هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی عێراق پێگەی کورد لە حوکمڕانی عێراق 2005 بەشی دووەم 🔹 یەکەم ھەڵبژاردنی عێراق، ئەنجوومەنی نیشتمانی ڕاگوزەر کە بە پەرلەمانی کاتی یان ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقیش ناودەبرێت، لە 30ی 1ی 2005 ئەنجامدرا، عێراقییەکان دەنگیان دا بۆ ھەڵبژاردنی 275 ئەندام بۆ ئەنجوومەنی نیشتمانی ڕاگوزەر. هەر پارتێک یان گرووپێکی سیاسی بە ڕێژەی ئەو دەنگانەی کە بەدەستی هێنابوو، کورسی لە ئەنجومەنی نیشتمانی وەردەگرت. 🔹 لیستی هاوپەیمانی كوردستانی زۆربەی حیزبە كوردستانییەكانی لە خۆدەگرت توانی (2 ملیۆن و 175 هەزار و 551) دەنگ بەدەستبهێنێت، بەڕێژەی (25%) و (75) كورسی لە پەرلەمانی عێراق، هاوكات لیستی كۆمەڵی ئیسلامیی كوردستانیش توانی (2) كورسی بەدەستبهێنێت. واتا لە كۆی (275) كورسی ئەنجومەنی نوێنەران كورد (77) كورسی هەبوو بەڕێژەی (28%)ی كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق. 🔹 کابینەی ئیبراهیم جەعفەری لە نیسانی ساڵی 2005 پێكهات، كورد سەڕەرای پۆستە وەزاریەكان، بۆیەكەمجار پۆستی سەرۆك كۆماری عێراقی بەدەست هێناو درا بە جەلال تاڵەبانی، عارف تە‌یفور، بووە جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق، لەگەل 58 پەرلەمانتاری كورد لە ئەنجومەنی نوێنەران، د.رۆژ نوری شاوە‌یس، جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق، هەریەك لە؛ هۆشیار زێباری، د لەتیف رە‌شید، د بەرهەم ساڵح، عە‌بدولباست كە‌ریم مە‌ولود، د.جوان فوئاد مە‌عسوم، د.ئیدرس هادی و نە‌رمین عوسمان بە وەزیر دانران. یەکەم: هەڵبژاردنی 30/1/2005 و کورد و ئەنجومەنی نیشتمانی ڕاگوزەر یەکەم ھەڵبژاردنی عێراق، ئەنجوومەنی نیشتمانی ڕاگوزەر کە بە پەرلەمانی کاتی یان ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقیش ناودەبرێت، لە 30ی 1ی 2005 ئەنجامدرا، عێراقییەکان دەنگیان دا بۆ ھەڵبژاردنی 275 ئەندام بۆ ئەنجوومەنی نیشتمانی ڕاگوزەر (ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق). عێراق لەم هەڵبژاردنانەدا بە یەک ناوچەی هەڵبژاردن هەژمار دەکرا. لایەنە سیاسییەکان لیستی کاندیدەکانیان پێشکەش کرد. ئەوانەی کە دەبێت تەمەنیان بەلایەنی کەمەوە سی ساڵ بێت، ئەمە جگە لە پێویستی ئەوەی لە هەر سێ کاندیدێکدا یەک کاندیدی ژن هەبێت. کورسییەکان بە نوێنەرایەتی ڕێژەیی دابەش دەکران، واتە هەر پارتێک یان گرووپێکی سیاسی بە ڕێژەی ئەو دەنگانەی کە بەدەستی هێنابوو، کورسی لە ئەنجومەنی نیشتمانی وەردەگرت. بۆ دەستەبەرکردنی کەشێکی ئامن بۆ سەرکەوتنی هەڵبژاردنەکان، سوپای ئەمریکا کارمەندەکانی لە 135 هەزارەوە بۆ 150 هەزار زیادکرد، بەڵام بەشێکی زۆری ئەرکی دەستەبەرکردنی بنکەکانی دەنگدان بۆ هێزە ئەمنییەکانی عێراق جێهێشت. لەکاتی هەڵبژاردنەکاندا بۆ ماوەی سێ ڕۆژ سنووری عێراق داخرا، ئەمەش وەک هەوڵێک بۆ ڕێگریکردن لە دزەکردنی یاخیبووان. دۆخی ئەمنی وایکرد زۆرێک لە دەنگدەران لە چوار پارێزگای عێراق دوور لە بەشداری پرۆسەکە، کە نزیکەی چارەکێکی دانیشتووانی ئەم وڵاتەی تێدایە. ئەو پارێزگایانە دوو لە سێ گەورەترین شاری عێراق، بەغدا و نەینەوا، هەروەها شارەکانی فەللوجە و تکریت کە زۆرینەی سوننە لەخۆدەگرن. سوننە کە نزیکەی 40%ی دانیشتووانی عێراق نوێنەرایەتی دەکەن، یان بایکۆتی هەڵبژاردنەکانیان کرد، یان بەهۆی ئەو توندوتیژییانەی لە ناوچەکانیان لە ئارادا، بەشدار کردن لە دەنگدان کارێکی سەخت بوو بۆیان. هاوکات عێراقییەکانی دەرەوەی وڵاتیش بەشدارییان لە دەنگدانەکەدا کرد، فەرمانگەی نێودەوڵەتی کۆچ ناوەندی دەنگدانی لە 14 وڵاتدا کردەوە کە پێکهاتەی گەورەی عێراقییان تێدایە. زیاتر لە 280 هەزار عێراقی لە دەرەوەی وڵات ناویان تۆمار کرد بۆ دەنگدان. کۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکانی عێراق پێش هەڵبژاردن ئەم خەمڵاندنانەی خستەڕوو: ژمارەی دانیشتووانی عێراق نزیکەی 27 ملیۆن کەسە. ژمارەی ئەو عێراقیانەی مافی دەنگدانیان هەیە 14.2 ملیۆن دەنگدەرە. ژمارەی قەوارە سیاسییەکانی بەشدار لە هەڵبژاردنەکاندا 223 قەوارەیە. ژمارەی هاوپەیمانییە سیاسییە بەشداربووەکان 35 هاوپەیمانییە. ژمارەی کاندیدی سەربەخۆی بەشداربوو 48 کاندیدە. ژمارەی کورسییەکانی ئەنجوومەنی نیشتمانی 275 کورسییە. ژمارەی بنکەی دەنگدان لە سەرتاسەری عێراق پێنج هەزار و 578 بنکە. ژمارەی بنکەکانی دەنگدان له دەرەوەی عێراق له 14 وڵاتدا 75 بنکەی دەنگدانە کە بریتین لە ئوسترالیا، کەنەدا، دانیمارک، فەڕەنسا، ئەڵمانیا، ئێران، ئوردن، هۆڵەندا، سوید، سوریا، تورکیا، ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی، بەریتانیا و ئەمریکا. لە (30ی كانوونی دووەمی 2005) هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەڕێوەچوو، كە لیستی هاوپەیمانی كوردستانی زۆربەی حیزبە كوردستانییەكانی لە خۆدەگرت توانی (2 ملیۆن و 175 هەزار و 551) دەنگ بەدەستبهێنێت، بەڕێژەی (25%) و (75) كورسی لە پەرلەمانی عێراق، هاوكات لیستی كۆمەڵی ئیسلامیی كوردستانیش توانی (2) كورسی بەدەستبهێنێت. واتا لە كۆی (275) كورسی ئەنجومەنی نوێنەران كورد (77) كورسی هەبوو بەڕێژەی (28%)ی كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق. داواجار ژمارەو ڕێژەی بەشداری، ئەنجامی هەڵبژاردن و دابەشکردنی کورسییەکانی ئەنجومەنی نیشتمانی عێراق ئەو شێوەیەی لێکەوتەوە، کە لە خشتەی ژمارە (1 و 2)دا ڕونکراوەتەوە. گرافیکی یەکەم خشتەی (1 و 2) ئەرکی سەرەکی پەرلەمانی کاتی تازە هەڵبژێردراو هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی سەرۆکایەتی بوو کە لە سەرۆک و دوو جێگر پێکهاتبوو. دواتر ئەو سێ ئەندامە سەرۆک وەزیرانیان هەڵبژارد کە کابینەی حکومەت پێکدەهێنێت. جەلال تاڵەبانی وەک سەرۆک کۆماری عێراق هەڵبژێردرا و غازی مەشعەل عەجیل یاوەر و عادل عەبدولمەهدی وەک جێگرەکەی. ئەوانیش لە بەرامبەردا ئیبراهیم جەعفەرییان وەک سەرۆکوەزیران هەڵبژارد. ئەم حکومەتە ناوی حکومەتی ڕاگوزەری عێراق بوو. وەردەکاری پێکهاتەکەی لە تەوەری دواتر ڕوون دەکەینەوە. دووەم: کورد لە حكومەتە ڕاگوزەرییەکەی ئیراهیم جەعفەری 2005-2006 کابینەی ئیبراهیم جەعفەری كە لە نیسانی ساڵی 2005 پێكهات، كورد سەڕەرای پۆستە وەزاریەكان، بۆیەكەمجار پۆستی سەرۆك كۆماری عێراقی بەدەست هێنا، لەلایەن جەلال تاڵەبانیەوە، هاوكات عارف تە‌یفور، بووە جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق، لەگەل 58 پەرلەمانتاری كورد لە ئەنجومەنی نوێنەران، د.رۆژ نوری شاوە‌یس، جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق، هەریەك لەو کاسایەتییانەی خوارەوە بە وەزیر دانران؛ - هۆشیار زێباری - وەزیری دە‌رە‌وە - د لەتیف رە‌شید - وەزیری سەرچاوەی ئاو - د بەرهەم ساڵح - وەزیری پلاندانان - عە‌بدولباست كە‌ریم مە‌ولود - وەزیری بازرگانی - د.جوان فوئاد مە‌عسوم - وەزیری پەیوەندییەکان - د.ئیدرس هادی - وەزیری كاروباری كۆمە‌ڵایە‌تی - نە‌رمین عوسمان - وەزیری كاروباری ژنان گرافیکی دووەم خشتەی (3) سەرچاوە؛ - دامەزراوەی میدیایی درەو، هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی عێراق... کورد لە پرۆسەی حوکمڕانیدا، چاپخانەی پاندا، سلێمانی، چاپی یەکەم 2025. https://www.kurdipedia.org/default.aspx?q=20250918193348656697&lng=1
درەو: حاكم ناز نوری بە (درەو)ی راگەیاند: سكاڵا لەسەر سەرۆكایەتی دادگای تێهەڵچوونەوەی سلێمانی تۆمار دەكەم، چونكە سوكایەتییان بە داواكاری گشتی كردووەو جیاوازی دەكەن لە نێوان داواكاری گشتی و دادوەراندا كە چاودێری تەواوی بڕیارەكانی دادوەران دەكات لە هەموو قۆناغەكاندا، ئەویش هەویەی دادوەرییەكەم. لە رونكردنەوەیەكدا سەرۆکایەتی دادگای تێهەڵچونەوەی ناوچەی سلێمانی دەڵێت: ماوەیەکە کەسانێک کە هیچ سیفەتێکى دادوەرییان نیە و لە پەیکەرى پێکهاتەى ئەنجومەنى دادوەرى دادوەر نین، بەڵام بەناوى دادوەرەوە خۆیان دەناسێنن رونكردنەوەیەك لە سەرۆکایەتی دادگای تێهەڵچونەوەی ناوچەی سلێمانی: #ڕوونکردنەوە ماوەیەکە کەسانێک کە هیچ سیفەتێکى دادوەرییان نیە و لە پەیکەرى پێکهاتەى ئەنجومەنى دادوەرى دادوەر نین، بەڵام بەناوى دادوەرەوە خۆیان دەناسێنن و لە سایت و کەناڵەكانەوە دەرئەكەون و قسەو ئاماژەى بێ سەروبەر بڵاودەکەنەوە بەناو خەڵکدا و بوونەتە هۆی دروستکردنى بێمتمانەیی و چاندنی تۆوی ڕق و کینە لە ناو کۆمەڵگەدا.. بۆیە بەناوی سەرۆكایەتی دادگای تێهەڵچونەوەی ناوچەی سلێمانی كە بەشێكە لە ئەنجومەنى دادوەرى هەرێمی كوردستان هەموو ئەوانە ئاگادار دەكەینەوە کە بە کردەیی دادوەر نین و سەربە ئەنجومەنى دادوەرى هەرێمى کوردستان یان دەسەڵاتی دادوەری عیراق نین، جارێکیتر نازناوى دادوەر بەکار نەهێنن و خۆیانی پێ نەناسێنن. هەر لەو میانەیەدا ماوەیەکە دەبینین کەسێک بەناوی (ناز نوری عارف) بۆ خۆدەرخستن خۆی بە (حاکم ناز)لە کەناڵ و سایتەکان ناوزەد دەکات و بەپێی حەزی خۆی و چۆنی پێخۆشە سیناریۆ دادەڕێژێت و كەیس دروست دەكات و سوکایەتی بەدامەزراوەی دادوەری و دامەزراوەکانی تر دەکات و هەستی ناسکی خەڵک دەورووژێنێت، گوایە دادوەر بووە و وازی هێناوە. لە ڕاستیدا ئەو کەسە هیچ کاتێک دادوەر نەبووە و لەسەر سەکۆی دادوەری دانەنیشتووە و لەتەمەنیدا دادوەریی نێوان دوو کەسی نەکردووە، بەڵكو ئەم کەسە کاتی خۆی ماوەیەکی کورت بەرپرسی فەرمانگەی داواکاری گشتی سلێمانی بووە و ساڵی ٢٠١٤ بەر لە هاتنی تەمەنی خانەنشینی بە ڕاپۆرتی لیژنەی پزیشکی بە هۆكاری خراپی باری تەندرووستی و بەپلەی پەككەوتەیی (العجز البدني) خۆی هەواڵەی خانەنشینی کردووە و بە ٨٠٪ی ئیمتیازات و كۆتا موچەی كە لەوكاتەوە تائێستا مانگانە وەریدەگرێت و بەتێكڕایی سەدان ملیۆن دینار دەكات، ماوەی چەندين ساڵە لەماڵەوەیە و یاری بە هەست و سۆزی خەڵک دەكات، كە جێگای پرسیار و تێڕامانە كەسێك بەقسەی لیژنەی پزیشکی پەككەوتەیی هەبێت چۆن ئەتوانێ ئامۆژگاری خەڵك بكات و پەی بەچاكە و خراپە بەرێت، لەكاتێكدا لەو ماوەیەی بەرپرسیارێتی هەبووە هیچ هەنگاوێکی نەناوە بۆ چارەسەری گرفتەکان. بۆیە بەهەموو لایەکی ڕادەگەیەنین قسەو رەفتارەکانی ئەو کەسە لەسەر دادوەر حساب نەکەن، چونکە دادوەر نەبووە و هیچ کاتێك ئەو ئەرکەی نەبووە. وە بە مافی یاسایی خۆمانی دەزانین لەسەر ئەم رەفتار و خۆ بە دادوەر ناساندن و سیناریۆ داڕشتن و سوکایەتیکردنە بە دامەزراوەی دادوەری ئاگاداری بکەینەوە كە بە یاسا مامەڵە لەگەڵ ئەو کەسە و هاوشێوەكانی دەكەین بۆ ئەوەی کەسیتر چاوی لێ نەکات و تووشی بەرپرسیارێتی یاسایی نەبێت.
درەو: ئاژانسی هەواڵی "بلۆمبێرگ" لە راپۆرتێكدا ئاشكرایدەكات: ئیدارەی ترەمپ کاردەکات بۆ دڵنیابون لە بەردەوامی رۆیشتنی هەناردەکردنی نەوت لە باکوری عێراقەوە بۆ ماوەیەكی درێژخایەن، کە دوای دوو ساڵ وەستان دەست بە هەناردەكردنی كرایەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی بەهێزبوونی ئابوری وڵاتەكە و سودمەندبونی کۆمپانیا ئەمریکییەکان و روبەڕوبونەوەی هەژمونی ئێران لە ناوچەکەدا. ئاژانسە ئەمریكیەكە ئاماژە بەوەدەكات: ئەمریکا سەرنجی لەسەر دڵنیابونە لە جێبەجێکردنی رێککەوتنی هەناردەکردنی نەوت و جێبەجێکردنی ئەرکە داراییەکانی، ئەوەش بەوتەی بەرپرسێکی باڵای وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا، کە داوای کردووە ناوی ئاشکرا نەکرێت. رۆڵی واشنتۆن لە رێککەوتنی نەوتی کوردستان ئەو بەرپرسە وتويەتى، واشنتۆن لە ماوەی چەند هەفتەی رابردوودا کاری کردووە بۆ کۆکردنەوەی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی نەوت لەگەڵ حکومەتی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان، لە هەوڵێکدا سەدان پەیوەندی تەلەفۆنی و کۆبونەوەی لەخۆگرتبوو، کە رێگەی بۆ ڕێککەوتنەکە خۆشکرد. هاوكات رۆڵی ئەمریکا لە دەستپێکردنەوەی بارکردن لە ڕێگەی بۆرییەوە بۆ کەنارەکانی دەریای ناوەڕاستی تورکیا، دەرفەتەكانی بەردەوامی و درێژخایەنی رێککەوتنەکە بەهێزتر دەكات. رێککەوتنی ئێستا تەنها تا کۆتایی ئەمساڵ کارا دەبێت، لەو ماوەیەدا بڕیارە لایەنەکان گفتوگۆ لەسەرشایستەی کۆمپانیاکان بکەن کە بڕەکەی سەدان ملیۆن دۆلارە، لە کاتێکدا تورکیا فشار دەكات بۆ پیادەكردنی مەرجە نوێكانی بۆ گواستنەوەی نەوتی خاو. سودەکانی بۆ ئەمریکییەکان و عێراقییەکان مارکۆ روبیۆ، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا، هەفتەی رابردوو لە سەكۆی "ئێکس" رونیکردەوە: رێککەوتنەکە سودی بەرجەستە بە هەریەك لە ئەمریکاو عێراق دەگەیەنێت، لەگەڵ سەرلەنوێ دووپاتكردنەوەی سەروەری عێراق. بە گوتەی بەرپرسانی عێراقی و کورد، فشارەکانی ئەمەریکا فاکتەرێکی یەکلاکەرەوە بووە بۆ گەیشتن بە رێککەوتنی هەناردەکردن و لە ئێستادا واشنتۆن هەوڵدەدات بیگۆڕێت بۆ رێککەوتنێکی درێژخایەن کە بەرژەوەندی کۆمپانیا ئەمریکیەکانیش بپارێزێت. رێککەوتنی نەوتی کوردستان.. دەستکەوتەکانی عێراق و چاوەڕوانی بازاڕەكانی جیهانی چین؟ وەزارەتەکانی نەوت لە عێراق و هەرێمی کوردستان ئامادە نەبوون هیچ لێدوانێک لەسەر رۆڵی ئەمریکا بدەن، کۆمەڵەی پیشەسازی نەوتی کوردستان بە نوێنەرایەتی کۆمپانیاکان، پێشوازییان لە رێککەوتنەکە کرد، کە رەوتی هەناردەکردنی لە ڕێگەی بۆرییەوە خستەوەگەڕ. قەرەبووکردنەوەی دابەزینی هەناردەی ئێران لەگەڵ داخستنی بۆریی تورکیا لە مانگی ئازاری ٢٠٢٣ەوە، بەشێک لە نەوتەکە بە بارهەڵگر بۆ هەردوو وڵاتی ئێران و تورکیا بۆ گەڕان بەدوای بازاڕی جێگرەوەدا دەگوازرایەوە، بەگوێرەی ئیدارەی زانیاری وزەی ئەمریکا، لە مانگی تەمموزدا، لەگەڵ پەرەسەندنی گفتوگۆکان لەسەر دەستپێکردنەوەی هەناردەکردن، ژێرخانی نەوتی کوردستان کەوتە بەر هێرش، کە هێزە ئەمنییەکانی کوردییەكان بەرپرسیارێتیان خستە ئەستۆی میلیشیاکانی سەر بە ئێران، هەرچەندە تا ئێستا هیچ گروپێک بەرپرسیارێتی خۆی لە ئەستۆ نەگرتووە. هەروەك، دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوت لە کوردستانەوە، یارمەتیدەرە بۆ قەرەبوکردنەوەی هەر دابەزینێکی چاوەڕوانكراوی هەناردەی نەوتی ئێران، کە واشنتۆن نیازی خۆی بۆ کەمکردنەوەی بۆ سفر پیشانداوە، لە چوارچێوەی هەڵمەتی ئەوپەڕی فشاری ترەمپ لە دژی تاران.
درەو: 🔻 ئەنجومەنی وەزیران ڕایگەیاندووە، کە لە ڕۆژی 27ی ئەیلوولی 2025 ەوە، بە تێکڕایی ڕۆژانە (195 هەزار) بەرمیل نەوت، لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان، ڕادەستی کۆمپانیای سۆمۆ کراوە؛ 🔹 بەپێی نرخی جیهانی نەوت لە ئێستادا هەر بەرمیلێک نەوت بەهاکەی (65) دۆلارە، ئەگەر نەوتی هەرێم لە ڕێگەی کۆمپانای سۆمۆوە بەو نرخە بفرۆشرێت، بەم پێیە کۆی داهاتی (195 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە و (5 ملیۆن و 850 هەزار) بەرمیل نەوت بە تێکڕای مانگانە، دوای لێدەرکردنی (16) دۆلار بۆ تێچووی هەر بەرمیلێک، بڕی پوختەی ئەو داهاتەی دەمێنێتەوە بەرامبەربە (378 ملیار و 378 ملیۆن) دینار. 🔹 پاڵپشت بە ڕاگەیەندراوەکانی کۆمپانیا نەوتییەکانی هەرێمی لە ماوەی ڕابردوودا، هەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە تێکڕای (33) دۆلار لە بازاڕەکانی ناوخۆ ساغدەکرانەوە، بەم پێیە کۆی داهاتی (195 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە و (5 ملیۆن و 850 هەزار) بەرمیل نەوت بە تێکڕای مانگانە، دوای لێدەرکردنی (16) دۆلار بۆ تێچووی هەر بەرمیلێک، بڕی پوختەی ئەو داهاتە دەمایەوە بەرامبەربوو بە (131 ملیار و 274 ملیۆن) دینار. نەوتی هەرێم لە نێوان هەرێم و کۆمپانیا سۆمۆدا چوارشەممە 1ی ئۆکتۆبەری 2025، ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان کۆبووەوە، لە بڕگەیەکی ڕاگەیاندراوەکەی حکومەتی هەرێمی کوردستاندا هاتووە؛ "ئەنجومەنی وەزیران پشتیوانیی خۆی بۆ بەردەوامبوون لەسەر جێبەجێکردنی ڕێککەوتننامەی هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان دووپات کردەوە، کە لە ڕۆژی 27ی ئەیلوولی 2025 ەوە کەوتووەتە بواری جێبەجێکردن و لە چەند ڕۆژی ڕابردوو، بە تێکڕایی ڕۆژانە (195 هەزار) بەرمیل نەوت، لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان، لەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەکانەوە، ڕادەستی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی سۆمۆ کراوە و لە بازاڕی جیهانی فرۆشراوە، داهاتەکەی گەڕاوەتەوە بۆ گەنجینەی فیدڕاڵ". بە گوێرەی ڕاگەیەندراوەکەی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە (195 هەزار) بەرمیل نەوت، ڕادەستی کۆمپانیای سۆمۆ کردوە، واتە مانگانە بە تێکڕا دەکاتە (5 ملیۆن و 850 هەزار) بەرمیل، لێرەدا پرسیارەکە ئەوەیە، جیاوازی ئەو داهاتە چەندە، لە فرۆشتنی نێوان هەرێم و کۆمپانیای سۆمۆ دێتە ئاراوە؟ • داهاتی فرۆشی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی کۆمپانیای هەرێمەوە؛ پاڵپشت بە ڕاگەیەندراوەکانی کۆمپانیا نەوتییەکانی هەرێمی لە ماوەی ڕابردوودا، هەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە تێکڕای (33) دۆلار لە بازاڕەکانی ناوخۆ ساغدەکرانەوە، بەم پێیە؛ - (195 هەزار) بەرمیل لێکدانی (30) ڕۆژ، دەکاتە (5 ملیۆن و 850 هەزار) بەرمیل نەوت مانگانە. - (5 ملیۆن و 850 هەزار) بەرمیل نەوت لێکدانی (33) دۆلار دەکاتە (193 ملیۆن و 50 هەزار) دۆلار. - ئەگەر تێچووی هەر بەرمیلێک بە تێکڕا (16) دۆلار بێت، ئەوا بڕی (93 ملیۆن و 600 هەزار) دۆلار خەرجی کۆمپانیاکان دەبێت. - دوای لێدەکردنی خەرجی کۆمپانیاکان بڕی (99 ملیۆن و 450 هەزار) دۆلار وەک پوختەی داهاتی نەوت دەمایەوە کە بەرامبەرە بە (131 ملیار و 274 ملیۆن) دینار، ئەگەر (1) دۆلار بەرامبەر (هەزار و 132) دیناربێت. • داهاتی فرۆشی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە بەپێی نرخی جیهانی نەوت لە ئێستادا هەر بەرمیلێک نەوت بەهاکەی (65) دۆلار، بەم پێیە؛ - (195 هەزار) بەرمیل لێکدانی (30) ڕۆژ دەکاتە (5 ملیۆن و 850 هەزار) بەرمیل نەوت مانگانە. - (5 ملیۆن و 850 هەزار) بەرمیل نەوت لێکدانی (65) دۆلار، دەکاتە (380 ملیۆن و 250 هەزار) دۆلار. • ئەگەر تێچووی هەر بەرمیلێک بە تێکڕا (16) دۆلار بێت، ئەوا بڕی (93 ملیۆن و 600 هەزار) دۆلار خەرجی کۆمپانیاکان دەبێت. • دوای لێدەکردنی خەرجی کۆمپانیاکان بڕی (286 ملیۆن و 650 هەزار) دۆلار، وەک پوختەی داهاتی نەوت دەمێنێتەوە، کە بەرامبەرە بە (378 ملیار و 378 ملیۆن) دینار، ئەگەر (1) دۆلار بەرامبەر (هەزار و 132) دیناربێت.
راپۆرتی: درەو بەشی یەکەم 🔹 برێمەر لە یاداشتەکانیدا نوسیویەتی؛ ئامانجم ئەوە بوو ئەو دوانە ڕازی بکەم _تاڵەبانی و بارزانی_ بێنە ناو ئەنجومەنی حوکمەوە. لە وتوێژەکانی پێشووماندا لە بەغدا، کوردەکان دوو دڵیان نواند لەوەی جارێکی تر ملکەچی حوکمی بەغدا ببەنەوە. 🔹 نەوشیروان مستەفا؛ بریمه‌ر، له كوردستان به جیا سه‌ردانی تاڵه‌بانی و بارزانی كرد بوو بۆ ئه‌وه‌ی قانعیان بكا به‌وه‌ی: به‌شی كورد له ئەنجومەنی حوکمدا (5) ئه‌ندام بێت، واته پێنجیه‌ك، به‌ر له جه‌نگ موعاره‌زه‌ی عێراقی له هه‌موو دام‌وده‌زگاكاندا چواریه‌كیان بۆ كورد سه‌لماند بوو! 🔹 مەسعود بارزانی؛ بریمەر داکۆکی و پێداگرییەکی زۆری کرد، کە منیش بەشدار بم لە ئەنجومەنی حکوم، بەڵام ڕەتم کردەوە بەشداری بکەم، مام جەلالیش بە بریمەری ڕاگەیاند؛ ئەگەر (مەسعود بارزانی) بەشداری نەکات، منیش لە ئەنجومەندا بەشداری ناکەم و هەردووکمان نوێنەرەکانمان دەنێرین. 🔹 لە سەردەمی ئەنجومەنی حوكمدا كورد بە (5 وەزیر) بەشداری لە وەزارەتەكانی ئەنجومەنی حوكمدا كرد ئەوانیش؛ هۆشیار زێباری - وەزیری كاروباری دە‌رە‌وە، نە‌سرین بە‌رواری - وەزیری شارە‌وانییە‌كان، د. لەتیف رە‌شید - وەزیری سەرچاوەكانی ئاو محە‌مە‌د تۆفیق رە‌حیم - وەزیری پیشەسازی و عە‌بدوڕە‌حمان سدیق كە‌ریم - وەزیری ژینگە. 🔹 لە کابینەی یەکەمی حكومەتی كاتی عێراق بە سەرۆكایەتی (ئەیاد عەلاوی) لە حوزەیرانی 2004 پێكهات، كورد بەشداری له‌م کابینەیەدا کردو تێیدا؛ (د.فوئاد مە‌عسوم، بووە سەرۆكی كۆمەڵەی نیشتمانیی عێراق و لەگەڵ (75) ئەندامی كورد لەو ئەنجومەنە جگە لە (2) کورسی کۆمەڵی ئیسلامی لە كۆی (275) ئەندامی كۆمەڵەی نیشتمانی عێراق بەشداربوو، د. رۆژ نوری شاوە‌یس کرا به جێگری سە‌ركۆماری عێراق. لەگەڵ جێگری سه‌رۆک وه‌زیران (د. بەرهەم ئه‌حمه‌د ساڵح) و (5) وەزیری كورد له‌م کابینه‌یه‌دا به‌شداربوون ئه‌وانیش؛ (هۆشیار زێباری، د. لەتیف رە‌شید، نە‌سرین بە‌رواری، نه‌رمین عوسمان و بە‌ختیار). یەکەم: پێکهێنانی ئەنجومەنی حوکم دوای ڕوخاندنی ڕژێمی بەعسی عێراقی لە 9ی 4ی 2003 لەلایەن ئەمریكا و هاوپەیمانەكانییەوە، دەسەڵاتێكی مەدەنیان بەسەرۆكایەتی پۆڵ بریمەر حاكمی مەدەنی ئەمریكا لەعێراق پێكهێنا. له پشتی په‌رده‌وه گفتوگۆ ده‌ستیپێكرد. بۆ پشتیوانی و هاوكاری ھاوپەیمانی دەسەڵاتی کاتی لە عێراق "سلطة الائتلاف المؤقتة" پۆڵ بریمه‌ر پێشنیازی كرد ده‌زگایه‌ك له عێراقييه‌كان پێكبهێنن به ناوی ئەنجومەنی ڕاوێژکاری "المجلس الاستشاري"ه‌وه. چه‌ند رۆژێ باسی ئه‌م مه‌جلیسه و ئیشه‌كانی و ده‌سه‌ڵاته‌كانی كرا. گروپی 5 _له یاسای رزگاركردنی عێراقدا، كه كۆنگرێسی ئه‌مه‌ریكی ده‌ری كردبوو، ناوی 5 له رێكخراوه‌كانی ئۆپۆزسیۆنی عێراقی هاتبوو، كه ئه‌مه‌ریكا ڕه‌فتاریان له‌گه‌ڵ بكا، ئه‌و 5 رێكخراوه‌ش: (المؤتمر الوطني العراقي، حركة الوفاق الوطني، المجلس الاعلی للثورة الاسلامیة في العراق، پارتی دیموكراتی كوردستان، یه‌كێتی نیشتمانی كوردستان) بون. ئه‌م 5 رێکخراوه دواتر به گروپی 5 ناسران_ قبوڵیان نه‌كرد و ئاماده نه‌بوون به‌شداری تێدا بكه‌ن. بریمه‌ر ناوه‌كه‌ی گۆڕی به ئەنجومەنی سیاسی "المجلس السیاسی" چه‌ند رۆژێكیش باسی ئه‌م ئەنجومەنەو و ئیش و کارو ده‌سه‌ڵاته‌كانی كرا. گروپی 5 ئه‌وه‌شیان قبوڵ نه‌كرد. پاش گفتوگۆو هێنان و بردنێكی زۆر له سه‌ر پێكهێنانی ده‌زگایه‌ك ڕێککەوتن به ناوی ئەنجومەنی حوکم "مجلس الحكم"، ئەنجومەنەکە ده‌سه‌ڵاته‌كانی زۆری نه‌بوو. له سه‌ره‌تاوه باس له "ڤیتۆ"ی بریمه‌ر ئه‌كرا. بریمه‌ر خۆی و ئه‌ندامانی ئەنجومەنی حوکم ئه‌یانوت "ڤیتۆ" له گۆڕێ نيیه، به‌ڵام راستييه‌كه‌ی ئه‌وه‌بوو بریمه‌ر ده‌سه‌ڵاتی په‌كخستنی هه‌موو بڕیاره‌كانی ئەنجومەنی حوکمی هەبوو، چونكه هه‌ر بڕیارێكی ئەنجومەنی حوکم ئه‌گه‌ر بریمه‌ر ڕەزامەندی له سه‌ر نەدایا و ئیمزای نه‌كردایه جێبه‌جێ نه‌ئه‌كرا. ئەمە نەوشیروان مستەفا لە "یاداشته‌کانم له مه‌جلیسی حوکمدا" ئاماژەی پێداوەو یاداشتی کردووە. ئەنجومەنی حوكم لە (25) ئەندام پێكهاتبوو وەک لە خشتەی (1)دا هاتووە، لە ئەنجومەنی حوکمدا سەرۆکایەتی ئەنجومەنەکە بەشێوەی خولی و هەر مانگەی یەکێکیان دەبوو بە سەرۆک بەپێی پیتی ئەبجەدی، کە (12)یان بۆ سەرۆکایەتی دیاریکران لە نێویاندا (جەلال تاڵەبانی و مەسعود بارزانی) تێدابوو، وەک لە خشتەی (2) دا هاتووە، یەكەم كۆبونەوەی ئەنجومەنەكە لە (13ی 7ی 2003) بەڕێوەچوو، ڕۆژی 29/7/2003 ئەنجومەنی حوكم پەیرەوی ناوخۆی پەسەند كرد كە یارمەتیدەر بوو بۆ جێبەجێكردنی كارەكانیان و دەسەڵاتەكانی ئەنجومەنەكە و ئەركەكانیان لەو پەیرەوەدا یەكلایی كرایەوە. خشتەی (1 و 2) دووەم: بەشداری کورد و پێگەی لە ئەنجومەنی حوکمدا "کوردەکان لەدوای جەنگی کەنداوەوە بۆ ماوەی دوانزە ساڵ خاوەن جۆرێک لە فەرمانڕەوایی خۆیی بوون، کە هێزی ئاسمانی ئەمریکا لە هێزەکانی سەدامی دەپاراستن، لە کۆبونەوەی یەکەمدا، هەردوو سەکردە کوردییەکە جەلال تاڵەبانی و مسعود بارزانی بۆیان ڕونکردمەوە کوردەکان بەهیچ شێوەیەک ڕازی نابن بەوەی لە سوپای پێشووی عێراق یەکە سەربازییەکان پێکبهێنرێنەوەو پڕچەک بکرێنەوە". ئەمە لە یاداشتەکانی حاکمی مەدەنی ئەمریکا لە عێراق پۆڵ بریمەردا هاتووە، ئاماژەیەکە بۆ ئەوەی کورد خواستی ئەوەی هەیە بەشداربێت لە پرۆسەی بونیادنانەوەی عێراقی نوێ. بریمەر لە یاداشتەکەیدا دەبارەی هەوڵەکانی لەگەڵ کورد ئاماژەی بەوە کردووە؛ سەردانی مەسعود بارزانیم کرد لە ماڵە شاخاوییەکەی لە نزیک سەڵاحەدین لە کوردستان کە خاوەن فەرمانڕەوایەتییەکی خۆییە... بارزانی دەستی گرتم و ووتی "پیرۆزبایت لێدەکەم سەبارەت بە قەدەغەکردنی فەرمی سوپای سەدام، ئەوەی ئەنجامتداوە کارێکی نایابە، ئەوە دەیسەلمێنێت هاوپەیمانان سورن لەسەر بونیادنانی عێراقێکی نوێ و یەکگرتوو" وتم؛ "تۆ دەزانیت هەندێک کەس هانیان دەداین بۆ ئەوەی نوسخەیەکی بچوککراوەی سوپاکەی سەدام پێکبهێنینەوە" بارزانی ووتی؛ "دەکرا ئەوە ببێتە هەڵەیەکی گەورە، ئێمە وەک کوردەکان جیابوینەوە، هەر لە سەرەتاوە دژی سوپای بەعسی جەنگاین، ئێستا ئێمە دوانزە ساڵە فەرمانڕەوایی خۆمان هەیە، ئەگەر جارێکی تر بگەڕێنەوە ئەوا جەنگێکی ناوخۆیی هەڵدەگیرسێت"... لە یاداشتەکانیدا حاکمە مەدەنییە ئەمریکییەکەی عێراق نوسیویەتی؛ کوردەکان میللەتێکی شاخاوین، سەرسەخت و سەربەخۆن. زۆربەی سەدەکان لە فەرمانڕەواییەکانی بەغداد یاخی بوون، ئیدی بەریتانیاییەکان بوو بن یان عێراقییەکان. هەردوو سەرکردەش، جەلال تاڵەبانی و ناوچەکەی باکوری خۆرئاوا، مەسعود بارزانی لە خۆرئاوا، لەحاڵەتی جەنگدا بوون لەگەڵ سەدام، بۆ ماوەی چەند دەیەیەکیش لە نێوان خۆیاندا جەنگاون. ئامانجم ئەوە بوو ئەو دوانە ڕازی بکەم، بێنە ناو ئەنجومەنی حوکمەوە. لە وتوێژەکانی پێشووماندا لە بەغدا، کوردەکان دوو دڵیان نواند لەوەی جارێکی تر ملکەچی حوکمی بەغدا ببەنەوە. پێش ساڵی 1991 بە چەند ساڵێک، کوردەکان سوربوون لەسەر ئەوەی عێراقی ئازاد بونیادێکی فیدراڵی هەبێت و ڕێز لە گەلی کوردی تەنهاو وەلانراو بگرێت. ئەو سەربەخۆییەش کە لە دوای جەنگی کەنداوەوە بەدەستیان هێنابوو، ئاماژەیەکە بۆ ئەو خواست و حەزەی کە بۆ دەوڵەتێکی سەربەخۆ هەیانە. لە سەردانەکەی پێشوومەوە ئەوەم دەزانی کە هەردوو سەرکردە کوردییەکە خۆشحاڵ بوون بە ئازادبوونی عێراق و هەڵوەشاندنەوەی حزبی بەعس و هێزە ئەمنییەکان، بەڵام هیچ کامێکیان نەیاندەویست لە ئەنجومەنی حوکمدا بن. بەڵکو لای تاڵەبانی بیرۆکەیەکی پەلە هەبوو بۆ چوون بۆ ئاسیاو ئەوروپا لە هەمان ئەو کاتەدا کە ئێمە سەرقاڵی پێکەوە کۆکردنەوەی ئەنجومەنی حوکم بوین. لە بارەگاکەی خۆی لە سلێمانی، پێم ڕاگەیاند "ئێمە سورین لەسەر پشتیوانی کردن لە بونیادنانی عێراقی فیدراڵی". تاڵەبانی خۆشحاڵ بوو، چونکە هاوپەیمانان ئێستا ڕەزامەندن لەسەر ئەو ئامانجە کوردییە کۆنە، بەڵام هێشتا دوو دڵ بوو لەوەی بەشداری بکات لە ئەنجومەنەکەدا. بە پێداگرییەوە وتم؛ "ئەنجومەنی حوکم دەسەڵاتێکی سیاسی ڕاستەقینەی دەبێت". پاش چەند کاتژمێرێک لە مشتومڕ، دواتریش لەسەر خوانێکی ئێوارەی بەخشندەی کوردییانە، تاڵەبانی ڕازی بوو لەسەر ئەوەی سەردانەکەی بۆ ئاسیا دوابخات، سەرەڕای ئەوەی هێشتا سور بوو لەسەر ئەوەی سەردانی ئەوروپا بکات. دواجاریش کاتێک کە پەرداخێک مێوژی بەتاممان دەخواد تاڵەبانی ووتی؛ "جەنابی باڵیۆز، من لەسەر داوای شەخسی تۆ ڕازیم لە ئەنجومەنی حکومدا کار بکەم". یەکێکیان ڕازی بوو، ئەوی تریان ماوە. لە ڕۆژی دواتردا، لەگەڵ بارزانی قسەم کرد. ئەو لە تاڵەبانی کەمتر نەرم و شلگیربوو، نزیک تر بوو لە سەرکردەیەکی کوردی خێڵەکی تەقلیدییەوە. بارزانی بە جلە کوردییە تەقلیدییەکانیەوە بە شێوەیەک ووشە دەستەوسان دەبێت لە وەسفکردنی شەیدا بوو بە ژیان، لە ماڵە جوانەکەیدا لە بەرزترین چیاکانی سەڵاحەدین، کە پیاوەکانی و درەختی سێوەکان دەوریان لێدابوو، ناتوانم باسی لێوە بکەم، بەتایبەتیش کاتێک پلەکانی گەرما لە بەغدا دەگاتە 49 پلە، بەڵام لە سەڵاحەدین لای بارزانی پلەی گەرما 32 پلەیە. بارزانی پێی ڕاگەیاندم؛ "من حەزم لە بەغدا نیە، نامەوێت لەوێ بژیم هەتا گەشتیش بکەم بۆی، بەڵام ئەگەر هەر پێداگری بکەیت، ئەوا بە ناچاری ڕازی دەبم لە ئەنجومەنەکەدا کاربکەم". "من سورم" "کەواتە منیش ڕازیم". بریمەر لە یاداشتەکەی ئاماژەی بەوە کردووە، گروپی سیاسی بەردەوام بوو لەسەر کارەکەی سەبارەت بە ناوەکان و پێکهاتەی ئەنجومەنەکە، هەتا شەوێکی درەنگی 9ی تەمموز، دوو گرفتی تری دەستنیشان کرد. هەتا ئێستا تەنها سێ ئافرەتمان هەیە لە لیستی ناکۆتایی ئەنجومەنەکەدا. بەڵام ئێمە هیواداربووین بەلانی کەمەوە چوار کەسمان هەبێت، بۆ ماوەی دوو هەفتە جەختم لە کوردەکان کردەوە، بۆ ئەوەی هەندێک پاڵێوراوی ئافرەتمان بۆ بهێنن، بەو ئیعتبارەی کە ژنان هەڵسوڕاوی سیاسی نەبوون لە کوردستان لە دەیەیەی ڕابردوودا، لە 10ی تەمموز هەردوو پارتەکە پێیان ڕاگەیاندین نەیانتوانیوە بگەنە ڕێککەوتنێک لە نێوان خۆیاندا بۆ ئەوەی هەر ئەندامێکی تری ژن پێشنیار بکەن بۆ ئەنجومەنەکە. بیست و چوار کاتژمێری تر مۆڵەتمان پێدان، بە درێژایی تەواو گفتوگۆ و مشتومڕیان کرد، بەڵام نەگەیشتنە هیچ ئاکامێک. هەر لە بارەی بەشداری کورد لە ئەنجومەنی حوکم، مەسعود بارزانی سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان لە یاداشتەکانی دەربارەی هەوڵەکانی پێکهێنانی ئەنجومەنی حوکم نوسیویەتی؛ بریمەر داکۆکی و پێداگرییەکی زۆری کرد، کە منیش بەشدار بم لە ئەنجومەنی حکوم، بەڵام ڕەتم کردەوە بەشداری بکەم، مام جەلالیش بە بریمەری ڕاگەیاند: ئەگەر (مەسعود بارزانی) بەشداری نەکات، منیش لە ئەنجومەندا بەشداری ناکەم و هەردووکمان نوێنەرەکانمان دەنێرین. دوای داوایەکی زۆری ئەمریکاو سەرکردایەتی هەموو هێزە سیاسییەکان، وەک ڕێزگرتن لە داوا و پێشنیارەکانیان قبوڵم کرد... نەوشیروان مستەفا لە "یاداشته‌کانم له مه‌جلیسی حوکمدا" لە بارەی بەشداری کورد لە ئەنجومەنی حوکم نوسیوویەتی؛ بریمه‌ر، له كوردستان به جیا سه‌ردانی تاڵه‌بانی و بارزانی كرد بوو بۆ ئه‌وه‌ی قانعیان بكا به‌وه‌ی: یه‌كه‌م: به‌شی كورد له ئەنجومەنی حوکمدا (5) ئه‌ندام، واته پێنجیه‌ك بێ، به‌ر له جه‌نگ موعاره‌زه‌ی عێراقی له هه‌موو داووده‌زگاكاندا چواریه‌كیان بۆ كورد سه‌لماند بوو. ئه‌مه به‌شی كوردی كه‌م كردبوه‌وه. دووه‌م: هه‌ردووكیان، تاڵه‌بانی و بارزانی وه‌كو دوو كه‌سایه‌تی سیاسی، نه‌ك وه‌كو نوێنه‌ری دوو حیزب به‌شداری بكه‌ن. ئه‌مه‌ش ده‌وری سیاسی یه‌كێتی و پارتی له ده‌زگاكه‌دا كه‌م كردبوه‌وه. سێیه‌م: 3 ئه‌ندامه كورده‌كه‌ی تر له دوو حیزبه‌كه نه‌بن، به‌ڵكو له كه‌سایه‌تی سه‌ربه‌خۆ و له حیزبه كوردييه‌كانی تر بن. هه‌ردوكیان داواكانی بریمه‌ریان قەبوڵ كردبوو. تاڵه‌بانی، د. مه‌حمود عوسمان و سه‌لاحه‌دین به‌هائەدینی له (یه‌كگرتووی ئیسلامی) پێشنیار كرد بوو. پارتی ئیعتیرازیان نه‌گرت بوو. "سلطة الأتلاف المؤقتة – سام" موقابه‌له‌ی كردبوون و قبوڵی كردبون. سه‌فیر جۆن ساوه‌رز بۆ یاریده‌ده‌ری بریمه‌ر د.مه‌حمودی به دڵ نه‌بوو، به‌ڵام كه ئێمه پێمان داگرت، له سه‌ری نه‌رۆیشت. بارزانی، عه‌زیز محه‌مه‌دی پێشنیار كرد بوو. دوای ئه‌وه‌ی "سلطة الأتلاف المؤقتة – سام" بينيبوویان پێيان وابوو هه‌م پیر بووه‌و هه‌م جۆری بیركردنه‌وه‌ی سیاسی و ئابوری به كه‌ڵكی ئه‌م سه‌رده‌مه‌ی عیراق نایه‌ت. موافه‌قه‌تیان له‌سه‌ر نه‌كرد بوو. وه‌زیرێكی ژنی بەریتانی، ئاڵا تاڵه‌بانی ئه‌ناسی، داوای له ساوه‌رز كردبوو، بۆ ئه‌ندامێتی ئەنجومەنی حوکم پێشنیاری بكا. پارتی موافه‌قه‌تیان نه‌كرد. من و به‌رهه‌م له‌گه‌ڵ هۆشیار زێباری خه‌ریك بوین بۆ ئەوەی ئیعتیراز نه‌گرن رازی نه‌بوو، به بریمه‌ر و ساوه‌رزی وت؛ كه ئه‌وان رازی نابن ئاڵای تێدابێ، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی یه‌كه‌م تاڵه‌بانييە‌و دووه‌م یه‌كێتیيه. بریمه‌ر و ساوه‌رز داوایان كرد یه‌كێكی دیكه پێشنیار بكه‌ین. له‌گه‌ڵ هۆشیار راوێژمان كرد ئافره‌تێكی بێلایه‌ن بدۆزینه‌وه. كه‌سمان بۆ نه‌دۆزرایه‌وه. پێشنیارمان كرد یان د.كه‌مال مه‌زهه‌ر یان دارا نوره‌دین بێت. پارتی، دارای پێ باش بوو. دارامان پێشنیار كرد قبوڵیان كرد. رێككه‌وتبوون له سه‌ر ئه‌وه‌ی ژماره‌ی ئه‌ندامانی ئەنجومەنی حوکم لە 25 كه‌س پێكبێت؛ - 13 ئه‌ندام له شیعه‌ی عه‌ره‌ب - 5 ئه‌ندام له سوننه‌ی عه‌ره‌ب - 5 ئه‌ندام له كورد - 1 ئه‌ندام توركمانی سوننه - 1 ئه‌ندام مه‌سیحی. گرافیکی یەکەم "سلطة الأتلاف المؤقتة – سام" ڕۆژی 13 ی 7 ی 2003 ى دیاری كردبوو كه ڕۆژی یه‌كه‌مین كۆبونه‌وه‌ی ئەنجومەنی حوکم و ڕۆژی راگه‌یاندنی پێكهێنانی بێ. به‌لایانه‌وه زۆر گرنگ بو كه هه‌موو ئه‌ندامه‌كان، به تایبه‌تی مام جه‌لال و كاك مه‌سعود، له یه‌كه‌م كۆبونه‌وه‌دا به‌شداربن و له به‌رده‌م كامێرای ده‌زگاكانی راگه‌یاندنی جیهانييدا ده‌ربكه‌ون. هه‌وڵێكی زۆریان له گه‌ڵ مام جه‌لال دا كه له‌و رۆژه‌دا ئاماده بێ، سه‌ره‌نجام رازی بوو بێته‌وه به‌غداد بۆ ئاماده‌بوون له كردنه‌وه‌ی كۆبوونه‌وه‌كانی ئەنجومەنی حوکمدا، به‌و مه‌رجه‌ی رۆژی دواتر به فڕۆكه بیبه‌نه‌وه ده‌ره‌وه‌ی عێراق بۆ ئه‌وه‌ی فریای مه‌وعیده دانراوه‌كانی بكه‌وێ. نەوشیروان مستەفا ئەوەشی یاداشت کردووە، کە له ناو ئه‌مانه‌دا (ئەندامانی ئەنجومەنی حوکم) هه‌ندێكیان له ده‌ره‌وه هاتونه‌ته‌وه، هه‌ندێكیان له ناو عیراقدا بوون. بیروڕاكانیان و ته‌جروبه‌ی سیاسی و پشتیوانی جه‌ماوه‌رييان جیاوازه. هه‌ندێكیان نوێنه‌ری حیزب و جوڵانه‌وه‌ی سیاسی فراوانن و هه‌ندێكیان، جگه له خۆیان، نوێنه‌رایه‌تی كه‌س ناكه‌ن، ته‌نانه‌ت له ناوچه‌كانی خۆیشیاندا نه‌ناسراو و نه‌بیستراون. ئه‌م هه‌مو هێز و بیر و كه‌سه ناكۆكانه مه‌گه‌ر هه‌ر به ئه‌مه‌ریكا له ژێر یه‌ك بنمیچدا كۆ بكرێنه‌وه. ئه‌مه نواندنه‌وه‌ی ره‌نگاوڕە‌نگی پێکهاته‌ی دانیشتوانی عێراقه. ئه‌حمه‌د چه‌له‌بی پێشنیاری كرد بهحرلعلوم، به هۆی گه‌وره‌یی ته‌مه‌نیه‌وه، سه‌رۆكایه‌تی كۆبونه‌وه‌كان بكا تا سه‌رۆكی ئەنجومەنی حوکم هه‌ڵئه‌بژێردرێ. كه‌س ئیعتیرازی پیشان نه‌دا. بهحرلعلوم سه‌رۆكایه‌تی كرد. باس له جۆری كاری ئەنجومەنی حوکم و كاتی كۆبونه‌وه‌كانی و جۆری سه‌رۆكایه‌تی كرا. به‌یانێك ئاماده‌كرا بۆ ئه‌وه‌ی بۆ ده‌زگاكانی راگه‌یاندن بخوێنرێته‌وه. به‌یانه‌كه له دوا بڕگه‌يدا ده‌ڵێ: "...من اجل اعاده بناء العراق جدید یتمتع شعبه بكامل حقوقه في ظل نظام دیمقراطي فیدرالي موحد..." هه‌مان رۆژ كۆنفرانسی رۆژنامه‌وانيی به ئاماده‌بوونی هه‌موو ئه‌ندامانی ئەنجومەن به‌سترا. ژماره‌یه‌كی زۆر له نوێنه‌رانی ده‌زگاكانی راگه‌یاندنی عه‌ره‌بی و جیهانی هاتبوون. ئه‌و به‌یانه‌ی ئاماده‌كرا بوو ده‌رباره‌ی پێكهێنانی‌ئەنجومەنی حوکم له لایه‌ن به‌حر‌لعلومه‌وه خوێنرایه‌وه‌و هه‌ر یه‌كێ له ئه‌ندامانی ئەنجومەنی حوکم، به پێی بۆچوونی خۆی، وه‌ڵامی پرسیاری رۆژنامه‌وانه‌كانی دایه‌وه. سه‌یر ئه‌وه بوو كه تاڵه‌بانی ووتی: "ئەنجومەنی حوکم ده‌سه‌ڵاتی زۆره، ئه‌توانێ وه‌زیر دابنێ و وه‌زیر لاببا ..." د. مه‌حمود، به پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه‌وه، وتی: ئەنجومەنی حوکم ده‌سه‌ڵاتی نیيه..." رۆژی 29/7/2003 ئەنجومەنی حوكم پەیرەوی ناوخۆی پەسەند كرد، كە یارمەتیدەر بوو بۆ جێبەجێكردنی كارەكانیان و دەسەڵاتەكانی ئەنجومەنەكە و ئەركەكانیان لەو پەیرەوەدا یەكلایی كرایەوە. مەسعود بارزانی سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان لە یاداشتەکانیدا لە بارەی ئەنجومەنی حوکمەوە دەگێڕێتەوە؛ سەرەڕای هەموو ئەو کەموکورتییانەی هەبوو، بەڵام ئەگەر قۆناغی سەرۆکایەتی ئەنجومەنی حوکم لەگەڵ ماوەی دواتر بەراورد بکرێت، لە هەموو ڕوویەکەوە دەسەڵاتەکان باشتر و ڕێک و پێکتر بوون. چونکە کەسانی بەرێز و شارەزاو پسپۆڕ ئەنجومەنی حوکمیان بەڕێوەدەبرد و هەستیان بە بەرپرسیارێتی دەکرد، سەرەڕای بوونی جیاوازی و ناکۆکی ڕاو بۆچوونەکانیش ڕێز و لێکتێگەیشتنی باش لە نێوان ئەندامانی ئەنجومەنی حوکمدا هەبوو. کاتێکیش باس لە ئەزموونی سەرۆکایەتییەکەی لە ئەنجومەنی حوکم دەکات، دەڵێت؛ ڕۆژی 1ی نیسان گەیشمە بەغدا، بەمەبەستی بەخێرهاتن بریمەر سەردانی کردین... پێم ڕاگەیاند؛ 1. پاسەوانانی ئەنجومەنی حوکم پاسەوانی خۆم دەبن، نەک پاسەوانانی کۆمپانیای سکیوریتی. 2. هەر بڕیارێکی ئەنجومەنی حوکم من ئیمزای بکەم، تۆ ڕەتی بکەیتەوە، یەک ڕۆژ لە بارەگای ئەنجومەنی حوکم دەوام ناکەم و دەگەڕێمەوە کوردستان. مەسعود بارزانی ئەوەش دەڵێت کە جارێکیان لە (محێ خەتیب – سکرتێری ئەنجومەنی حوکم)م پرسی؛ برادەرانی بەر لە من لە سەرۆکایەتیی ئەنجومەن چەند بڕیاریان ئیمزا کردووە؟ گوتی؛ (113) بڕیاریان ئیمزا کردووە. گوتم بریمەر چەند بڕیاری هەڵوەشاندووەتەوە، یان پێشێلی کردووە؟ وەڵامی دایەوە کە بریمەر (97) بڕیاری پێشێل کردووە. هەر لە سەردەمی ئەنجومەنی حوكمدا كورد بە (5 وەزیر) بەشداری لە وەزارەتەكانی ئەنجومەنی حوكمدا كرد ئەوانیش؛ - هۆشیار زێباری - وەزیری كاروباری دە‌رە‌وە - نە‌سرین بە‌رواری - وەزیری شارە‌وانییە‌كان - د. لەتیف رە‌شید - وەزیری سەرچاوەكانی ئاو - محە‌مە‌د تۆفیق رە‌حیم - وەزیری پیشەسازی - عە‌بدوڕە‌حمان سدیق كە‌ریم - وەزیری ژینگە گرافیکی دووەم لە سەردەمی ئەنجومەنی حوكمدا بڕیاری نوسینەوەی دەستورو دارشتنەوەی سیستمی نوێی عێراق درا، بە وتەی بەرپرسێكی باڵای كورد كاتێك گفتوگۆكرا بۆ داواكاری كورد، بەرپرسانی كورد نەیاندەزانی لەكوێوە دەست پێبكەن، هیچ نوسین و دۆكییۆمێنتێكی رەسمیان بەردەست نەبوو، ناچار گەڕانەوە بۆ رێكەوتننامەی 11ی ئازاری 1970، بەتایبەتیش ئەو ماددانەی لە دەستوری كاتی و هەمیشەیی عێراقدا چەسپێنران هەمان ماددەی رێكەوتنی 11ی ئازاری 1970 بوو، بۆ نمونە: كورد زمانی كوردی كردە زمانی رەسمی لە پاڵ زمانی عەرەبی، لە ماددەی یەكی رێكکەوتنی 11ی ئازاردا هاتووە "زمانی كوردی لە پاڵ زمانی عەرەبی رەسمی دەبێت"، بەهەمان شێوە لە دەستوری عێراقیشدا 2005 هاتووە. لەماددەی 2ی رێککەوتنی 11ی ئازاردا نوسراوە "كوردەكان بەشداری تەواوی حوكم دەكەن بە سوپاشەوە" لە ماددەی 6ی رێککەوتنی 11ی ئازاردا هاتووە بودجەیەكی پێویست بۆ ئاوەدانكردنەوەی كوردستان تەرخان دەكرێت، بە هەمان شێوەی بودجەی هەرێم بەرێژەی 17% دیاریكرا. لە ماددەی 8ی بەیانی 11ی ئازاردا هاتووە "كوردەكان و عەرەبەكان دەگەرێندرێنەوە شوێنی نیشتەجێبوونی خۆیان"، بەهەمان شێوە لە مادەی 58ی دەستوری كاتی و لە مادده‌ی 140ی دەستوری هەمیشەییدا واهاتووە، لەدوای ئاساییكردنەوەی ئینجا بریاری لێدەدرێت. واتا ئەوەی لە دەستوری كاتی و هەمیشەیی عێراقدا جێگەی کرایەوە، بە دەستكاریەكی كەمەوە لە رێكکەوتننامەی 11ی ئازاردا وەرگیراوە. دوای کەمتر لە (11) مانگ و لە لە 1ی حوزەیرانی 2004 ئەنجومەنی حوكم هەڵوەشایەوە و حكومەتی كاتی عێراق بەسەرۆكایەتی ئەیاد عەلاوی ڕاگەیەندرا و غازی عەجیل یاوەری بووە سەرۆككۆمار، ئەم پرسەش تەوەرەی دواترمان دەبێت. سێیەم: کورد لەکابینەی یەکەمی حكومەتی كاتی عێراق 2004-2005 کابینەی یەکەمی حكومەتی كاتی عێراق بە سەرۆكایەتی (ئەیاد عەلاوی) لە حوزەیرانی 2004 پێكهات، (وەک لە خشتەی (3)دا ڕونکراوەتەوە) كورد بەشداری له‌م کابینەیەدا کردو تێیدا؛ (د.فوئاد مە‌عسوم، بووە سەرۆكی كۆمەڵەی نیشتمانیی عێراق (پەرلەمان) و لەگەڵ (75) ئەندامی كورد لەو ئەنجومەنە جگە لە (2) کورسی کۆمەڵی ئیسلامی لە كۆی (275) ئەندامی كۆمەڵەی نیشتمانی عێراق (کە بە ڕێککەوتن لە نێوان لایەنە سیاسییەکان و بە ڕاوێژی ئەنجومەنی حوکم کورسییەکانی دابەشکرا)، د. رۆژ نوری شاوە‌یس کرا به جێگری سە‌ركۆماری عێراق. لەگەڵ جێگری سه‌رۆک وه‌زیران و (5) وەزیری كورد له‌م کابینه‌یه‌دا به‌شداربوون ئه‌وانیش؛ - د. بەرهەم ئه‌حمه‌د ساڵح - جێگری سەرۆك وەزیرانی عێراق - هۆشیار زێباری - وەزیری كاروباری دە‌رە‌وە - د. لەتیف رە‌شید - وەزیری سەرچاوەی ئاو - نە‌سرین بە‌رواری - وەزیری شارەوانی - نه‌رمین عوسمان – وه‌زیری ده‌وڵه‌ت بۆ کاروباری ژنان - بە‌ختیار ئە‌مین کرا به وەزیری مافی مرۆڤ. خشتەی (3) گرافیکی سێیەم سەرچاوە؛ - دامەزراوەی میدیایی درەو، هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی عێراق... کورد لە پرۆسەی حوکمڕانیدا، چاپخانەی پاندا، سلێمانی، چاپی یەکەم 2025. https://www.kurdipedia.org/default.aspx?q=20250918193348656697&lng=1
.png)
(درەو): كۆمەڵەی پیشەسازی نەوتی كوردستان كە لە كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوتی هەرێم پێكدێت و بە "ئەپیكور" ناسراوە، راگەیەندراوێكی لەبارەی میكانیزمی پێدانی پارەی بەرهەمهێنانی نەوت بڵاوكردەوە. لە راگەیەندراوەكەیدا "ئەپیكور" باسلەوە دەكات، حكومەتی عێراق قەرەبووی پارەی شایستەی تایبەت بە بەرهەمهێنانی ئەو نەوتە دەكاتەوە؛ كە لە كێڵگە نەوتییەكانی هەرێم بەرهەمدەهێنرێت و رادەستی كۆمپانیای (سۆمۆ) دەكرێت بۆ هەناردەكردن لەرێگەی بەندەری جەیهانەوە. ئەپیكور ئاشكرایكردووە، بازرگانێكی دیاریكراوی كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكان، نەوتەكە دەفرۆشیت و شایستەی كۆمپانیاكان لە هەژماری (ئیكسرۆ)ی كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكانی نەوت دادەنێت، ئەمەش گەرەنتی پێدانی پارەی كۆمپانیاكانە. بەگوێرەی رێككەوتنی سێقۆڵی وەزارەتی نەوتی عێراق و وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم و كۆمپانیا بیانییەكان، لەبەرامبەر نرخی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی هەرێم، بە نەوتی خاو قەرەبووی كۆمپانیا بیانییەكان دەكرێتەوە، ئەم كارەش لەرێگەی كۆمپانیایەكی بێلایەن جێبەجێ دەكرێت كە پارەی پشكی كۆمپانیاكان لەسەر ژمارە حسابییەك دادەنێت. ئەپیكور ئاماژەی بەوەكردووە، بەگوێرەی یاسای بودجەی عێراق، بۆ بەرهەمهێنان و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك نەوت كە رادەستی (سۆمۆ) دەكرێت، وەزارەتی دارایی عێراق بەشێوەیەكی كاتیی بڕی 16 دۆلار دەدات.
🔻دەستوەردانی ئەو لایەنانەش رۆڵی هەبووە كە خێری هەرێمی كوردستانیان ناوێت درەو: رۆژنامەی " الشرق الاوسط " : نزیکەی ساڵێک تێپەڕیوە بەسەر ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان، لەگەڵ ئەوەشدا حزبە كاریگەرەكان نەیانتوانیوە حکومەتی نوێ پێکبهێنن، ئەوەش ئاماژەیە بۆ قوڵی ناکۆکی سیاسی و ئاڵۆزییەکانی پەیوەست بە نزیكی هەڵبژاردنە گشتییەکانی داهاتووی عێراق، کە بڕیارە مانگی تشرینی دووەم بەڕێوەبچێت. لەگەڵ ئەوەی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان لەم رۆژانەدا دانوستانی چڕوپڕ ئەنجام دەدەن بۆ پێکهێنانی حکومەت، بەڵام چاودێران بەدووری دەزانن لەم كاتەدا سەركەوتوو بن، پێشبینیش دەكەن لەدایک بوونی حکومەتی نوێی هەرێمی کوردستان لەگەڵ راگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردنە گشتییەکانی پەرلەمانی عێراقدا بێت، ئەمەش لەبەرئەوەی ئەو دوو حزبە دەتوانن پۆستە حکومییەکان لە هەرێم و لە حکومەتی فیدراڵی لە بەغداد، بە پشتبەستن بە ئەنجامەکانیان لە پەرلەمانی هەرێم و فیدراڵی، لە چوارچێوەی یەک رێککەوتنی روونتردا دابەش بکەن. سەرچاوەکان ئاشكرایان كردووە: واشنتۆن ماوەیەکە فشاری راستەوخۆى لەسەر ئەو دوو لایەنە دروست کردووە بۆ تەواوكردنی پێکهێنانی حکومەت. دوابەدوای راگەیاندنی رێکەوتنێک بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوتی کورد بۆ بەندەری جەیهانی تورکیا لە هەفتەی رابردوودا، چاودێران پێشبینیان دەکرد دانوستانەکانی پێکهێنانی حکومەت چالاکی زیاتر بەخۆوە ببینێت، تا دەگاتە راگەیاندنی کابینەی نوێی حکومەت، بەڵام سەرچاوەکان لە هەردوو حزب ئاماژەیان بەوە کردووە، لە ماوەی داهاتوودا سەرقاڵی بانگەشەی هەڵبژاردنی گشتی دەبن. کیفاح مەحمود، راوێژکاری راگەیاندنی سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان، رەتیدەكاتەوە دواكەوتنی پرۆسەی پێکهێنانی حکومەت لە کوردستان بە شکست ناوببرێت، هۆكاری دواکەوتنی پێكهێنانی بۆ زۆر هۆکار دەگەڕێتەوە، کە زۆربەیان لە یەکێتی نیشتمانی کوردستانەوە سەرچاوە دەگرن، هەندێکی دیکەش پەیوەندییان بە دۆخی سیاسی عێراق و دەستوەردانەکانی ئەو لایەنانەوە هەیە کە خێری هەرێمی كوردستانیان ناوێت.
.png)
درەو: 🔻 پاڵپشت بە داتاکانی "فەرمانگەی میدیا و زانیاری" لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی پرۆژەکانی شارەوانی؛ 🔹 (5 هەزار و 465) پرۆژە جێبەجێکراوە، بە تێچووی (5 ترلیۆن و 320 ملیار) دینار. 🔹 (4 هەزار و 204) پرۆژەیان بە ڕێژەی (76.9%) و بە تێچووی (3 ترلیۆن و 535 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (67.6%)، دەکەونە زۆنی زەردەوە. 🔹 (هەزار و 245) پرۆژەیان بە ڕێژەی (22.8%) و بە تێچووی (ترلیۆنێک و 705 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (32%)، دەکەونە زۆنی سەوزەوە. 🔹 (16) پرۆژەیان بە ڕێژەی (0.3%) و بە تێچووی (20 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (0.4%)، لەچوارچێوەی هەرێمدان ناکەونە هیچ زۆنێکەوە. یەکەم؛ پرۆژەکانی شارەوانی لەسەر ئاستی سێکتەرەکان لەکابینەی نۆیەم پاڵپشت بە داتاکانی "فەرمانگەی میدیا و زانیاری" لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی پرۆژەکانی شارەوانی دابەشی سەر پێنج سێکتەری سەرەکی بوونە، ئەوانیش؛ 1. سێکتەری شارەوانی (2 هەزار و 302) پرۆژە، بە گوژمەی (2 ترلیۆن و 900 ملیار) دینار. 2. سێکتەری ئاوو ئاوەڕۆ (2 هەزار و 956) پرۆژە، بە گوژمەی (2 ترلیۆن و 200 ملیار) دینار. 3. سێکتەری گەشتوگوزار (142) پرۆژە، بە گوژمەی (49 ملیار) دینار. 4. سێکتەری شوێنەوار (15) پرۆژە، بە گوژمەی (665 ملیۆن) دینار. 5. شەقام و پردی ناو شارەکان (2 هەزار و 168) پرۆژە، بە گوژمەی (2 ترلیۆن) دینار. دووەم؛ پرۆژەکانی شارەوانی لەسەر ئاستی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆکان "زۆنی زەرد و سەوز" لەکابینەی نۆیەم پاڵپشت بە داتاکانی "فەرمانگەی میدیا و زانیاری" لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی پرۆژەکانی شارەوانی، (5 هەزار و 465) پرۆژە جێبەجێکراوە، بە تێچووی (5 ترلیۆن و 320 ملیار) دینار، بەجۆرێک؛ 1. (4 هەزار و 204) پرۆژەیان بە ڕێژەی (76.9%) و بە تێچووی (3 ترلیۆن و 535 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (67.6%)، دەکەونە زۆنی زەردەوە، کە پارێزگاکانی (هەولێر، دهۆک و ئیدارە سەربەخۆکانی سۆران و زاخۆ) دەگرێتەوە. 2. (هەزار و 245) پرۆژەیان بە ڕێژەی (22.8%) و بە تێچووی (ترلیۆنێک و 705 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (32%)، دەکەونە زۆنی سەوزەوە، کە پارێزگاکانی (سلێمانی، هەڵەبجە و ئیدارە سەربەخۆکانی گەرمیان و ڕاپەڕین) دەگرێتەوە. 3. (16) پرۆژەیان بە ڕێژەی (0.3%) و بە تێچووی (20 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (0.4%)، لەچوارچێوەی هەرێمدان ناکەونە هیچ زۆنێکەوە. بۆ بەرچاوڕوونی و وردەکاری زیاتر بڕوانە خشتەو گرافیکی هاوپێچ. خشتە گرافیکی پرۆژەکانی شارەوانی لە کابینەی نۆیەم
✍️ سەرتیپ جەوهەر 10 مانگ بەسەر رووخانی رژێمی بەشارئەسەد تێپەڕ دەبێت، بەڵام تائێستا دامەزراوەكانی دەوڵەت بەتەواوی نەكەوتوونەتەوە كاركردن. فەرمانگەكانی حكومەت نیوەناچڵ كاردەكەن، سەدان هەزار فەرمانبەر بەهۆی نەبوونی موچەو تۆمەتی لایەنگیریی بۆ رژبَمی پێشوو دەستیان لەكاركردن بەرداوە. لەماوەی سێ مانگی رابردوو، لیرەی سوریا نزیكەی لە 15%ی نرخی خۆی بەرامبەر دۆلار لەدەستداوە. پێشتر 950 هەزار بۆ یەك ملیۆن لیرە بەرامبەر 100 دۆلار بوو، بەڵام ئێستا یەك ملیۆن و 150 هەزار بەرامبەر 100 دۆلارە. تائێستا حكومەتی دیمەشق نەیتوانیوە مانگانە موچەی فەرمانبەرانی دابینبكات. بەشێك لەفەرمانبەران موچەكانیان بەرزكراوەتەوە بۆ مانگانە نزیكەی 100 دۆلارو بەشێكیشیان تائێستا ئەو بەرزكردنەوەیە نەیگرتوونەتەوە، تائێستا موچەكانیان هەر 20 دۆلارێكە. بەپێی قسەی نیزال شەعار وەزیری ئابوریی لەحوكمڕانیی نوێی دیمەشق، رێژەی بێكاریی لەناو گەنجان و نەوەی نوێ گەیشتۆتە نزیكەی لە 60% ، واتە بەنزیكەی 2.7 ملیۆن گەنج نەخوێندەوارن و هیچ كارێكیش نازانن. ئەم رێژەیەش وێرانكەرەو مێژووی سوریا بەخۆیەوەی نەبینیوە. بزوتنی بازرگانیی زۆر سست و لاوازە، لەمیدیاكان باس لەجێبەجێكردنی پرۆژەی ئاوەدانیی دەكرێت لەلایەن وڵاتانی كەنداو بەتایبەتیش سعودیەو ئیمارات، بەڵام لەراستیدا شتێكی هەستپێكراو نییەو تەنها قسەیە، ئەمە سەرباری سەرهەڵدانی گەندەڵییەكی زۆر بەناوی جێبەجێكردنی پرۆژەی ئاوەدانیی لەلایەن كەسە نزیكەكانی ئەحمەد شەرع. لەماوەی چەند مانگی رابردوو میدیاكان ناوی جەمال شەرع برای ئەحمەد شەرعیان دەهێنا گوایە ئەو سەرپەرشتی تۆڕێكی تایبەت دەكات لەناو حكومەت بێئەوەی هیچ وەزیفەیەكی لەدەوڵەت هەبێت. دیمەنی ئێستای دیمەشق وەك سەردەمی رژێمی دیكتاتۆری بەعس نییە. پێشتر رژێمێكی دیكتاتۆری شۆڤینیی حوكمڕان بوو، ئێستا بێسەروبەرییەكی زۆرو ناڕۆشنیەكی زۆر لەحوكمڕانیی هەیە، تابلۆی سیاسی و حوكمڕانیی دیار نییە ئەمە جگە لەبەرتەسككردنەوەی زیاتری ئازادییەكان بەتایبەت ئازادییە شەخسیەكان. جگە لەگروپە چەكدارەكانی ژێر چەتری دەستەی تەحریری شام (هەتەش) هیچ حزبێكی كاریگەری سیاسی لەدیمەشق نییە، رەنگە چەند ناو ناونیشانێك بەناوی حزب یان كۆمەڵە هەبن، زۆربەیان ئەو حزبە كارتۆنیانەن كە توركیا یان وڵاتانی كەناو دروستیان كردوون و ریشەیان نییە. ئەو گروپە نوێیانەی لەگەڵ روخانی بەشار ئەسەد هاتوون، ژمارەیەكی زۆر بنكەو بارەگایان كردۆتەوەو وەك بارەگای گروپی سیاسی دەردەكەون، بەڵام چەكدارن و لەزۆربەی شوێنەكان ئەركی پاراستنی ئەمنیەتیان گرتۆتە ئەستۆو لەباتی حكومەت بڕیار دەدەن. 10 مانگە رژێمی بەشار ئەسەد رووخاوە، بەڵام تائێستا سوپای سوریا وەك دامەزراوە بوونی نییە! ئەوەی هەیە ژمارەیەك گروپی چەكدارن و هەریەكەیان لەناوچەیەكی دیاریكراو بەبەرگی سەریازیی ئەركی پاراستنی ناوچەكانیان پێ سپێردراوە، ئەمە سەرباری لەوەی چەندین ناوچەو هەرێمی جیاواز لەسوریا لەژێر كۆنترۆڵی رژێمی نوێی دیمەشدا نین. ناوچەكانی باكوری حەلەب لەژێر كۆنترۆڵی ئەو هێزو گروپە چەكدارە توندڕەوانەن كە توركیا پشتیوانیان دەكات ناویان لەخۆناوە سوپای نیشتیمانی سوریا، ناوچەی دروزەكان كە دەكەوێتە باشوری دیمەشق بەتایبەتیش پارێزگای سوەیداو دەوروبەری، هاوكات باكورو رۆژهەڵاتی سوریا یان رۆژهەڵاتی فورات بەتەواوی لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتە كەلەلایەن كۆمەڵگای نێودەوڵەتی پشتیوانیی دەكرێت. لەناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی ئەحمەد شەرع وەزارەتی بەرگریی هەیە، بەڵام سوپای نیزامیی نییە، بەڵكو ژمارەیەك گروپی هەن و هەر گروپێك یان چەند گروپێك پاراستنی ئاسایشی ناوچەیەكی دیاریكراویان پێسپێردراوەو تەنها چەكی سوك و مامناوەندیان هەیە، چونكە ئیسرائیل رێگەیان پێنادات. هەریەكێك لەو گروپە چەكدارانە لەناوچەكانیان دەیان بازگەیان دامەزراندووەو بنكەو بارەگای خۆیان لەوناوچانە دامەزراندووە. دیمەشق و گوندەواری دیمەشق و ئیدلب و باكوری رۆژئاوای سوریاو حەما لەلایەن هێزەكانی نزیك ئەحمەد شەرع لەدەستەی تەحریری شام كۆنترۆڵی ئەمنی كراوە. هەروەك پارێزگای حمس و بەری رۆژئاوای فورات لەپارێزگای رەققە و چەند ناوچەیەكی گوندەواری حەماو چەند ناوچەیەكی ئیدلب لەلایەن چەند هێزێكی وەك سوپای ئیسلام و سوپای عززە كۆنترۆڵكراوە. ناوەندی پارێزگای درێرزۆر كە دەكەوێتە رۆژئاوای فورات رادەستی گروپی ئەحرار شام كراوە. جگە لەوەی تائێستا سوپایەكی نیزامیی حكومەت نییە، چەند سەرچاوەیەك دووپاتیدەكەنەوە كە بەشێك لەو گروپانە وەك پێویست پابەندی بڕیارەكانی ئەحمەد شەرع حاكمی نوێی دیمەشق نین بەتایبەت لەناوچەكانی درعاو لەغۆتەو دۆما. پابەند نەبوونەكە روون نییە، بەڵام پێدەچێت جیاوازیی لە تێگەیشتن و بۆچوونی ئاینی كاریگەری لەسەر پابەندی ئەو گروپانە هەبێت بە ئەحمەد شەرع وەك حاكمی نوێی سوریا. ئەم بارودۆخەی سوریا لەكاتێكدایە بڕیارە رۆژی 5ی ئۆكتۆبەر هەڵبژاردنی پەرلەمانیی بەڕێوەبچێت، بێئەوەی ئەم هەڵبژاردنە تەواوی رۆژهەڵاتی فورات و ناوچەی دروزەكان و ناوچەكانی باكوری حەلەب بگرێتەوە. بڕیارە لەم هەڵبژاردنە كە چاودێران پێیانوایە كارتۆنییە، بەتەنها ئەحمەد شەرع لەكۆی 210 ئەندامی پەرلەمان 70 ئەندامیان بەدامەزراندن لەپەرلەمان دابنێت و 140یشیان بەهەڵبژاردن بێنە پەرلەمان، ئەمە لەكاتێكدا هیچ كێبڕكێیەكی حزبیی یان سیاسی نییە! بۆیە پێدەچێت هەڵبژاردنەكە تەنها وەك رێوڕەسمێكی شكلیی بەڕێوەبچێت. سەبارەت بەپەیوەندی حكومەتی نوێی دیمەشق لەگەڵ پێكهاتەكان، تائێستا ئاڵۆزییەكی زۆر هەیە. پەیوەندی ئەحمەد شەرع لەگەڵ دروزەكان دوای ئەو كۆمەڵكوژییەی سوەیدا وەكخۆی بەئاڵۆزیی ماوەتەوە هەر ئاڵۆزە. ئێستا حكومەتی دیمەشق لەپارێزگای سوەیداو دەوروبەری هیچ رۆڵێكی نییەو دروزەكان هێزی چەكداریان دروستكردووەو ئامادەنین بێنە ژێر ركێفی دیمەشق. سەبارەت بەعەلەوییەكان دوای ئەو كۆمەڵكوژییەی لەلایەن دەستەی تەحریری شام و گروپە چەكدارەكان كرا، ماوەیەكە كەمێك بێدەنگە. ئەمە سەرباری دڵەڕاوكێیەكی زۆری ئەمنی لەناوچكە. ئەم ماوەیە وەفدی چەند وڵاتێكی ئەوروپا بەنهێنی لەگەڵ شێخ و ریش سپیانی عەلەوییەكان لە لازقیەو تەرتوس كۆبونەتەوە، بەتایبەت بەریتانیەكان لەچەند رۆژی رابردوو وەفدێكیان لەقامیشلۆوە هاتنە رۆژئاوای فورات و لەگەڵ چەند شێخێكی عەلەویی كۆبونەوە. پێدەچێت هەوڵێك هەبێت تاوەكو فشارەكانی سەر ئەو پێكهاتەیە لەلایەن گروپە چەكدارەكانی دیمەشق كەمبكرێتەوەو لەمەودوا عەلەوییەكانیش رۆڵیان پێبدرێت چونكە تائێستا هێزی چەكداریان نییە بۆیە رووبەرووی توندو تیژیی زۆر بوونەتەوە. سەبارەت بەكورد، تائێستا پێشكەوتن لەگفتوگۆی نێوان رێڤەبەری خۆسەر یاخود هێزەكانی سوریای دیموكرات لەگەڵ دەسەڵاتدارانی دیمەشق نەبووە، ، بەڵام هەڵوێستی ئەمریكا لەبارەی چارەسەری پرسی كورد لەسوریا گۆڕانێكی زۆر گەورەی بەسەردا هاتووە. بەشێوەیەكی كردارەكی گفتوگۆكان وەستاون، بەڵكو هەست بەگرژیی دەكرێت لەنێوان هەردولا. بەپێی زانیاریی ورد، دەروازەكانی هاتووچۆی نێوان رۆژهەڵاتی فورات و دیمەشق یان نێوان هەرێمی رۆژئاواو دیمەشق لەلایەن دەسەڵاتداران سوریا زۆر توندكراوەو هاتن و چوون سنورداربووە. بەپێی هەندێ زانیاریی و لێكدانەوەی لێدوانەكانی توركیاو سوریا، پێدەچێت تا كۆتایی ئەمساڵ لەژێر فشاری توركیا گرژییەكی سەربازیی لەنێوان رۆژئاوای كوردستان و دیمەشق دروستببێت، واتە شەڕێكی سنوردار لەنێوان هەردولا دروست ببێت بەبیانووی جێبەجێنەكردنی رێككەوتنی 10 ئاداری نێوان مەزلوم عەبدێ فەرماندەی هێزەكانی سوریای دیموكرات و ئەحمەد شەرع حاكمی نوێی دیمەشق، بۆیە دەبینین ماوەیەكە لەناوچەكانی دێر حافرو لەناوچەكانی دەوروبەری دێرزۆر شەڕو پێكدادان و گرژیی دروستدەبێت، ئەمەش ئاماژەیە بۆ بارودۆخێكی گرژتر، بەڵام پێدەچێت درێژە نەكێشێت. لەهەمووی جێی سەرنجتر، تائێستا رێڤەبەری خۆسەرو دیمەشق سەبارەت بەخوێندن لەناوچەكانی ژێر ركێفی هێزەكانی سوریای دیموكرات یان باكوری رۆژهەڵاتی فورات نەگەیشتوونەتە رێككەوتن كە ماوەی دوو هەفتەیە دەوام دەستیپێكردووە، بەڵام لەوڵامی ئیعتیرافنەكردن یان دانپێدانەنانی دیمەشق بەزمان و خوێندنی كوردی، رێڤەبەری خۆسەر بڕیاری راگرتنی خوێندنی لەتەواوی خوێندنگەكانی (دەوڵەت) یان ئەو خوێندنگایانەی سەر بەدیمەشقن داوە. كێشەو ناكۆكی نێوان رێڤەبەری خۆسەرو دیمەشق سەبارەت بەخوێندن سێ پرسی سەرەكییە. یەكەمیان؛ رێڤەبەری پێداگرە لەسەر داننان بەزمانی كوردی و خوێندن بەزمانی كوردی، دووەمیشیان رێككەوتن لەسەر مەنهەجی خوێندن بەشێوەیەكی گشتیی كە مەبەست لێی وانەكانی جوگرافیاو مێژوو هەروەها وانە مرۆییەكانە. سێیەمیشیان؛ داننان بەبڕوانامەی خوێندنگاكانی سەر بەرێڤەبەری خۆسەر كە ئێستا دەوام دەكەن و پێكردووەو بەردەوامە. .
(درەو): ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) لەزاری دوو سەرچاوە لەناو كەرتی نەوتەوە ئاشكرایكرد، لەدوای دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنی نەوتەوە، رۆیشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان بەرەو بەندەری جەیهانی توركیا لەنێوان 150 بۆ 160 هەزار بەرمیلی رۆژانەدایە. رۆژی 27ی ئەم مانگە، دوای دوو ساڵ و نیو لە راوەستان هەناردەی نەوتی هەرێم دەستیپێكردەوە، ئەمەش دوای ئەوەی هەشت كۆمپانیای نەوت كە لە هەرێمی كوردستان كاردەكەن، گەیشتنە رێككەوتن لەگەڵ بەغدادو حكومەتی هەرێمی كوردستان. بەگوێرەی رێككەوتنەكە، حكومەتی هەرێمی كوردستان نەوتی خاوی خۆی رادەستی كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نیشتمانی نەوتی عێراق "سۆمۆ" دەكات و كۆمپانیایەكی سەربەخۆی بازرگانی لە بەندەری جەیهان پرۆسەی فرۆشتنی نەوتەكە بە نرخی فەرمی كۆمپانیای "سۆمۆ" ئەنجام دەدات و؛ بۆ هەر بەرمیلێك نەوت كە رادەستی "سۆمۆ"ی دەكەن و بە میكانیزمی ئەو كۆمپانیایە دەفرۆشرێت، كۆمپانیا بەرهەمهێنەكانی نەوتیش بڕی 16 دۆلار وەردەگرن. رێككەوتنی حكومەتی فیدراڵی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان، لەكاتێكدا كرا كە ئێستا وڵاتانی كۆمەڵەی (ئۆپێك +) كار لەسەر زیادكردنی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت دەكەن بەمەبەستی بەدەستهێنانی پشكی زیاتری بازاڕی جیهانی نەوت.
درەو: 🔻 پاڵپشت بە داتاکانی "فەرمانگەی میدیا و زانیاری" لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان؛ 🔹 (9) بەنداو بونیادنراوە، بە توانای گلدانەوەی (252 ملیۆن و 800 هەزار) مەتر سێجا، بە تێچووی (265 ملیار و 700 ملیۆن) دینار. 🔹 (6) بەنداویان بە تێچووی (224 ملیار و 100 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (84.4%) کۆی تێچووی بەنداوەکان، دەکەونە سنوری ئیداری پارێزگای هەولێرەوە. 🔹 بەنداوەکانی (دێوانە و تووڕەجار) بە تێچووی (32 ملیار و 400 ملیۆن) دینار و ڕێژی (12.2%)ی تێچووی (9) بەنداوەکە، دەکەونە سنوری پارێزگای سلێمانییەوە. 🔹 تەنها بەنداوی (خنس) بە گوژمەی (9.2 ملیار) و ڕێژەی (3.5%) تێچووی بەنداوەکان، دەکەوێتە سنوری ئیداری پارێزگای دهۆکەوە. 🔹 کابینەی نۆیەم (10) پرۆژەی ئاوی جێبەجێکردووە و بەشێکیشیان لە قۆناغی جێبەجێکردندان، کۆی پرۆژەکان توانای دابینکردنی (ملیۆنێک و 35 هەزار و 600) مەتر سێجا ئاوی خواردنەوەیان هەیە لە ڕۆژێکدا، بە تێچووی (ترلیۆنێک و 135 ملیار و 600 هەزار) دینار. 🔹 لە کۆی هەر (10) پرۆژەکە (4)یان بە تێچووی (851 ملیار و 700 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (75%) کۆی تێچووی پرۆژەکان، دەکەونە سنوری پارێزگای هەولێرەوە. 🔹 سێ پرۆژەی بە تێچووی (162 ملیار و 700 ملیۆن) دینار و ڕێژی (14.3%)ی تێچووی (10) پرۆژەکە، دەکەونە سنوری پارێزگای سلێمانییەوە. 🔹 سێ پرۆژەی بە گوژمەی (121 ملیار 200 ملیۆن) دینار و ڕێژەی (10.7%)ی تێچووی پرۆژەکان، دەکەوێتە سنوری ئیداری پارێزگای دهۆکەوە. یەکەم؛ دروستکردنی بەنداو لە کابینەی نۆیەم دابەشبوونی جوگرافیان پاڵپشت بە داتاکانی "فەرمانگەی میدیا و زانیاری" لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان (9) بەنداو بونیادنراوە، بە توانای گلدانەوەی (252 ملیۆن و 800 هەزار) مەتر سێجا، بە تێچووی (265 ملیار و 700 ملیۆن) دینار. لە کۆی هەر (9) بەنداوەکە (6) بەنداویان بە تێچووی (224 ملیار و 100 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (84.4%) کۆی تێچووی بەنداوەکان، بە توانای گلدانەوەی (222.8) ملیۆن مەتر سێجا بە ڕێژەی توانای گلدانەوەی (88.1%) کۆی بەنداوە بونیادنراوەکان، دەکەونە سنوری ئیداری پارێزگای هەولێرەوە کە بریتین لە بەنداوەکانی (ئاقوبان، چەمرگە، دوین، گۆمەسپان، بەستورە و شەوگێڕ). بەنداوەکانی (دێوانە و تووڕەجار) بە تێچووی (32 ملیار و 400 ملیۆن) دینار و ڕێژی (12.2%)ی تێچووی (9) بەنداوەکە، هاوکات بەتوانای گلدانەوە (23 ملیۆن) مەتر سێجا بە ڕێژەی (2.8%) توانای گلدانەوەی ئاوی بەنداوەکان، دەکەونە سنوری پارێزگای سلێمانییەوە. تەنها بەنداوی (خنس) بە گوژمەی (9.2 ملیار) و ڕێژەی (3.5%) تێچووی بەنداوەکان، بەتوانای گلدانەوەی (7 ملیۆن) مەتر سێجای ئاو بە ڕێژەی (2.8%) توانای گلدانەوەی ئاوی بەنداوەکان، دەکەوێتە سنوری ئیداری پارێزگای دهۆکەوە. بۆ بەرچاوڕوونی بڕوانە (خشتەی ژمارە (1) و گرافیکی بەنداوەکان). خشتەی ژمارە (1) گرافیکی بەنداوەکان دووەم؛ پرۆژەکانی ئاو لە کابینەی نۆیەم دابەشبوونی جوگرافیان لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان (10) پرۆژەی گەورەی ئاوی جێبەجێکردووە و بەشێکیشیان لە قۆناغی جێبەجێکردندان، کۆی پرۆژەکان توانای دابینکردنی (ملیۆنێک و 35 هەزار و 600) مەتر سێجا ئاوی خواردنەوەیان هەیە لە ڕۆژێکدا، بە تێچووی (ترلیۆنێک و 135 ملیار و 600 هەزار) دینار. لە کۆی هەر (10) پرۆژەکە (4)یان بە تێچووی (851 ملیار و 700 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (75%) کۆی تێچووی پرۆژەکان، بە توانای گەیاندنی (711 هەزار) مەتر سێجا/ڕۆژانە بە ڕێژەی (68.1%) کۆی توانای پرۆژە بونیادنراوەکان، دەکەونە سنوری ئیداری پارێزگای هەولێرەوە کە بریتین لە پرۆژەکانی ئاوی (فریاگوزاری ئاوی خێرا، قوشتەپە، پیرمام و دەوروبەری و تۆڕی ئاوی هەولێر). پرۆژەکانی ئاوی (ڕانیە – چوارقوڕنە – حاجی ئاوا، دەربەندیخان و گۆپتەپە - چەمچەماڵ) سێ پرۆژەن بە تێچووی (162 ملیار و 700 ملیۆن) دینار و ڕێژی (14.3%)ی تێچووی (10) پرۆژەکە، هاوکات بەتوانای گەیاندنی (156 هەزار) مەتر سێجا ئاو/ڕۆژانە بە ڕێژەی (15.1%) توانای دابینکردنی ئاوی ڕۆژانە، دەکەونە سنوری پارێزگای سلێمانییەوە. سێ پرۆژەی ئاوی (فایدە، ئاکرێ و گەیاندن و دانانی تۆڕی ئاو بۆ 51 گوندی دەڤەری بارزان) بە گوژمەی (121 ملیار 200 ملیۆن) دینار و ڕێژەی (10.7%)ی تێچووی پرۆژەکان، بەتوانای دابینکردنی (168 هەزار) مەتر سێجای ئاو/ ڕۆژانە بە ڕێژەی (16.2%)ی توانای دابینکردنی ئاوی ڕۆژانە، دەکەوێتە سنوری ئیداری پارێزگای دهۆکەوە. بۆ بەرچاوڕوونی بڕوانە (خشتەی ژمارە (2) و گرافیکی پرۆژەکانی ئاو). خشتەی ژمارە (2) گرافیکی پرۆژەکانی ئاو
مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) ئەوەی لەو ناوچەیەی ئێمەدا بوونی نییە، یان بوونێکی زۆر لاواز و پەراوێزی هەیە، بوونی نوخبەیە وەک نوخبە، نوخبەیەک رۆڵی نوخبەبوونی خۆی بگیرێت، بە تایبەتی لە بواری حوکمڕانیی و دەوڵەتداریی و چۆنیەتی رێکخستنی پەیوەندیی نێوان حوکمڕانان و دەوڵەت و حوکمڕانان و کۆمەڵگا و دەوڵەت و کۆمەڵگا بەیەکەوە. هیچ کۆمەڵگایەک نییە لە بوارە جیاوازەکانی ژیانی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و فەرهەنگیدا، نوخبەی تایبەت بەخۆی بەرهەمنەهێنابێت، بەڵام پەکخستنی نوخبەکان و لەنوخبەخستنی ئەو نوخبانە، کردەیەکی سیاسییە و زۆرجار هێزە حوکمڕانەکان بە هۆشیارییەوە ئەنجامی ئەدەن. حوکمڕانانی ناوچەکە، بەوانەی هەرێمی کوردستانەوە، نوخبەیان بە مانا راستەقینەکەی ناوێت، نوخبە وەک هێزێکی سەربەخۆ و زۆرجار دژ کە جۆرێک لە هاوسەنگی دەسەڵات لە نێوان کۆمەڵگا و حوکمڕانان و دەوڵەتدا دروستدەکەن، ئەوان لەباتی نوخبە، «حاشییە»یەکی درۆزن و گوێرایەڵی بێنوزە و بێدەنگیان دەوێت، مەگەر تەنها لەو ساتانەدا نەبێت، کە خۆیان ئەمری قسەکردن و دەنگبەرزکردنەوەیان پێبکەن. لە دەرەوەی ئەوەدا یەکێک لە ئەرکە سەرەکییەکانی ئەم حاشییەیە بریتییە لە تیوریزەکردنی بێدەنگیی و فرۆشتنی ئەو بێدەنگییە وەک ئەرکێکی ئەخلاقیی و مێژوویی، وەک داهێنانێکی کەم وێنە. ئیشی حاشییە داهێنانی کولتووری وابەستەیی و چەپڵە لێدان و ناراستگۆییە، تا ئەو شوێنەی کۆمەڵگا وەک بەشێک لە حوکمڕانان و دارودەستەکەیان بیانبینێت و مامەڵەیان بکات. حوکمڕانان لەباتی کارکردن بۆ دروستکردنی نوخبەیەکی سیاسیی کە هەوڵی دروستکردنی کەلەپورێکی سیاسیی مۆدێرن بدات، کەلەپوری جیاکردنەوەی دەوڵەت لە کەسی یەکەمی ناو حیزب، جیاکردنەوەی حوکمڕانیەکە وەک گشتێک لە لە کەسایەتی ئەم یان سەرکردە و سەرۆک. لەباتی بەیاساییکردن و بەدەزگاییکردنی پەیوەندییەکان، لەباتی ئیشکردن لەسەر پەردان بە سەروەریی دەوڵەت لەم یان لەو تاکەکەس و لەم گروپ یان لەو حزیبی دیاریکراو. ئینجا کارکردن لەسەر ئازادییە کەسییەکان، لەسەر چەسپاندنی دەسەڵاتی یاسا، لەسەر سەربەخۆیی دادگاکان، ئەمە جگە لە گەشەدان بە چەمکەکانی هاوڵاتیی و مافە سروشتیەکانی مرۆڤ و ئازادییە سیاسییەکان. دەڵێم لەباتی ئیشکردن بۆ دروستبوونی نوخبەیەکی هۆشیار و رەخنەیی و بەرپرسیاری لەوبابەتە، کە وەک پاسەوانی رێگرتن لە خراپبوونی حوکمرانیی و دەوڵەت و یاسا و پەیوەندییەکان کاربکات، ئەوان حاشییەیەک دروستدەکەن کە مەدح و سەنا و درۆ و دەلەسە و پروپاگەندە و قیرەقیری بێسەمەر و تۆمەتبازیی کاری سەرەکییان بێت، هاوکات فرۆشتنی هەڵەی ستراتیژی ئەم یان ئەو سیاسیی وەک دەسکەوتی گەورە و ستراتیژیی. لە هەموو ئەم دۆخانەدا نوخبە لە نوخبەبوون دەکەوێت و دەبێت بە حاشییەکی چەپڵەلێدەر. لەباتی رێخۆشکردن بۆ دروستبوونی نوخبەیەک کاریگەریی لەسەر دەسەڵاتی بڕیاردان دروستبکات، کاریگەری لەسەر دانانی ئەجێندا و نەخشەڕێگان هەبێت، یان زۆرجار بتوانێت رۆڵی ناوبژیوان لە نێوان حوکمڕانان و کۆمەڵگادا ببینن، لەم ڕێگەیشەوە بتوانن گەشەی زیاتر بە بەشداری سیاسی بدەن و رۆڵ لە جێگیربوونی هاوسەنگیی دەسەڵات و ئاسایش و سەقامگیریدا ببینن، ئەوە با واز لە بەشداریکردنی نوخبەکان لە نوێنەرایەتیکردنی نیشتیمان و نەتەوەکەیاندا لە ئاستی جیهانیدا، یان لەناو پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا، بهێنین. دەڵێم لەباتی کارکردن بۆ دروستکردنی نوخبەیەکی لەو بابەتە، حاشییەکی بێئاکار و بێکاریگەریی و بێنرخ دروستدەکەن کە حوکمڕانەکان وەک کەسانی بێڕکابەر و موقەدەس و «سەرکردە لە بێشکەوە تا گۆڕ»، ببینن و مامەڵەبکەن. لەباتی رێخۆشکردن بۆ دروستکردنی نوخبەیەک کە دەسەڵاتێکی ئەخلاقیی و رەمزیی گەورەی هەبێت، بانگەشەی نوێنەرایەتیکردنی نۆرم و بەها باڵاکان بکات، وەک بەهای مافەکانی مرۆڤ، هێزی یاسا، پێشکەوتن، دیموکراسیەت و دادپەروەریی، هتد.. دەڵێم لەباتی دروستکردنی نوخبەیەکی لەو بابەتە کە خاوەنی دەسەڵاتێکی رەمزیی و ئەخلاقیی گەورەبێت، ئەمانە حاشیەیەک دروستدەکەن و دروستکردوە، گوێڕایەڵ و سەرلەقێن و درۆزن و سەدڕوو. لەم دۆخەدا ئەوەی لە ئاستی حوکمڕانیدا دروستکراوە، دەسەڵاتی ئەم یان ئەمیر و پادشا و ئەم یان ئەو سەرۆکی بێرکابەرە، ئەمانیش حاشییەکی سەرلەقێن و گوێڕایەڵیان دروستکردوە، ئەو ئەمیر و پاشا و سەرۆکبوونە بێرکابەرەیان بەبێ هیچ بیرکردنەوە و بەرپرسیاریەتێکی سیاسیی و ئەخلاقیی بۆ بسەلمێنێت. حاشیەیەکی خاوەن وەلای ڕەها و دەست لەسەرسنگ. لەم دۆخانەدا ئەو لۆژیکەی سیاسەت ئاراستە دەکات خودی سیاسەت خۆی نییە، واتە سیاسەت نییە وەک چالاکی دروستکردنی ژیانێکی گشتیی دادپەروەر و یەکسان، موتوربەکراو لە بیرۆکەی ئەرک و بەرپرسیاریەتی و لێپرسینەوە و بیرکردنەوە لە چارەنووسی کۆمەلگا و میلەت. سیاسەت نییە وەک دەرەنجامی راگۆڕکێ و ئەنجامدانی کردەی دەستەجەمعییەوە کە تیایدا خەلکانی جیاواز، بەلام بەیەکەوە ژیاو، هەمان مافی رادەربرین و گفتوگۆ و دەرکەوتنیان هەبێت. سیاسەت بۆیە لەدایکدەبێت چونکە لە کۆمەڵگادا خەڵکانی جیاواز و هەمەرەنگ و پلورال بەیەکەوەدەژین، ئەگەر کۆمەڵگا هەمووی وەک یەک بووایە و کەس و لەویتری جیاواز نەبوویە ئەودەم کۆمەڵگا پێویستی بە بوونی سیاسەت نەبوو. ئەوەی لەو ئەزموونانەی وەک ئەزموونی هەرێمدا غائیب و نائامادەیە، چەمکەکانی کۆمەڵگا و میلەت و گەلە، نەتەوە و نیشتیمانە وەک کۆڵەکە سەرەکییەکانی دەسەڵات و شەرعیەت. گۆڕانی نوخبە بۆ حاشییە میکانیزمی دروستکردنی ئەو فۆرمە ترسناک و نابەپرسیارەیە لە حوکمڕانیی کە نە گەل و نە نەتەوە و نە نیشتیمانی بۆ دروستدەکرێت. گۆڕینی نوخبە بۆ حاشییە، میکانیزم و ستراتیژیەتی سەرەکیی گۆڕینی خودی کۆمەڵگاشە بۆ حاشییەیەکی زەبەلاح. ئم ستراتیژە وادەکات سیاسەت بگۆڕێت بۆ چالاکی دروستکردنی حاشیەی بێدەنگ و وەلادار لە هەموو شوێنێک و لەناو هەموو دەزگا و رێکخراوێک و لەناو سەرجەمی پەیوەندییەکانیشدا. ئەمەش بە دەوری خۆی وادەکات کڕینی وەلا ببێتە ستراتیژیەتی سەرەکیی پیادەکردنی ئەم سیاسەتی دروستکردنی حاشییەیە لە هەموو شوێنەکدا. خۆ ئەگەر کڕین دادی نەدا، ئەودەم پەنابردن بۆ سیاسەتی ترسناندنی ئەوانەی دیدگا و خەون و روانینی تریان هەیە و ناتوانرێت بکرێن بە حاشییە. گەر ترساندیش کاری نەکرد، پەرەدان بە سیاسەتی پەراوێزخستنی ئەم بەش و بکەرە تایبەتانەی کۆمەڵگا، یان پەنابردن بۆ توندوتیژیی بەرامبەریان. دەسەڵاتێک لە خەمی دروستکردنی حاشییەی هەمەجۆردا بێت، دەسەڵاتێکی باوکانەی پاتریارکییە کە سەرجەمی کۆمەلگاکە وەک رەعیەت مامەڵەدەکات، نەک وەک میلەت و نەتەوە وگەل. لە خەمی هەیمەنە و باڵادەستیدایە، نەک لە خەمی ئازادیی و پێکەوەبوونی پڕ لە جیاوازیی مرۆڤەکان لەگەڵ یەکدا. میلەت و نەتەوە و گەل، نیشتیمان و ولاتی هاوبەش، بەبێ بوونی دەولەتێکی مۆدێرن دروستنابن، دەوڵەتێک تیایدا، هاوڵاتیانی ئازاد بەیەکەوە بیربکەنەوە و کاربکەن، سیاسەت تەنیا ئیدارەدان و زاڵبوون و هەیمەنەکردن نەبێت، بەڵکو بە پلەی یەکەم پەیوەندیی بە ئازادیی و فرەیی و کاری پێکەوەیی بەکۆمەڵەوە هەبێت. حوکمرانییەکی مۆدێرن دەسەڵاتەکان بە راستی لەیەکتری جیاکرابنەوە، یاسا حوکمڕانبێت و مافەکان و ئەرکەکان بە یەکسانیی و بە وردیی دەستنیشانکرابن. ئیشی سەرەکیی حاشییە بریتییە لە گۆڕینی میلەت و نەتەوە و گەل بۆ رەعیەتێکی سەرلەقێنی بێخواست و بێئیرادە و بێماف. گۆڕینی مرۆڤەکان لە هاوڵاتییەوە بۆ ناهاوڵاتیی. بۆیە ئەوەی لەم جۆرە ئەزموونانەدا حوکمرانە لۆژیکی دەوڵەت و حوکمرانییەکی مۆدێرن نییە، بەڵکو لۆژیکی ئیمارەتە کۆنەکانی ناو مێژووە، کە ئەمیری ئەم خێزان و بنەماڵەی حّوکمران، حوکمی ئەم یان ئەو ئیمارەتی کردوە و دەکات. فۆرمی حوکمرانیکردنەکەش لەسەر وەلا و خزمایەتیی و عەسەبیەتی خێڵ و بنەماڵە کاردەکات، نەک لەسەر بنەمای بوونی هاوڵاتیانی ئازاد. ئەم دۆخی بە حاشییەکردنەی نوخبەکان و ئەم دۆخی بە رەعیەتکردنەی کۆمەڵگا، وادەکات «کۆمەڵگا»یەک دروستببێت لە قۆناغی بەر لە دروستبوونی دەوڵەتدا بژی. بەزۆر مانا ئەوەی لە سێ دەیەی رابردوودا لە هەرێمدا روویداوە، گەڕاندنەوەی کۆمەڵگای ئێمەیە بۆ قۆناغی بەر لە دروستبونی دەوڵەت. کە باس لە دەوڵەت دەکەم باس لە ئۆرگانێک دەکەم کە بەناوی مافەوە قسەدەکات نەک بەنای هەقیقەتەوە. دەوڵەت نوێنەری هیچ هەقیقەتێک نییە، بەڵکو پارێزەی سەرەکیی وژمارەیەکی مافە. بۆ زۆرینەی هەرەزۆیشرمان ئاشکرایە، رەنگە بۆ خودی نوخبە بەحاشییە کراوەکەیش خۆیەوە، ئەوەی لە هەرێمدا هەیە و کاردەکات، دەوڵەت نییە بەمانا ئاسایی مۆدێرنەکەی دەوڵەت، بەڵکو، وەک ووتم، ئیمارەتی خێزانیی و بنەماڵەییە کە بە هەموو شێوەیەک رێ لە چوونەژورەوەی کۆمەڵگای ئێمە بۆناو قۆناغی دەوڵەت، دەگرێت. دەوڵەت سوپای هەیە نەک میلیشیای حیزبی، حوکمی نیشتیمانێک دەکات، نەک زۆنی سیاسیی لەیەکتری دابڕاو، جیهازێکی بیرۆکراسیی پیشەیی و ناسیایی هەیە، نەک ماشێنێکی بیرۆکراسیی بە حیزبیکراو، سەرۆکێکی یاسایی هەیە کە بریار و هەلسوکەوت و کارەکانی بە وردیی چاودێریکراوە، نەک ئەمیرێک زەوق و توانای تێگەیشتن و دۆخی سایکۆلۆژیی، بڕیارەکان و کردەوەکان، ئاراستەبکات. دەوڵەت نوێنەرایەتی «ئیرادەی گشتیی»دەکات نەک نوێنەرایەتی خواست و ویست و قازانجی ئەم خێزان و بنەماڵە، یان ئەم یان ئەو گروپی کۆمەڵایەتی دیاریکراو. گواستنەوەی ئیمارەت بۆ دەوڵەت، حاشیە بۆ نوخبە، رەعیەت بۆ هاوڵاتیی، ئەو تەحەدا سەرەکییانەن کە رووبەرووی کۆمەڵگا ئێمە بۆنەتەوە.
درەو: (ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانەیە مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت 🔻 لە ماوەی ساڵانی 2015 - 2025، حکومەتی هەرێمی کوردستان، وەزارەتی سامانە سروشتییەکان، دەستەی ژینگە و پارێزگاری هەولێر، چەندین جار لەسەر داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکان بڕیاریان دەرکردووە، هەموو جارەکانیش جەخت لە جێبەجێکردنی بڕیارەکان کراوەتەوە؛ 🔹 وەزارەتی سامانە سروشتییەکان بۆ داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکان، تا ئێستا سێ جار بڕیاری دەرکردووە، بەڵام هیچ کام لە بڕیارەکان جێبەجێ نەکراون. 🔹 ساڵی 2015، یەکەم بڕیاری وەزارەتی سامانە سروشتییەکان بۆ داخستنی پاڵاگە نایاساییەکان دەرچوو. وەزارەتەکە ڕایگەیاند؛ (40) پاڵاوگەی نایاسایی لە هەرێمی کوردستان هەن ڕۆژی (3ی حوزەیرانی 2015) دوا ڕۆژیانە و سەرجەمیان دادەخرێن و تەخت دەکرێن. 🔹 ساڵی 2018 جارێکی دیکە وەزارەتی سامانەسروشتییەکان، بڕیاری داخستنی بۆ پاڵاگە نایاسییەکان دەرکرد و ماوەی (60 ڕۆژ)ی بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکە دیاریکرد. 🔹 وەزارەتی سامانە سروشتییەکان دوای بێ ئومێدبوون لە جێبەجێکردنی دوو بڕیارەکەی پێشووی، ساڵی 2019 بڕیارێکی نوێی بۆ داخستنی پاڵاوگەکان دەرکرد، وەزارەتەکە ڕاگەیاند؛ (169) پاڵاوگەی نایاسایی هەن، پێویستە سەرجەم پاڵاوگە نایاساییەکانی ھەرێمی کوردستان دابخرێن و سەرجەم کەلوپەلەکانیشیان کۆبکرێنەوە. 🔹 ڕۆژی (21/4/2019) دکتۆر سامی جەلال، سەرۆكی لیژنەی باڵای داخستنی پاڵاوگە نایاساییەكان لە ھەرێمی كوردستان رایگەیاند؛ "بەفەرمی و بەفەرمانی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران بڕیاری "لابردنی" پاڵاوگە نایاساییەكانی دەركردووە و بۆ ئەم مەبەستەش ھێزێك پێكهێندراوە، بەزوترین كات دەست بە لابردنیان دەكرێت". 🔹 ڕۆژی (8ی شوباتی 2021) مەسرور بارزانی، سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران واژۆی لەسەر فەرمانی ژمارە (483) کرد کە تایبەت بوو بە داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکان.دوای دەرچوونی بڕیارەکەی سەرۆک وەزیران پاڵاوگەكان بە بێ ئەوەی ڕەچاوی هیچ بنەمایەكی پاراستنی ژینگە و تەندروستی بكەن بەردەوامیان بە کارکردندا. 🔹 ڕۆژی (4ی ئابی 2024)، ئومێد خۆشناو، پارێزگارى هەولێر رایگەیاند؛ لەپێناو ژینگەى پارێزگاکە، بڕیاریانداوە لەماوەى (10 رۆژ)دا سەرجەم پاڵاوگە نایاساییەکانى پارێزگاکە دابخەن کە ژمارەیان (138) پاڵاوگەیە. 🔹 کۆتا بڕیار ڕۆژی یەکشەممە (2025/1/12) مەسرور بارزانی، سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان، سەرپەرشتیی کۆبوونەوەیەکی تایبەتی کرد بۆ لێکۆڵینەوە و بەدواداچوونی کێشەی پیسبوونی کەشوهەوای هەردوو شاری هەولێر و دهۆک. لەمبارەیەوە لە خاڵی یەکەمی بڕیاری کۆبوونەوەکەدا هاتبوو؛ لە ئەمڕۆوە هەر پاڵاوگەیەک، یان هەر کارگەیەک کە لە دەرەوەی مەرج و ڕێنماییەکان کار بکات و ببێتە هۆی پیسبوونی ژینگە، ڕێکاری یاسایی بەرامبەر دەگیرێتە بەر. پاڵاوگە نایاساییەکان لە هەرێمی کوردستان "لە هەرێمی کوردستاندا زیاتر لە (192) پاڵاوگە هەن، بەشێوەو ژمارەی جیا بەسەر ناوچەکانی هەرێمی کوردستان دابەشبوون، لەو ژمارەیەش تەنها (3) لەو پاڵاوگانە یاسایی و فه‌رمین، ئەوانیش پاڵاوگەکانی (کار، قه‌یوان، تاوکێن)، له‌گه‌ڵ (23) موڵه‌ت پێدراو، بە جۆرێک؛ - لە سنووری پارێزگای هه‌ولێر (140) پاڵاوگەی نایاسایی هەن. بەرپرسان دەڵێن بەشێکی داخراون. - له سنووری پارێزگای سلێمانی (24) پاڵاوگەی نایاسایی هەن، بەرپرسان دەڵێن هەموویان داخراون. - له سنووری پارێزگای دهۆک (28) پاڵاوگەی نایاسایی هەن، تا ئێستا دیار نیە داخراون یا نا. ئه‌م پاڵاوگانە ماوەی زیاتر لە 13 ساڵە، به نایاسایی کاردەکەن، بەپێی ووتەی بەرپرسانی باڵای حکومەت و ژینگە، گەورەترین هۆکاری پیسبونی ژینگە و هەوای شارەکان و پیسبوونی خاک و ئاوی ژێر زەوی دەگەڕێنەوە بۆ پاڵاوگە نایاساییەکان. پاشان موەلیدە و ئۆتۆمبێل و پاشماوەکان و سوتاندنی دارستانەکان و چەند هۆکارێکی تر. هەوڵە بێ ئاکامەکانی حکومەت بۆ داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکانی هەرێم پاڵپشت بە زانیارییە ڕۆژنامەوانییەکان لە ماوەی ساڵانی 2015 - 2025، حکومەتی هەرێمی کوردستان، وەزارەتی سامانە سروشتییەکان، دەستەی ژینگە و پارێزگاری هەولێر، چەندین جار لەسەر داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکان بڕیاریان دەرکردووە، هەموو جارەکانیش جەخت لە جێبەجێکردنی بڕیارەکان کراوەتەوە، بەشێک لەو بڕیار و هەوڵانە؛ 1. وەزارەتی سامانە سروشتییەکان بۆ داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکان، تا ئێستا سێ جار بڕیاری دەرکردووە، بەڵام هیچ کام لە بڕیارەکان جێبەجێ نەکراون. 2. ساڵی 2015، یەکەم بڕیاری وەزارەتی سامانە سروشتییەکان بۆ داخستنی پاڵاگە نایاساییەکان دەرچوو. وەزارەتەکە ڕایگەیاند؛ (40) پاڵاوگەی نایاسایی لە هەرێمی کوردستان هەن ڕۆژی (3ی حوزەیرانی 2015) دوا ڕۆژیانە و سەرجەمیان دادەخرێن و تەخت دەکرێن. 3. ساڵی 2018 جارێکی دیکە وەزارەتی سامانەسروشتییەکان، بڕیاری داخستنی بۆ پاڵاگە نایاسییەکان دەرکرد و ماوەی (60 ڕۆژ)ی بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکە دیاریکرد. 4. وەزارەتی سامانە سروشتییەکان دوای بێ ئومێدبوون لە جێبەجێکردنی دوو بڕیارەکەی پێشووی، ساڵی 2019 بڕیارێکی نوێی بۆ داخستنی پاڵاوگەکان دەرکرد، وەزارەتەکە ڕاگەیاند؛ (169) پاڵاوگەی نایاسایی هەن، پێویستە سەرجەم پاڵاوگە نایاساییەکانی ھەرێمی کوردستان دابخرێن و سەرجەم کەلوپەلەکانیشیان کۆبکرێنەوە. 5. ڕۆژی (21/4/2019) دکتۆر سامی جەلال، سەرۆكی لیژنەی باڵای داخستنی پاڵاوگە نایاساییەكان لە ھەرێمی كوردستان رایگەیاند؛ "بەفەرمی و بەفەرمانی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران بڕیاری "لابردنی" پاڵاوگە نایاساییەكانی دەركردووە و بۆ ئەم مەبەستەش ھێزێك پێكهێندراوە، بەزوترین كات دەست بە لابردنیان دەكرێت". 6. ڕۆژی (8ی شوباتی 2021) مەسرور بارزانی، سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران واژۆی لەسەر فەرمانی ژمارە (483) کرد کە تایبەت بوو بە داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکان.دوای دەرچوونی بڕیارەکەی سەرۆک وەزیران پاڵاوگەكان بە بێ ئەوەی ڕەچاوی هیچ بنەمایەكی پاراستنی ژینگە و تەندروستی بكەن بەردەوامیان بە کارکردندا. 7. ڕۆژی (4ی ئابی 2024)، ئومێد خۆشناو، پارێزگارى هەولێر رایگەیاند؛ لەپێناو ژینگەى پارێزگاکە، بڕیاریانداوە لەماوەى (10 رۆژ)دا سەرجەم پاڵاوگە نایاساییەکانى پارێزگاکە دابخەن کە ژمارەیان (138) پاڵاوگەیە. 8. کۆتا بڕیار ڕۆژی یەکشەممە (2025/1/12) مەسرور بارزانی، سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان، سەرپەرشتیی کۆبوونەوەیەکی تایبەتی کرد بۆ لێکۆڵینەوە و بەدواداچوونی کێشەی پیسبوونی کەشوهەوای هەردوو شاری هەولێر و دهۆک. لەمبارەیەوە لە خاڵی یەکەمی بڕیاری کۆبوونەوەکەدا هاتبوو؛ لە ئەمڕۆوە هەر پاڵاوگەیەک، یان هەر کارگەیەک کە لە دەرەوەی مەرج و ڕێنماییەکان کار بکات و ببێتە هۆی پیسبوونی ژینگە، ڕێکاری یاسایی بەرامبەر دەگیرێتە بەر. بەشێك لە پاڵاوگە نایاساییەكان بەردەوامن لە كاركردن دەستەی پاراستن و چاككردنی ژینگەی هەرێم رایگەیاندووە؛ تائێستا بەشێك لە كارگە و پاڵاوگە نایاساییەكان بەبێ رەچاوكردنی مەرجەكانی ژینگەیی، بەردەوامن لە كاركردن و كاریگەریی خراپیان لەسەر ژینگە و تەندروستیی مرۆڤ هەیە. لەم بارەیەوە د.سەنعان عەبدوڵڵا وتەبێژی دەستەی پاراستن و چاككردنی ژینگەی هەرێم ڕۆژی ( 2025-08-25) بە كوردستانی نوێ-ی راگەیاندووە: "ئەگەرچی لە ماوەی رابردوودا بڕیاری داخستن، یان رێكخستنەوەی پاڵاوگە نایاساییەكان درا، بەڵام تائێستا بەشێك لەو پاڵاوگە نایاساییانە بەبێ رەچاوكردنی مەرجەكانی ژینگە، بەردەوامن لە كاركردن، كە بەشی زۆریان لە سنووری پارێزگای هەولێرن"، وتیشی: كاركردنی پاڵاوگەی لەوجۆرە و بەشێك لە كارگەكان بەدەر لە رێنماییەكان، دەبێتە هۆی بڵاوكردنەوەی چەندین نەخۆشی و بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرما"، ئەوەشی وتووە: "ئێمە وەك دەستەی چاككردن و پاراستنی ژینگە بەردەوامین لە بڵاوكردنەوەی رێنمایی و هاندانی لایەنی پەیوەندیدار بۆ ئەوەی هەموو ئەو پاڵاوگانە، پابەندی مەرج و رێنماییەكانی ژینگە و وەزارەتی سامانە سروشتییەكان بن". ڕۆڵی ڕێکخراوە ژینگەییەکان چەندین جار ڕێکخراوە ژینگەییەکان و دڵسۆزانی ژینگە، داوای چارەسەری ئەم گرفتەیان کردووە، ئەگەر ژینگەیەکی خاوێنتان بۆ خۆتان و هاوڵایانی کوردستان دەوێ، دەبێ لە ئێستاوە کار بۆ ئەوە بکەن، کۆتایی بەم کارە نایاساییانە بهێنن، بیر لە برەودان بە کارەبای دۆستی ژینگە بکەنەوە، کە هەڵکەوتەی کوردستان زۆر گونجاو و لەبارە بۆ سود وەرگرتن لە ووزەی خۆر و با، گرنگی بە هۆکاری گواستنەوەی گشتی بدەن و ئۆتۆمبێلی دۆستی ژینگە هاوردە بکەن، باج و سزا بکەنە سەر مادە پلاستییەکان بۆ ئەوەی پاشماوەکان کەم ببنەوە، هەڵمەتی ساڵانەی ملیۆنان نەمام لە کوردستان ڕابگەیەنن، ئەو کات دڵنیابن ژینگەیەکی خاوێنمان بۆ فەراهەم دەبێت. مەترسیەکانی پاڵاوگە نایاسەییەکان پاڵاوگە نایاساییەکان، مەترسی هەمەلایەنەیان هەیە، لەڕووی مەترسییە تەندروستییەکانەوە، د. هیوا خالید گەردی، پسپۆری وردی نەخۆشییەکانی سنگ و هەناسە بە ئاڤا نیوزی گوتووە: "سەرەڕای دەردانی گازی میسان پاڵاوگەی نەوت و گاز چەندین ماددەی دیكەی زیانبەخش بەرهەم دێنێت، کە ژینگە پیس دەکات و کاریگەریی لەسەر تەندروستی مرۆڤ هەیە وەک Volatile Organic Compounds (VOCs) ماددەی ئۆرگانی بەهەڵمبوو لەوانە بەنزین کە ماددەیەکە دەبێتە هۆی دروستبوونی شێرپەنجە، هەروەها نایتریک ئۆکساید کە لەگەڵ تیشکی خۆر یەک دەگرن تەم و دووکەڵ دروست دەکەن کە پێی دەگوترێت ozone)) ڕێژەی مردن زیاد دەکات. هاوكات هایدرۆجین سەلفاید و سەلفەر دایئۆکساید SO2 دەبێتە هۆی تەنگەنەفەسی و چاوسووربوونەوە و گەروو کزانەوە کە ئەگەر بە ڕێژەیکی زۆر بەرکەوتن هەبێ دەبێتە هۆی زیادبوونی ڕێژەی مردن بەتایبەتی لەنێو گەنجان و ئەوانەی لە پاڵاوگەکە کار دەکەن. سەبارەت بە دانیشتووانی ئەو ناوچانەی نزیكن لە كارگە و پاڵاوگەكان ئەگەری تووشبوون بە ئەم نەخۆشیانەیان زیاترە: - ڕەبۆ - نەخۆشییەکانی دڵ و سییەکان - نەخۆشییە دژە خۆییەکان Autoimmune disease - پەککەوتنی جگەر - شێرپەنجە، بەتایبەتی شێرپەنجەی سییەکان - سەرئێشە و دڵ هەڵچوون. - تێکچوونی خەو. جگە لە كاریگەرییە مەترسیدارەكانی بۆ تەندروستیی مرۆڤ و هۆكارێك بۆ شێرپەنجە، پاڵاوگە ناساییەكان كاریگەریی ڕاستەوخۆیان بۆ سەر خاك و ئاو هەیە. خاكی ئەو شوێنەی كە پاڵاوگە نایاساییەكانی لێیە بەهۆی كاریگەرییە مەترسیدارەكانی بەهیچ شێوەیەك بەكەڵكی كشتوكاڵ نایەت، هەروەها پاشماوەی پاڵاوگەكان دەبێتە هۆی پیسكردنی هەردوو سەرچاوەی ئاوی ژێر زەوی و سەر زەوی. هاوکات كاریگەرییان لەسەر سامانی ماسی دەبێت، بەتایبەت كاتێك ئەو پاشماوەیە دەڕژێتە نێو ڕووبار و سەرچاوەكانی ئاو، كاریگەریی ڕاستەوخۆی دەبێت بۆ سەر سامانی ماسی و دەبێتە هۆی بنەبڕكردنی ئەو سامانە گرنگە. پاڵاوگە دیارەکانی عێراق عێراق شوێنی چەندین پاڵاوگەی نەوتی تێدایە، کە هەموویان دەکەونە ژێر چەتری سێ کۆمپانیاوە کە ئەوانیش (باکور، ناوەڕاست، باشوەر)، بەپێی دابەشبوونی جوگرافییان. 1. پاڵاوگە دیارەکان لە باکوور دیارترین و گەورەترینیان پاڵاوگەی ئەلسومودە کە پێشتر پێی دەگوترا "بێجی" کە توانای پاڵاوتنی (280 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی هەیە لە ڕۆژێکدا. سەر بە کۆمپانیای پاڵاوگەکانی باکوورە، بەڵام لە ئێستادا بە توانای تەنها (140 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا کاردەکات بەهۆی بەرکەوتنی بە هێرشە تیرۆریستییەکانی داعش لە ساڵی 2014، کە بووە هۆی گۆڕینی ناوەکەی. عێراق کار بۆ پەرەپێدان و نۆژەنکردنەوەی ئەم پاڵاوگەیە دەکات، بەو پێیەی وڵاتەکەی ئامانجی بەرزکردنەوەی توانای پاڵاوگەکەیە بۆ (300 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. پاڵاوگەی ئەلسومود لە سێ پاڵاوگە پێکهاتووە کە بریتین لە سەڵاحەددین 1، سەڵاحەددین 2، پاڵاوگەی باکوور. لەم دواییانەدا عێراق توانی پاڵاوگەی سەڵاحەددین 1 نۆژەن بکاتەوە و توانای پاڵاوگەکەی بۆ (60 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا بەرزکردەوە. هاوکات پاڵاوگەی سەلاح الدین2 بە توانای (65 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا کاردەکات، بە ئامانجی نۆژەنکردنەوەی پاڵاوگەی باکوور بۆ توانای (150 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. بەپێی ئەو داتایانەی یەکەی توێژینەوەی وزە چاودێرییان کردووە، کۆمپانیای پاڵاوگەکانی باکوور بریتین لە پاڵاوگەی کەرکوک بە توانای پاڵاوتنی (56 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، پاڵاوگەی سینیا بە توانای (30 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، پاڵاوگەی کاساک بە توانای (20 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، پاڵاوگەی حەدیسە بە توانای (16 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، و پاڵاوگەی گەیارە بە توانای (10 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. 2. پاڵاوگەکانی ناوەڕاست یەکێک لە گەورەترین پاڵاوگەکانی نەوت لە عێراق پاڵاوگەی دۆرەیە کە توانای پاڵاوتنی (140 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا هەیە، بەشێکە لە کۆمپانیای پاڵاوگەی ناوەندی کە یەکێکە لە کۆنترین کۆمپانیاکان کە لە کەرتی پاڵاوتنی عێراقدا کاردەکات. هەروەها کۆمپانیای پاڵاوگەی ناوەندی پاڵاوگەی کەربەلا لەخۆدەگرێت کە نوێترین پڕۆژەی پاڵاوگەی نەوتی عێراقە و توانای بەرهەمهێنانی (140 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا هەیە و پێکهاتەیەکی سەرەکییە لە پلانی ڕاگرتنی هاوردەکردنی سووتەمەنی. ئەمە جگە لە پاڵاوگەکانی سەماوە و نەجەف کە هەریەکەیان توانای بڕی (30 هەزار) بەرمیلیان هەیە لە ڕۆژێکدا، پاڵاوگەی دیوانییە کە توانای بەرهەمهێنانی (20 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا هەیە. لە مانگی نیسانی ساڵی ڕابردوو عێراق پاڵاوگەی کەربەلای کردەوە، کە یەکەم پاڵاوگەی وڵاتەکەیە کە تەکنەلۆژیای مۆدێرن بەکاردەهێنێت کە لەلایەن کۆمپانیای هیوندای کۆرییەوە پەرەی پێدراوە. 3. پاڵاوگە دیارەکانی باشوور کۆمپانیای پاڵاوگەکانی باشوور بریتییە لە پاڵاوگەی بەسرە، کە توانای پاڵاوتنی کۆی گشتیی (210 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوە لە ڕۆژێکدا، هەروەها سێ پاڵاوگەی لق (بەسرە 1، بەسرە 2، و بەسرە 3)، هەریەکەیان توانای پاڵاوتنی (70 هەزار) بەرمیلیان هەیە لە ڕۆژێکدا. لەنێو پاڵاوگەکانی نەوتی عێراق کە سەر بە کۆمپانیای پاڵاوگەکانی باشوورە، پاڵاوگەی میسان هەیە کە توانای پاڵاوتنی (40 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا هەیە، پاڵاوگەی زیقار لە شاری ناسریە کە توانای پاڵاوتەکردنی (30 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا هەیە. جگە لەوانەی سەرەوە، عێراق چەند پاڵاوگەیەکی دیکەی هەیە، کە توانای بەرهەمهێنانی کەمیان هەیە، هەندێکیان وڵات بە دوای زیادکردنی تواناکانیاندایە، هەندێکی دیکەشیان بە توانای دیزاینی تەواو کارناکەن. ئەوە جگە لە پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستان، کە پاڵاوگەی بازیان دیارترین پاڵاوگەی نەوتە لە هەرێم و توانای پاڵاوتنی (40 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی لە ڕۆژێکدا هەیە،بەپێی یەکەی توێژینەوەی وزە. پوختەی پاڵاوگە نەوتییەکانی عێراق لە گرافیکی خوارەوەدا ڕونکراوەتەوە پاڵاوگە پێشبینیکراوەکان لە ناوەڕاستی مانگی (ئازاری 2023) وەزارەتی نەوتی عێراق حەوت دەرفەتی وەبەرهێنانی بۆ پەرەپێدان و بەرزکردنەوەی توانای پاڵاوگەکانی نەوتی عێراق ڕاگەیاند. ئامانج لێی زیادکردنی بەرهەمهێنانی بەرهەمە نەوتییەکانە بۆ دابینکردنی پێداویستییەکانی بازاڕی ناوخۆیی و بەم شێوەیەش زیادەڕۆیی بەدەستبهێنرێت، وڵات لە هاوردەکارەوە بۆ هەناردەکاری بەرهەمە نەوتییەکان دەگۆڕێت. لە دیارترین دەرفەتەکانی وەبەرهێنان کە عێراق پێشکەشی دەکات بریتین لە؛ پرۆژەی پاڵاوگەی میسان کە توانای پاڵاوتنی (150 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی لە ڕۆژێکدا هەیە، هەروەها پاڵاوگەی گەیارە کە توانای پاڵاوتنی (70 هەزار) بەرمیلی لە ڕۆژێکدا هەیە. هەروەها ئەم دەرفەتانە بریتین لە پڕۆژەی فراوانکردنی پاڵاوگەی ناسریە یان زی قار، کە توانای پاڵاوگەی (150 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا هەیە، پڕۆژەی پاڵاوگەی کوت، کە تواناکەی (100 هەزار) بەرمیلە لە ڕۆژێکدا، هەروەها پڕۆژەی پاڵاوگەی سەماوە، کە توانای پاڵاوگەی سەماوە دەگاتە (70 هەزار) بەرمیل نەوتی خاو لە ڕۆژێکدا. هاوکات عێراق بە نیازە پڕۆژەی فراوانکردنی پاڵاوگەی حەدیسە، کە توانای پاڵاوتنی (70 هەزار) بەرمیلە لە ڕۆژێکدا، کە پێشکەشی وەبەرهێنەرانی بکات لە وادەیەکی دواتردا. عێراق وەک هێزێکی نەوتیی بەگوێرەی داتاکانی ئۆیل ئەند غاز، عێراق بە ئاکتەرێکی سەرەکی لە بازاڕی جیهانی نەوت دادەنرێت، ئەو وڵاتە خاوەنی یەدەگی گەورەی نەوتی خاوە، کە (145.01 ملیار) بەرمیل نەوتی خاوی هەیە. بەگوێرەی ڕاپۆرتی پێوەرەکانی کوالیتی هەوا، لە کۆی (50) ناوچە پیسترین ناوچەی عێراقە، لە (39) ناوچەی پیسترین ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکوری ئەفریقایە. بانکی نێودەوڵەتی لە ساڵی 2018دا مەزەندەی کردووە. کە (47%)ی دارستانە سروشتییەکانی وڵاتەکە لەناوچوون، هەروەها (2.4 ملیۆن) هێکتار زەوی بەهۆی شەڕ و مینەوە بەکارنەهێنراوە، ئەمەش بەشداربووە لە زیادبوونی ڕێژەی دەردانی گازی ژەهراوی تا ئێستا. هەروەها لێکۆڵینەوەکان بوونی (76) شوێنی گەرمی پیسبوون ئاشکرا دەکەن کە (51) خاڵیان پیسبووە بە نەوت و (23)یان مادەی کیمیایی مەترسیدارن. ئەم شوێنە گەرمانە کاریگەری لەسەر (ملیۆنێک و 700 هەزار) کەس هەیە و ساڵانە زیانەکانیان بە (یەک ملیار و نیو) دۆلار دەخەمڵێنرێت. ئایا چارەسەر هەیە؟ توێژەرەکە دان بەوەدا دەنێت کە "چەند تاقیکردنەوەیەکی نێودەوڵەتی سەرکەوتوو هەیە، کە دەتوانرێت لە بەغدا و پارێزگاکان جێبەجێبکرێن بۆ کەمکردنەوەی دەردانی گازی گۆگرد و گازە زیانبەخشەکانی دیکە. ئەم تاقیکردنەوانە پشت بە تەکنەلۆژیای پێشکەوتوو و سیاسەتی ژینگەیی کاریگەر دەبەستن، کە لەلایەن چەند وڵاتێکەوە بۆ کەمکردنەوەی پیسبوونی هەوا پەسەندکراون". لەنێو ئەمانەدا، ئەو ڕوونی دەکاتەوە، "بەکارهێنانی سووتەمەنی پاک و کەمکردنەوەی ڕێژەی گۆگردیان. چەندین وڵاتی ئەوروپی و ئەمریکا سیاسەتیان گرتۆتەبەر بۆ کەمکردنەوەی ڕێژەی گۆگرد، کە بە سووتەمەنی کەم گۆگرد ناسراوە". بۆیە گرنگترین شت چاودێریکردنی ژینگە و پشکنینی وەرزییە، یەکێک لە هۆکارەکانی بەردەوامی پیسبوون و کۆنتڕۆڵنەکردنی ئەم دەردانی گازی ژەهراوییانە، چاودێری نەکردنی تەواوەتییە، لەوانەش چاودێریکردنی کارگەکان و ناوەڕۆکەکانیان، کوالێتی هەوا، هۆشیاری بەردەوامی هاوڵاتیان. مەترسیە ژینگەییەکانی پاڵاوگەکان - مەترسییە ژینگەییەکانی پاڵاوگەکانی نەوت زۆرن و بریتین لە پیسبوونی هەوا بەهۆی دەردانی گازە زیانبەخشەکانی وەک دووەم ئۆکسیدی گۆگرد و ئۆکسیدی نایترۆجین و گەردیلە وردەکان، کە کاریگەرییان لەسەر کوالێتی هەوا و تەندروستی گشتی هەیە و بەشدارن لە گۆڕانی کەشوهەوا. - ئەم پاڵاوگانە دەبنە هۆی پیسبوونی ئاو و خاک بەهۆی ڕژان و پاشماوەی ژەهراوی، هەروەها پێویستیان بە بەکارهێنانی ئاو و وزەی بەرچاو هەیە، ئەمەش دەبێتە هۆی تێکدانی جۆراوجۆری زیندوو و مەترسی لەسەر تەندروستی مرۆڤ دروست دەکات. - پیسبوونی هەوا و بەشداریکردن لە گۆڕانی کەشوهەوا. - دەردانی پیسکەرەکان: پاڵاوگەکان بڕێکی زۆر لە پیسکەرەکانی هەوا وەک دووەم ئۆکسیدی گۆگرد SO2))، ئۆکسیدی نایترۆجین NOx))، مادەی گەردیلەی وردPM2.5)) و پێکهاتە ئۆرگانییە هەڵاوەکانVOCs) ) دەردەکەن. - کاریگەری لەسەر تەندروستی: ئەم پیسکەرانە دەبێتە هۆی کێشەی هەناسەدان وەکو تەنگەنەفەسی و ئەگەری تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ و شێرپەنجەی سییەکان زیاد دەکات. - گۆڕانی کەشوهەوا: پاڵاوگەکان گازی گەرمخانەیی وەک دووەم ئۆکسیدی کاربۆنCO2)) دەردەکەن، ئەمەش بەشدارە لە گەرمبوونی جیهان و گۆڕانی کەشوهەوا. - پیسبوونی ئاو و خاک؛ پاشماوەی پیشەسازی پاڵاوگەکان پاشماوەی ژەهراوی دروست دەکەن کە دەتوانێت خاک و سەرچاوە ئاوییەکانی نزیک پیس بکات، هەروەها ڕژان و دزەکردن: ڕژان و دزەکردنی بەڕێوەنەچوو دەبێتە هۆی پیسبوونی ئاو و خاکی درێژخایەن و مەترسی لەسەر ئیکۆسیستەم و جۆراوجۆری زیندوو دروست دەکات. - بەکارهێنانی سەرچاوەکان، بەکارهێنانی ئاو و وزە، پاڵاوگەکانی نەوت بەکارهێنەری خۆبەخشی ئاو و وزەن، ئەمەش فشار لەسەر سەرچاوە سروشتییەکان زیاد دەکات. - کێشەی زیادە، تێکچوونی ژینگەیی درێژخایەن: ڕژان، دزەکردن و دەردانی گازی ژەهراوی دەتوانێت لێکەوتەی درێژخایەنی ژینگەیی هەبێت. - کاریگەی پاڵاوگەکان لەسەر تەندروستی مرۆڤ، پاڵاوگەکان کاریگەرییان لەسەر تەندروستی مرۆڤ هەیە لە ڕێگەی پیسبوونی هەوا کە لە ئەنجامی دەردانی گازە ژەهراویەکانی وەک دووەم ئۆکسیدی گۆگرد و ئۆکسیدی نایترۆجین و گەردیلە وردەکان دروست دەبێت، کە دەبێتە هۆی نەخۆشییەکانی هەناسەدان و دڵ و ئەگەری تووشبوون بە شێرپەنجە زیاد دەکات. ئاو و خاک بە کانزا قورسەکان و ماددە کیمیاییەکان پیس دەکەن، ئەمەش دەبێتە هۆی دروستبوونی کێشەی تەندروستی درێژخایەن وەک شێرپەنجە و تێکچوونی دەمار، هەروەها مەترسی تووشبوون بە نەخۆشییە گواستراوەکانی ئاو لە کۆمەڵگاکانی نزیک ئەو دامەزراوانە زیاد دەکات. - کاریگەرییە تەندروستییەکانی پیسبوونی هەوا، نەخۆشی کۆئەندامی هەناسەدان: بەرکەوتن بە پیسکەرەکانی هەوا لە پاڵاوگەکانەوە دەبێتە هۆی زیادبوونی ڕێژەی تووشبوون بە تەنگەنەفەسی و نەخۆشیەکانی تری سییەکان. نەخۆشییەکانی دڵ و خوێنبەرەکان: بەرکەوتن بەم پیسکەرانە دەبێتە هۆی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ. زیادبوونی مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجە: بەرکەوتنی درێژخایەن بە پیسکەرەکانی پاڵاوگەکان مەترسی تووشبوون بە هەندێک جۆری شێرپەنجە زیاد دەکات. - کاریگەرییە تەندروستییەکانی پیسبوونی ئاو و خاک، پیسبوونی ئاو: پیسکەرەکانی وەک کانزا قورسەکان (سرکە، جیوە، ئارسنیک) لە پاشماوەی پیشەسازی لە ئاوەکاندا کۆدەبنەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی مەترسی درێژخایەنی تەندروستی وەک شێرپەنجە و تێکچوونی دەمارەکان. پیسبوونی خاک: پیسبوونی خاک دەبێتە هۆی کۆچکردنی پیسکەرەکان بۆ بەروبوومی کشتوکاڵی و بەرهەمە شیرەمەنیەکان، ئەمەش زیان بە تەندروستی بەکاربەران دەگەیەنێت. ماوەتەوە بوترێت، ئەو کۆمەڵگایانەی لە نزیک پاڵاوگەکان دەژین زۆرترین مەترسییان لەسەرە، لەگەڵ زیادبوونی ڕێژەی تووشبوون بە تەنگەنەفەسی و نەخۆشییەکانی تری سییەکان، ئەمە جگە لە کاریگەرییەکانی دیکەی پیسبوونی ژینگە.
.png)
(درەو): "خەونی وەرگرتنی نەوتی هەرێمی كوردستان و هەناردەكردنی لەلایەن وەزارەتی نەوتەوە بەدیهات" وەزیری نەوتی عێراق بەمشێوەیە لەبەردەم ئاژانسی فەرمی هەواڵەكانی عێراقدا گوزارشتی لە دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان كرد. حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق رایگەیاند، رۆژی 25ی ئەم مانگە رێككەوتنی سێقۆڵی نێوان وەزارەتی نەوتی عێراق و وەزارەتی سامانە سروشتییەكان و ئەو كۆمپانیایانە ئیمزا كرا، كە لە كێڵگە بەرهەمهێنەكانی هەرێمی كوردستان كاردەكەن، بۆ رادەستكردنی 180 بۆ 190 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانەی هەرێم بە وەزارەتی نەوت و گلدانەوەی 50 هەزار بەرمیلی رۆژانە بۆ مەبەستی كارپێكردنی پاڵاوگەكانی ناوخۆی هەرێم. وەزیری نەوتی فیدراڵ بە ئاژانسی دەنگوباسەكانی عێراقی وت:" پێشبینی رێككەوتنمان دەكرد لەگەڵ هەرێم بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەو چاودێریمان دەكرد، ئەمڕۆ بە پەمپكردنی نەوتی خاو بەئاڕاستەی خاڵی وەرگرتن لە نزیك فیشخاپور لەسەر سنوری عێراق و توركیا، ئەو پێشبینییە بەدیهات". "پرۆسەی پەمپكردنی نەوتی خاو بەدرێژایی بۆری عێراق- توركیا بە ئاڕاستەی بەندەری جەیهان بەڕێوەدەچێت..ئاماژەی روون هەیە لەرێگەی وەزارەتی نەوت و كۆمپانیای نەوتی باكورو فەرمانگەی تەكنیكی لە بارەگای وەزارەت و كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوت (سۆمۆ) سەبارەت بەوەی بەرزبوونەوە هەیە لە ئاستی گەیشتنی نەوت بە خەزانەكانی بەندەری جەیهان" وەزیری نەوت وا دەڵێ. وەزیر باسلەوە دەكات" دوای كۆبوونەوەی بڕی پێویستی نەوت بۆ هەناردەكردن، ئەو كەشتییانەی رێككەوتنیان لەگەڵ كراوە نەوتەكە باردەكەن، بەمەش ئەو خەونە بەدی هات كە زۆرێك هەیانبوو بۆ وەرگرتنی نەوتی هەرێم و هەناردەكردنی لەلایەن وەزارەتی نەوتەوە؛ كە خۆی لە كۆمپانیای بە بازاڕخستنی نەوتی عێراق دەبینێت". بەپێی قسەی وەزیری نەوتی فیدراڵ، رۆژانە لە 180 بۆ 190 هەزار بەرمیل نەوت لە هەرێمی كوردستانەوە هەناردە دەكرێت و ئەم ژمارەیەك كەڕەتی نرخی نەوتی خاو دەكرێت كە لەئیستادا 65 دۆلارە، لەبەرامبەر بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێك نەوتدا بڕی 16 دۆلار دەدرێت، ئەمەش بەگوێرەی هەمواری یەكەمی یاسای بودجەو، هەموو كۆمپانیاكانیش ئیمزایان لەسەر ئەم رێككەوتنە كردووە، بۆیە لەسەر هەموو ئەو كۆمپانیایانەی ئیمزایان كردووە پابەندكەرە. هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان لە رۆژی 25ی ئازاری 2023وە بۆ بەندەری جەیهانی توركیا لەرێگەی بۆرییەوە راوەستا. راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم بەهۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس بوو، لەسەر بنەمای سكاڵایەك بوو كە عێراق دژ بە توركیا تۆماریكردبوو، لەسەر ئەوەی توركیا بەبێ رەزامەندی بەغداد بۆری نەوتی عێراقی بەكارهێناوە بۆ هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان، بە دەرچوونی ئەم بڕیارەی دادگای پاریس پرۆسەی "ئابوری سەربەخۆی كوردستان" بەتەواوەتی ئیفیلج بوو، بەوپێیەی تا ئەوكات حكومەتی هەرێم نزیكەی 80%ی داهاتەكانی خۆی لەرێگەی هەناردەی سەربەخۆیانەی نەوتەوە دەستدەكەوێت. لەدوای بڕیاری دادگای پاریسەوە، حكومەتی هەرێم لەرێگەی یاسای بودجەی گشتی عێراقەوە ملكەچ بوو بۆ ئەوەی پرۆسەی فرۆشی نەوت و داهاتەكەی بەتەواوەتی رادەستی بەغداد بكات لەبەرامبەر ئەوەی بەغداد بەشە بودجەی خۆی پێبدات، ئەوەی ئەمڕۆ هەناردەی نەوت دەستیپێكردەوە جێبەجێكردنی ئەو رێككەوتنەیە كە لە یاسای بودجەدا كراوە.
درەو: راپۆرتی: روونبیین ئەمڕۆ شەممە ٢٧ئی ئەیلولی ٢٠٢٥ هەناردەی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی هێڵی بۆری عێراق - تورکیاوە دوای ٣٠ مانگ لە راوەستان دەستیپێكردەوە دەستپێکردنەوەی هەناردە پاش ئەوە دێت کە بەشێوەیەکی کاتی رێکەوتنی ٣ قۆڵی لە رۆژی ٢٥ی ئەیلولی ٢٠٢٥ دا لە نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان، حکومەتی عێراق و کۆمپانیا نەوتییەکان کرا. رێکەتنەکە لە چوار چێوەی دوو خاڵی سەرەکیدا دەخولێتەوە یەکەم؛ شایستەکانی کۆمپانیا نەوتییەکان دوای ڕادەستکردنی نەوت بە سۆمۆ. دووەم؛ قەرزەکانی کۆمپانیا نەوتییەکان لای حکومەتی هەرێم. سەبارەت بەشایستەکانیان دوای رادەستکردنی نەوت بەسۆمۆ بە پێی رێکەوتنەکە هەمواری یاسای بوجەی ٢٠٢٥ کراوە بە بنەما بەو پێیە بڕی ١٦ دۆلار وەکو تێچوی نەوت ( بەرهەمهێنان و گواستنەوە) بدرێت بە کۆمۆپانیا نەوتییەکان وە کو سلفە تا ئەوکاتەی تێچووی راستەقینەی نەوتی هەرێمی کوردستان لە لایەن کۆمپانیایەکی نێودەوڵەتی بێلایەنەیەوە دیاری دەکرێت. کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکە دەبێت لەماوەی ٢ مانگادا لە دەستبەکاربوونییەوە کارەکانی تەواو بکات . بەو پێیە ئەم رێکەوتنە کاتییە بۆ ماوەی راگوزەرە تا ئەوکاتەی دەگەنە ئەوەی تێچووی راستەقینەی نەوتی هەرێم دیاری دەکرێت ئەوکاتە ١٦ دۆلارەکە دەگۆڕێت بۆ ئەو شیوازەی کە کۆپانیا نێودەوڵەتییەکە دیاری دەکات، بە کاریگەری پێشو ( باثر رجعی) شایستەکان بالانس دەکرێت. لەگەڵ هەندێ وردەکاری تر کە شایستەکانیان بە نەوت وەربگرن و گرەنتی نوسراو بە کۆمپانیاکانی نەوت دراوە و لەکاتی درووستبوونی کێشەدا دادگای نێوبژیوانی پاریس پەنای بۆ ببرێت بۆ چارەسەری کێشەکان. گەر لایەنەکان پێی رازی بن ئەوکاتە دەبێت بە بنەمایەک لە یاسای بوجەی ٢٠٢٦ دا دەچەسپێت، بەرەو قۆناغیێکی زیاتر سەقامگیرمان دەبات بۆ رێکەوتن. بەشی دووەمی رێکەوتنەکە سەبارەت بە قەرزی کۆمپانیا نەوتییەکانە لای حکومەتی هەریم کە لە ملیارێک دۆلار زیاترە. حکوومەتی هەرێمی کوردستان و کۆمپانیا نەوتییەکان ڕێککەوتن لەسەر کۆبوونەوە لە ماوەی ٣٠ ڕۆژ لە دەستپێکردنەوەی هەناردەکردن بۆ کارکردن لەسەر میکانیزمێک بۆ چارەسەرکردنی ئەو قەرزانەی کۆمپانیاکان هەیانە لای حکوومەت. بەوهیوایەین هیچ تەگەرەیەک نەیەتە ڕێی هەناردەو لایەناکان پابەندبن بەو خاڵانەی لەسەری رێککەوتوون، چوونکە سەرکەوتنی ئەم رێکەوتنە زەمینەی لەبار و گونجاو دەرەخسێنێت بۆ بەردەوامی و جێگیربونی رێکەوتنەکە و دەرئەنجامیش دەرباز بوون لە گرێی یاسایی بوون و نەبوونی گرێبەستە نەوتییەکان. ئاستی بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێـم لە ئێستادا بە پێی زانیرییەکەنی رێکخراوی روونبین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت، دواهەمین ئاماری بەرهەمی رۆژانەی کێڵگە نەوتییەکنی هەرێمی کوردستان پێش دەستپێکردنەوەی هەناردە لە ٢٦ی ئەیلولی ٢٠٢٥ دا لە ٩ کێڵگەی نەوتی بەرهەمهێنی نەوتی کوردستانەوە بریتییە لە ٢٨٥ هەزار بەرمیل نەوت. لەم بڕە بڕی ٣٠ هەزار بەرمیل نەوتی پشکی کۆمانیاکانی ناوچەی گرێبەستی تاوکییە ( دی ئێن ئۆ و گنێڵ ئەنێرجی) کە لە ناو خۆدا دەیفرۆشن، بەڵام لە هەماکاتدا کڕیارەکان داخڵی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستانی دەکەنەوە بۆ هەناردە و گەیاندنی بە بەندەری جەیهان لەسەر دەریای ناوەڕاست. پاش ئەوەی کێڵگەکان دەگەنە ئەو پەڕی توانایان لە ماوەی چەند مانگی ئایندەدا پێشبینی دەکەین بەوپێیەی زۆربەی کێڵگەکان جگە لە خورمەڵە و تاوکی بەو پەڕی توانایانەوە یان شتێک کەمتر نەوت بەرهەم دەهێنن لە سەرەتای ساڵی نوێوە ئاستی بەرهەم نزیک ببێتەوە لە ٣٥٠ هەزار بەرمیل نەتی رۆژانە، بەڵام بۆ گەشتن بە ٤٠٠ هەزار بەرمیلی رۆژانە پێویستی بەوەبەرهێنان و لێدانی بیری زیاترە لە کێڵگەکان، واتە دەکەوێتە سەر ئەوەی چەند وەبەرهێنانی زیاتر دەکەن لە کێڵگەکاندا. خشتەی ئاستی بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان:
.png)
.png)
