرسەنگ و ئەتروش) هەیە، ڕاگەیاند، لە چارەکی دووەمی ئەمساڵ (وەک لە خشتە و چارتی هاوپێچدا هاتووە)؛ لە کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ، بە تێکڕای کاری رۆژانە (29 هەزار و 700) بەرمیل نەوت بەرهەمهێندراوە، هەر بە پێی زانیارییەکانی کۆمپانیاکە لەماوەی هەر سێ مانگەکە (2 ملیۆن و 622 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی کێڵگەکەی فرۆشتووە. ئەمە لە کاتێکدا لە چارەکی دووەمی ساڵی (2023) بەرهەمهێنان لە کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ بریتی بووە لە (18 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانەو (ملیۆنێک و 234 هەزار) بەرمیل نەوت لە کۆی چارەکە ساڵەکە. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی ئەتروش، لە چارەکی دووەمی (2024) بە تێکڕای کاری رۆژانە (25 هەزار 100) بەرمیل نەوت بەرهەمهێندراوە، کۆی گشتی بەرهەمەکەش لە ماوەی ناوبراودا بڕی (2 ملیۆن و 279 هەزار) بەرمیل نەوتی کێڵگەکە فرۆشراوە. ئەمە لە کاتێکدایە لە چارەکی دووەمی ساڵی (2023) بەرهەمهێنان لە کێڵگەکە ڕاگیرابوو بۆیە هیچ بەرهەمێکی نەبوو. چارت و خشتە کێڵگەی نەوتی سه‌رسه‌نگ کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ دەکەوێتە سنوری (پارێزگای دهۆک)‌ەوە، ڕوبەری کێڵگەکە (420) کیلۆمەتر دووجایە، دابەشبووە بەسەر دوو ناوچەی نەوتی جیاوازدا کە بریتین لە ناوچەی (سوارە توکەو ڕۆژهەڵاتی سوارە توکە)، هەر یەکێک لەو دوو ناوچەیە سێ کۆگای نەوتی سەربەخۆی تێدایە. لە ئێستادا پشكی (62%)ی کێڵگە نەوتییەکە دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی، پشكی (18%)ی درابوو بە‌ لقێکی کۆمپانیای (تۆتاڵ)ی فەرەنسی، بەڵام دواتر کۆمپانیای شاماران پترۆلیۆمی کەنەدی پشکەکانی کۆمپانیا فەرەنسییەکەی کڕییوە، ئەو پشكی (20%)ی ماوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێم کوردستانە. بەپێی زانیارییەکانی کۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی توانای هەردوو ناوچەکەی کێڵگەکە بەم جۆرەیە؛ یەکەم؛ سوارە توکە؛ بەشی گرنگ و سەرەکی کێڵگە نەوتییەکەیە شەش بیری نەوتی تێدایەو توانای بەرهەمهێنانی (29 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانەی هەیە بە کولێتیەکی بەرزی (36 – 39 API). دووەم؛ رۆژهەڵاتی سوارە توکە؛ ناوچەیەکی دیکەی نەوتییە لە چوارچێوەی کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ و یەک بیری نەوتی تێدایەو توانای بەرهەمهێنانی (2 هەزار و 500) بەرمیل نەوتی ڕۆژانەی هەیە بە کولێتیەکی بەرزی (36 – 39 API). کێڵگەی نەوتی ئەتروش کێڵگەی نەوتی ئەتروش، یەکێکە لە کێڵگە گرنگ و بەرهەمهێنەرەکانی نەوت لە هەرێمی کوردستان و لە ساڵی 2011 نەوتی تێدا دۆزرایەوە و بۆ یەکەم جاریش لە ساڵی 2017 دەست بە بەرهەمهێنانی نەوت کراوە لە کێڵگەکەدا. وەک کۆمپانیا نەوتییەکانی کێڵگەکە ئاماژەی بۆ دەکەن، بەرهەمی نەوتی کێڵگەکە "نەوتی کوالیتی بەرزە کە بنکەیەکی گەورەی بەرهەمهێنانی هەیە و توانای گەشەکردنی بەرچاوی هەیە". بلۆكی ئەتروش دەكەوێتە پارێزگای دهۆکەوە، بە نزیكەی (85) كیلۆمەتر لە باكووری رۆژئاوای هەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستانەوە دورە، رووبەرەكەی (269) كیلۆمەتر چوارگۆشەیە. پشكەکانی کێڵگە نەوتییەکە بەپێی گرێبەستەکان دابەشبوون بەسەر (47.4%)ی درابوو بە كۆمپانیای نیشتمانی ئیمارات بۆ وزه‌ ناسراو به‌ (تاقە)، بەپێی زانیارییەکانیش لە سەرەتای ئەمساڵەوە کۆمپانیای تاقە بڕیاری داوە دوای (10) ساڵ لە کارکردن هەرێمی کوردستان جێبهێڵێت، (27.6%)ی پشکەکانی دراوە بە شاماران پیترۆلیۆمی کەنەدی و (25%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.  

راپۆرتی: سان ساراڤان زیاتر لە ٥٠ ساڵ دەبێت بەکارهێنانی کیسی نایلۆن لە کوردستاندا تەشەنەی سەندووە بۆتە نەریتێکی باوو کە تاکەکانی ئەم هەرێمە پشتی پێدەبەستن و رۆژانە دەیەها دانەی لێبەکار دەهێنن، بەلام هاولاتی  مەترسیییەکانی نازانن. لە ڕابردوودا خەڵکی هەرێم توورەکەی خام و کیسی کاغەز و زەمیلە وچارۆکەو کەشکۆڵ و دەفر بەکاردەهنێنرا بۆ مەبەستی هەڵگرتن و گوێزانەوەی کاڵاکان. لە ئێستادا دانیشتوانی جیهان ساڵانە ٥ ترلیۆن کیسی نایلۆن بەکاردەهێنێت. بەکارهێنانەکانی لە ولاتێکەوە بۆ وڵاتێکی تر جیاوازە، بۆ نموونە، هەر تاکێک لە ئەمەریکا سالانە ٣٦٥ کیسی نایلۆن بەکاردەهێنێت، تاکی دانیمارکیش ساڵانە تەنها ٤ کیسی نایلۆن بەکاردەهێنێت. لە دوای گەشەسەندنی زانیاری مرۆڤ سەبارەت بە تەندروستی و ژینگە دەرکەوت کە زیانەکانی بەکارهێنانی کیسی نایلۆن بێشوومارن و کوشندەن.   زیانە تەندروستییەکانی کیسی نایلۆن: •    ساڵانە هەزاران گەردیلەی پلاستیک دەچێتە جەستەی مرۆڤەوە لە ڕێگەی خواردن وخواردنەوەو هەناسە و پێچانەوەکان. •    کیسی پلاستیکی بەرهەمی ووزەی نەوت و گازە، بڕێکی زۆر لە تەنۆلکەی بچوک و مایکرۆپلاستیکی نەبینراو بەرهەم دێنێت کە زیان بە خانەکانی مرۆڤ دەگەیەنێت، ئەنجامەکان بە شێوەیەکی زۆرینە دەریانخست کە مایکرۆپلاستیک دەبێتە ژەهراویبوونی خانەیی و مردنی خانەکان و  سیستەمی بەرگری مرۆڤ لاواز دەکەن و دەبێتە هۆی گۆڕانی خانەکان و دروستبوونی  شێرپەنجەوە. •    بەرکەوتنی پلاستیک ڕەنگە کاریگەری لەسەر نەوەکانی داهاتوو هەبێت پێش لەدایکبوونیان،مایکرۆپلاستیکەکان لە دایکەوە دەگوازرێنەوە بۆ سەر کۆرپەلە لە ڕێگەی منداڵدانەوە.کۆرپەلە  ١٥ هێندە زیاتر مایکرۆپلاستیک لە جەستەیاندا هەیە لە چاو گەورەکان. •    توێژەران پێیان وایە مرۆڤ ساڵانە نزیکەی ٥٣ هەزار و ٨٦٤ گەردیلەی پلاستیکی لە خواردنە دەریاییەکان دەخواتەوە کە یەکسانە بە ١٧ کارتی بانکیی. کاریگەری کیسی نایلۆن بۆ سەر ژینگەکەمان : •    بەرهەمە پلاستیکیەکان هۆکارێکی گرنگە بۆ پیسبوونی هەوا، لە جیهانیدا بڕی  ١،٨ ملیار تۆن لە دەردانی کاربۆن بۆ پلاستیک دەگەڕێتەوە، کە یەکسانە بە ٣،٧%ی دەردانی کاربۆن لە جیهاندا •    تەنها ١٤ کیسی نایلۆنی هاوتای ئەو گازەیە  کە پێویستە بۆ لێخوڕینی یەک میل بە ئۆتۆمبێل. •    کیسی نایلۆن بۆ سەدەها ساڵ دەمێنێتەوە لە ژینگەدا  بەڵام زیاتر لە ٨٧%ی ئەو مادانە هەرگیز ڕیسایکل ناکرێن •    کیسی پلاستیکی دەبێتە هۆکاری دەردانی ژەهرەکانی ئاوی ژێر زەوی لە زبڵخانەکاندا •    لە ڕێگەی سوری خواردنەوە ئاژەڵەکان کاتێک پلاستیک دەخۆن  وەک تەنۆلکەی بچوک دەچێتەوە ناوجەستەیان، ئەم ئاژەلانەش دەبنەوە بە خۆراکی مرۆڤ •    لە بەرهەمهێنانی کیسی پلاستیکدا بڕێکی زۆر ووزە بەکاردەهێنرێت، بەرهەمهێنانی پلاستیک پێویستی بە دەرهێنانی کەرەستەی خاو هەیە، وەک نەوتی خاو یان گازی سروشتی و پرۆسەی وزە زۆر بۆ گۆڕینی بۆ پلاستیک. •    کیسی پلاستیکی ساڵانە دەبێتە هۆکاری مردنی زیندەوەرانی ناو دەریایاکان •    سووتاندنی پلاستیک تا ئێستاش ڕێگەیەکی باوی فڕێدانی پلاستیکە لە زۆربەی وڵاتان، هەروەها ڕێژەیەکی بێ وێنە لە ماددە کیمیاییە زیانبەخشەکان، وەکو پۆلیکلۆرینەد بایفینێل  دەخاتە هەوا . ئەی چارەسەر: •    توورەکەی خام و زەمیلە و کەشکۆڵ وچارۆکەو دەفر و کیسی کاغەزبەکار بهێنە لە کاتی بازاڕکردندا •    هەرکاتێک دەتوانیت کیسە نایلۆنە گەورەکان دووبارە بەکاربهێنەوە •    کیسی زبڵ و زیندەیی هەڵبژێرە بۆ بەکارهێنان بۆ فڕێدانی زبڵ •    خواردنەکان لەبری کیسی نایلۆن لەناو دەفردا لە ساردکەرەوەدا دابنێ        

راپۆرت: درەو بارزانی رێككەوتنی كردبوو (4) مانگ پۆستی پارێزگاری كەركوكی بەدەستەوە بێت، بافڵ تاڵەبانی بۆ (2) ساڵ وەریگرتەوە، ئەمە لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا كە (پارتی)و (بەرەی توركمانی)و نیوەی عەرەبەكان تێیدا بەشدار نین، لەناو ئەم ئاڵۆزییەدا، بە بەهانەی ئەوەی یاسای هەڵبژاردنی دیاری نەكردووە، توركمانە شیعەكان نزیك لە ئێران دەیانەوێت پشكی بەرەی توركمانی لە پۆستەكانی كەركوك وەربگرن، كە جگە لە پۆستەكانی (جێگری پارێزگارو جێگری سەرۆكی ئەنجومەن) 16 پۆستی تر لەخۆدەگرێت و یەكێكیان پۆستی قایمقامی كەركوكە. وردەكاری رێككەوتنی پرۆسەی پێكهێنانی دووەم حكومەتی خۆجێی كەركوك لەدوای كەوتنی سەددامەوە، لەم راپۆرتەدا.  پارێزگاری كەركوك لە بەغداد هەڵبژێردرا دوێنێ شەو، بەبێ پارتی دیموكراتی كوردستان، بەرەی توركمانیی و نیوەی كوتلەی عەرەبی لە ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك، ئەنجومەن لە هۆتێل (رەشید)ی شاری بەغداد كۆبووەوەو پارێزگارو سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگاو جێگرەكانی هەڵبژارد.  لە كۆی 16 ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگا، 9 ئەندام بەشدارییان لە كۆبوونەوەكەی بەغداد كرد كە بریتی بوون لە:  •    5 ئەندامی یەكێتیی (رێبوار تەها- ئەحمەد كەركوكی- هۆشیار كاكەیی- نەشئەت جەوازات- پەروین فاتیح) •    1 ئەندامی "كۆتا"ی مەسیحی (ئەنجیل زیا شیبا) كە سەربە رەیان كلدانی سەرۆكی بزوتنەوەی بابلیۆنەو هاوپەیمانی یەكێتییە. •    3 ئەندامی كوتلەی عەرەبی (كە بریتی بوون لە هەریەكە لە رەعد ساڵح و محەمەد ئیبراهیم حافز لە هاوپەیمانی قیادەو زاهیر عاسی لە فراكسیۆنی عروبە). بەم ژمارەیە، هاوپەیمانێتیی نێوان یەكێتیی و نیوەی كوتلەی عەرەبی و "كۆتا"ی مەسیحی توانی نیسابی سازدانی دانیشتنی ئەنجومەنی پارێزگا كۆبكاتەوە كە 50+1 بوو، لە كۆی 16 ئەندام، بە 9 ئەندامی ئەنجومەن نیسابی تەواوكردو دانیشتنەكەی بەڕێوەبرد.  لەبەرامبەردا بەتێكڕا (7) كەس لە ئەندامانی ئەنجومەن بایكۆتی دانیشتنەكەیان كردو دانی پێدا نانێن، ئەوانەی بایكۆتیان كرد ئەمانەن:  •    فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان (حەسەن ئەحمەد- شۆخان حەسیب) •    هاوپەیمانی عەرەبی (راكان جبوری- سەلوا مەفرەجی- ئەحمەد حەمدانی) •    بەرەی توركمانی (ئەحمەد رەمزی- سەوسەن جەدوع) كەركوك جارێكی تر بەگوێرەی یاسا، دۆخێكی تایبەتی پێدراوە، بڕگه‌ی (چواره‌م) له‌ مادده‌ی (13)ی یاسای ژماره‌ی (4)ی ساڵی 2023 (هه‌مواری سێیه‌می یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران و ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان) ده‌ڵێ:" ده‌سه‌ڵات به‌ نوێنه‌رایه‌تییه‌كی دادپه‌روه‌رانه‌ دابه‌شده‌كرێت، به‌جۆریك زامنی به‌شداری هه‌موو پێكهاته‌كان پارێزگای كه‌ركوك بكرێت، به‌بێ له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردن)، بەپێی ئەم بڕگە یاساییە بەبێ بەشداری نوێنەرانی توركمانیی نەدەبوو حكومەتی خۆجێی دروست بكرێت، بەڵام یەكێتیی بۆ بڕینی ئەم بەربەستە پەنای بۆ ئەوە بردووە پۆستەكانی توركمان بە بەتاڵی بەجێبهێڵێت، سەرباری ئەمەش لە بەغدادەوە هەوڵ هەیە بۆ ئەوەی ئەم بڕگە یاساییە وا لێكبدرێتەوە بەشداریكردنی پێكهاتەكان لە ئەنجومەنی پارێزگا بە واتای بەشداریكردن لە دەسەڵات نایەت، واتا ئەو توركمانانەشی كە كوردسی ئەنجومەنیان نەبردووە دەتوانن بەناوی پێكهاتەی توركمانەوە دانوستان بكەن و پشكی پێكهاتەی توركمان لە پۆستەكانی ئیدارەی كەركوك وەربگرن، ئەگەر ئەمە سەربگرێت، توركمانە شیعەكانی نزیك لە ئێران گورزێكی بەهێز لە پێگەی توركمانە نەتەوەییەكانی نزیك لە توركیا دەدەن.  راكان جبوری پارێزگاری پێشوو كە ئێستا ئەندامی ئەنجومەنە لەگەڵ حەسەن تۆران سەرۆكی بەرەی توركمانی هەردووكیان هەڕەشەی ئەوە دەكەن رێكاری یاسایی دژی دانیشتنەكەی هۆتێل رەشید دەگرنە بەر، بەڵام پێناچێت سكاڵاكان كاریگەرییەكی ئەوتۆی هەبێت، بەتایبەتیش لەكاتێكدا دانیشتنەكەی دوێنێ شەو لە سێبەری محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران و لە بەغداد لەبەرچاوی لایەنە سیاسییەكان بەڕێوەچووە. بەیاننامەی ناڕەزایەتیی حەسەن تۆران سەرۆكی بەرەی توركمانی دژی دانیشتنەكە كوردو پارێزگار بە نۆرە ! لەدوای بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 18ی كانونی یەكەمی 2023، بۆ یەكەمجار توركمان و دواتریش عەرەبەكان بیرۆكەی ئەوەیان هێنایە پێشەوە پۆستی پارێزگاری كەركوك "بەنۆرە" لەنێوان پێكهاتەكان بەڕێوەببرێت. پارتی دیموكراتی كوردستان كە لەسەرەتای گفتوگۆكانەوە جەختی لەسەر ئەوە دەكرد پۆستی پارێزگار لای كورد بێت و "كوردێكی بێلایەن" دابنرێت، لەسەر ئەمە لەگەڵ یەكێتیی نەگەیشتە هیچ رێككەوتنێك، بەتایبەتیش لەكاتێكدا هەردوو حزبەكە لەناوخۆی هەرێمی كوردستان چەند ساڵێكە گفتوگۆی پێكەوەبوونیان راوەستاوەو قۆناغی "نە شەڕ نە ئاشتیی" بەرێدەكەن. پارتی لە كۆتایدا لێكتێگەیشتنێكی لەگەڵ بەرەی توركمانی كردو قایل بوو بەوەی پۆستی پارێزگار "بەنۆرە" بێت. سێ كەسی سەربە خەمیس خەنجەری سەرۆكی هاوپەیمانی سیادەی سوننەكانیش لە كوتلەی عەرەبی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك لەدواین ساتەكاندا هاتنە ناو ئەم رێككەوتنەوە، ئەم بەرەیە بە تێكڕا (7) دەنگی ئەنجومەنی پارێزگای كۆكردەوە (2ی پارتی+ 2ی بەرەی توركمانی+ 3ی عەرەب)، بەم ژمارەیەوە پارتی هەر لە بنەڕەتەوە نەیتوانی نیسابی سازدانی دانیشتنی ئەنجومەن تەواو بكات و رێككەوتنە سیاسییەكەی بخاتە بواری جێبەجێكردنەوە، بۆیە وردەكاری رێككەوتنەكەش تائێستا ئاشكرا نەكراوە، بەڵام ئەوەی باس دەكرێت بارزانی لەرێگەی ئەم هاوپەیمانێتییەوە ویستویەتی پۆستی پارێزگار بەشێوەیەك دابەشكرێت (4) مانگ جارێك لای پێكهاتەكانی ئەم بەرەیە بێت و دواتر رادەستی بەرەكەی تری بكرێت كە یەكێتیی سەركردایەتیی دەكات، رەنگە بارزانی بەم هەنگاوە ویستبێتی چوار مانگی یەكەم پۆستی پارێزگاری كەركوك وەربگرێت و بەمە لەڕووی میدیاییەوە بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان كە 20ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ بەڕێوەدەچێت، گورزێكی بەهێز لە یەكێتیی بدات (لەكاتی بەڕێوەچوونی كۆبوونەوەی بارزانی و خەمیس خەنجەرو حەسەن تۆراندا، سایتی شەفەق نیوزی نزیك لە پارتی ئەم زانیارییەی پشتڕاستكردەوە).  لەبەرامبەردا، یەكێتیی نیشتمانی كوردستان كە براوەی یەكەمی دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك بوو، سەرباری ئەوەی لە سەرەتاوە دژی ئەوە بوو پۆستی پارێزگار "بەنۆرە" بێت، بەڵام بەپێی ئەو رێككەوتنەی لەگەڵ نیوەی كوتلەی عەرەبی كردوویەتی، قایل بووە بەوەی تەنیا (2 ساڵ) پۆستی پارێزگاری بەدەستەوە بێت، رەنگە جیاوازییەكە تەنیا ئەوە بێت، لەم رێككەوتنەدا لەبری سێ پێكهاتە (كورد+ عەرەب+ توركمان) پۆستی پارێزگار لەنێوان دوو پێكهاتە (كورد+ عەرەب) دابەشكراوە. ئێستا ئیتر بەگوێرەی رێككەوتنەكە، رێبوار تەها لە فراكسیۆنی یەكێتیی بۆ پۆستی پارێزگاری كەركوك هەڵبژێردراوەو، چیتر لە ئەنجومەنی پارێزگا نابینرێت و چاوەڕوانی ئەوەیە لە سەرۆكایەتیی كۆمارەوە مەرسومی بۆ دەربكرێت و وەكو پارێزگار دەستبەكار ببێت، لە حاڵەتی رۆیشتنی رێبوار تەهادا، (عەبدوڵا میروەیس) لە لیستی یەكێتیی شوێنەكەی لە ئەنجومەنی پارێزگا پڕدەكاتەوە، میروەیس (4 هەزارو 789) دەنگی بەدەستهێناوەو زۆرترین دەنگی لیستی یەكێتیی هەیە.  عەبدوڵا میروەیس جێگرەوەی رێبوار تەها یەكێتیی لەم كاتەدا كە بەرەو هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەنگاو دەنێت و لە كێبركێیەكی سەختدایە لەگەڵ پارتی، بە یەكلاكردنەوەی پۆستی پارێزگاری كەركوك لە بەرژەوەندی خۆی، كارتێكی بەهێزی هەڵبژاردنی لەبەردەم لایەنگرو دەنگدەر هاوكاتیش نەیارە سیاسییەكانی ناوخۆیدا دەستكەوت، بەتایبەتیش لەكاتێكدا بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی حزبەكە لە 2017وە بانگەشەی گەڕاندنەوەی پۆستی پارێزگار بۆ یەكێتیی دەكات، پۆستێك كە لە دوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرەوە لەدەستیدابوو.   پارتی و یەكێتیی كە لەدوای 16ی ئۆكتۆبەرەوە ئیتر ئەگەری كاركردنی پێكەوەییان لە كەركوك زۆر لاواز بوو، بەتایبەتیش لەكاتێكدا یەكێتیی لە تەموزی 2019دا، لە رێككەوتنی سیاسی خۆیدا لەگەڵ پارتی، وەرگرتنەوەی پۆستی پارێزگاری كەركوكی كرد بەمەرجی بەشداربوونی لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان و دواتر پارتی پابەندی ئەم مەرجە نەبوو، تاوەكو لە كۆتایدا بە بڕیاری پەرلەمانی عێراق و لە دوای خۆپیشاندانەكانی تشرینی 2019وە پەرلەمانی عێراق ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەڵوەشاندەوەو ئیتر هیچ چانسێك لەبەردەم یەكێتیدا نەما لەرێگەی زۆرینەی ئەنجومەنەوە پارێزگارێكی نوێ بۆ كەركوك دابنێت لە شوێنی (نەجمەدین كەریم) كە لەدوای ریفراندۆمی 2017ی سەربەخۆیی كوردستانەوە كەركوكی بەرەو هەولێر بەجێهێشتبوو.  پارتی و یەكێتیی بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان، لە كەركوك بە دوو لیستی جیاواز بەشدارییان كرد، یەكێتیی (5) كورسی بردو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن بوو، پارتی (2) كورسی برد، بە هەردووكیانەوە وەكو نوێنەری پێكهاتەی كورد لە كۆی (16) كورسی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك (7) كورسییان برد. پارتی و یەكێتیی وەكو دوو هێزی سەرەكی كورد لە كەركوك، بە پەرتبوونیان، حزبە سیاسییەكانیان لە پێكهاتەكانی (عەرەب و توركمان) بەسەر ناكۆكییەكانی خۆیاندا پەرت و دابەشكرد. پشكی عەرەب لە ناكۆكی حەلبوسی و خەنجەردا لەبەرامبەردا، بەپێی رێككەوتنەكە، محەمەد ئیبراهیم حافز لە هاوپەیمانی (قیادە) بە سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگا هەڵبژێردرا. قیادە هاوپەیمانێتییەك بوو كە بە سەرۆكایەتیی (محەمەد تەمیم)ی وەزیری پلاندانان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە كەركوك دروستكرا، هەریەكە لە حزبی (تەقەدوم)ی محه‌مه‌د حه‌لبوسی ‌و (سیادە)ی خه‌میس خه‌نجه‌ری لەخۆدەگرت و، (2) كورسی ئەنجومەنی پارێزگای بردەوە، بەڵام بەهۆی ناكۆكی حەلبوسی و خەنجەرەوە، هاوپەیمانێتییەكە لەبەر یەك هەڵوەشا، خەنجەر كە هاوكات لە كەركوك لەگەڵ (هاوپەیمانی عەرەبی) بەشداری هەڵبژاردنی كردبوو، بە سێ ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوكەوە خۆی گەیاندە لای مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی لە پیرمام، حەلبوسیش دوێنێ شەو لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی چووە دانوستان، لەم نێوەندەدا (محەمەد ئیبراهیم حافز) كە لەنێوان هەردووكیاندا یاری دەكرد، ئیتر بەلای حەلبوسیدا شكایەوەو پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای وەرگرت. محەمەد تەمیم كە سەرۆكایەتی هاوپەیمانی قیادەی دەكرد، ئەویش پۆستێكی بۆ براكەی خۆی زامن كرد، (ئیبراهیم تەمیم) بوو بە جێگری پارێزگاری كەركوك بۆ كاروباری هونەریی. ئیبراهیم تەمیم جێگری پارێزگار بۆ كاروبار هونەریی واتا ئەو عەرەبانەی كە بەشدارییان لە رێككەوتنە سیاسییەكەدا كردووە لەگەڵ یەكێتیی نیشتمانی بریتین لە هەریەكە لە محەمەد حەلبوسی سەرۆكی حزبی تەقەدوم و محەمەد تەمیمی وەزیری پلاندانان، بەپێی رێككەوتنەكە، یەكێتیی نیشتمانی دوای دوو ساڵی تر دەبێت پۆستی پارێزگاری كەركوك رادەستی ئەمان بكات و لەبەرامبەردا پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگا وەربگرێت.  رێككەوتنی سیاسی بۆ پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی كەركوك دەریخست ئەوە تەنیا كورد نییە لە پارێزگایەكی هەستیاری وەكو كەركوك كە ناوچەیەكی جێناكۆكە، هێزە سیاسییەكان ناكۆك و ناتەبان، بەڵكو عەرەبەكانیش ناكۆكییە ناوخۆییەكانیان قوڵتر بووەتەوە. توركمان چی بەركەوت ؟ دەرەنجامی هەڵبژاردنی 18ی كانونی یەكەمی 2023 وایكرد لە كەركوك تەنیا (بەرەی توركمانی) نوێنەرایەتی پێكهاتەی توركمان بكات، ئەم پێكهاتەیە (2) كورسی ئەنجومەنی پارێزگای بردەوە كە هەردوو كورسییەكە سەربە بەرەی توركمانی بووە.  بەرەی توركمانی تاكە هێزی سیاسی توركمانە لە عێراق كە توركیا وەكو دەوڵەت پشتیوانی دەكات، تاڕادەی دەستوەردان لە كاروبار ناوخۆییەكانی.  دەستوەردانی توركیا، ئەمدواییە (ئەرشەد ساڵحی) ناچار كرد دەست لە پۆستی سەرۆكی بەرەكە بكێشێتەوەو (حەسەن تۆران) لە شوێنی ئەو ئەركی سەرۆكایەتیی بەرەكە بگرێتە ئەستۆ. لەوكاتەوە لە پۆستی سەرۆكی بەرەی توركمانی دورخراوەتەوە، ئەرشەد ساڵحی سەرۆكایەتیی كوتلەی توركمانی دەكات لە پەرلەمانی عێراق و نیگەرانیی پێوە دەبینرێت.  حەسەن تۆران دوای لێكتێگەیشتنەكەی لەگەڵ پارتی، سەردانی پیرمامی كردو بارزانی بینی، پابەند بوو بە بەڵێنەكەی لەگەڵ پارتی، ئەمانە وەكو بەرەكەی توركیا لە كەركوك دەبینران، لەسەر ئەم بنەمایە تۆران دوێنێ نەیهێشت ئەندامەكانی بەرەكەی بەشداری لە كۆبوونەوەكەی بەغداد بكەن، بەڵام سەرباری ئەمەش بەرەكە زۆر تۆكمە دەرنەكەوت.   دوو ئەندامەكەی بەرەی توركمانی لە ئەنجومەنی پارێزگا یەكێكیان (سەوسەن عەبدولواحید جەدوع) سەربە حەسەن تۆرانەو ئەوی تریان (ئەحمەد رەمزی كۆپەرلو) سەربە ئەرشەد ساڵحییە، ئەو ئەندامەی كە سەربە تۆران بوو دژی كۆبوونەوەكەی بەغداد راگەیەندراوی بڵاوكردەوە، بەڵام ئەوەی سەربە ئەرشەد ساڵحی بوو بێدەنگیی لێكرد. لە پرسی كۆبوونەوەی دوێنێ شەوی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوكدا ناتەبایی ئەرشەد ساڵحی و حەسەن تۆران دەركەوت، تۆران دژی كۆبوونەوەكەیەو هەڕەشەی سكاڵاكردن دەكات، ساڵحی كە بەوە ناسراوە بۆ هەموو شتێك بەیاننامە دەردەكات، تائێستا هیچی نەوتووە.  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، لەلایەن یەكێتییەوە هەوڵ هەبووە بۆ ئەوەی ئەندامەكەی سەربە ئەرشەد ساڵحی ببرێتە ناو كۆبوونەوەی دوێنێ شەوی ئەنجومەنی پارێزگاوە، بەڵام ئەم هەوڵە سەركەوتوو نەبوو، پێدەچێت ئەرشەد ساڵحی نەیویستبێت لەم قۆناغەدا سەرچڵی بە چارەنوسی بەرەی توركمانیی و پەیوەندییەكانییەوە بكات لەگەڵ توركیا.   ئیتر بەهۆی ئەم دۆخەوە، بەبێ بەرەی توركمانیی رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی كەركوك لە بەغدادەوە تێپەڕی، ئەوەی بۆ پێكهاتەی توركمان بەجێهێڵدراوە بریتییە لە دوو پۆستی سەرەكی (جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگا+ یەكێك لە جێگرەكانی پارێزگار)، ئەگەر بەرەی توركمانی پەیوەندی بە رێككەوتنەكەی یەكێتییەوە بكات، ئەم دوو پۆستە وەردەگرێت و دەكرێت لەسەر هەندێك پۆستی تریش لە كەركوك دانوستان بكات. بەڵام ئەگەر لەسەر هەڵوێستی خۆی سور بێت، یەكێتیی كە خۆی لەسەر بەرە ئێرانییەكەی عێراق ئەژمار دەكرێت، لەرێگەی بەغدادەوە پلانی بەدیلی ئامادە كردووە، ئەوەش پڕكردنەوەی پۆستەكانی توركمانە لە كەركوك لەلایەن ئەو توركمانانەی كە شیعەن و وەلائیان بۆ مەزهەب لە هەستە نەتەوەییەكەیان بەرزترە.  (غەریب عەسكەر توركمانی) كە یەكێك لە پەرلەمانتارە توركمانەكانی عێراقە، دوێنێ ئەوەی ئاشكرا كرد كە بە نوێنەرایەتی توركمان بەشداری لە كۆبوونەوە سیاسییەكان كردووەو لەسەر بنەمای ئەو رێككەوتنەی بۆ پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی كەركوك كراوە، ئەم پۆستانە بۆ پێكهاتەی توركمان دانراوە:  •    جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگا •     جێگری پارێزگار •    یاریدەدەری پارێزگار •    راوێژكاری پارێزگار 2 راوێژكار لە كۆی 6 راوێژكار •    راوێژكاری سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگا •    یاریدەدەری فەرماندەی پۆلیس •    بەڕێوەبەرایەتی تەندروستی كەركوك •    بەڕێوەبەرایەتی دابەشكردنی كارەبای كەركوك •    بەرێوەبەرایەتی رێگاوبان و پردەكان •    بەڕێوەبەرایەتی ئاوی كەركوك •    یاریدەدەری شارەوانی كەركوك •    یاریدەدەری شارەوانییەكانی كەركوك •    قائیمقامی قەزای ناوەندی كەركوك •    بەڕێوەبەری ناحیەی یایچی •    بەڕێوەبەری ناحیەی تازە •    بەڕێوەبەری ناحیەی لەیلان •    سكرتێری لیژنەی ئەمنیی •    بەرێوەبەرایەتی ژینگەی كەركوك بەپێی قسەی غەریب عەسكەر، لەچوارچێوەی ئەو رێككەوتنەی كە كراوە، پۆستەكانی كەركوك لە بەش و فەرمانگەو پارێزگاو ئەنجومەنی پارێزگا بەرێژەی 32% لە نێوان هەر سێ پێكهاتەكەدا دابەشدەكرێت.   ئەگەر ئەم رێككەوتنە ئیمزا كرابێت وەكو ئەوەی غەریب عەسكەر بانگەوازی بۆ كردووە، دەردەكەوێت بۆ وەرگرتنەوەی پۆستی پارێزگار، یەكێتیی پۆستی زۆری كەركوكی بە لایەنە نزیك و دۆستەكانی ئێران بەخشیوە.  كورتەیەكی مێژوویی له‌ یه‌كه‌م هه‌ڵبژاردنی خۆجێی دوای كه‌وتنی رژێمی پێشووی عێراقدا كه‌ ساڵی 2005 به‌ڕێوه‌چوو، ئه‌نجومه‌نی پارێزگای كه‌ركوك له‌ (41) كورسی پێكهاتبوو، كورسییه‌كان به‌مشێوه‌یه‌ به‌سه‌ر پێكهاته‌كانی كه‌ركوكدا دابه‌شبوو بوو:  •    پێكهاته‌ی كورد: 26 كورسی (كورد ئه‌وكات به‌ لیستی برایه‌تی كه‌ركوك به‌شدار بوو كه‌ زۆرینه‌ی حزبه‌ كوردییه‌كانی له‌خۆگرتبوو، له‌م هه‌ڵبژادنه‌دا كورد رێژه‌ی 63%ی تێكڕای كورسی پارێزگای وه‌رگرتبوو).  •    پێكهاته‌ی توركمان: 9 كورسی (به‌ره‌ی توركمانی و هاوپه‌یمانی ئیسلامی توركمانی نوێنه‌رایه‌تی ئه‌م كورسیانه‌یان ده‌كرد). •    پێكهاته‌ی عه‌ره‌بی: 6 كورسی (گردبوونه‌وه‌ی عه‌ره‌بی و گردبوونه‌وه‌ی نیشتمانی عێراق نوێنه‌رایه‌تی ئه‌م كورسیانه‌یان ده‌كرد) ساڵی 2005 له‌چوارچێوه‌ی رێككه‌وتنی حكومه‌تی خۆجێی كه‌ركوكدا كورد پۆستی پارێزگاری برد (عه‌بدولڕه‌حمان مسته‌فا پۆسته‌كه‌ی وه‌رگرت، وه‌كو سه‌ربه‌خۆیه‌ك و به‌ نوێنه‌رایه‌تی پێكهاته‌ی كورد)و  دواتر جێگری پارێزگاری كەركوك درا بە (راكان جبوری)، پێكهاتەی توركمان پۆستی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی پارێزگا وەری نەگرت، كورد ئەم پۆستەشی پڕكردەوەو (رزگار عەلی ) بووە سەرۆكی ئەنجومەن و (رێبوار تاڵەبانی) بە جێگری دانرا. 19 ساڵ دوای یەكەم حكومەتی خۆجێی كەركوك، دووەم حكومەت دروستكرا، حكومەتێك كە كورد تێیدا ئیتر ئەو پێگە بەهێزەی جارانی نییەو ژمارەی لە نوێنەرەكانی لە ئەنجومەنی پارێزگا لە رێژەی 63%ی بۆ كەمتر لە 50% دابەزیوە.   

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) بەرەو ھەڵبژاردن -  بەشی سێھەم لە دوو بەشی رابوردووی ئەم نووسینەدا لەوەدوام کە ھەڵبژاردن لە دوای کۆتایی جەنگی سارد و روخانی دیواری بەرلینەوە بووە بە ئامرازێک سیستمە دەسەڵاتگەر و ستەمگەرەکانیش بەکاریدەھێنن. ھێزی نادیموکراس و دەسەڵاتگەریش پەنای بۆدەبات بۆ بەخشینی رەوایەتی بە سیستمە سیاسییە ستەمگەرەکەی.  ئەمە وادەکاتگەر لە شوێنێک ھەڵبژاردن ھەبوو، ئەمە مانای ئەوە نییە سیستمە سیاسییەکەی ئەو شوێنە سیستمێکی دیموکراسە. سیستمی سیاسیی دەتوانێت لەیەککاتدا ھەم دەسەڵاتگەر و خێزانیی و سوڵتانیی بێت، ھەم ھەڵبژاردنیش ئەنجامبدات. ھەرێمی کورستان نموونەیەکی بەرچاوی ئەو دۆخەیە. ھەر لەو دووبەشەدا باسی ئەوەشم کرد کە سیستمە خێزانیی و سوڵتانییەکەی کوردستان ناکرێت لە رێگای ھەڵبژاردنەوە بگۆرێت و دەسکاریبکرێت، چونکە شتێک بەناوی دەستگۆڕکێکردنی دەسەڵاتەوە لە لۆژیکە خێزانیی و سوڵتانییەکەی، ئەو حوکمڕانیەدا بوونی نییە. جگە لەمە باسم لەوەشکرد کە لە سیستمی دیموکراسیدا، پەرلەمان، ئەو شوێنەی نوێنەرەکانی میلەتی بۆ دەروات، دەبێت جێگەی بەھێزترین دەسەڵاتی ناو سیستمە سیاسییەکەبێت. لە پەیوەندیدا بە ھەرێمی کوردستانەوە باسم لەوەکرد کە پەرلەمان جگە لە دیکۆرێکی سیاسیی کۆمیدیی شتێکی دیکە نییە و لە دەرەوەی پەرلەماندا چەندان دەزگا و بازنەی تری دەسەڵات ھەن، بڕیارئەدەن و دەسەڵاتدارێتیەکە بەڕێوەدەبەن. لەم بەشە و بەشی داھاتووی ئەم نووسینەدا دەمەوێت باس لەو ئۆپۆزیسیۆنە سیاسییە بکەم کە لە ھەرێمەکەدا ھەیە و دروستبووە.   لەناوەندە سیاسیی و رۆشنبیرییەکەی ئێمەدا دوو روانیان بۆ ئۆپۆزیسۆن ھەیە کە ھەردووکیان پڕکێشە و ناڕاستن. یەکێکیان دیدگایەکی رۆمانسیی لینینیە دەخوازێت ئپۆزیسیۆن پێشڕەوی کۆمەڵگا بێت و دەسکاری سەرجەمی کۆمەڵگاکە بکات، نەک تەنھا دەسکاری سیستمە سیاسییەکە بکات بەڵکو دونیایەکی تەواو نوێ لە شوێنی دونیا کۆنەکە دروستبکات. وەک چۆن شاعیران دەستکاری زمان و ریتمی ناو قەسیدەیەک دەکەن و دەیانگۆرن، پێویستە ئۆپۆزیسۆنیش بەھەمان شێوە دەسکاری کۆمەڵگا و ناوەندە سیاسییەکە بکات و ھەمووشتەکانی ناویان بگۆرێت، بە گۆڕینی ژیان و کولتور و بەھا و ئەخلاق و ڕۆشنبیریی و سیستمە رەمزییەکانی ناو کۆمەڵگاوە. ئۆپۆزیسیۆن لێرەدا ھێزێکی ھەمەتوانا و ھەمەکارە، ھەم ھێزێکی سیاسییە، ھەم فەیلەسوف و شاعیر و هونەرمەندە، ھەم داھێنەرێکە پێویستە ھەمووشتێک تازەبکاتەوە. ھەرچی ڕوانینی دووھەمە، ئۆپۆزیسیۆن وەک ھێزێک دەبینێت کە بە وەرگرتنی بەشێک لە کێکە سیاسییەکە رازیدەبێت و لە ھەوڵی ئەوەدایە چەند ئەندامێکی پارتەکەی خۆی بخاتە پێگەی دەسەڵاتەوە، بەبێ ھیچ ھەواڵدانێک بۆ گۆڕین و دەسکاریکردنی شێوازی کارکردنی سیستمی دەسەڵاتەکە. ئەم دوو دیدە ھەردووکیان دوو دیدی تەواو پڕ کێشە و ناڕاستن. یەکەمیان ھەڵگری رۆمانسیەتێکی لینینیە کە تیایدا حیزبی سیاسیی حیزب-فەیلەسوفە. دووھەمیان نوێنەری پراگماتیزمێکی بێبەرنامە و بێئەلتەرناتیڤ و بێدیدگا و تەماحکارە. ھێزەکانی ئۆپۆزیسیۆن لەمڕۆکەی ھەرێمدا زیاتر سەربە ڕوانینی دووھەمن. بەڵام ئۆپۆزیسیۆن چییە؟ بەر لە ھەموو شتێک ئۆپۆزیسیۆن زاراوەیەکی سیاسییە لە سیستمی دیموکراسیدا هێما بۆ ئەو ھێز و ڕێکخراوە سیاسییانە دەکات کە بەشێکن لە سیستمە سیاسییەکە، بەڵام لە دەرەوەی ئەو حکومەت و ئۆرگانانەی حوکمڕانیدان کە ھێزە براوەکانی ھەڵبژاردن دەیانگرنەدەست و بەڕێوەیان دەبەن. ئۆپۆزیسیۆن لە سیستمی دیموکراسیدا ھێزێک نییە لە دەرەوەی سیستمەکەدا، ”دەرە سیستم“ نین، بەڵکو بەشێکن لە سیستمە سیاسییەکە بەڵام بە دیدگا و بەرنامە و پلان و پێشنیاریی جیاوازەوە. هەر هێزێک بخوازێت رۆڵی ئۆپۆزیسیۆن ببینێت پێویستی بەوەیە خاوەنی شوناسێکی تایبەت بە خۆی بێت، کە هێما بۆ دیدگا و جیھانبینیی و بەرنامە و پلانە تایبەتەکانی ئەو بکات. بە کۆمەڵگا بڵێت دەخوازێت چی بگۆڕێت و چی وەک خۆی بھێڵێتەوە، کام پەیوەندیی دەگۆڕێت و کام پەیوەندیی دەھێڵێتەوە. چ ڕوانینێکی بۆ ئێستا و ئایندەی ئەو کۆمەڵگایە ھەیە. ئەم شوناسە پێویستە هێما بۆ جۆرێکیتر لە سیاسەت و جۆرێکیتر لە حوکمرانیی و جۆرێکی تر لە بەڕێوەبردن و جۆرێکیتر لە پەیوەندیی نێوان دەوڵەت و کۆمەڵگا و پەیوەندیی بەشە جیاوازەکانی کۆمەڵگا بەیەکەوە، بکات، ئەلتەرناتیڤی ئەوەی لە ئێستادا هەیە بە ڕوونی بخاتەڕوو. باسی جۆرێک لە بەڕێوەبردن و ماف و یاسا بکات، لەھی ھێزە حوکمڕانەکان باشتر و دیموکراسیتر و دادپەروەرتر بن. ئەوەی ئۆپۆزیسیۆن خەریکی دەبێت دەستنیشانکردنی مەسەلە و کێشە و تەحەدا سەرەکیی و گرنگەکانی ناو کۆمەڵگاکەیە و دانانی بەرنامەی سیاسییە بۆ چۆنیەتی چارەسەرکردن و بەڕێوەبردنی ئەو مەسەلانە. کاتێکیش بەشداریی لە ھەڵبژاردندا دەکات بەناوی ئەو بەرنامە و پلانە سیاسییانەوە بچێتە هەڵبژاردنەوە و دەنگداران بزانن ئەم ھێزە کام کۆمەڵگا و حوکمڕانیی و ماف و بەرپرسیارێتی دەوێت. ئاشکرایە ئۆپۆزیسیۆنی پەرلەمانی تەنها لەناو سیستمێکی سیاسیدا مانای هەیە کە سیستمەکە توانای دەستگۆڕکێی دەسەڵاتی دەستەبەرکردبێت، واتە توانای ئەنجامدانی گۆڕانکاریی لە ڕێگای دەنگدانەوە مەیسەر کردبێت. گۆڕانکاریی ئەگەرێکی یاسایی و سیاسیی یەکسان بێت لەبەردەم ھەموو ئەو ھێزانەدا کە لە ھەڵبژاردنەکاندا بەشدارن. هەر سیستمێک ئەم ئەگەر و توانا ناوەکییەی دەستگۆڕکێی دەسەڵاتی تیادانەبێت، واتە ھەڵبژاردن ئامرازی دەستگۆڕکێی دەسەڵات نەبێت، هیچ مانایەک بۆ ھەڵبژاردن و بۆ ئۆپۆزیسیۆنبوونی پەرلەمانی ناهێڵێتەوە. دیموکراسیەت ئەو تاکە سیستمە سیاسییە کە لەسەرەتای سەرەتاکانییەوە تا دروستکردنی حکومەت و ھەڵبژاردنی حوکمڕانان، ئەگەری دەستگۆڕکێی دەسەڵات  و بڕیاردانی جیاواز دەخاتە بەردەمی کۆمەڵگاکەوە. ئۆپۆزیسیۆن کاتێک مانای هەیە کە «حکومەتێک لە چاوەروانید»ا بوونی ھەبێت، سەرۆکی ئۆپۆزسیۆنیش سەرکوەزیرانێک بێت لە چاوەروانیدا، پەرلەمانتاری ھێزە براوەکەش بەڕێوەبەرانی سیستمە سیاسیەکە بن و ھێزی پیادەکردنی بەرنامە سیاسییەکەیان ھەبێت. بە مانایەکی ئۆپۆزیسیۆنی پەرلەمانی تەنھا لەو دۆخەدا مانایەکی ھەیە رێگای گەیشتن بە دەسەڵات و دەستگۆڕکێکردنی کۆی پۆستە سیاسییەکان، بەشێک بێت لە چۆنیەتی رێکخستنی کایە سیاسییەکە خۆی. واتە ئۆپۆزیسۆن ئەگەری بەڕێوەبردنی وڵاتەکەی لەبەردەمدا بێت.  ئەرکی ژمارە یەکی هێزی ئۆپۆزیسیۆنیش ئەوەیە جیاواز لە پارتە حوکمڕانەکان بیربکاتەوە و بەشدارنەبێت لەو سیاسەتانەدا کە ھێزە حوکمڕانەکان گەشەی پێئەدەن و جێبەجێیدەکەن. ئیشی ئۆپۆزیسۆن ئەوەیە رەخنەی ئەو سیاسەتانە بکات و دیدگای باشتر و گونجاوتر و پێشکەوتوتر، پێشکەشبکات. لە دۆخی زۆر تایبەت و دەگمەندا نەبێت، کە پەیوەندیی بە مەسەلەیەکی تەواو نیشتیمانییەوە ھەبێت، هێزی ئۆپۆزیسۆن پاڵپشتی پارتە حومکڕانەکان ناکات. هێزە ئۆپۆزسیۆنەکان زۆربەی کات هەوڵی ڕێگرتن، یان هەموارکردنەوەی پێشنیارەکانی ئەو هێزانە دەکەن کە حکومەتیان پێکهێناوە و حوکمدەکەن. ئۆپۆزیسیۆن دەبێت بیەوێت خۆی حوکمڕانی بکات، بەتەنھا یان لەگەڵ چەند پارتێکی تردا، و ئەو دیدگا و بەرنامەیە پیادەبکات کە هەڵگریەتیی و بەرگریی لێدەکات. ئۆپۆزیسیۆن بوون لە ناوەندێکی سیاسیی دەسەڵاتگەر و خێزانیدا کە تیایدا پارتە سیاسییەکانیان خاوەنی دەیان و سەدان کۆمپانیابن، هێزی چەکداریان هەبێت، خاوەنی پۆلیس و ئاسایش و میلیشیای نهێنی و ئاشکرای خۆیا بن، قسەکردن لە ئۆپۆزیسۆنبوونی پەرلەمانی گاڵەتکردنە بە هەمووشتێک، لە پێش ھەمووانیشەوە گاڵتەکردنە بە خودی کۆمەڵگاکە. ئەوەی ڕوووئەدات ھەڵبژاردنی دیموکراسییانە نییە، بەڵکو سێرکێکی سیاسییە کۆمەڵێک ئەکتەری خراپ بەڕێوەیدەبەن.  

(درەو): ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك لە هۆتێلێكی بەغداد كۆدەبێتەوە، ئەمڕۆ یەكلادەبێتەوە پۆستی پارێزگار بۆ كێ دەبێت، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) لە چەند رۆژی رابردووەوە تائێستا پارتی و یەكێتیی دەیان ملیۆن دۆلاریان خەرجكردووە بۆ بەدەستهێنانی دەنگی ئەندامانی عەرەب و توركمان لە ئەنجومەنی پارێزگاو تادێت نرخی دەنگ بەرزتر دەبێتەوە، یەكێتیی تائێستا دەنگی سێ ئەندامی عەرەبی زامن كردووەو گرەو لەسەر بردنی دەنگێكی توركمانیش دەكات، پارتییش بە هەمان شێوە دەنگی سێ عەرەب و دەنگێكی توركمانی زەمانەت كردووە. ئێوارەی ئەمڕۆ لە هۆتێل (رەشید) لە بەغداد، ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك كۆدەبێتەوە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق خۆی سەرپەرەشتی بەڕێوەچوونی كۆبوونەوەكە دەكات و تێیدا دوای نزیكەی 9 مانگ لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن، پۆستی پارێزگارو سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگا یەكلادەكرێتەوە.  لەژێر فشار محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق، رۆژی 11ی تەموزی رابردوو ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك یەكەم كۆبوونەوەی خۆی ئەنجامدا، بەپێی یاسا دەبوو لەو كۆبوونەوەیەدا پۆستی سەرۆكی ئەنجومەن و جێگرەكەی یەكلابكرێتەوە، بەڵام بەهۆی ئەوەی لایەنە براوەكانی هەڵبژاردن نەگەیشتبوونە رێككەوتن، كۆبوونەوەكە تاوەكو ئێستا بە كراوەیی هێڵدراوەتەوە، سەرۆك وەزیرانی عێراق مەرجی بۆ لایەنەكان داناوە ئەمڕۆ تاوەكو سبەینێ لەسەر دابەشكردنی پۆستەكان بگەنە رێككەوتن.  ئەوەی تائێستا هەیە، پارتی دیموكراتی كوردستان و بەرەی توركمانیی كە لە تێكڕای (16) كورسی ئەنجومەنی پارێزگا، هەریەكەیان 2 كورسییان هەیە، پێكەوە لێكتێگەیشتنیان هەیەو داوا دەكەن پۆستی پارێزگار بە "نۆرە" بێت لەنێوان سێ پێكهاتە سەرەكییەكەدا (كورد+ عەرەب+ توركمان)، بەڵام بەگوێرەی دواین بەدواداچوونەكانی (درەو)، یەكێك لە ئەندامەكانی بەرەی توركمانیی كە سەربە ئەرشەد ساڵحییە، هەڵوێستی نەرمەو زۆر پابەند نییە بەو لێكتێگەشتنەی كە حەسەن تۆرانی سەرۆكی حزبەكە لەگەڵ پارتی كردویەتی، ئەرشەد ساڵحی سەرۆكی بەرەی توركمانیی بەمدواییە لە پۆستی سەرۆكی حزب لادراو حەسەن تۆران لە شوێنەكەی دانرا، توركیا دەستی لەم ئاڵوگۆڕەدا هەبوو، لەوكاتەوە جۆرێك لە هەستیاریی لە پەیوەندییەكانی ساڵحی و تۆراندا دەبینرێت، یەكێك لە ئەندامەكانی بەرەی توركمانیی لە ئەنجومەنی پارێزگا لە ساڵحییەوە نزیكەو یەكێتیی دەیەوێت لەسەر ئەم هێڵە هەستیارەی بەرەی توركمانیی كاربكات.  لەناو پێكهاتەی عەرەبیش، بەپێی دواین زانیارییەكان (3) ئەندامی ئەنجومەن كە لەگەڵ خەمیس خەنجەری سەرۆكی هاوپەیمانی (سیادە)ن، یەكلابوونەتەوە بۆ ئەوەی پابەندی رێككەوتنەكەیان بن لەگەڵ پارتی، بەمەش تائێستا وا دەردەكەوێت پارتی بە كورسییەكانی خۆیەوە، بە تێكڕا لە كۆی 16 كورسی ئەنجومەن، 6 بۆ 7 دەنگی هەبێت.  لەبەرامبەردا یەكێتیی نیشتمانی كە براوەی یەكەمی هەڵبژاردنەو 5 كورسی هەیەو كورسییەكی "كۆتا"ی مەسیحییەكانیشی لەگەڵدایە، بە تێكڕای 6 كورسییەوە بانگەشەی ئەوە دەكات دەنگی (3) ئەندامی پێكهاتەی عەرەبی بەدەستهێناوەو ئێستا رێژەی 50+1ی ئەنجومەنی پارێزگای هەیە كە 9 دەنگە لە كۆی 16 دەنگ، بەڵام گرفتەكە ئەوەیە، بەگوێرەی یاسای هەڵبژاردن، كەركوك دۆخێكی تایبەتی پێدراوەو بەبێ بەشداری پێكهاتەیەكی سەرەكیی، لایەنە براوەكان ناتوانن حكومەتی خۆجێی دروستبكەن، یەكێتیی كێشەی توركمانی هەیە، پێكهاتەی توركمان 2 كورسی بردووە، هەردوو كورسییەكەش بەرەی توركمانی بردویەتییەوە، یەكێتیی گرەو لەسەر ئەوە دەكات دەنگێكی بەرەی توركمانی ببات و بەمە بەربەستە یاساییەكە ببڕێت. پێكهاتەی عەرەب كە بە سێ بەرەی جیاوازەوە 6 كورسی ئەنجومەنی پارێزگایان بردووە، بانگەشەی ئەوە دەكەن لەناو خۆیاندا یەكگرتوون و دەیانەوێت پۆستی پارێزگار وەربگرنەوە، بەڵام ئەوەی دەبینرێت دابەشبوون بەسەر دوو بەرە ناكۆكەكەی كورددا (پارتی و یەكێتیی)و ئەمان ناكۆكییەكە یەكلادەكەنەوە.  بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە لە كەركوك دەست (درەو) كەوتووە، تەنیا لە چەند رۆژی رابردوودا پارتی و یەكێتیی بۆ بەدەستهێنانی دەنگی ئەندامانی پێكهاتەی عەرەب و توركمان "دەیان" ملیۆن دۆلاریان خەرجكردووە. ئەو سەرچاوە كە خۆی داوایكرد ناوەكەی بڵاونەكرێتەوە وتی:" لەگەڵ نزیكبوونەوەی وادەی دانیشتنی ئەنجومەن، تادێت نرخی دەنگ بەرزدەبێتەوەو گەیشتوەتە سەروو یەك ملیار دینار".  20ی ئۆكتۆبەری داهاتوو هەڵبژاردنی پەرلەمانیی لە كوردستان بەڕێوەدەچێت، پارتی و یەكێتیی هەردوولایان دەیانەوێت بە یەكلاكردنەوەی پۆستی پارێزگاری كەركوك لە بەرژەوەندی خۆیان، پێگەی خۆیان بۆ هەڵبژاردنی ئۆكتۆبەر بەهێز بكەن، بەتایبەتیش كە هەڵبژاردنەكە دەكەوێتە مانگی ئۆكتۆبەرەوە. یەكێتیی كە لەدوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017وە پۆستی پارێزگاری كەركوك لەدەستداوە، ئەمجارە بە سەرۆك و سەركردایەتییەكی نوێوە دەیەوێت پۆستەكە وەربگرێتەوەو ئەمە بكات بە دەستكەوتێكی ئەم قۆناغە ژیانی سیاسیی ناوخۆی حزبەكە، پارتیش كە لە دوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرەوە كاری لەسەر لێدان لە پێگەی یەكێتیی لە كەركوك دەكردو تۆمەتباری دەكرد بە "خیانەت"و لەمەشدا سەركەوتوو نەبوو (یەكێتیی لە دوو هەڵبژاردنی دوای 16ی ئۆكتۆبەردا براوەی یەكەم بوو لە كەركوك)، ئەمجارە دەیەوێت لەرێگەی رێككەوتنی سیاسی لەگەڵ پێكهاتەكان لە پێگەی یەكێتیی بدات، بەتایبەتیش لەكاتێكدا یەكێتیی لە پارێزگای نەینەوا پابەند نەبوو بە "یەكڕیزیی كورد"و بە جیا لەگەڵ دۆستەكانی خۆی لەو پارێزگایە چووە ناو رێككەوتن بۆ دابەشكردنی پۆستەكان.   

(درەو): دواجار لەسەر داوای نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم، لیژنەی ئیدارەدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بارەگای خۆی لە بەغدادەوە گواستەوە بۆ هەولێر. سبەینێ كۆمسیۆن تیروپشك دەكات بۆ ژمارەی هاوپەیمانی و حزب و كاندیدە تاكەكەسییەكان، تیروپشكەكە ئەوانە ناگرێتەوە پێشتر ژمارەیان پێدراوە، پارتی لەوانەیە ژمارەی وەرنەگرتووە. كوردستان بۆ هەڵبژاردن چوار بازنەیە، بەڵام كۆمسیۆن بۆ سەرپەرەشتیكردنی هەڵبژاردن سێ لیژنەی دروستكردووەو سلێمانی و هەڵەبجەی بەیەكەوە بەستوەتەوە. نزیكەی پێنج مانگ لەمەوبەر، كاتێك پارتی دیموكراتی كوردستان ناڕازیی بوو لە شێوازی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم كە هاوكاتیش جێگری سەرۆكی پارتییە، لە نوسراوێكدا ژمارەیەك داواكاری و هۆشداریی خستە بەردەم كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق.  یەكێك لە داواكارییەكانی نێچیرڤان بارزانی لەو نوسراوەكە كە رۆژی 11ی ئازاری ئەمساڵ ئاڕاستەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی كردبوو، ئەوە بوو "  به‌ته‌واوه‌تی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن له‌باره‌گای ده‌سته‌ی كۆمسیۆن له‌ هه‌رێمی كوردستان جێبه‌جێ بكرێت و به‌ش به‌ش نه‌كرێت، به‌وپێیه‌ی ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ به‌ ته‌نیا تایبه‌ته‌ به‌ هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌، ئه‌مه‌ بۆ ئاسانكاری ئاماده‌بوونی نوێنه‌ری قه‌واره‌ سیاسییه‌كان له‌باره‌گای ده‌سته‌كه‌". لەسەر بنەمای ئەم نوسراوە، ئەمڕۆ لیژنەی ناوەندیی ئیدارەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق كاركردنی خۆی گواستەوە بۆ بارەگای نوێیەكەی لە شاری هەولێر.  لیژنەی ئیدارەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق لە لایەن دادوەر (عامر موسا حسێنی) سەرۆكی فەرمانگەی هەڵبژاردنەكانەوە سەرۆكایەتیی دەكرێت، لیژنەكە چەند ئەندامێكی هەیە لەوانە یاریدەدەرەكانی سەرۆكی فەرمانگەی هەڵبژاردن بۆ كاروباری تەكنیكی و ئیداریی و بەڕێوەبەری بەشەكان و فەرمانگەی نوسینگەی نیشتمانی و تیمی پێشكەوتووی كۆمسیۆن، تیمی یارمەتیدەری نێودەوڵەتیی نەتەوە یەكگرتووەكانیش لەناو لیژنەكەدایە.  كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان دەڵێ ئامانج لە گواستنەوەی بارەگای كاركردنی لیژنەی ئیدارەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بۆ هەولێر ئەوەیە سەرپەرەشتی مەیدانی و راستەوخۆی پرۆسەی جێبەجێكردنی خشتەی زەمەنیی هەڵبژاردن بكرێت و چاودێری كاری ئۆفێسەكانی هەڵبژاردن بكرێت لە پارێزگاكانی هەرێم.  لە پاڵ داواكردنی گواستنەوەی پرۆسەی هەڵبژاردن لە بەغدادەوە بۆ هەولێر، لە نوسراوەكەی مانگی ئازاردا نێچیرڤان بارزانی داوای ئەوەشی كردبوو  نوێنه‌ری پسپۆڕی هه‌رێمی كوردستان له‌بواری ته‌كنه‌لۆژیای هه‌ڵبژاردن له‌ سه‌نته‌ری ته‌كنیكی كۆمسیۆن ئامادەیی هەبێت و ده‌سه‌ڵاتی پێویستی هه‌بێت بۆ ئه‌نجامدانی ئه‌ركه‌كانی له‌ هه‌موو قۆناغه‌كانی هه‌ڵبژاردندا، ئەوكات پارتی گومانی لە ساختەكردنی ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەبوو، دیار نییە تائێستا كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق كە دادوەرێكی خەڵكی سلێمانی سەرۆكایەتیی دەكات ئەم داواكارییەی جێبەجێ كردووە یاخود نا.  رۆژی 20ی ئۆكتۆبەری داهاتوو وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستانە، هەڵبژاردنێك كە ماوەی زیاتر لە ساڵێك و 10 مانگ لەوادەی دیاریكراوی خۆی دواكەوتووە.  كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق كە سەرپەرەشتی پرۆسەی هەڵبژاردنەكەی كوردستان دەكات، سبەینێی دیاریكردووە بۆ سەرلەنوێ ئەنجامدانی تیروپشك بۆ ژمارەی هاوپەیمانی و حزب و كاندیدە تاكەكەسییە بەشدارەكانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، بەڵام تیروپشكەكە ئەوانە ناگرێتەوە بەر لە دواین دواخستنی هەڵبژاردن تیروپشكیان بۆ كراو ژمارەیان پێدرا، وەكو كۆمسیۆن دەڵێ: تیروپشكی سبەینێ ئەو حزب و كاندیدە تاكەكەسییانەیە كە ژمارەیان وەرنەگرتووە، پارتی دیموكراتی كوردستان پێشتر بایكۆتی هەڵبژاردنی كردبوو، بۆیە ژمارەی لە تیرو پشكەكەدا وەرنەگرتبوو، سبەینێ ژمارەی پێدەدرێت، تیروپشكەكە ئەوانەش دەگرێتەوە كە پێشتر خۆیان لەسەر كورسییە گشتییەكان كاندید كردووەو ئێستا شێوازی كاندیدبوونی خۆیان بۆ كورسی "كۆتا"كان گۆڕیوە. سبەینێ كۆمسیۆن لە ژمارە (170)وە دەست بە تیروپشك دەكات.    هاوكات كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق، بەگوێرەی فەرمانێك سێ لیژنەی دروستكرد بۆ سەرپەرەشتیكردنی بازنەكانی هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان.  یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان دوای هەڵوەشاندنەوەی هەموارەكانی لەلایەن دادگای فیدراڵی عێراقەوە، هەرێمی كوردستانی كردووە بە چوار بازنەی هەڵبژاردن (هەولێر- سلێمانی- دهۆك- هەڵەبجە)، بەڵام كۆمسیۆنی هەڵبژاردن بۆ پرۆسەی سەرپەرەشتی هەڵبژاردن كوردستانی كردووە بە سێ ناوچەو سلێمانی و هەڵەبجەی پێكەوە بەستوەتەوە.  بۆ زانینی ناوی ئەندامانی لیژنەی سەرپەرەشتیاری بازنەكانی هەڵبژاردن لە كوردستان، تەماشای نوسراوی كۆمسیۆن بكە لە خوارەوە: