درەو: بەهۆی وەرنەگرتنی پارەی تێچووی بەرهەمهێنانی نەوتەوە، كۆمپانیای كار گروپ بەرهەمهێنانی نەوتی بۆ عێراق راگرت، كە رۆژانە (85) هەزار بەرمیل نەوتی رادەستی عێراق دەكردوەو لەماوەی (5) مانگی رابردوودا بڕی (11) ملیۆن بەرمیل نەوتی بەهەمهێنانەوەو لە پاڵاوگەكانی خۆی نەوت و بەنزینی بۆ پارێزگای نەینەوا دەپاڵاوت، كۆی پارەی بەرهەمهێنانی نەوت لەو ماوەیەدا زیاتر لە (260) ملیۆن دۆلارەو لەلایەن حكومەتی عێراقەوە خەرجنەكراوە بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) ماوەی دوو هەفتەیە كۆمپانیای كار بەرهەمهێنانی نەوتی بۆ عێراق راگرتووە، ئەویش بەهۆی خەرجنەكردنی تێچوی بەرهەمهێنانی نەوتەوە كە لە كۆتایی مانگی حوزەیرانەوە تا ئێستا نزیكەی (11) ملیۆن بەرمیل نەوتی بۆ عێراق بەرهەمهێناوە بەڵام كرێی تێچووەكەی وەرنەگرتووە. پێشتر لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا كەمال محەمەد وەزیری ئاسمانە سروشتییەكان هەرێم ئاشكرایكرد" لە 25ی حوزەیران وەزارەتی نەوتی عێراق داوایكردووە ئێمە لە 50 هەزارەوە دەستپێبكەین تا 140 هەزار بەرمیل رادەستبكەین، ئێمە لە 25ی حوزەیراندا ئەو نەوتەمان رادەستی پاڵاوگەی (كار) كرد كە بۆ عێراق كار دەكات، ئێستا رۆژانە بە تێكڕا (85 هەزار) بەرمیل نەوت بە عێراق دەدەین، بەڵام لەوكاتەوە یەك دینارو یەك دۆلار بۆ بەرهەمهێنان خەرج نەكراوە، ئەمەش بەبەهانەی ئەوەی دەڵێن بۆ كرێی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوە هەر بەرمیلێك 6 دۆلار حساب دەكەین".   لەبارەی ناكۆكییەكان سەبارەت بە نرخی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت لەنێوان هەرێم‌و بەغداد، ئاماژەی بەوەكرد" گرێبەستەكانی ئێمە وەكو هەرێمی كوردستان جیاوازە لە گرێبەستەكانی عێراق، چونكە عێراق كۆمپانیای نیشتمانی بەرهەمهێنانی نەوتی خۆی هەیە، بەڵام ئێمە لەرێگەی كۆمپانیاوە دەیكەین. لە 24ی ئابدا لەگەڵ كۆمپانیاكان كۆبوینەوە كە نرخی دیاریكراو بۆ بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت لەلایەن  وەزارەتی نەوتی عێراقەوە بە (6 دۆلار) دیاریكراوە‌و ئەوە لە بودجەدا پەسەندكراوە، كۆمپانیاكان هەموویان بە فەرمی وەڵامی ئێمەیان دایەوە‌و وتیان ئێمە ناتوانین بەو (6 دۆلار)ە بەردەوام بین لەسەر بەرهەمهێنانی نەوت". بەپێی راپۆرتى فەرمانگەی ئابوری وەزارەتی نەوتی فیدراڵ تێچووی بەرهەمێنان‌و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك نەوتی بە بڕی (8 هەزارو 960) دینار دیاریكردووە كە دەكاتە (6,9) دۆلار، ئەمە لەكاتێكدایە وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی تێكڕای ئەم خەرجییەی بە بڕی (32,91) دۆلار دیاریكردووە، بەمشێوەیە:  •    بڕی (24,32) دۆلار بۆ بەرهەمهێنانی یەك بەرمیل نەوت •    بڕی (6.9) دۆلار بۆ گواستنەوەی یەك بەرمیل نەوت بەپێی ئەو نرخەی كە وەزارەتی سامانە سروشتیەكان پێی وایە دەبێت بەغداد بۆ بەرهەمهێنانی بەرمیلێك نەوت بۆ كۆمپانیاكانی خەرجبكات كە (24) دۆلارە ئەوا داهاتی ئەو نەوتەی لەماوەی (5) مانگی رابردوو كۆمپانیای كار رادەستی بەغدادی كردووەو (11) ملیۆن بەرمیلە دەكاتە (264) ملیۆن دۆلار، بەڵام بەپێی ئەو نرخەی وەزارەتی نەوتی عێراق دیاریكردووە كە (6) دۆلارە ئەوا كۆی ئەو پارەیەی كە دەبێت بۆ ئەو (11) ملیۆن بەرمیلە خەرجی بكات (66) ملیۆن دۆلار دەكات. هەواڵی پەیوەندیدار    

(درەو): وەزارەتی دارایی عێراق نوسراوی كرد بۆ ناردنی دواین (700 ملیار) دینار قەرز بۆ حكومەتی هەرێم، كابینەی نۆیەم بە سێ موچەی قەرزی فەرمانبەران‌و (2 ترلیۆن‌و 100 ملیار)ی قەرزی حكومەتی بەغدادەوە ماڵئاوایی لە ساڵی 2023 دەكات.  وەزارەتی دارایی عێراق رایگەیاند، لەسەر  فەرمانی سەرۆك وەزیران‌و بە چاودێری خاتوو تەیف سامی وەزیری دارایی، ئەمڕۆ وەزارەتی دارایی نوسراوێكی دەركرد بۆ پێدانی بڕی (700 ملیار) دینار قەرز بە حكومەتی هەرێم بۆ دابینكردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان، ئەمە بە گەرەنتی پارەیەكی پێشەكی كە بە وەزارەتی دارایی فیدراڵ دەدرێت، بەو مەرجەی لە شایستەكانی هەرێم پاكتاو بكرێت دوای پابەندبوونی بە بڕگەكانی یاسای بودجەوە.  ئەمە دواین بڕی (700 ملیار) دینارە كە  ئەمساڵ حكومەتی فیدراڵ بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستانی دەنێرێت لەچوارچێوەی ئەو بڕیارەدا كە ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق دەریكردووە بۆ پێدانی بڕی (2 ترلیۆن‌و 100 ملیار) دینار بۆ مانگەكانی (9- 10- 11)ی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم، حكومەتی هەرێم بەپێی تەرخانكراوەكەی حكومەتی فیدراڵ مامەڵەی لەگەڵ پارەكەدا نەكرد، بەهۆی ئەوەی لە دابەشكردنی موچە دواكەوتبوو، پارەی ئەو سێ مانگەی بۆ مانگەكانی (7-8-9) تەرخانكرد، بەوهۆیەوە ساڵی 2023 كۆتایی دێت‌و موچەخۆران سێ موچەی مانگەكانی (10-11-12)یان دەكەوێتە لای حكومەتی هەرێم، چونكە ئەو 700 ملیارە ئەم چەند رۆژە دەگاتە هەرێمی كوردستان، موچەی مانگی (9)ی پێدا دابین دەكرێت. بەم پێیە، كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە سێ موچەی قەرزەوە ماڵئاوایی لە ساڵی 2023 دەكات‌و ئەگەر لەسەرەتای 2024دا لەبارەی یاسای بودجەوە نەگاتە رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ، دۆخەكە خراپتر دەبێت، چونكە بەپێی بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق، ئەو سێ (700 ملیار) دینارەی كە كۆتایی ئەمساڵ بۆ هەرێم نێردراوە بەشێوەی قەرزەو لە پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق بۆ ساڵی 2023 دەبڕدرێت، خۆ ئەگەر پشكی هەرێم بەشی پێدانەوەی قەرزەكەی نەكرد، حكومەتی عێراق قەرزەكە لە پشكی هەرێم بۆ ساڵی 2024 دەبڕێت، واتا حكومەتی هەرێمی ساڵی دارایی داهاتووشی خستوەتە رەهنەوە بۆ وەرگرتنی ئەم قەرزە.  حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ بەشێوەی زارەكی لەسەر هەمواری یاسای بودجە رێكەوتنیان كردووە، بەڵام هیچ هەنگاوێكی كردەیی بەئاڕاستەی هەمواری یاسای بودجە نابینرێت.  بودجەی سێ ساڵەی عێراق لە كۆتایی حوزەیرانی ئەمساڵەوە چووە بواری جێبەجێكردن، حكومەتی هەرێم لە پشكی خۆی لە بودجەكە رازی نەبوو، بۆیە ماددەكانی تایبەت بە هەرێمی كوردستان تائێستا نەچونەتە بواری جێبەجێكردن.  كرۆكی كێشەكە پەیوەندی بە دیاریكردنی شایستەی هەرێمی كوردستان هەیە لە چوارچێوەی خەرجی راستەقینەی عێراقدا، حكومەتی هەرێم بەمە قایل نییە‌و داوا دەكات شایستەی هەرێم لە تێكڕای خەرجی عێراق دیاری بكرێت.  ئەمە لەپاڵ چەند كێشەیەكی تر لەبارەی یاسای بوجەوە، لەوانە كەمی نرخی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوتی هەرێم لە یاساكەدا كە جێگای ناڕەزایەتی حكومەتی هەرێمە.  حكومەتی هەرێم رۆژی 9ی تشرینی دووەم پرۆسەی دابەشكردنی موچەی مانگی (8)ی ئەمساڵی تەواو كردووە، ئێستاو لە مانگی 12دا پرۆسەی دابەشكردنی موچەی مانگی (9) بەڕێوەدەبات.   

درەو: هەفتەی داهاتوو دادگای فیدراڵی سەبارەت بە دواخستنی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك كۆدەبێتەوە، شارەزایانی یاسای دەڵێن هیچ پاساوێكی یاسایی و دەستوری نیە بۆ دواخستنی هەڵبژاردن، بەڵام هەوڵی جدی هەیە بە ئاراستەی دواخستنی هەڵبژاردن لە كەركوك، لایەنی توركمانی و پێكهاتەی سونە فشار بۆ دواخستن دەكەن، كۆمسیۆن بە دەنگدان خۆی یەكلاكردەوە، حكومەت هەفتەی داهاتوو راپۆرتی خۆی دەخاتە بەردەم كۆمسیۆن و دادگای فیدراڵی، توركیاش لەرێگەی نزیكەكانیەوە فشاردەكات بۆ ئەنجامنەدانی هەڵبژاردن لە كەركوك.   بەپێی خشتەی بڵاوكراوە رۆژی سێشەممەی داهاتوو (12/12/2023) دادگای فیدراڵی  عێراق سەبارەت بە دواخستنی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك كۆدەبێتەوە، سكاڵاكە لەلایەن كاندیدێكی هاوپەیمانی (القیادە)ی سونی لە كەركوك تۆماركراوە. نەجاح حەسەن ئیبراهیم، كاندیدی هاوپەیمانی (القیادە)ی سونی بۆ هەڵبژاردنەكانی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك لە دادگای باڵای فیدراڵی سكاڵای لە دژی سەرۆكی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق تۆماركردووە، داوا دەكات كۆمسیۆن پابەند بكرێت بە دواخستنی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە پارێزگای كەركوك تا ئەو كاتەی وردبینی لە لیستی تۆماری دەنگدەراندا دەكرێت. د. یوسف محەمەد پەرلەمانتاری پێشوی عێراق و شارەزای یاسای دەستوری لە نوسینێكدا ئاماژەی بەوەكردووە: داواكاریی دواخستنی ئەنجام دانی هەڵبژاردنە خۆجێییەكانی پارێزگای كەركوك نەك هەر هیچ پاساوێكی قانونی و دەستوریی نییە، بەڵكو پەسەند كردنی ئەبێتە هۆی زیاتر ئاڵۆز كردنی دۆخی كەركوك و رێگری كردن لە هێنانەكایەی دەسەڵاتێكی سەقامگیری هەڵبژێردراو كە نوێنەرایەتیی سەرجەم پێكهاتەكانی ناوچەكە لەخۆ بگرێت. د. یوسف محەمەد ئەوە روون دەكاتەوە" لە ماوەی رابردودا دو داوا بە ژمارەكانی ٢٥٦، ٢٦٤/ فیدڕاڵی/ ٢٠٢٣ لە دادگای باڵای فیدڕاڵی تۆمار كراون و لە لایەن دادگاكەوە یەكخران. ناوەڕۆكی هەر دو داواكە بریتییە لە پابەند كردنی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق بە دواخستنی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك تا كۆتایی هاتنی پڕۆسەی وردبینییی تۆماری دەنگدەرانی پارێزگای كەركوك بەپێی مادەی (١٣) لە قانونی هەمواری سێیەمی قانونی هەڵبژاردنەكانی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگا و قەزاكان ژمارە (٤)ی ساڵی ٢٠٢٢. واتە ناوەڕۆكی داواكان بریتین لە دواخستنی هەڵبژاردنی كەركوك تا جێبەجێ كردنی تەواوی بەندی یەكەم لە مادەی (١٣) لە قانونی ناوبراو. هەوڵەكان بۆ دواخستن هەوڵی دواخستنی هەڵبژاردن لە پارێزگای كەركوك تەنیا لە رێگای دادگای فیدراڵیەوە نیە، بەڵكو لە هەموو روویەكەوە هەوڵەكان بۆ ئەنجامنەدانی هەڵبژاردن لە پارێزگای كەركوك دەستیپێكردووە. سەرچاوەیەكی باڵا لە بەغداد بە (درەو)ی راگەیاند: هەوڵەكان جدین بۆ دواخستنی هەڵبژاردن لە كەركوك فشارەكان گەیشتوونەتە كۆمسیۆن و حكومەت و تەنانەت چوارچێوەی هەمانگیش. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەشكرد، ئەوەی پەیوەندی بە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانەوە هەیە هەفتەی رابردوو ئەنجومەنی كۆمسیاران كۆبوونەتەوە، سەبارەت بە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك، ئەوان لەكۆی ئەندامانی ئامادەبوو چوار بە چوار بوون، واتا چوار كەسیان دەنگیانداوە بۆ دواخستن و چوار كەسیان دەنگیان داوە بۆ ئەندامانی هەڵبژاردن بەڵام لەبەر ئەوەی سەرۆكی كۆمسیۆن لەگەڵ ئەوە بووە هەڵبژاردن بكرێت بۆیە دەنگی ئەو یەكلا كەرەوە بووە بۆ ئەوەی كۆمسیۆن لەگەڵ ئەوەیە هەڵبژاردن لە كەركوك بكرێت. سەبارەت بە فشاری ناوخۆیی و نێودەوڵەتی، ئەو سەرچاوەیە ئەوەی خستە ڕوو كە هەریەك لەلایەنی سونی و پێكهاتەی توركمان لەگەڵ ئەوەن هەڵبژاردن دوابخرێت و ترسیان هەیە كە لایەنە كوردییەكان كورسی زۆری ئەنجومەنی پارێ.گای كەركوك ببەن، لەگەڵ ئەوەشدا توركیا فشاری زۆر دەكات و هاتووەتە سەر هێل بۆ دواخستنی هەڵبژاردن لە كەركوك، بەڵام تا ئێستا چوار چێوەی هەماهەنگی لەگەڵ ئەوەیە هەڵبژاردن لەسەرجەم پارێزگاكان بەرێوە بچێت بەڵام نازانرێت، دواتر هەڵوێستیان دەگۆڕن یان نا. خالید شوانی وەزیری دادی عێراق لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی رایگەیاند: هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك لەكاتی خۆیدا دەكرێت ئەو دەنگۆیانەی باس لە دواخستنی دەكەن، ئەو داوایەی پێشكەشی دادگای فیدراڵی كراوە هیچ بنەمایەكی یاسایی و دەستوری نیە بۆ ئەوەی لە كەركوك هەڵبژاردن نەكرێت. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەكرد ئەگەر بیانەوێت هەڵبژاردن لە كەركوك دوابخرێت دەیان رێگاو بیانوو هەیە بۆ دواخستن، بڕیارە لە هەفتەی داهاتوودا محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق راپۆرتی خۆی پێشكەشی كۆمسیۆن و دادگای فیدراڵی و لایەنە پەیوەندیدارەكان بكات سەبارەت بە پرۆسەی هەڵبژاردن لە پارێزگای كەركوك، بەڵام تا ئێستا نازانرێت حكومەت دەیەوێت چی بڵێت لە راپۆرتەكەیدا بە ئاراستەی ئەنجامدان یان دواخستن. بڕیارە رۆژی 18ی ئەم مانگە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان بەڕێوە بچێت بە ئەنجومەنی پارێزگای كەركوكیشەوە كە ماوەی (19) ساڵە هەڵبژاردن بۆ ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك نەكراوە.

راپۆرتی: درەو 🔹 هەرێمی کوردستان خاوەن (15) وێستگەی بەرهەمهێنانی کارەبایە کە بە وزەی (گاز (غاز)، دیزڵ، نەوتی ڕەش و ئاو) کاردەکەن و پێکەوە لە توانایاندایە (6 هەزار و 939) مێگاوات کارەبا بەرهەم بهێنن. 🔹 بەپێی داتاکانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی دابەشکردنی کارەبای هەرێم لە مانگی (12)ی ساڵی (2023)، سەرجەم وێستگەکان (2 هەزار و 715) مێگاوات کارەبایان بەرهەمهێناوە بە توانای (39%)ی خۆیان. 🔹 بڕی (هەزار و 830) مێگاواتی بەرهەمهاتوو بە ڕێژەی (67.4%)ی دابەشی سەر شارەکانی هەرێم کراوە بەجۆرێک؛ (هەولێر (782) مێگاوات، سلێمانی (612) مێگاوات، دهۆک (354) مێگاوات و گەرمیان (84) مێگاوات). 🔹 بڕی (74) مێگاواتی بە ڕێژەی (2.73%)ی دابەشی سەر کارگە پیشەسازییەکانی چیمەنتۆی (تاسلوجە، ماس، کەرەستە، گاسن، دەلتا و قەرەچوخ) و پاڵاوگەی نەوتی بازیان و کارگەی ئاسنی (بازیان، ئەزمیر، تۆتاڵ سوپەر، ڤان و مێد) کراوە؛ 🔹 ئەو بڕە کارەبایەشی دەمێنێتەوە کە (811) مێگاواتە بە ڕێژەی (29.87%) کۆی کارەبای بەرهەمهاتوو، خراوەتە نێو تۆڕی کارەبای عێراقەوەو هەناردەی شارەکانی کەرکوک و موسڵ کراوە. یەکەم؛ تواناو ئاستی بەرهەمهێنانی کارەبای نیشتمانی لە هەرێمی کوردستان هەرێمی کوردستان خاوەن (15) وێستگەی بەرهەمهێنانی کارەبایە کە بە وزەی (گاز (غاز)، دیزڵ، نەوتی ڕەش و ئاو) کاردەکەن و پێکەوە لە توانایاندایە (6 هەزار و 939) مێگاوات کارەبا بەرهەم بهێنن، بەجۆرێک؛ هەریەک لە وێستگەکانی (دهۆک بە توانای (هەزار) مێگاوات، هەولێر (هەزار و 500) مێگاوات، چەمچەماڵ (هەزار و 500) مێگاوات، خورمەڵە (هەزار مێگاوات)، بازیان (500) مێگاوات و گەرمیان (165) مێگاوات) کارەبا لە ڕێگەی غازەوە بەرهەمبهێنن. وێستگەکانی (هەولێر، سلێمانی و دهۆک) هەریەکەیان لە توانایاندایە (29) مێگاوات لە ڕێگەی دیزڵەوە بەرهەمبهێنن. هاوکات وێستگەکانی (تاسلوجە (51) مێگاوات، باعەدرێ (150) مێگاوات و خەبات (300) مێگاوت) لە ڕێگەی وزەی نەوتی ڕەشەوە کارەبا بەرهەمبهێنن. هەریەک لە وێستگەکانی (دوکان (400) مێگاوات، دەربەندیخان (249) مێگاوات و دێرەلوک (37) مێگاوات) لە ڕێگەی ئاوەوە بەرهەمبهێنن. بەڵام بەپێی داتاکانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی دابەشکردنی کارەبای هەرێم لە مانگی (12)ی ساڵی (2023)، سەرجەم ئەو وێستگانە (2 هەزار و 715) مێگاوات کارەبایان بەرهەمهێناوە بە توانای (39%)ی خۆیان، بەرهەمەکانیشیان بەم شێوەیە بووە؛ -    وێستگەی غازی دهۆک (81) مێگاوات بە توانای (8%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. -    وێستگەی غازی هەولێر (581) مێگاوات بە توانای (39%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. -    وێستگەی غازی چەمچەماڵ (494) مێگاوات بە توانای (33%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. -    وێستگەی غازی خورمەڵە (740) مێگاوات بە توانای (74%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. -    وێستگەی غازی بازیان (475) مێگاوات بە توانای (95%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. -    وێستگەی غازی گەرمیان (80) مێگاوات بە توانای (48%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. هەریەک لە وێستگانەشی بە (دیزڵ) کاردەکەن؛ -    هەولێر (13) مێگاوات بە توانای (45%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. -    سلێمانی (20) مێگاوات بە توانای (69%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. -    دهۆک (0) مێگاوات بە توانای (0%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. لەو وێستگانەشی بە نەوتی ڕەش کاردەکەن، بەرهەمهێنانی کارەبا بەم شێوەیەبووە؛ -    تاسلوجە (0) مێگاوات بە توانای (0%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. -    باعەدرێ (125) مێگاوات بە توانای (83%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. -    خەبات (-2) مێگاوات بە توانای (-1%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. هەریەک لەو وێستگانەشی بە ئاو کاردەکەن، تێیاندا بەرهەمهێنانی کارەبا بەم شێوەیەبووە؛ -    دوکان (35) مێگاوات بە توانای (9%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. -    دەربەندیخان (65) مێگاوات بە توانای (26%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. -    دێرەلوک (8) مێگاوات بە توانای (22%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. بۆ بەرچاوڕوونی بڕوانە خشتەی ژمارە (1)   یەکەم؛ دابەشکردنی بەرهەمی کارەبای نیشتمانی لە هەرێمی کوردستان بەپێی داتاکانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی دابەشکردنی کارەبای هەرێم لە مانگی (12)ی ساڵی (2023)، لە سەرجەم وێستگاکەکانی کارەبای هەرێم (2 هەزار و 715) مێگاوات کارەبایان بەرهەمهێناوە؛ بەم شێوەیە دابەشکراوەتەوە بەسەر پارێزگاکانی هەرێم و کەرتی پشەسازی و هەناردەکردنی بۆ شارەکانی (کەرکوک و موسڵ) بەم شێوەیەی لای خوارە؛ بڕی (هەزار و 904) مێگاواتی بەڕێژەی (70.13%) خراوەتە نێو تۆڕی نیشتمانی هەرێمی کوردستانەوە بۆ؛ 1.    بڕی (هەزار و 830) مێگاواتی بە ڕێژەی (67.4%)ی دابەشی سەر شارەکانی هەرێمی کوردستان کراوە بەجۆرێک؛ -    هەولێر (782) مێگاوات -    سلێمانی و چەمچەماڵ (612) مێگاوات -    دهۆک (352) مێگاوات -    گەرمیان (84) مێگاوات 2.    بڕی (74) مێگاواتی بە ڕێژەی (2.73%)ی دابەشی سەر کارگە پیشەسازییەکانی ئاسن و چیمەنتۆ کراوە بەجۆرێک؛ -    کارگەی چێمەنتۆی تاسلوجە بڕی (11) مێگاوات -    کارگەی چێمەنتۆی ماس بڕی (40) مێگاوات -    کارگەی چێمەنتۆی کەرەستە بڕی (3) مێگاوات -    کارگەی چێمەنتۆی گاسن بڕی (1) مێگاوات -    کارگەی چێمەنتۆی دەلتا بڕی (3) مێگاوات -    کارگەی چێمەنتۆی قەرەچوخ بڕی (13) مێگاوات -    پاڵاوگەی نەوتی بازیان بڕی (0.16) مێگاوات -    کارگەی ئاسنی ئەزمیر بڕی (9) مێگاوات -    کارگەی ئاسنی تۆتاڵ سوپەر بڕی (0.91) مێگاوات -    کارگەی ئاسنی ماس بڕی (0) مێگاوات -    کارگەی ئاسنی هێند بڕی (0) مێگاوات -    کارگەی ئاسنی ڤان بڕی (2) مێگاوات -    کارگەی ئاسنی مێد بڕی (1) مێگاوات ئەو بڕە کارەبایەشی دەمێنێتەوە کە (811) مێگاواتە بە ڕێژەی (29.87%) کۆی کارەبای بەرهەمهاتوو، خراوەتە نێو تۆڕی کارەبای عێراقەوەو هەناردەی شارەکانی کەرکوک و موسڵ کراوە، بەشێوەیەک؛ -    بڕی (454) مێگاوات هەناردەی موسڵ کراوە. -    بڕی (357) مێگاوات هەرناردەی کەرکوک کراوە. بۆ بەرچاوڕوونی بڕوانە خشتەی ژمارە (2)   چارتی ژمارە (1)

(درەو):  هاوپەیمانی نیشتمانی سبەینێ كۆنگرە دەكات، هاوشێوەی بزوتنەوەی ئیسلامی، دوو بەرەی ناكۆك لەناو حزبدا هەن، سەرۆكی بڕیاری كۆنگرەی داوە‌و "سەركردایەتی كاتیی" دژی كۆنگرەكەیە.  كۆنگرەی دووەم‌و ئینشیقاقی دووەم هاوپەیمانی نیشتمانی سبەینێ دووەمین كۆنگرەی خۆی ساز دەكات، ئەم كۆنگرەیە ناكۆكی لەنێوان (ئارام  قادر)ی سەرۆكی حزبەكە‌و سەركردایەتیی كاتیی هاوپەیمانیدا دروستكردووە. ناكۆكی ناو پەیمانی نیشتمانی لە رۆژی 9ی كانونی یەكەمی 2022دا تەقییەوە، لەم رۆژەدا هەرسێ ئەنجومەنی (سیاسی- جێبەجێكردن- نوێنەران) كۆبونەوەیەكیان كرد‌و بڕیاریاندا (ئارام قادر) لە سەرۆكی حزبەكە دوربخەنەوە، تەنانەت ئەندامێتیشیان لە سەرۆكی حزب سەندەوە، لە فەرهەنگی ئەم حزبەدا بە ئەندام دەوترێت "هاودید".  ئارام قادر دانی بە بڕیاری سێ ئەنجومەنەكەدا نەنا، بەڵام لەوكاتەوە ئەندامانی ئەم سێ ئەنجومەنەكە بەناوی هاوپەیمانی نیشتمانییەوە سەركردایەتییەكی كاتییان دروستكردووە. ئارام قادر سبەینێی وەكو وادەی بەڕێوەچوونی كۆنگرەی دووەمی هاوپەیمانی نیشتمانی دیاریكردووە، كۆنگرەكە لە تەلاری هونەر لەشاری سلێمانی بەڕێوەدەچێت، سەركردایەتیی كاتیی دژی كۆنگرەكەیە، راگەیەندراوێكی دەركردووەو داوا لە وەزارەتی ناوخۆو پارێزگاری سلێمانی‌و بەڕێوەبەری گشتی رۆشنبیری سلێمانی دەكات رێگە نەدەن سبەینێ ئارام قادر كۆنگرەكە بكات. بەپێی قسەی خۆی، سەركردایەتی كاتیی هاوپەیمانی بڕیاریداوە لەدوای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگانی عێراق كە رۆژی 18ی ئەم مانگە بەڕێوەدەچێت، كۆنگرە ساز بدات.  دەقی راگەیەندراوی سەركردایەتیی كاتیی ئارام قادر دەستكاری حزب دەكات ! لە كۆنگرەی سبەینێدا، ئارام قادر سەرۆكی هاوپەیمانی نیشتمانی دەیەوێت پەیڕەوی ناوخۆی حزب هەمواربكاتەوە، بەجۆرێك پەیكەری حزب لە چوار ئەنجومەنەوە كەمبكاتەوە بۆ یەك ئەنجومەن كە ئەویش (ئەنجومەنی سەركردایەتی هاوپەیمانی نیشتمانی)یە، بەم هەنگاوەش ئارام قادر بەشێوەیەكی ئۆتۆماتیكی هەموو ناڕازییەكانی ناو هاوپەیمانێتییەكە دەكاتە دەرەوە كە بریتین لەو كەسانەی لەناو ئەنجومەنی (سیاسی- جێبەجێكردن- نوێنەران)دان‌و خۆیان وەكو سەركردایەتیی كاتیی دەناسێنن.  بچوكردنەوەی حزب لە چوار ئەنجومەنەوە بۆ یەك ئەنجومەن لەكاتێكدایە بەمدواییە سێ حزبی تر یەكگرتنی لەگەڵ هاوپەیمانی نیشتمانیدا راگەیاندووە كە بریتین لە (بزوتنەوەی نوێبوون- بزوتنەوەی یەكسانی- بزوتنەوەی دادپەروەریی‌و یەكسانیی). بەپێی هەمواری پەیڕەوی ناوخۆ، ئەنجومەنی سەركردایەتیی نوێی هاوپەیمانی نیشتمانی لە (25) كەس پێكدێت، (67) كەس خۆیان بۆ سەركردایەتیی كاندید كردووە، هاوكات  لە كۆنگرەی سبەینێدا سەرۆكی هاوپەیمانێتییەكە هەڵدەبژێردرێت‌و (3) كەس خۆیان بۆ ئەم پۆستە كاندید كردووە، ئارام قادر جارێكی تر خۆی بۆ پۆستی سەرۆكایەتی حزب كاندید كردوەتەوە‌و پەیڕەوی ناوخۆ رێگەی پێدەدات ئەم خولەش بەردەوام بێت، بەڵام بۆ خولی داهاتوو ئیتر چانسی مانەوەی لە سەرۆكایەتیی حزبەكەدا نامێنێت.  ئەم كۆنگرەیە لەكاتێكدا بەڕێوەدەچێت، هەرێمی كوردستان ساڵی داهاتوو لەبەردەم بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پەرلەمانیدایە، هاوپەیمانی نیشتمانی دەیەوێت بەشداری لەو هەڵبژاردنەدا بكات، ئەم حزبە لە دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانیدا كە ساڵی 2018 بەڕێوەچوو، بەشداری هەڵبژاردنی نەكردو بایكۆتی كرد.  هاوپەیمانی چاو لە بزوتنەوەی ئیسلامی دەكات ئەگەر بەم ناكۆكییەوە سبەینێ كۆنگرەی هاوپەیمانی نیشتمانی بەڕێوەبچێت، دوور نییە ئەم حزبەش توشی هەمان چارەنوسی بزوتنەوەی ئیسلامی ببێتەوە، دوو باڵی ناو بزوتنەوە لەسەر دەرەنجامی كۆنگرە ناكۆك بوون (عیرفان عەلی عەبدولعەزیز- كامیل حاجی عەلی)، ناكۆكییەكەیان بردە بەردەم فەرمانگەی حزبە سیاسییەكان لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق، كۆمسیۆن بڕیاری سازدانی كۆنگرەیەكی نوێی دا، لەم كۆنگرەیەدا باڵی عیرفان عەلی عەبدولعەزیز سەركەوتن‌و ناوی بزوتنەوەی ئیسلامییان بۆ خۆیان برد، كامیل حاجی عەلی‌و هاوڕێكانیشی بەفەرمی جیابونەوە‌و حزبێكی نوێیان دروستكرد. ئەگەر كۆنگرەكەی سبەینێ، هاوپەیمانی نیشتمانی دوچاری هەمان مشتومڕەكانی ناو بزوتنەوەی ئیسلامی بكاتەوە، ئەوا ئەم حزبە لە تەمەنی كەمتر لە شەش ساڵی خۆیدا، بۆ جاری دووەم روبەڕووی ئینشیقاقی دووەم دەبێتەوە.  سه‌ركردایه‌تی كاتیی هاوپه‌یمانی نیشتمانی له‌كاتی خوێندنه‌وه‌ی راگه‌یه‌ندراوه‌كه‌یان له‌ 9ی كانونی یه‌كه‌می 2022 هاوپەیمانی چۆن دروستبوو ؟ بەرهەم ساڵح كە ساڵی 2017 لە یەكێتیی نیشتمانی جیابوەوەو وازهێنانی لە پۆستی جێگری سكرتێری یەكێتیی راگەیاند، حزبێكی نوێی بە ناوی "هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی‌و دادپەروەری" دروستكرد، ئەم حزبە لە هەڵبژاردنی 2018ی پەرلەمانی عێراقدا بۆ یەكەمجار خۆی تاقیكردەوە‌و دوو كورسی پەرلەمانی بردەوە، بەڵام لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا لەگەڵ یەكێتیی، بەرهەم ساڵح لە ئەیلولی 2018دا گەڕایەوە بۆ ناو یەكێتیی‌و پۆستی سەرۆك كۆماری عێراقی پێدرا.  دوای وازهێنانی بەرهەم ساڵح وەكو سەرۆكی حزبەكە، ئەوانەی كە مانەوەو بڕیاریاندا هاوپەیمانی درێژە بەكاركردنی خۆی بدات، ئەوانەی لەگەڵ بەرهەم ساڵح نەگەڕانەوە بۆ ناو یەكێتیی، رۆژی 9ی تشرینی دووەمی 2018 لە هەولێر كۆنگرەیەكیان بەست، ناوی حزبەكەیان لە (هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی‌و دادپەروەری)یەوە گۆڕی بۆ (هاوپەیمانی نیشتمانی)‌و (ئارام قادر)یان وەكو سەرۆكی حزبە نوێیەكە هەڵبژارد، حزبێك كە لەسەر داروپەردووی حزبەكەی بەرهەم ساڵح دروستكرایەوە.  رۆژی 12ی شوباتی 2019، كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق بەفەرمی هەڵوەشانەوەی (هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی‌و دادپەروەری)ی راگەیاند، بەڵام كاتێك كۆمسیۆن بڕیاریدا، ئارام قادرو هاودیدەكانی ناوی حزبەكەیان گۆڕی بوو، واتا  سوڕی ژیانی (هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی‌و دادپەروەریی) تەنیا (10) مانگ بوو، حزبێك كە جیابووەكانی (یەكێتی نیشتمانی+ كۆمەڵی ئیسلامی+ یەكگرتووی ئیسلامی) دروستیان كردبوو.

  د. یوسف محەمەد سادق لە ماوەی رابردودا دو داوا بە ژمارەکانی ٢٥٦، ٢٦٤/ فیدڕاڵی/ ٢٠٢٣ لە دادگای باڵای فیدڕاڵی تۆمار کراون و لە لایەن دادگاکەوە یەکخران. ناوەڕۆکی هەر دو داواکە بریتییە لە پابەند کردنی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق بە دواخستنی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک تا کۆتایی هاتنی پڕۆسەی وردبینییی تۆماری دەنگدەرانی پارێزگای کەرکوک بەپێی مادەی (١٣) لە قانونی هەمواری سێیەمی قانونی هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگا و قەزاکان ژمارە (٤)ی ساڵی ٢٠٢٢. واتە ناوەڕۆکی داواکان بریتین لە دواخستنی هەڵبژاردنی کەرکوک تا جێبەجێ کردنی تەواوی بەندی یەکەم لە مادەی (١٣) لە قانونی ناوبراو. لەو بەندەدا داوا لە کۆمسیۆنی هەڵبژاردنەکان کراوە کە بە هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتەکانی (ناوخۆ، تەندروستی، داد، بازرگانی، پلاندانان) و بە بەشداریی نوێنەری هەر یەکێک لە پێکهاتە کۆمەڵایەتییەکانی کەرکوک(کە پێویستە ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران بن) لیژنەیەک پێکبهێنێت بۆ پێداچونەوە بە تۆماری دەنگدەرانی کەرکوک بەپێی سێ بنەما کە لە بەندەکەدا دیاری کراون. ئەوەی جێی سەرنجە لەم بەندە قانونییەدا هیچ بنمیچێکی زەمەنی دیاری نەکراوە بۆ تەواو کردنی پڕۆسەی وردبینییەکە و، لە هەمان کاتیشدا تەواو کردنی پڕۆسەی وردبینییەکە نەکراوەتە مەرج بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک یان ئەنجومەنی نوێنەران. بۆیە داواکردنی ئەنجام نەدانی هەڵبژاردن لە کەرکوک بە بیانوی تەواو نەبونی پڕۆسەی وردبینییەکە، پاڵپشتی قانونیی نییە. لە لایەکی ترەوە دەستوری بەرکاری عێراق رێوشوێنی ئاسایی کردنەوەی دۆخی سەرجەم ناوچە جێناکۆکەکان بە کەرکوکیشی دیاری کردوە کە خۆی لە رێوشوێنەکانی مادەی (١٤٠) و مادەی (٥٨)ی قانونی ئیدارەدانی دەوڵەت ئەبینێتەوە و، هەر رێکارێکی تر کە پێچەوانە بێ لەگەڵ ئەو دو مادەیە، هەر لە بنچینەوە نادەستوری ئەبێ. هەر لەم روانگەیەوە دادگای باڵای فیدڕاڵی لە بڕیاری ژمارە (١٠٣/ فیدڕاڵی/ ٢٠١٩) دا  مادەی (١٢)ی قانونی هەمواری یەکەمی قانونی هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگا و قەزاکان ژمارە (١٤)ی ساڵی ٢٠١٩ی بە نادەستوری دانا کە تا ڕادەیەک هاوشێوەیە لەگەڵ مادەی (١٣) لە قانونە نوێیەکە و، پاساوی دادگاکە بۆ نادەستوری بونیشی پەیوەندیدارە بە رەچاو نەکردنی ئەو گۆڕانکارییە دیموگرافی و کارگێڕییانەی رژێمی پێشو لە پێش ساڵی ٢٠٠٣ لە کەرکوک و پارێزگاکانی تر ئەنجامی داون. هەر بۆیەش هەر رێوشوێنێک بۆ ئاسایی کردنەوەی دۆخی پارێزگای کەرکوک و ناوچە جێناکۆکەکانی تر ئەبێ لە چوارچێوەی مادەی (١٤٠)ی دەستور بێ نەک بکرێتە کەرەستەیەکی ململانێی هەڵبژاردنی نێوان لایەنە سیاسییە ناکۆکەکان. سەرباری هەمو ئەمانەش بەندەکانی دوەم و چوارەمی مادەی (١٣) لە قانونی هەمواری سێیەمی قانونی هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگا و قەزاکان ژمارە (٤)ی ساڵی ٢٠٢٢، دەستەبەری ئەوەیان کردوە کە دەرەنجامی هەڵبژاردنەکانی داهاتوی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک ناکرێتە بنەما بۆ هەر دۆخێکی قانونی و کارگێڕی بۆ دیاری کردنی داهاتوی پارێزگای کەرکوک و، پۆستەکانی دەسەڵاتی خۆجێیی پارێزگاکەش بەشێوەیەکی دادپەروەرانە لەنێوان پێکهاتەکانی ئەو پارێزگایە دابەش ئەکرێن نەک لەسەر بنەمای دەرەنجامی هەڵبژاردن. هەر بۆیەش هیچ مەترسییەک نییە لەوەی لە دەرەنجامی هەڵبژاردنەکانەوە پێکهاتەیەک کۆنتڕۆڵی دۆخی پارێزگاکە بکات و ئەوانی تر بێبەش بکات. لەبەر رۆشنایی ئەوەی لەسەرەوە باس کرا، داواکاریی دواخستنی ئەنجام دانی هەڵبژاردنە خۆجێییەکانی پارێزگای کەرکوک نەک هەر هیچ پاساوێکی قانونی و دەستوریی نییە، بەڵکو پەسەند کردنی ئەبێتە هۆی زیاتر ئاڵۆز کردنی دۆخی کەرکوک و رێگری کردن لە هێنانەکایەی دەسەڵاتێکی سەقامگیری هەڵبژێردراو کە نوێنەرایەتیی سەرجەم پێکهاتەکانی ناوچەکە لەخۆ بگرێت.

راپۆرتی: درەو 🔻 بەپێی نوێترین ڕاپۆرتی کۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی لە کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ؛ 🔹 تێکڕای بەرهەمی گشتی  کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ لە ماوەی چارەکی سێیەمی (2023)دا (32 هەزار و 28)بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە. لە کاتێکدایە لە چارەکی سێیەمی (2022)دا بەرهەمی کێڵگەکە (30 هەزار و 58)بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە، واتا ئاستی بەرهەم (هەزار و 970) بەرمیل نەوتی رۆژانە بە رێژەی (7%) زیادی کردووە. 🔹 بە تێکڕا لە ماوەی (1ی کانونی دووەمی 2023 – 30ی ئەیلولی 2023) بەرهەمی نەوتی کێڵگەکە (26 هەزار و 862) بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە، بەڵام لە هەمان ماوەی ساڵی ڕابردوو بە تێکڕا بەرهەمەکەی بریتی بووە لە (29 هەزار و 834) بەرمیل نەوتی رۆژانە، واتا (2 هەزار و 972) بەرمیل نەوتی رۆژانە بە رێژەی (10%) کەمی کردووە. 🔹 هەموو فرۆشتێکی نەوتی بەرهەمهێنراو لە ماوەی چارەکی سێیەمی (2023)دا بۆ بازاڕی ناوخۆیی هەرێمی کوردستان بووەو هەر بەرمیلێکیش بە (38.95) دۆلار فرۆشراوە، لە کاتێکدا لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2022)دا (89.32) دۆلار بووە. کۆمپانیای (HKN)ی ئەمریکی لە کێڵگەی نەوتی سه‌رسه‌نگ کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ دەکەوێتە سنوری (پارێزگای دهۆک)‌ەوە، ڕوبەری کێڵگەکە (420) کیلۆمەتر دووجایە، دابەشبووە بەسەر دوو ناوچەی نەوتی جیاوازدا کە بریتین لە ناوچەی (سوارە توکەو ڕۆژهەڵاتی سوارە توکە)، هەر یەکێک لەو دوو ناوچەیە سێ کۆگای نەوتی سەربەخۆی تێدایە. پشكی (62%)ی کێڵگە نەوتییەکە كۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی کاری تێدا دەکات، (18%)ی پشکەکانی کێڵگەکە کۆمپانیای) شاماران)ی کەنەدی لە کانوونی دووەمی 2021 ەوە لە (تۆتاڵ)ی فەرەنسی کریوەتەوە، بەم شێوەیەش شاماران لە هەردوو کێڵگەی ئەتروش و سەرسەنگ بووە خاوەن پشک. پشكی (20%)ی کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ ماوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێم کوردستان. کۆمپانیای ئێچ کەی ئێن ئینێرجی لە ساڵی 2007 لەلایەن (ڕۆس پیرۆت جونیۆر) دامەزراوە، کۆمپانیایەکی تایبەتی وزەی سەربەخۆیە و کاری گەڕان و بەرهەمهێنانی نەوتی لە هەرێمی کوردستاندا هەیە. بارەگای سەرەکی کۆمپانیاکە لە شاری داڵاسی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکایەو لقی لە هەردوو شاری تەکساس و هەولێر هەیە. بەپێی نوێترین ئەو زانیارییانەی کۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی لە (29ی نۆڤێمبەری 2023) بۆ (چارەکی سێیەمی 2023) خستوویەتیەڕوو؛ •    هێڵی بۆری عێراق-تورکیا (ITP) کە لە 25ی ئازاری 2023 داخرابوو، تا ئێستاش داخراوی ماوەتەوە. •    دانوستانەکانی نێوان حکومەتی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان سەبارەت بە ڕێکخستنە بازرگانییەکان بەردەوامن، بەڵام هیچ کاتی ڕوون بۆ کردنەوەی بۆرییەکەو هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێم بوونی نییە. •    کۆمەڵەی پیشەسازی نەوت لە کوردستان (APIKUR) کە کۆمپانیای HKN ئەندامیەتی، لەم دواییانەدا لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی هەرێم لە پەیوەندیدا بوونە، بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوت و بە لێکتێگەیشتنی باش گەیشتوون. •    HKN بەنیازی ئەوە نییە هەناردەکردن لە رێگەی بۆرییەوە دەستپێبکاتەوەو بەبێ دڵنیابوون لە پارەدان بەپێی مەرجەکانی گرێبەستی ئێستایان. هێشتا ڕێگایەکی ڕوون نابینن بۆ ئەوەی کۆمپانیای HKN لە ماوەیەکی نزیکدا نەوت بە نرخی بازاڕی جیهانی بفرۆشێت. دەرەنجامی کارەکانی کۆمپانیای ئێچ کەی ئێن ئێنرجی لە چارەکی سێیەمی (2023) لە کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ 1.    تێکڕای بەرهەمی گشتی  کێڵگەی نەوت سەرسەنگ لە ماوەی چارەکی سێیەمی (2023)دا (32 هەزار و 28)بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە. ئەمە لە کاتێکدایە بەرهەمی نەوتی کێڵگەی ناوبراو لە چارەکی سێیەمی (2022)دا (30 هەزار و 58)بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە، بەم پێیەش تێکڕای ئاستی بەرهەمهێنان لە چارەکی سێیەمی ئەمساڵ بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی پار (هەزار و 970) بەرمیل نەوتی رۆژانە بە رێژەی (7%) زیادی کردووە. بەڵام بە تێکڕا لە ماوەی (1ی کانونی دووەمی 2023 – 30ی ئەیلولی 2023) بەرهەمی نەوتی کێڵگەکە (26 هەزار و 862) بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە، بەڵام لە هەمان ماوەی ساڵی ڕابردوو بە تێکڕا بەرهەمەکەی بریتی بووە لە (29 هەزار و 834) بەرمیل نەوتی رۆژانە، بەم پێیەش تێکڕای ئاستی بەرهەمهێنان لە سێ چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی پار (2 هەزار و 972) بەرمیل نەوتی رۆژانە بە رێژەی (10%) کەمی کردووە. -    بەرهەمهێنان لە کێڵگەی سوارە توکە لە (3ی تشرینی یەکەم)ەوە دەستی پێکردووەتەوە، کە بەشی گرنگ و سەرەکی کێڵگە نەوتییەکەیە شەش بیری نەوتی تێدایەو توانای بەرهەمهێنانی (29 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانەی هەیە بە کولێتیەکی بەرزی (36 – 39 API) -    بەرهەمهێنان لە رۆژهەڵاتی سوارە توکە (کە بەشێکی دیکەی کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ پێکدەهێنێت) بە وەستاوی دەمێنێتەوە. 2.    داهات بۆ چارەکی سێیەمی ساڵی 2023 بەڕێژەی (53.5%) کەمیکردووە لەچاو ماوەی ساڵی 2022و کەمبوونەوەکە ڕەنگدانەوەی بەرزبوونەوەی (6.6%)ی بەرهەمهێنان و دابەزینی (56.4%)ی نرخی بەدیهاتوو بووە. -    هەموو فرۆشتێکی نەوتی بەرهەمهێنراو لە ماوەی چارەکی سێیەمدا بۆ بازاڕی ناوخۆیی هەرێمی کوردستان بووە. -    نرخی نەوت لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2023)دا (38.95) دۆلار بووە، لە کاتێکدا لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2022)دا (89.32) دۆلار بووە. -    بڕی (126 هەزار) بەرمیل نەوت  تا 30ی ئەیلول نەفرۆشراوەو لەدەرەوەی کێڵگەکەدا کۆگا کراوە. پوختەی دەرەنجامی کارەکانی کۆمپانیای (HKN) لە کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ سەرچاوە؛ -    ڕاپۆرتی کۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی، بۆ چارەکی سێیەمی ساڵی 2023. -    HKN ENERGY; Q3 2023 – Management Update, November 29, 2023 https://bitly.ws/34Gj6  

(درەو): وەزارەتی نەوتی عێراق سورە لەسەر دەستكاریكردنی گرێبەستی كاركردنی كۆمپانیاكانی نەوت لە هەرێمی كوردستان، وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم مەرجی هەیە‌و دەڵێ دەبێت دەستكاریكردنەكە بەڕەزامەندی كۆمپانیاكان بێت، لەم نێوانەدا كۆمپانیا بیانییەكانی هەرێم گلەییان هەیە لەوەی هەردوو حكومەت بەشدارییان پێ ناكەن لە گفتوگۆكاندا.  "كێشەی گرێبەستەكان چارەسەر بكرێت" عاسم جیهاد وتەبێژی وەزارەتی نەوتی عێراق رایگەیاند، بەغداد سورە لەسەر دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان.  "هەندێك كێشەی دارایی‌و یاسایی‌و تەكنیكی هەیە تایبەت بەو گرێبەستانەی كە لەنێوان هەرێمی كوردستان‌و كۆمپانیاكانی نەوتدا كراون، ئەم كێشانە پێویستیان بە چارەسەركردن هەیە، وەزارەتی نەوت كاردەكات بۆ هەمواركردنی شێوازی ئەو گرێبەستانە، بەجۆرێك لەڕووی یاسایی‌و هونەری‌و داراییەوە گونجاو بێت لەگەڵ یاساكانی عێراقدا" وتەبێژەكە وا دەڵێ.  هەناردەی نەوتی هەرێم لە 25ی ئازاری ئەمساڵەوە راوەستاوە، واتە 8 مانگە نەوتی كوردستان هەناردەی بەندەری جەیهان نەكراوە، بەپێی قسەی عاسم جیهاد، وەزارەتی نەوتی عێراق لەگەڵ حكومەتی هەرێم گفتوگۆ دەكات لەپێناو خێراكردنی پرۆسەی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت لەرێگەی بەندەری جەیهانی توركیاوە، بەڵام بەغداد خوازیاری ئەوەیە هەموو لایەنەكان پابەند بن بە ئەركی سەرشانیانەوە لەپێناو چارەسەركردنی كێشەی دارایی‌و گەیشتن بە شێوازێكی یاسایی دروست.  "پارە گرنگە بۆ دەستپَكردنەوەی هەناردەی نەوت" كۆمەڵەی پیشەسازی نەوتی كوردستان كە بە "ئەپیكور" ناسراوەو نوێنەرایەتی كۆمپانیاكانی (DNO، Genel Energy، Gulf Keystone Petroleum، HKN Energy ،ShaMaran Petroleum) دەكات، دوێنێ راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە، تێیدا جارێكی تر جەخت لەسەر پابەندبوون بە گرێبەستەكانی لەگەڵ حكومەتی هەرێمدا دەكاتەوە، ئەم كۆمپانیایانە پێشتر هۆشدارییاندا لەبارەی ئەوەی ئەگەر دەستكاری گرێبەستی كاركردنیان بكرێت، پەنا بۆ دادگای نێودەوڵەتی لەندەن دەبەن.  لەدوای دەرچوونی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی لە 15ی شوباتی 2022 بۆ هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت‌و غازی هەرێم، حكومەتی فیدراڵی عێراق هەوڵی دەدات كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوتی هەرێم ناچار بكات گرێبەستەكانیان لەگەڵ وەزارەتی نەوتی فیدراڵی نوێ بكەنەوە، هاوشێوەی ئەو گرێبەستانەی كە لە عێراق هەیە، بەڵام كۆمپانیا بیانییەكان نەچوونە ژێر باری فشارەكانی بەغداد، بەتایبەتیش كە گرێبەستی كاركردنی ئەم كۆمپانیایانە لە هەرێمی كوردستان گرێبەستی "هاوبەشی بەرهەم"ەو جیاوازە لە گرێبەستەكانی عێراق كە "گرێبەستی خزمەتگوزارین"، كۆمپانیاكانی كەرتی نەوتی هەرێمی كوردستان بەپێی گرێبەستەكانیان بەشێك لە  نەوتی هەرێم دەبەن‌و خۆیان دەیفرۆشنەوە، دەستكاریكردنی گرێبەستەكان رەنگە ئەم مافەیان لێوەرگرێتەوە. ئێستا كە كۆمپانیاكان مل بۆ گۆڕینی گرێبەستەكان نادەن، وەزارەتی نەوتی عێراق پێشنیازێكی نوێی هێناوەتە پێش، پێشنیازەكە ئەوەیە گرێبەستی كۆمپانیاكانی هەرێم لە گرێبەستی "هاوبەشی لە بەرهەم"ەوە بكرێن بە گرێبەستی "هاوبەشی لە قازانج".  لە راگەیەندراوەكەی دوێنێدا، مایڵز بی كاگینز وتەبێژی ئەپیكور باسلەوە دەكات" گرێبەستەكان‌و شێوازە روون‌و دیاریكراوەكانی پارەدانی رابردوو و داهاتوو، گرنگن بۆ دەستپێكردنەوەی بەرهەمهێنان‌و هەناردەكردنی نەوت". كۆمپانیاكانی نەوت دەیانەوێت لەحاڵی هەر رێككەوتنێكی نوێدا لەنێوان وەزارەتی نەوتی فیدراڵ‌و وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم، گرەنتی وەرگرتنەوەی ئەو پارانە بكەن كە كەوتووەتە لای حكومەتی هەرێم، هەروەها بۆ داهاتووش گرەنتی ئەوە بكەن بەشێوەیەكی سیستماتیك پارەی خۆیان وەربگرن.  بەگوێرەی راگەیەندراوێكی سەرەتای ئۆكتۆبەری رابردووی گروپی پیشەسازی نەوتی كوردستان، گروپی ئەپیكور بڕی (یەك ملیار) دۆلاری پارەی لای حكومەتی هەرێمە‌و هێشتا پێی نەدراوەتەوە، ئەم كۆمەڵەیە هۆشداری ئەوەی بە هەردوو حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی عێراق داوە تەنانەت ئەگەر هەناردەی نەوتیش لەرێگەی بۆری نەوتی عێراق- توركیاوە دەستپێبكاتەوە، ئەوان لە دۆخێكدا نین نەوت لە هەرێمی كوردستان بەرهەمبهێنن تا دڵنیا نەبن لەوەی چۆن پارەیان پێدەدرێت. سەرباری ئەمە، كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوتی هەرێم گلەیی ئەوە دەكەن حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم بەشدارییان پێناكەن لە كۆبونەوەكاندا. هەرێم پشتیوانی كۆمپانیاكان دەكات بەڵام رۆژی 30ی مانگی رابردوو، كەمال محەمەد ساڵح وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم بەوەكالەت رایگەیاند" ئەگەر گرێبەستەكانی نەوت لەگەڵ كۆمپانیاكان هەمواربكرێنەوە، دەبێت بەڕەزامەندی لەگەڵ كۆمپانیاكانی نەوت بێت". رۆژی 8ی مانگی تشرینی دووەمی رابردوو، كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوتی هەرێمی كوردستان لە (دوبە)ی لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق كۆبونەوە، داوای قەرزەكانیان لە حكومەتی هەرێم كردەوە، مەترسی خۆیان لە دەستكاریكردنی گرێبەستەكانیان لەگەڵ حكومەتی هەرێم‌ نیشاندا، پێشنیازی ئەوەیان كرد پشكی خۆیان لە نەوتی هەرێم بە وەزارەتی نەوتی عێراق بفرۆشن. رۆژی 11ی مانگی رابردوو، وەفدێكی حكومەتی عێراق بە سەرۆكایەتی حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوت گەیشتە هەولێرو ماوەی دوو رۆژ لەگەڵ سەرۆك‌و سەرۆك وەزیرانی هەرێم‌و وەزارەتی سامانە سروشتییەكان گفتوگۆی كرد لەبارەی میكانیزمەكانی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم. لە یەكێك لە كۆبونەوەكانی وەفدەكەی عێراقدا لە هەولێر، نوێنەری هەندێك لە كۆمپانیا بیانییەكانیش بانگهێشتكرابوون، بەپێی قسەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم، لەم سەردانەی وەزیری نەوتی عێراقدا بۆ هەولێر، چەند پێشنیازێك بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت گەڵاڵەكراون‌و وەفدی عێراق گەڕاوەتەوە بۆ بەغداد بۆ ئەوەی بڕیار لەسەر یەكێك لە پێشنیازەكان بدات، بەڵام لەوكاتەوە تائێستا وەزارەتی نەوتی عێراق هیچ بڕیارێكی نەداوە. لەپاڵ گفتوگۆكان بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم، هەولێرو بەغداد لەگفتوگۆدان لەبارەی رێككەوتن لەسەر یاسای بودجە تایبەت بە پشكی هەرێم، هەندێك رێككەوتنی بەراییان كردووە ماددەكانی تایبەت بە پشكی هەرێم لەیاسای بودجە هەموار بكرێنەوە، بەڵام هیچ هەنگاوێكی كرداریی بەو ئاڕاستەیە هەڵنەگیراوە، لەلایەكی ترەوە هەردوو حكومەت لە گفتوگۆدان سەبارەت بە رێككەوتن لەسەر رەشنوسی یاسای نەوت‌و غاز، كە لەساڵی 2005ەوە لەنێوان هەرێم‌و بەغداد ناكۆكی لەسەرە، ئەم دوو تەوەرەیە (یاسای بودجە‌و یاسای نەوت‌و غاز) كاریگەرییان لەسەر دانوستانەكانی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم هەیە.  وەكو پێشتر رایانگەیاندووە، كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوتی هەرێم چوار مەرجیان هەیە بۆ دەستپێكردنەوە بە بەرهەمهێنان‌و هەناردەی نەوتی هەرێم، مەرجەكان ئەمانەن:  •    هەر زیادكردنێك دەبێت رێككەوتنی لەسەر بكرێت لەنێوان حكومەتی عێراق‌و حكومەتی هەرێم‌و كۆمپانیاكانی ئەپیكور.  •    دەبێت گرەنتی ئەوە بكرێت پارەی هەناردەی نەوت لە رابردوو و داهاتوودا دەدرێت.  •    دەبێت پارەی فرۆشتنی نەوتی لە داهاتوودا بەشێوەی راستەوخۆ بۆ كۆمپانیاكان حەواڵە بكرێت.  •    دەبێت پارێزگاری بكرێت لە مەرجە بازرگانییەكانی ئێستا‌و مۆدێلی ئابوری كۆمپانیاكانی ئەندامی گروپی ئەپیكور.  

راپۆرت: درەو كەمتر لە دوو هەفتە ماوە بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان، یاسا پابەندی نەكردووە ئەو كەسەی خۆی بۆ پۆستی پارێزگار كاندید دەكات دەبێت ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگا بێت، بەڵام هەمان ئەو مەرجەی بەسەر كاندیدی پۆستی پارێزگاردا سەپاندووە كە بۆ كاندیدی ئەندامی ئەنجومەن دیاریكردووە، پارێزگارەكان چۆن هەڵدەبژێردرێن؟ چۆن لە پۆستەكانیان لادەبرێن ؟ ورده‌كاری له‌م راپۆرته‌دا. دوای 10 ساڵ یەكەم هەڵبژاردن تەنیا 13 رۆژ ماوە بە وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق، كە بڕیارە رۆژی 18ی ئەم مانگە بەڕێوەبچێت (پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان ناگرێتەوە)، ئەم هەڵبژاردنە بڕیاربوو لە ساڵی 2018دا هاوكات لەگەڵ هەڵبژاردنی پەرلەمانیدا بەڕێوەبچێت، بەڵام نەكراو دواخرا.  دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە عێراق بەر لە 10 ساڵ بەڕێوەچووە كە هەڵبژاردنەكەی نیسانی 2013 بوو، ساڵی 2019 یەكێك لە دروشمە سەرەكییەكانی خۆپیشاندەرانی تشرینی عێراق هەڵوەشاندەوەی ئەنجومەنی پارێزگاكان بوو، خۆپیشاندەران ئەنجومەنەكانیان بە گەندەڵ ناودەبرد، ئەوكات وەكو وەڵامدانەوەیەك بۆ خواستنی شەقام‌و كەمكردنەوەی فشارەكان لەسەر خۆی، پەرلەمانی عێراق بە بڕیارێك ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەڵوەشاندنەوەو كاری چاودێكردنی پارێزگارەكانی دایە دەست پەرلەمانتاران لە چوارچێوەی پارێزگاكانیاندا. ئەنجومەنی پارێزگاكان چین ؟ بەپێی ئەوەی لە یاسای پارێزگا ناڕێكخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێمدا پێناسە كراوە، ئەنجومەنی پارێزگاكان (دەسەڵاتی یاسادانان‌و چاودێریكردنن لە پارێزگاكاندا، مافی ئەوەیان هەیە یاسای خۆجێی دەربكەن بەجۆرێك بتوانن لەسەر بنەمای لامەركەزی ئیداری كاروباری خۆیان بەڕێوەببەن، بەڵام بەو مەرجەی ئەو یاسایانەی دەریدەكەن پێچەوانە نەبێت لەگەڵ دەستورو یاسا فیدراڵییەكان كە لەچوارچێوەی تایبەتمەندی تاقانەی دەسەڵاتە فیدراڵییەكاندایە). سەرباری ئەمە، ئەنجومەنی پارێزگاكان بەگوێرەی یاسا، خاوەنی كەسایەتی مەعنەوی‌و سەربەخۆیی دارایی خۆیانن، سەرۆك یان هەر كەسێك كە سەرۆكی ئەنجومەن سەرپشكی بكات، نوێنەرایەتی ئەنجومەنەكان دەكەن.  ئەنجومەنی پارێزگاكان سەرباری ئەوەی خۆیان ئەركی چاودێریكردنیان پێسپێردراوە، بەڵام بەپێی یاسا هاوكات خۆشیان دەكەونە ژێر چاودێری ئەنجومەنی نوێنەران (پەرلەمانی عێراق)ەوە.  یاسا ئەم كارانەی خستوەتە ئەستۆی ئەنجومەنی پارێزگاكان:  •    دەركردنی یاسا‌و رێنماییە خۆجێییەكان بۆ رێكخستنی كاروباری كارگێڕی‌و دارایی. •    دیاریكردنی سیاسەتی گشتی پارێزگاو ئەولەویەتەكانی لە سەرجەم بوارەكان بە هەماهەنگیی لەگەڵ وەزارەت‌و لایەنە پەیوەندیدارەكان، لەحاڵەتی دروستبوونی ناكۆكیدا، ئەولەویەت بۆ بڕیاری ئەنجومەنی پارێزگاكانە.  •     ئامادەكردنی پرۆژەی بودجەی تایبەت بە ئەنجومەن بۆ ئەوەی بخرێتە ناو بودجەی گشتی پارێزگاكەوە.  •    راگەیاندنی پرۆژەی بودجەی گشتی پارێزگا لە دەزگاكانی راگەیاندن‌و بەستنی كۆڕو كۆنگرە لەسەری، بۆ ئەوەی هاوڵاتیانی پارێزگاكەو رێكخراوە مەدەنییەكان راوبۆچونی خۆیان لەبارەیەوە دەرببڕن.  •    دووجار خوێندنەوە بۆ پرۆژەی بودجە بكات لەدوو دانیشتنی جیاوازدا، واتا خوێندنەوەی یەكەم‌و خوێندنەوەی دووەم، پەسەندی بكات، بەزۆرینەی رەهای دەنگی ئەنجامەكانی گواستنەوە لە بابەتەكانی بودجەكەدا بكات، پێوەرە دەستورییەكان لەبەرچاو بگرێت لە دابەشكردنی بودجەكەدا لەنێوان ناوەندی پارێزگاو قەزاو ناحییەكاندا، بەرزی بكاتەوە بۆ وەزارەتی دارایی فیدراڵ بۆ ئەوەی لەگەڵ بودجەی گشتی فیدراڵدا یەكیبخات.  •    چاودێری سەرجەم چالاكی فەرمانگەكانی دەوڵەت بكات لە پارێزگاكەدا بۆ زامنكردنی باشی ئەدای كاركردنیان. •    نواندنی رەزامەنجی لەسەر كاندیدی پۆستە باڵاكانی پارێزگا، بە دەنگی زۆرینەی رەها‌و هەڵبژاردنی كاندیدێك لە كۆی (3) كاندید كە پارێزگار دیاریان دەكات‌و وەزیری تایبەتمەند بۆی هەیە كاندیدەكە رەتبكاتەوەئەگەر پێوەرەكانی تێدا نەبوو...   •    بەخشینی ئەوانەی لە پۆستە باڵاكانی پارێزگادان بە زۆرینەی رەهای دەنگ، لەسەر بنەمای داواكاری یەك لەسەر پێنجی ئەندامانی ئەنجومەن یان پێشنیاری پارێزگار، ئەنجومەنی وەزیرانیش ئەم دەسەڵاتەی پێدراوە لەرێگەی پێشنیاری وەزیرێكی تایبەتمەند.  •     پەسەندكردنی پلانی ئەمنیی پارێزگا كە لەلایەن دامەزراوە ئەمنییەكانی پارَزگاكەوە لەرێگەی پارێزگارەوە بە هەماهەنگی لەگەڵ دامەزراوە ئەمنییە فیدراڵییەكان پێشكەش دەكرێت.  •    پەسەندكردنی گۆڕانكارییە ئیدارییەكان لە قەزاو ناحییە‌و گوندەكان‌و بە تێكەڵكردن یان دروستكردن یان گۆڕینی ناو و ناوەندەكانیان، ئەمەش بە دەنگی زۆرینەی رەهای ئەنجومەن.  •    دیاریكردنی خاوەندارێتی ئەو زەوییانەی كە بۆ وەزارەت‌و ئەو لایەنانەی كە بە وەزارەتەوە بەستراونەتەوەن بۆ مەبەستی دروستكردنی پرۆژەی خزمەتگوزاری لەسەریان... •    پەسەندكردنی بڕیاری راگەیاندنی قەدەغەی هاتوچۆ بەدەنگی دوو لەسەر سێی ئەندامانی ئەنجومەن، لەسەر بنەمای داواكاری پارێزگارو بە هەماهەنگیی لەگەڵ دەسەڵاتی فیدراڵی تایبەتمەند، لەو حاڵەتانەی كە پێویست دەكات ئەم بڕیارە بدرێت.  •    لەگەڵ ژمارەیەك دەسەڵات‌و ئەركی تردا... سەرۆكی ئەنجومەن چۆن هەڵدەبژێردرێت ؟ یاسای ژمارەی (10)ی ساڵی 2018ی هەمواری سێیەمی یاسای پارێزگا نارێكخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێم، لە ماددەی  (7)دا، رێوشوێنی هەڵبژاردنی سەرۆك‌و جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگاكانی بەمشێوەیە دیاریكردووە:  •    لە رێكەوتی پەسەندكردنی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنەوە، پارێزگار لەماوەی 15 رۆژدا بانگەواز دەكات بۆ سازدانی كۆبونەوەی ئەنجومەنی پارێزگا، ئەگەر پارێزگار بانگەوازی نەكرد بۆ سازدانی كۆبونەوەی ئەنجومەنی نوێ، بەشێوەیەكی ئۆتۆماتیكی لە رۆژی شانزەیەمدا ئەنجومەنی پارێزگا خۆی كۆدەبێتەوە.  •    یەكەم كۆبونەوەی ئەنجومەنی پارێزگا بە سەرۆكایەتی بەتەمەنترین ئەندامی ئەنجومەنەكە بەڕێوەدەچێت، لەم كۆبونەوەیەدا سەرۆك‌و جێگری سەرۆكی ئەنجومەن بە دەنگی (زۆرینەی رەها)ی ئەندامانی ئەنجومەن هەڵدەبژێردرێت، مەبەست لە زۆرینەی رەها دەنگی (50+1)ی تێكڕای ئەندامانی ئەنجومەنەكەیە.  سەرۆكی ئەنجومەن چۆن لادەبرێن ؟  بەپێی هەمان یاسا، سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگاكان یان جێگرەكانیان، لەسەر داوای (یەك لەسەر سێ)ی ئەندامانی ئەنجومەن‌و بەدەنگی (زۆرینەی رەها)ی ئەندامانی ئەنجومەنەكان لە پۆستەكانیان لادەدرێن، لەسەر بنەمای یەكێك لەم هۆكارانە:  •    گەندەڵی یان ئیستیغلالكردنی پۆست.  •    هۆكاربوون بۆ بەهەدەردانی سامانی گشتیی. •    لەدەستدانی یەكێك لە مەرجەكانی ئەندامێتیی.  •    كەمتەرخەمی بەئەنقەستت لە ئەنجامدانی ئەرك‌و بەرپرسیارێتیی.    پارێزگار چۆن هەڵدەبژێردرێت ؟ بەپێی یاسای پارێزگا نارێكخراوەكانی لەچوارچێوەی هەرێمدا، پارێزگارو دوو جێگرەكەی بە دەنگی (زۆرینەی رەها)ی ئەندامانی ئەنجومەنی پارێزگا هەڵدەبژێردرێن، ئەمە لە ماوەیەكدا كە (30) رۆژ تێپەڕ نەبووبێت بەسەر رێكەوتی یەكەم دانیشتنی ئەنجومەندا.  ئەگەر هیچ یەكێك لە كاندیدەكان بۆ پۆستی پارێزگار دەنگی (زۆرینەی رەها)ی ئەندامانی ئەنجومەنی بەدەست نەهێنا، لەهەمان دانیشتنی ئەنجومەندا دەنگدانێكی تر رێكدەخرێت، لە دەنگدانی دووەمدا هەر كاندیدێك زۆرینەی دەنگەكانی بەدەستهێنا، دەبێت بە پارێزگار.  ئەوەی لە یاسای (پارێزگا نارێكخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێم) تێبینی دەكرێت ئەوەیە مەرجی دیاری نەكردووە بۆ ئەوەی ئەو كەسەی خۆی بۆ پۆستی پارێزگار یان جێگرانی پارێزگار كاندید دەكات دەبێت ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگا بێت، یاساكە لەم بوارەدا ناڕوونی تێدایە، هەندێك لەو شارەزا یاساییانەی كە (درەو) لەمبارەیەوە قسەی لەگەڵ كردوون، پێشبینی دەكەن دوای هەڵبژاردنە خۆجێییەكان، ئەم یاسایە روبەڕووی شەپۆلێك تانەی یاسایی ببێتەوە لە دادگای باڵای فیدراڵی.  پارێزگار چۆن لادەدرێت؟ پارێزگارو جێگرانی پارێزگار چۆن بە دەنگی (زۆرینەی رەها)ی ئەندامانی ئەنجومەن هەڵدەبژێردرێن، بەهەمان رێژەی دەنگیش لەكاردەخرێن. یاسای پارێزگا نارێكخراوەكانی لەچوارچێوەی هەرێمدا، ژمارەیەك رێوشوێنی بۆ لادانی پارێزگارو جێگرەكانی دیاریكردووە، كە ئەمانەن:  حاڵەتی یەكەم: ئەگەر لەسەر داوای (یەك لەسەر سێ)ی ئەندامانی ئەنجومەن، پارێزگار یان یەكێك لە جێگرەكانی بانگهێشتی ئەنجومەن كراو وەڵامەكانی بۆ (زۆرینەی سادە)ی ئەنجومەن باوەڕپێكراو نەبوو، كەسی بانگهێشتكراو (پارێزگار بێت یان جێگرەكانی) لە دانیشتنی دووەمدا دەخرێتە دەنگدان بۆ لەكارلادانی، ئەگەر زۆرینەی رەهای ئەندامانی ئەنجومەن رەزامەندی بدەن، ئەوكاتە كەسی بانگهێشتكراو بە لەكارلادراو ئەژمار دەكرێت. (مەبەست لە زۆرینەی سادە 50+1ی ئامادەبوانە لەكۆبونەوەی ئەنجومەن دوای تەواوبوونی نیسابی یاسایی دانیشتنەكە).     بەڵام داواكردن یان پێشنیازكردن بۆ لەكارلادانی پارێزگارو جێگرەكانی، دەبێت پشتئەستور بێت بە  یەكێك لەم هۆكارانە:  •    گەندەڵی یان ئیستیغلالكردنی پۆست.  •    هۆكاربوون بۆ بەهەدەردانی سامانی گشتیی. •    لەدەستدانی یەكێك لە مەرجەكانی ئەندامێتیی (ئەمە یەكێكە لە بابەتە ناڕوونەكانی یاساكە، چونكە ئەم یاسایە نەیكردووە بە مەرج پارێزگار ئەندامی ئەنجومەن بێت، بەڵام بۆ لەكارلادانی لە پۆستەكەی هەمان ئەو مەرجانەی بەسەردا سەپاندووە كە بەسەر ئەندامانی ئەنجومەندا سەپێندراوە).  •    كەمتەرخەمی بەئەنقەست لە ئەنجامدانی ئەرك‌و بەرپرسیارێتیی.  جگە لە ئەنجومەنی پارێزگاكان، رێگەیەكی یاسایی تریش هەیە بۆ لادانی پارێزگارەكان لە پۆستەكانیان، كورتەی ئەم رێگایەش ئەوەیە پەرلەمانی عێراق لەسەر پێشنیازی سەرۆك وەزیران، بە (زۆرینەی رەها)ی دەنگ پارێزگارێك لەكارلابدات، بەڵام لەسەر هەمان ئەو بنەمایانەی كە لەسەرەوە باسكراون.  یاساكە دەڵێ: پارێزگار بە لەكارلادراو دادەنرێت ئەگەر یەكێك لە مەرجەكانی كاندیدبوونی بۆ ئەنجومەنی پارێزگاكان لەدەستدا، واتا لێرەشدا یاساكە پارێزگار دەبەستێتەوە بە ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگاوە.  ئەو مەرجانە ئەمانەن، كە ئەگەر یەكێكیان بەدی نەیەت، پارێزگار پۆستەكەی لەدەستدەدات: •    عێراقی بێت‌و 30 ساڵی تەمەنی تەواو كردبێت لەكاتی خۆ كاندیدكردنیدا.  •    لە نزمترین ئاستدا بڕوانامەی ئامادەیی یان هاوتای ئەم بڕوانامەی هەبێت.  •    ناوبانگ‌و هەڵسوكەوتی باش بێت، بەتاوان گەورە یان بچوك حوكم نەدرابێت.  •     بەپێی تۆماری باری شارستانی خەڵكی پارێزگاكە بێت یان بەشێوەیەكی بەردەوام لەو پارێزگا ژیابێت، بۆ ماوەیەك كە لە 10 ساڵ كەمتر نەبێت، بەمەرجێك نیشتەجێبوونی لەو پارێزگایە بۆ مەبەستی گۆڕانكاری دیمۆگرافی نەبێت.  •     ئەندامی هێزە چەكدارەكان یان دامەزراوە ئەمنییەكان نەبێت لەكاتی خۆكاندیدكردنیدا.  •    حوكم‌و رێوشوێنەكانی ریشەكێشكردنی بەعس نەیگرێتەوە هەر یاسایەكی تر كە شوێنی ئەو یاسایە بگرێتەوە.  •    نابێت بەپێی بڕیاری دادگا بەشێوەیەكی نایاسایی‌و لەسەر حسابی نیشتمان‌و ماڵی گشتی دەوڵەمەند بووبێت.  ئەگەر پارێزگار لادرا ؟ ئەگەر بە هەر یەكێك لەو رێگایانەی سەرەوە لە پۆستەكەی لادرا، پارێزگا دەتوانێت لەماوەی 15 رۆژدا لە ئاگاداركردنەوەی بەلابردنی لە پۆستەكە، لە دادگای كارگێڕی تانە لە بڕیاری لادانەكەی بدات، دادگاش لەماوەی 30 رۆژدا لە رێكەوتی وەرگرتنە تانەكەوە، بڕیاری خۆی لەوبارەیەوە یەكلادەكاتەوە، لەم ماوەیەدا پارێزگارە لادراوەكە لە پۆستەكەی دەمێنێتەوە، بەڵام وەكو كاربەڕێكەر.  دوای تەواوبوونی ماوەی تانە یاساییەكە كە لە سەرەوە هاتووە، ئەگەر سكاڵای پارێزگارە لەكارلادراوەكە لەلایەن دادگاوە رەتكرایەوە، ئەوكات ئەنجومەنی پارێزگا لەماوەی 15 رۆژدا هەڵدەسێت بە هەڵبژاردنی پارێزگارێكی نوێ. كورد لەم هەڵبژاردنەدا بۆ ئەم هەڵبژاردنە لایەنە كوردییەكان لەناوچە جێناكۆكەكان بە ژمارەیەك لیست‌و هاوپەیمانێتی جیاوازەوە بەشداری دەكەن، بەگشتی كورد لە ناوچە جێناكۆكەكان كێبركێ لەسەر بردنەوەی (71) كورسی دەكەن كە بەمشێوەیە دابەشبووە: •    كەركوك: 15 كورسی ژمارەی دەنگدەر (870 هەزارو 620) •    نەینەوا: 26 كورسی ژمارەی دەنگدەر (ملیۆنێك و 795 هەزارو 292) •    سەڵاحەدین : 15 كورسی ژمارەی دەنگدەر (770 هەزارو 956) •    دیالە: 15 كورسی ژمارەی دەنگدەر (950 هەزارو 114) كەركوك چەقی ململانێی لایەنە كوردییەكان لەناو خۆیاندا‌و لەلایەكی تر چەقی ململانێی كوردە لەگەڵ هەردوو پێكهاتەی عەرەب‌و توركمان.  لەدوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017وە، كە سوپای عێراق گەڕایەوە بۆ كەركوك، كورد بەدیاریكراویش یەكێتیی نیشتمانی پۆستی پارێزگاری كەركوكی لەدەستداوە، لەوكاتەوە پارێزگاكە لەلایەن كەسێكی سەربە پێكهاتەی عەرەب (راكان جبوری) بەشێوەی وەكالەت بەڕێوەدەبرێت. بەپێی ئەو پێوەرانەی كە یاسا دیاریكردووە، هەڵبژاردنی پۆستی پارێزگاری كەركوك پێویستی بە دەنگی 50+1ی ئەندامانی ئەنجومەن هەیە، كەركوك 15 كورسی ئەنجومەنی بۆ تەرخانكراوە، زۆرینەی رەهای لەم ئەنجومەنەدا بریتییە لە دەنگی (8) ئەندام، واتا هەر لایەنێك بیەوێت پۆستی پارێزگار وەرگرێت، دەبێت دەنگی (8) ئەندامی ئەنجومەنی مسۆگەر كردبێت، خۆ ئەگەر زیاتر لە كاندیدێك هەبێت‌و هیچ یەكێكیان لە گەڕی یەكەمدا نەتوانن زۆرینەی رەهای دەنگ بەدەستبهێنن، ئەوا لە گەڕی دووەمدا هەر كاندیدێك زۆرترین دەنگ بهێنێت، پۆستی پارێزگار وەردەگرێت، ئەنجامی هەڵبژاردن دۆخی دابەشبوونی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك‌و چانسی هەر لایەنێك بۆ وەرگرتنی پۆستەكە دەردەخات.   

د. بەهرۆز جەعفەر* * ڕووسیاو عێراق خاوەنی سەرچاوەی دەوڵەمەندی نەوتن و بەرژەوەندی هاوبەشیان هەیە لە پەروەردەکردنی ژینگەیەکی لەبار بۆ وەبەرهێنان و بازرگانی وزە.   * هاوکاری نێوان ڕووسیا و عێراق لە کەرتی وزەدا، بە بەشدارییەکی بەرچاوی کۆمپانیا گەورەکانی وزەی ڕووسیا؛ ڕۆس نەفت، لوکۆیل، باشنەفت و گازپرۆم  لە پیشەسازی نەوتی گەشەسەندووی عێراقدا دەردەکەوێت؛ لە ساڵی (٢٠٢٣) دا هەژموونی ئابوریی ڕووسیا لە عێراق گەیشتوە بە (١٩) ملیار دۆلار.   * ڕووسیا شانبەشانی هاوپەیمانی سەرەکی جیۆپۆلەتیکی خۆی کە چینە، لە عێراقدا شانیان داوەتە بەر بازرگانی و وەبەرهێنان، دەیانەوێ هەمووی کۆنترۆڵ بکەن و لە عێراقەوە بانگی کۆتایی هەژموونی ڕۆژئاوا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بدەن!   *  ئەم جۆرە لە هەژموونی ڕووسیا بە سێ قۆناخ دەستی پێکرد، لە هەرێمی کوردستان (باکوری عێراق) ەوە لەساڵی (٢٠١٧) ەدا دەرکەوت و، لە کۆتایی (٢٠٢٣)شدا کۆمپانیای لۆک ئۆیەڵی ڕووسی زۆربەی ناوچە دەوڵەمەندەکانی باشووری  کۆنترۆڵ کردوە.   پێشەکی     مۆسکۆ لەگەڵ هاوپەیمانە جیۆپۆڵەتیکییەکەی خۆی کە "پەکین"ە، بەرەو کۆنترۆڵکردنی کەرتی وزەو وەبەرهێنانیان لە عێراق هەنگاویان ناوە. وا دیارە دەیانەوێ ڕۆژئاوا لە ڕێککەوتنەکانی وزە لە عێراق دوور بخەنەوە، بۆ ئەوەی بەغدا لە میحوەرە نوێیەکەی ئێران و سعودیە نزیکتر بمێنێتەوە. بۆ ساڵی (٢٠٢٣) ئاستی وەبەرهێنانی ڕووسیا لە عێراقدا گەیشتۆتە (١٩) ملیار دۆلار. زیاتر لەوەش، لە مانگی ئازاری (٢٠٢٣) دا کۆمپانیای نەوتی زیقار (DQOC) کە سەر بە دەوڵەتی عێراقە بە فەرمی پەرەپێدانی یەدەگەکانی (بلۆکی ١٠) ی پەسەند کرد؛ لەنێویاندا بۆ تەواوی کێڵگەی ئێریدو، کە گەورەترین کێڵگەی نەوتە  لە دوای (٢٠٠٣) ەوە لە عێراق دۆزراوەتەوە. خەمڵاندنە سەرەتاییەکان ئاماژەیان بەوە کردووە کە کێڵگەی نەوتی ئێریدوی عێراق لە نێوان (٧-١٠ ) ملیار بەرمیل یەدەگی هەیە، ڕووسیا لەم کێڵگەیەشدا، لە ڕێگەی کۆمپانیای لۆک ئۆیەڵەوە دەستی بەکارکردن کرد. بڕیاری ئینپێکس- Inpex  ی یابانی بۆ فرۆشتنی پشکەکانی لەسەدا ٤٠ لە ناوچەی بلۆکی ١٠ کە دۆزینەوەی گەورەی ئێریدۆی تێدایە، ڕێگە ڕوون دەکاتەوە بۆ ئەوەی کۆمپانیای لۆک ئۆیەڵ کۆنترۆڵی تەواوی تەواوی ناوچە دەوڵەمەندە نەوتییەکان بکات. ئەمە جگەلەوەی لە (٢٠٢٣) دا کۆمپانیای ئیکسۆن مۆبیلی ئەمریکی کێڵگەی نەوتی ڕۆژئاوای قوڕنەی لە بەسرە بە جێهێشت و لۆک ئۆیەڵ (Lukoil) پشکەکانی کڕییەوە. هەماهەنگی سەربازی و وزەی نێوان ڕووسیا و عێراق، هاوکاری بەردەوامی ئەوان نیشان دەدات. کۆمپانیایەکی وەک لۆک ئۆیەل تا ١١ ملیار دۆلار وەبەرهێنانی لە باشووری عێراق و بە تایبەتی لە ناوچەی بەسرە کردووە. پاڵنەرێکی دیکەی پەیوەندییەکە؛ کەرتی دەریاییە کە دەرفەت بۆ هاوکارییەکانی ڕووسیا و عێراق دەخاتە ڕوو. لەگەڵ پێگەی ستراتیژی عێراق بەدرێژایی ڕێگا سەرەکییە دەریاییەکان و شارەزایی ڕووسیا لە پەرەپێدانی بەندەر و لۆجستیکی دەریایی، هاوتەریبییەکی سروشتی لە بەرژەوەندییەکاندا هەیە. هەوڵە هاوبەشەکان لە پەرەپێدانی ژێرخانی بەندەرەکانی عێراق و پەرەپێدانی هاوکاری دەریایی دەتوانێت بەشدارییەکی بەرچاو بکات لە بەرزکردنەوەی کارایی و توانای ڕێگاکانی بازرگانی دەریایی عێراق، بەمەش بازرگانی و وەبەرهێنانی زیاتر ڕابکێشێت. ئایا ڕووسیا گەشتەکەی لە عێراق چۆن و بە چ میکانیزمێک دەست پێکرد؟ هۆکارەکانی گۆڕانی ستراتیجیی ناوچەیی لە لای زلهێزێکی وەک ڕووسیا بۆچی دەگەڕێتەوە ؟ ئایا پرۆژە ستراتیجییەکانی تری ڕووسیاو چین لە عێراق و ناوچەکەدا ستەمە مێژوییەکانی دوای جەنگی جیهانی یەکەم ڕاست دەکاتەوە؟ گاز و نەوتی عێراق و هەرێمی کوردستان چی بۆ ڕووسیا دەگەیەنێت؟  بوونی ڕووسیا لە گۆڕەپانەکەدا چ وانەیەکی مێژوویی-سیاسیی بۆ عێراق و کوردەکانی عێراق تێدایە؟ چوارچێوە و سنوری باسکردن بژاردەی هەرە لە پێشینەی زلهێزەکان و خاوەن پیشەسازییە گەورەکان؛ بەرزڕاگرتنی ئاسایشی نیشتیمانیی و بوونی ئاستیکی بەرزی کێبڕكێیە لە ناو هاوکێشەکانی هێزدا.  لە چوارچێوەی لووتکەی COP28 دا کە تایبەت بوو بە گۆڕانی کەشوهەوا  لە (١ ی ١٢ ی ٢٠٢٣) لە دوبەی بەڕێوەچوو، ١٣٤وڵاتی جیهان جاڕنامەیەکیان بەناوی "جاڕنامەی ئیمارات" واژۆ کرد. زیاتر لە ٧٠ هەزار کەس، لەنێویاندا سەرۆک و سەرۆکوەزیرانی ٢٠٠ دەوڵەت و حکومەتی جیهان بەتەنیشت هەزاران بڕیاربەدەست، زانا، شارەزای بوارە جیاوازەکان، سەرۆک و ئەندامانی رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان بەشدارییان لە گفتوگۆکاندا کرد بۆ دۆزینەوەی چارەسەر و چۆنیەتی تەرخانکردنی پارە بۆ پرۆژەکانی رووبەڕووبوونەوەی گۆڕانی کەشوهەوا. بەڵام هێشتا دوو وڵاتە هەرە پیشەسازییە گەورەکە بەشدارنەبوون!  هەر لە چوارچێوەی دەربڕینەکانیدا لە کۆپ- ٢٨، سکرتێری گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان بەڕاشکاوی ڕایگەیاند، بۆ ئەوەی هەسارەی زەوی رزگار بکرێت، دەبێت جیهان لە بەکارهێنانی سووتەمەنی بەبەردبوو بوەستێت. بە پێچەوانەی هەموو ئەوانەوە، ئێمە لە بەردەم وێنەیەکی دیکەدا وەستاوین، کە سیاسەت و دەنگدانەوە جیۆپۆڵەتیکییەکان، پیشەسازیی هایدرۆکاربۆن، نرخی وزە لە بازاڕی ئابوریی جیهانیدا باڵیان بەسەردا کێشاوە: یەکێک لە پڕفرۆشترین ڕۆژنامەنووسە دارایی و نووسەرە جیهانییەکان "سایمون واتکینز Simon Watkins"ە، کە بەرپرسی فرۆشتن و بازرگانی دامەزراوەیی فۆڕێکس بووە و، دواتر بەڕێوەبەری فۆڕێکس بووە لە بانکی مۆنتریال، هەروەها وەک ڕاوێژکاری مەترسی جیۆپۆلەتیکی بۆ ژمارەیەک سندوقی گەورەی پاراستن لە لەندەن و مۆسکۆ و دوبەی کاری کردووە. لە (١٠) ساڵدا پێنج کتێبی لەسەر بازرگانی دارایی و نەوت و بازاڕە داراییەکان نووسیوە،  تازەترین کتێبی  واتکینز  لە (٢٠٢٣) دا لە ژێر ناونیشانی " سیستەمی نوێی بازاڕی نەوتی جیهانی و چۆنیەتی بازرگانیکردن پێی - The New Global Oil Market Order and How to Trade it " لە ئەمازۆن بڵاوکردۆتەوە. واتکینز جموجوڵەکانی ڕووسیا لە پێناو پێشبڕکێ لەبازاڕی وزەی جیهانییدا شرۆڤەدەکات، یارمەتیمان دەدا لە هەنگاوەکانی ڕووسیا لە عێراق و هەرێمی کوردستان لە بەرایی (٢٠١٧ ەوە بۆ کۆتایی ٢٠٢٣) تێبگەین، چۆن هەریەکێک لەم ڕووداوانە شێوازی کارکردنی بازاڕی نەوتی جیهانی لەو ماوەیەدا گۆڕیوە، چۆن ئێستا هەموویان کۆبوونەتەوە بۆ ئەوەی ڕێسای نوێی بازاڕی نەوتی جیهانی دروست بکەن. بەلای واتکینزەوە هێشتا نەوت دیاریکەرێکی چارەنووسسازە بۆ داهاتووی دارایی و ئابووری هەموو وڵاتێک. هەروەها بەهۆی ئەمەوە ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە داڕشتنی سیاسەتی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی ئەو وڵاتانەی بەرهەمهێنەر و بەکاربەری سەرەکی نەوتن لە ئاستی جیهان. وە لەبەر ئەوەی گرەوەکان زۆرن، بەشداربووانی سەرەکی لە بازاڕی جیهانی نەوتدا هەر شتێک دەکەن بۆ ئەوەی سوودێکی تێدا بەدەستبهێنن. بۆیە بەتەواوی ئەوەی کە بازرگانەکە (واتە دەوڵەتانی فرۆشیار و کڕیار: دەوڵەت دەبێ بازرگانییانە ڕەفتاربکات) دەبێ ئاگادار بێت کە لە ماوەی سێ ساڵی ڕابردوودا گۆڕانکارییەکی گەورە ڕوویداوە:  دیارترینیان بە دەستپێکردنی پەتای کۆڤید-١٩، پاشان لەشکرکێشی ڕووسیا بۆ ئۆکرانیا، ئنجا ئەمەش بوەتە هۆی گۆڕینی شێوازی مامەڵەی یاریزانە پێشەنگەکانی بازاڕی نەوت لە جیهاندا، بۆیە بە جۆرێکی دیکە ڕێبازی سیاسیی و دیبلۆماسیی لە ئاستی ناوچەییدا پێناسە کردۆتەوە. ڕووسیا  لە هەرێمی کوردستانەوە دەستی بە دەستکاریکردنی ناوچەکە کرد ڕۆسنەفت و گازپرۆم بە پلەی یەکەم وەک چەکی دەوڵەتی ڕووسیا کاردەکەن. هەرچەندە ئەوان لە بازرگانیدان بۆ ئەوەی پارە بۆ خۆیان پەیدا بکەن، بەڵام دواجار ئەم کۆمپانیا دەوڵەتییە خزمەت بە بەرژەوەندی حکومەتی ڕووسیا و ڤلادیمێر پوتین دەکەن، هەروەها خزمەتی هەموو ئەو کارسازانە دەکەن کە داهاتە نا-شەرعییەکانیان بەندە بە بەردەوامبوونی دەستڕاگەیشتن بە پەمپی وزە لە جیهاندا.  لە ساڵی (٢٠١٨) ەوە، لە ڕێگەی زنجیرەیەک گرێبەستی بازرگانی ستراتیژییەوە، ڕۆسنەفت بە تایبەتی بووەتە ڕیزبەندێکی شەڕانگێزی بەرژەوەندییەکانی دەوڵەتی ڕووسیا. پێگەی دیار و بەرچاوی کۆمپانیای زەبەلاحی نەوت بە وەبەرهێنانی بەرفراوان لە گۆڕەپانە سەرەکییەکانی سیاسەتی دەرەوە بۆ ڕووسیا بووە، لەوانە جەمسەری باکوور، چین، ڤێتنام، ڤەنزوێلا، ئەفریقا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. لە حوزەیرانی ٢٠١٧ ەدا، شاندی هەرێمی کوردستان بە ڕێبەرایەتی سەرۆکی حکومەت "نێچیرڤان بارزانی" و جێگری سەرۆکی حکومەت "قوباد تاڵەبانی" و "وەزیری سامانە سرووشتییەکان "ئاشتی هەورامی" سەردانی ڕووسیایان کرد، لە پەراوێزی بەشداریی کردنیان لە کۆڕبەندی ئابووری سانت پیترسبۆرگ دا کە سەرکردەکانی ١٣٠ ویلایەت و ١٢ هەزار کەسی بۆ خۆی ڕاکێشابو، گڕیبەستێکیان لەگەڵ کۆمپانیای ڕۆس نەفت واژۆ کرد. بەشێوەیەکی گشتی لە جیهاندا، گرێبەستی نەوت و غاز لە نێوان سێ لایەندایە: لایەنی یەکەم خاوەنی بەرھەمەكەیە (وڵات یان هەرێمی خانەخوێ)، دووەمیان، ئەو لایەنەیە كە پەیوەندارە بە رێڕەوی ھەناردەكردنی نەوت یان غازەکە، لایەنی سێیەمیشیان كڕیاری بەرھەمەکەیە. بە پێی ڕێککەوتنی نێوان هەرێمی کوردستان و ڕۆس نەفت تەنیا گوژمەی دروستكردنی بۆری گواستنەوەی غازی شل لە ھەرێمی كوردستانەوە بۆ ئەو بازاڕەی كۆمپانیای رۆس نەفتی رووسیا دەیەوێت، یەك ملیار دۆلارە، ئایا كۆمپانیایەكی وەك رۆس نەفت، گرێبەست لەگەڵ ھیچ وڵاتێك بەو قەبارەیە واژۆ دەکات، کە گرەنتی گواستنەوەی نەبێت؟ لە ساڵی ٢٠١٧ەوە کۆمپانیای زەبەلاحی وزەی ڕووسی ٣.٥ ملیار دۆلاری بە قەرز بە حکومەتی هەرێم داوە و گرێبەستی پەرەپێدانی پێنج بلۆکی نەوتی واژۆ کردووە، هەر بەو پێیە کۆنترۆڵی بۆری نەوتی کەرکوک – جەیهانیشی کردووە. لایەنەکان لە نیسانی  ٢٠١٨ەوە، ڕێککەوتن لەسەر جێبەجێکردنی بەرنامەی گەڕانی جیۆلۆجی و دەستپێکردنی بەرهەمهێنانی تاقیکاریی. ڕێککەوتنەکە لە کاتێکدا بوو، کە دوو گەورەترین کۆمپانیای بواری وزەی ئەمریکی "ئیکسۆن مۆبیل" و "چیڤرۆن" لە ساڵەکانی (٢٠١٥ و ٢٠١٦) ەدا، ژمارەیەک کێڵگەی هەرێمی کوردستانیان بە جێهێشت. هەروەها لە میانەی شەڕی داعش دا، حکومەتی فیدراڵی بەغدا مووچەی هەرێمی کوردستان و تێچووی هێزی پێشمەرگەی نەدەدا. هەرێمی کوردستان لە ساڵی (٢٠١٧) ەدا، بەرەو ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی هەنگاوەکانی هەڵگرتبو، تێگەیشتنی ڕێبەرانی کوردستان وابوو کە ویلایەتە یەکگرتوەکان پاڵپشتی کورد ناکات لە کێشەکانی لەگەڵ بەغداد و، لە پرسی بەدەستهێنانی سەربەخۆیی سیاسییدا، کە دواتر لە ئەیلولی (٢٠١٧) ەدا نیزیکەی (٩٣٪) خەڵکی هەرێمی کوردستان لە ڕیفراندۆمەکەدا دەنگیان بۆ سەربەخۆیی دا و، بەهۆی فشارەکانی حکومەتی عێراق و پاڵپشتی نەکردنی هەرێمی کوردستان لە لایەن ئەمریکاوە، ئەنجامی ڕیفراندۆم شکستی هێنا.                  سانت پیترسبۆرگ- ڕووسیا (حوزەیرانی ٢٠١٧): نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی حکومەتی هەرێم، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆکی حکومەت، ئاشتی هەورامی وەزیری سامانە سرووشتییەکان لەگەڵ  ئیگۆر سێچین بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای ڕۆس نەفت گڕیبەست واژۆردەکەن. هەر لەسەرەتاوە بۆ عێراق، کۆتایی یارییەکە لە دەستبەسەرداگرتنی کاریگەرانەی ڕووسیا لە پیشەسازی نەوت و گاز لە هەرێمی کوردستانی پڕ لە کێشەی ئەو وڵاتە لە باکوورەوە  دیار بووە.  کۆنترۆڵی ڕووسیا بەسەر کوردستانی عێراقدا لە ڕێگەی پرۆکسی کۆمپانیاکانی دەوڵەتەوە، بەتایبەتی  ڕۆسنەفت، لە پایزی (٢٠١٧) ەوە، لە ڕێگەی سێ میکانیزمەوە مسۆگەر کرا: یەکەم: یەک ملیار و ٥٠٠ ملیۆن دۆلاری ئەمریکی وەک دارایی لەڕێگەی فرۆشتنی نەوتی پێشوەختە کە لە سێ بۆ پێنج ساڵی داهاتوودا دەدرێت، دابینکرد. دووەم: لەسەدا ٨٠ی بەرژەوەندی کارکردنی لە پێنج بلۆکی نەوتی گەورەی هەرێمدا وەرگرت، لەگەڵ وەبەرهێنانی دەرەنجامی و هاوکاری تەکنیکی و ئامێرەکان. سێیەم: خاوەندارێتی لەسەدا ٦٠ی بۆرییە گرنگەکەی کە حکومەتی هەرێمی کوردستان پێشووتر بینای کردبوو، ئەوەش لەڕێگەی پابەندبوون بە وەبەرهێنانی یەک ملیار و ٨٠٠ ملیۆن دۆلاری ئەمریکی بۆ زیادکردنی تواناکانی بۆ یەک ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا.  دوابەدوای ئەمە، ڕووسیا دەستکاری ناوچەکەی کرد و کەوتۆتە بەریەککەوتنێکی سەرسوڕهێنەر لەگەڵ حکومەتی ناوەندی عێراق لە بەغدا کە قۆناغی کۆتایی پلانی هێنانە ناوەوەی کاریگەرانەی هەرێمی کوردستانی عێراق بۆ ناو هەموو بەشەکانی تری عێراق، لە کۆتایی (٢٠٢٣) ەدا، ڕووسیا بە تەواوەتی لەڕێگەی بەشداریی لە کەرتی "گاز"ی عێراقدا بەرەوپێش دەچێت. بە لەبەرچاوگرتنی ئەمە، ئێستا ڕووسیا و چین هەنگاو دەنێن بۆ دەستەبەرکردنی باڵادەستی خۆیان بەسەر هەموو عێراقدا، لابردنی کۆمپانیای ئینپێکس لە مەیدانی فراوانی ئێریدۆ تەنها دوایین نموونەی ستراتیژی فراوانتربونیانە لە کارکردندا.  سیاسەتی فراوانخوازیی – دەرەوەیی ڕووسیا، لە دامەزراندنی یەکێتی سۆڤیەت لە ساڵی ١٩٢٢ەوە، ئەوە بووە کە ویستەکانی خۆی  لە ناوچەکانی پشێویی و ئاژاوەدا بە پرۆژە بکات ( تەنانەت ئەگەر ئەو ئاژاوەگێڕییە پێشتر بوونی نەبووبێت - هەوڵی  دروستکردنی بدات). بۆیە سەیر نییە کە ڕووسیا کارکردن لەسەر ئامانجی فراوانخوازیی لە دەرەەوەی خۆیدا زیاتر بەرەو پێش ببات. لە ئەیلوولی ٢٠١٧دا ئەوەی ڕووسیا دەیویست لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بۆ زیادکردنی ئەو دەستدرێژییە گەورەیەی کە پێشتر لە ئێرانی دراوسێدا کردبووی، ئەوە بوو کە کاریگەرییەکانی زیاتر بۆ ناو عێراق درێژ بکاتەوە، بەڵام لە باشووری عێراقدا نەیتوانی ئەوە بکات، چوونکە هێشتا ئەمریکا ئامادەبوونێکی سەرەکی لەوێ هەبوو. باشترین کاری دواتر ئەوە بوو کە بوونی خۆی لە هەرێمی نیمچە سەربەخۆی کوردستاندا جێگیر بکات، تا ئەو کاتەی کە بتوانێت کاریگەری خۆی لە بەشەکانی تری عێراق بەکاربهێنێت بۆ درێژکردنەوەی پانتایی خۆی بۆ باشووری عێراق، پاشان سەرۆکایەتی یەکخستنی باکورو باشوری عێراق بکات بۆ یەک وڵات کە دەتوانێت کۆنترۆڵی تەواوی بەسەردا هەبێت. هەماهەنگیی  کەرتی وزە لە نێوان ڕووسیا و عێراق دا مایکڵ بارانتشیک ( Michael Barantschik) یەکێکە لەو پسپۆڕانەی کار لەسەر پاشخانی پیشەسازیی نەوت و گاز لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەکات، پەیوەندییە بازرگانی و وەبەرهێنانەکانی نێوان ڕووسیا و عێراق بۆ مێژوویەکی دوور و درێژ و ئاڵۆز دەگەڕێنێتەوە؛ لە سەدەکانی ناوەڕاستدا، بازرگانان و گەڕانکارانی هەردوو ناوچەکە بەریەکدەکەوتن، بە ڕێڕەوی بازرگانی ڤۆڵگا و دەریای قەزوین دا دەڕۆیشتن، تۆڕی بازرگانی سەرەتاییان لە نێوان ئەو ناوچەیەدا دامەزراند کە زۆر دواتر بوو بە ڕووسیا و عێراق. پەیوەندی دیپلۆماسی فەرمی لە ٩ی ئەیلولی ١٩٤٤ دامەزرا و سەرەڕای دابڕانێکی کورت لە نێوان ساڵانی ١٩٥٥ بۆ ١٩٥٨، پەیوەندی نێوان هەردوو وڵات گەشەی کرد و بەغدا وەک هاوبەشێکی بەرچاوی سۆڤیەت لە جیهانی عەرەبیدا سەیرکرا.  لە ساڵی ٢٠٠٨دا، ڤلادیمێر پوتین سەرۆکی ڕووسیا لە بەشێکی زۆری قەرزەکانی عێراقی سەردەمی سۆڤیەت خۆش بوو، ئەمەش زەمینەی ڕێککەوتنێکی نەوتی بە بڕی ٤ ملیار دۆلاری ئەمریکی دانا. ئەم ئاماژەیە دەستپێکی یارییەکی قووڵتری ئابووری بوو، کە لە ساڵی ٢٠١٢دا زیاتر پتەوتر بوو بە بەشدارییە بەرچاوەکانی کۆمپانیای نەوتی لوک ئۆیەڵی ڕووسی لە کەرتی وزەی عێراقدا. پەیوەندییەکانی ئەم دواییەی نێوان هەردوو وڵات زیاتر بەشداریکردنی ڕووسیای لە کەرتی نەوتی عێراقدا بەهێزتر کردووە. لە شوباتی ٢٠٢٣ سێرگی لاڤرۆڤ وەزیری دەرەوەی ڕووسیا سەردانی بەغدای کرد. یەکێک لە پرسە سەرەکییەکان کە باسکرا، میکانیزمی پارەدان بوو بە کۆمپانیاکانی وزەی ڕووسیا، کە ڕەنگدانەوەی بەرژەوەندی هاوبەشە بۆ بەردەوامبوون و فراوانکردنی پەیوەندییە ئابوورییەکان سەرەڕای سزاکانی ڕۆژئاوا. هەروەها ئەمە تەوەری بەردەوامی گفتوگۆی نێوان محەمەد شەیاع ئەلسودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق و ڤلادیمێر پوتین، سەرۆکی ڕووسیا بوو لە ١٠ و ١١ی ئۆکتۆبەری ٢٠٢٣ لە میانەی کۆبوەنەوەکانیان لە کۆشکی کرێملین، کە لە پاشخانی بەردەوامی ململانێکان لە ئۆکرانیا و بارودۆخی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە دەقی گرتبوو. پتەوکردنی پەیوەندیی لە نێوان ڕووسیاو عێراقدا هەموو بوارەکانی گرتۆتەوە؛ لە ٢٠٢٢ -٢٠٢٣ دا ڕووسیا (٢٠٠) کورسی خوێندنی خۆڕایی لە ئاستە جیاجیاکاندا بۆ هاوڵاتیانی عێراق دابین کردوە.   سەرباری گڕیبەست لەگەڵ کۆمپانیا ڕووسییەکان؛ ڕووسیا و عێراق ڕێککەوتنیان واژۆ کردووە بە ئامانجی بەرزکردنەوەی هاوکارییەکان لە کەرتی نەوتدا، لەوانە پڕۆژەکانی گەڕان و کونکردن و پەرەپێدانی ژێرخانی ئابووری. ئەم ڕێککەوتنانە هەنگاوێکی بەرچاوە بەرەو قووڵکردنەوەی پەیوەندییە وزەییەکانیان و دڵنیابوون لە ڕەوتی بەردەوامی وەبەرهێنانەکان کە گرنگن بۆ گەشەکردن و بەردەوامیی پیشەسازی نەوتی عێراق. جگە لە کەرتی نەوت، لە کەرتی گازیشدا عێراق و ڕووسیا هەماهەنگیان هەیە. لەگەڵ ئەوەی عێراق ئامانجی کەمکردنەوەی سووتانی گازەکەیە و ڕووسیا ئەزموونێکی زۆری هەیە لە بەرهەمهێنان و پرۆسێسکردنی گازدا، هاوکارییەکی سروشتی هەیە بۆ هاوکاریکردن. دەتوانرێت یارمەتی تەکنیکی، وەبەرهێنانی هاوبەش لە دامەزراوەکانی پرۆسێسکردنی گاز و گواستنەوەی زانیاری زیاتر بکۆڵرێتەوە بۆ ئەوەی هەردوو وڵات سوودی هاوبەشیان هەبێت. چڕبوونەوەی بەشدارییە ئابورییەکان پرۆژە ستراتیجییەکان بوێرتر دەکات چڕبوونەوەی بەشدارییە ئابوورییەکان لە کەرتی وزەدا تیشک دەخاتە سەر پێویستی هەمەچەشنکردن بۆ دڵنیابوون لە پەیوەندییەکی ئابووری هاوسەنگ و بەردەوام. گەڕان بەدوای ڕێگا نوێیەکان بۆ هاوکاری ئابووری لە سەرانسەری کەرتە جیاوازەکاندا لەوانە کشتوکاڵ، تەکنەلۆژیا، بەرهەمهێنان، سەرمایەی مرۆیی و پەرەپێدانی کارامەیی دەتوانێت پەرە بە بەشدارییەکی ئابووری هەمەچەشن بدات، بەمەش پەیوەندی ئابووری نێوان ڕووسیا و عێراق دەوڵەمەندتر بکات. گواستنەوە و ژێرخانی توخمێکی گرنگن لە پەیوەندی دوولایەنەی ڕووسیا و عێراقدا، کە بڕبڕەی پشت بۆ بەرزکردنەوەی بازرگانی و هاوکاری ئابووری و پەیوەندی ناوچەیی پێکدەهێنن. عێراق پڕۆژەیەکی بە بڕی ١٧ ملیار دۆلاری ئەمریکی دەستپێکردووە بۆ بەهێزکردنی ژێرخانی گواستنەوەی وڵاتەکەی، ئامانجی بەستنەوەی بەندەرێکی بەرچاوی کاڵا لە باشووری وڵاتەکەوە (بەندەری فاو) لەڕێگەی شەمەندەفەر و ڕێگاوبانەکانەوە بۆ باکورو سەر سنوری تورکیا، ئەمە پرۆژەی "رێگای گەشەپێدانی عێراق" ە، کە ئامانجی گۆڕینی عێراقە بۆ ناوەندێکی گواستنەوەی ناوچەیی لە ڕێگەی پەرەپێدانی ژێرخانی ڕێگاوبان و شەمەندەفەرەکەی، بەمەش ئەوروپا بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە ببەستێتەوە. ئەم پڕۆژەیە کە ١٢٠٠ کیلۆمەتر لە تورکیاوە تا کەنداو درێژ دەبێتەوە، وەک بەردێکی بناغە بۆ ئابوورییەکی بەردەوامی نا-نەوتی و ئامرازێک بۆ پەرەپێدانی یەکگرتنی ئابووری لەناو ناوچەکەدا سەیر دەکرێت. هەروەها، ئەم پڕۆژەیە هێمای هەنگاوێکی ستراتیژییە بۆ بەرزکردنەوەی ڕەوتی بازرگانی و کەمکردنەوەی تێچووی گواستنەوە و باشترکردنی دەستڕاگەیشتن بە بازاڕەکان. بە وەبەرهێنان لە دروستکردنی هێڵی ئاسن، ڕووسیا و عێراق زەمینەسازی بۆ تۆڕێکی لۆجستیکی بەهێز دادەنێن کە نەک تەنها سوودی بۆ بازرگانی دوولایەنە دەبێت بەڵکو کاریگەرییەکی شەپۆلاوی لەسەر داینامیکی بازرگانی ناوچەیی دروست دەکات.  ئەگەرچی عێراق لە هەموو ڕوویەکەوە نا-سەقامگیرە، دۆخی سیاسیی و ناکۆکی نێوان پێکهاتە جیاوازەکان، هەروەها دەستوەردانی دەرەکیش وایکردوە گرەوی تەواوەتی لەسەر وەرچەرخانی وڵاتەکە لە خراپەوە بۆ باش و لە باشەوە بۆ باشتر نەکرێت. بەڵام هەبوون و خستنەڕووی دیدگایەکی ستراتیجی و جیۆپۆڵەتیکی کە کاریگەریی تەواو دەخاتە سەر توخمە ئابوریی و کەلتوری و تەکنەلۆژییەکان و ژینگەی بازرگانی گشتی دەبوژێنێتەوە ئەگەرێکی بەهێزە بۆ ئەوەی عێراق لە قووڕ و چڵپاوی دەیەکانی ڕابردوو دەربهێنێت، وەکو لە (٢٠٢٣) دا بە دروستکردنی ڕێگاوبان، مۆدێرنکردنی فڕۆکەخانەکان، دەستپێشخەرییەکانی گەشەپێدانی شارەکان دەستی پێکردوە. چیرۆکی کەرکوک: ڕووسیا هات و بریتش پێترۆلیۆم ڕۆیشت نەوتی عێراق،  لە ساڵی ١٩٢٧دا لە کەرکوک خۆماڵی کرا. کەرکوک شوێنی لە دایکبوونی پیشەسازی نەوتی عێراقە.  کۆمپانیای بریتش پێتریۆلیۆم (بی پی)  لە سێپتەمبەری ٢٠١٣ەدا، نیەتنامەیەکی لەگەڵ کۆمپانیای نەوتی باکوری سەر بە وەزارەتی نەوتی عێراق واژۆکرد، بۆ پاڵپشتیکردنی گەڕان و توێژینەوەکانی چالاکی مەیدانی  لە کەرکوک بە بەهای (١٠٠) ملیۆن دۆلار. هاتنی داعش لە ساڵی (٢٠١٤) و دەستبەسەراگرتنی کێڵگە نەوتییەکانی کەرکوک لە لایەن هێزە کوردستانییەکانەوە، کارەکانی بی پی دواخست.   لە سەرەتای ساڵی ٢٠٢٠ دا، دوای تەواوکردنی ڕاپرسی و توێژینەوەی تەکنیکی بوارەکە، بی پی ئەنجامی کارەکانیان و لاپتۆپەکانیان بۆ کۆمپانیی نەوتی باکور بەجێهێشت.  عێراق هیوای خواستبوو بی پی یارمەتی بدات بۆ سێ هێندەکردنی بەرهەمهێنان لە کێڵگەکانەوە بۆ یەک ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا، کە زیاترە لە یەک لەسەر پێنجی  بەرهەمی ئێستای عێراق ودەکاتە لەسەدا یەک لە ئاستی بەرهەمهێنانی جیهانی. بە پێی بەدواداچوونەکانی پەیمانگەی مێدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی، دەستگەیشتن بە زانیارییە بەپێی ئامارەکانی بی پی ئاسان نەبوەو نییە، بەڵام ئاماژەکانی دوای ڕۆیشتنی بی پی لەکەرکوک بۆ حکومەتی عێراق و کۆمپانیای نەوتی باکور هیوا بەخش نەبوە.  ئەگەر  ئەنجامەکانی توێژینەوەکە هاندەر بونایە بۆ کۆمپانیای بی پی و رۆژئاواییەکان، بێگومان ماوەی مانەوەو کارەکانیان درێژ-دە کردەوە. جگەلەوەش، زۆربەی نەوتی خاوی عێراق لەو ناوچانە بەرهەم دەهێنرێت کە لەلایەن حکومەتی ناوەندی بەغداوە بەڕێوەدەبرێن، لە باشوور و لە بەندەرەکانی باشووری سەر کەنداوەوە هەناردە دەکرێت. دوای ئەوەی داعش لە ساڵی (٢٠١٤) هێڵی بۆڕی کەرکوک- جەیهانی تەقاندەوە، حکومەتی هەرێمیش لە ماوەی (٢٠١٤ بۆ ئۆکتۆبەری ٢٠١٧) ڕۆژانە نیزیکەی ٣٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی خاوی لە ڕێگەی هێڵی بۆڕی کوردستان- جەیهانەوە بۆ تورکیا هەناردە دەکرد. بۆچی ڕووسیا مکوڕە لەسەر تەنینەوەی هەژموونی خۆی لەناوچەکەدا؟  ئۆراسیا، یەکێکە لە چەمکە ئاڵۆزەکان، چوونکە هێشتا لە ڕووی جوگرافییەوە شوناسێکی یەکانگیری نییە؛ ئایا مەبەست لێی ئاسیا و ئەوروپایە، یان ئەو ناوچانەی ئاسیاو ئەوروپا بەیەکەوە دەبەستنەوە. هەرچی شوێنێک بێت ڕووسیا و  ئێران و عێراق و سوریا پێکەوە خاوەنی زۆرترین یەدەگی نەوت و گازی سرووشتین لە جیهانداو، پێگەو گرنگییان فەرامۆش ناکرێت و، هەژموونی ڕووسیا لەو ناوچانەدا بەر بڵاوە. ئۆراسیا هەر کوێیەک بێ، ڕووسیا هەموو شتێک دەکات تا سیستەمی تاک جەمسەریی و فەرمانڕەوایی جیهان بگۆڕێت، بۆ ئەوەش دەبێ لەو حەوزە ستراتیجییانەی وزەدا ئامادەگی هەبێت کە ڕۆژئاوا تیایاندا هەژموونێکی هەیە. ئۆراسیا هەر کوێیەک بێ، تورکیا لەناو جەرگەیدایەو هەر هێڵێکی وزە ڕووسیا لە هەرێمی کوردستانەوە یان لە عێراقەوە ڕابکێشێت دەبێ تورکیا لایەنێکی سەرەکی گرێبەستەکە بێت (وەک لایەنێکی گرێبەستەکەی نێوان ڕۆس نەفت و هەرێمی کوردستانە). تورکیا دەکەوێتە سەر دەریای ناوەڕاست، دەریای ڕەش و دەڕوانێت بەسەر قەفقاس و ئۆراسیادا، بەشێکە لە ئەوروپا و بەشێکی سەرەکیشە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.  رۆبەرت کابلان (Robert D. Kaplan) پڕۆفیسۆرو پسپۆڕی جیۆسیاسیی ئەمریکی لە ساڵی (٢٠١٨) کتێبێکی بە ناونیشانی "گەڕانەوەی مارکۆ پۆڵۆ؛ جەنگ و ستراتیج و بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا لە سەدەی بیستو یەک" دا نووسیوە؛ دۆخەکە بە چرکەساتێکی ڕاگوزەر دەست نیشان دەکا، کە پێویستە لە دوو ئاستدا هەستی پێ بکرێت؛ یەکەم/ ئەمریکا پێویستە لە ئۆقیانوسی ئەتڵەسیدا بەر بە هەژمونی چین بگرێت، لە ئەوروپاش بەر بە ڕاسترەو پۆپۆلیزم. دووەم/ بە بڕوای کاپڵان هەریەک لە جوگرافیا و تەکنەلۆژیا بەریەککەوتنیان هەیە. لێرەوەیە ڕووسیا هەمیشە هەژمونی بەسەر خۆرهەڵاتی ئەوروپادا هەیە، لە خۆرهەڵاتی یٔەوروپا ناڕەزایی دژی سیستەمەکان وایکردوە بزوتنەوە ڕاسترەو و شەعبەوییەکان دەستەڵات بگرنە دەست. ئەمەش بەرژەوەندی ڕووسیا مسۆگەر ئەکات.  ئەمە نیشانمان دەدا، ڕووسیا لە هەر جێگەیەک دەبێ کە خۆرئاوا وەک بەرژەوەندیی خۆی لێی بڕوانێت. ئێستا ڕووسیا وای دابنێین ڕووسیا پرۆژەی ئۆراسیای هەیە و ڕێبەرایەتی حەوزەی قەزوین دەکات، هەروەها لە (٢٩ ی ئایاری ٢٠١٤) ەوە یەکێتی ئابوریی ناوچەی ئۆراسیا (EAEU) پێکهینراوە. ئنجا حەوزەی کەنداوی عەرەبی  ئەنجومەنی هاریکاری کەنداو (GCC) یان هەیە، لە ساڵی (٢٠١٠) ەوە گازی سرووشتی لە ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەراست دۆزراوەتەوە و بەرهەمهێنەرە سەرەکییەکانی گازی سرووشتی لە ناو دەریاو لە کەنارە ئاوییەکاندا ئیسرائیل، قوبرس و میسرن، ئەوانیش زیاتر لە (٢٠) وڵات لووتکەی گازی ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی (EMGF) یان درووستکردوە لە (٢٠١٧) ەوە. هەروەها "چین" لەم ناوچەیە بەگشتی پرۆژەی "پشتێنەی ڕێگا- پشتوێن و ڕێگا" ی هەیە. ئەی کورد لەناو ئەم پرۆژە ستراتیجییانەدا چۆن مامەڵە دەکات؟  نەوت و گازی کوردستان چاوەڕوانی پرۆژەیەکی ستراتیجی لە سەرکردە کوردەکان دەکات وانە مێژووییەکە ئەوەیە چیتر نابێت کورد یاری پێکراو بێ لەلایەن هێزە ناوچەیی و جیهانییەکانەوە:  بە درێژایی مێژوویی ناوچەکە، ململانێ لە پێناو ناسنامە، شەڕی تایەفی و هەوڵ بۆ جیابونەوەی "خوزستان" لە ئێران لە ئارادا بووە. بەتایبەتی عەرەب، لە دوای دووەمین جەنگی جیهانی و لە سەردەمی جەنگی سارددا، وەهایان دەبینی بە بێ ساخکردنەوەو یەکلاکردنەوەی خوزستان بەلای خۆیاندا، شتێکی وەهایان نەکردووە کە جێگەی باس بێت. ئەم ناوچەیە قورگی کەنداوە، بۆڕی هەناسەدانی ئێرانە، ڕێڕەوە بۆ هەناردکردنی نەک نەوت بەڵکو بەشێوەیەکی گشتی سەرجەم کاڵا بازرگانییەکان بەرەو خواروو و ڕۆژهەڵاتی ئاسیا.  کاتێک ساڵی (١٩٥٥) هەریەکە لە؛ عێراق، تورکیا، ئێران، پاکستان بەسەرپەرشتی شانشینی یەکگرتووی بەریتانیا "پەیمانی بەغدا" یان بۆ بەرگرتن و ڕێگرتن لە بڵاوبونەوەی بیری کۆمۆنیستی و هەژموونی یەکێتی سۆڤییەت واژۆکرد. بەهۆی کودەتای عەبدولکەریم قاسم لە ساڵی (١٩٥٨) و گۆڕینی سیستەمی فەرمانڕەوایی عێراق لە پاشایەتییەوە بۆ کۆماری، هەروەها بەهۆی تەشەنەسەندنی شیوعییەت و هەژموونی سۆڤیەت لە عێراقدا، عێراق کە ئەندامی دامەزرێنەری پەیمانی بەغدا بوو لە ٢٤ ی  ئازاری ١٩٥٩ لە پەیماننامەکە کشایەوە. ئەمەش ململانێکەی سەختتر کردەوە؛ ئێران، بۆ ئەوەی عێراق و نەتەوەی عەرەبی سەرقاڵ بکات بە کێشەی کورد و شۆڕشی کوردەوە و "خوزستان"یان لە بیربباتەوە، بەدرێژایی (١٤) ساڵ پاڵپشتی شۆڕشی ئەیلولی کرد. توانی تا ڕادەیەکی زۆر باش سەرکەوتوو بێت لە سەرقاڵکردنی حکومەتە یەکلەدوای یەکەکانی عێراق بە پرسی کوردەوە. ئەگەرچی دواجار شۆڕشی ئەیلول بۆ-خۆی بەڕێبەرایەتی مەلامستەفای بارزانی خاوەنی پەیامی نەتەوەیی و داخوازی ڕەوا بوو لەمەر دیاریکردنی چارەنووسی کوردستان، لەولاشەوە بەڕێژەیەکی زۆرباش کورد توانی هەموو هێزی سەربازیی عێراق سەرقاڵ بکات بەخۆیەوە.  یەکێتی سۆڤییەت ڕۆڵێکی بەرچاوی بینی لە ڕێککەوتننامەی ئازاری ١٩٧٠ دا کە سەدام حوسێن ددانی نا بە مافەکانی گەلی کوردداو، بۆ ماوەی چوار ساڵیش ئاگر بەست ڕاگەیەندرا (عێراق ئەوەی دەویست، تا خۆی پڕچەک بکات). عێراق پەیوەندیی لەگەڵ سۆڤییەت بەست، شای ئێران مەترسی پەیداکرد، داوای لە ئەمریکا کرد کورد لەخۆی نیزیک بکاتەوە تا نیزیک نەبنەوە لە سۆڤییەت.  لە ٩ ی نیسانی ١٩٧٢ عێراق ڕێککەوتنی لەگەڵ سۆڤییەت کرد بۆ کڕینی چەک، تاخۆی بەهێزکرد بۆئەوەی شەڕدەست پێبکاتەوە بیانوویەک پێویست بوو، یاسایەکیان لە لە شوباتی ١٩٧٤ خستە بەردەست شۆڕش بۆ ئیمزاکردنی حوکمی زاتی، بێ ئەوەی پرسی دیاریکردنی سنوری تێدا بێ. هەر بەهۆی پرسی کوردەوە سەددام حوسەین پەنای بردە بەر شای ئێران و ڕێککەوتننامەی جەزائیری لە ساڵی (١٩٧٤) دا واژۆکرد، کە تیایدا عێراق دەستی لە بەشێک لە سنوری ئاویی خۆی لە "شەتولعەرەب" هەڵگرت بۆ ئێران. دوای ئەوەی شۆڕشی ئەیلول لەو گەلەکۆمەکییە ناوچەییەدا خامۆش کرا. ئینجا سەددام حوسەین لە رێککەوتنەکە پاشگەزبۆیەوەو جەنگی عێراق- ئێران هەڵگیرسا (سەدام هەڵیگرساند) و (٨) ساڵی خایاند. بەم پێیە، هەر پرسی کوردیش بوو بووە هۆی ئەوەی جەنگی دووەمی کەنداو بەرپابێت. جیهان بینی ئەمریکا بەرانبەر کورد هینری کیسنجەر لەسەردەمی جەنگی سارددا دای ڕشتۆتەوە، ئەم دیدگایەش لە میانەی کۆبونەوەیەکدا  لەگەڵ ڕیتچارد هێلمس، باڵوێزی ئەو کاتەی ئەمریکا لە ئێران، لە تەموزی ١٩٧٣دا باس دەکات. لەوێدا کیسنجەر هاوکێشەی پەیوەندی کورد و ئەمریکا وێنادەکات کە دەبێت تا ئەو ئاستە پاڵپشتی کورد بکرێت  کە فشار بخاتە سەر نەیارەکانی ئەمریکا. نابێت ئەو فشارە بگاتە ئاستێک گۆڕانکاریی لە سیستەمی ناوچەکەدا دروست بکات. بۆیە دەبێت پشتیوانییەکە سنووردار بێت. تا ئێستاش شێوازی "پشتیوانی سنوردار" لە ئەمریکاوە بۆ کوردستان پەیڕەو دەکرێت. بۆیە شۆڕشی کوردستان کۆتایی پێ هات، چوونکە باوەڕی ڕێبەری کۆچکردوو مەلا مستەفا وا بوو هەر جووڵەیەک بە بێ پاڵپشتی ئەمریکا یان سۆڤییەت سەرکەوتوو نابێت.   هایدرۆکاربۆن، ئاسایشی هەرێمی کوردستانی خستۆتە مەترسییەوە پانۆڕامای ڕووداوەکان، لە دوای ساڵی (٢٠١٧) ەوە، کێرڤی ئابوریی سیاسیی و ئاسایشی هەرێمی کوردستانیان بەرەو داکشان بردوە: * لە سێپتەمبەری ٢٠٢١ دا، ویلایەتە یەکگرتوەکان، بە بڕی (٢٥٠) ملیۆن دۆلار پاڵپشتی دارایی کێڵگەی گازیی کۆرمۆری کردوە، ئەوەش بۆ فراوانترکردنی وێستگەکانی کێڵگەکە (کە بە KH250) ناسراوە. چاوەڕێ دەکرێ لە کۆتایی (٢٠٢٤) دا ئاستی بەرهەمی ئەم کێڵگە سەرەکییە بگاتە (٧٥٠) ملیۆن پێ سێجا لە ڕۆژێکدا و، ساڵی دواتریش هەنگاو بنێ بەرەو (١) ملیۆن پێ سێجا گازی سرووشتی ڕۆژانە. کێڵگە کۆمپانیای کرێسنت پێترۆلیۆمی ئیماراتی لە ساڵی (٢٠٠٧) ەوە کاری تیادەکات. * لە ساڵی (٢٠٢١) ەوە، هەرێمی کوردستان و تورکیا بەیەک بڕو ئاڕاستە پەیوەندییەکانی لەگەڵ وڵاتانی کەنداو بەرەو پێشتر دەبەن، ڕاپۆرتەکان باس لەوە دەکەن کە سەرکردایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆڵێکی ناوەندیی هەبووە لە ئاسانکاری گفتوگۆی ڕاستەوخۆی نێوان تورکیا و ئیمارات، ئەگەرچی ئەمە ڕەنگە ڕۆڵێکی لاوەکییانە بێت، بەڵام ڕاپۆرتکردن لە سەر بەشدارییەکی هەرێمی کوردستان بەڵگەی هەڵسوڕانی ڕۆڵێکی ناوەندییە لە لایەن هەرێمی کوردستانەوە. * سەرەتای شوباتی ٢٠٢٢، نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستانی عێراق، گەشتێکی بۆ ئەنقەرە کرد بۆ تاوتوێکردنی پەیوەندییە نزیکەکانی وزە لەگەڵ سەرۆک کۆماری تورکیا ڕەجەب تەیب ئەردۆغان.  هەر لەو مانگەدا هەرێمی کوردستان ڕایگەیاند کە تۆڕی بۆڕی غازی خۆی بەرەو سنووری تورکیا درێژ دەکاتەوە، لە ڕێگەی بۆرییەکی ١١٢ میلییەوە  زامنی دابینکردنی بەرفراوانی غاز دەدات. ئەمە هەنگاوێک بوو وەک بوێریکردنی تواناکانی هەناردەکردنی کوردستان دەرکەوت، هەروەها ئەوەی نیشاندا، کە پێگەی تورکیا وەک ناوەندێکی سەرەکی دابینکردنی غاز، بەتایبەتی بۆ بازاڕەکانی ئەوروپا بابەتێکە هەموو کات بیرلێکراوەیە. دوو هەفتە دوای سەردانەکەی نێچیرڤان بارزانی بۆ ئەنقەرە، لە میانەی سەردانێکدا بۆ قەتەر و ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی، مەسرور بارزانی سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان تاوتوێی تواناکانی غازی کوردستانی کرد. لە (٢٠٢٢ و ٢٠٢٣) سەرۆکی هەرێم و سەرۆکی حکومەتی هەرێم پێکەوەو بە جیاجیا (١١) جار سەردانی ئیمارات و قەتەریان کردوە.   * ئەو جووڵانەی سەرەوە بە بێ مەترسیی و ئاڵەنگاریی نەبوون، ئەوە بوو کە ئێران و گرووپە شیعییە- میلیشیاکان لە عێراق (بە ئاگاداری ڕووسیا)، بە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ چەندین هێرشی ئاشکرایان کردۆتە سەر کەرتی وزەی هەرێمی کوردستان. لە ئۆکتۆبەری ٢٠٢٢ ەوە تا جانیوەری ٢٠٢٣ سێ جار بە کاتیۆشا و درۆن هێرش کراوەتە سەر کێڵگەی کۆرمۆر.  لە ١٣ ی مارسی ٢٠٢٢ دا ئێران (١٢) مووشەکی نا بە شوێنی نیشتەجێبونی "شێخ باز بەرزنجی" خاوەنی گرووپی کۆمپانیاکانی کار لە هەولێری پایتەختی هەرێمی کوردستان (٤٠٪ ی هێڵی بۆڕی کوردستان کارگرووپ و ٦٠٪ ی ڕووس نەفت خاوەندارێتی دەکەن). هەرێمی کوردستان، بەدەست دابەشبوونی سیاسیی- ناوخۆییەوە دەناڵێنێت. بەپێی راگەیەنراوی بافڵ تاڵەبانی، سەرۆکی یەکێتیی نیشتیمانیی کوردستان لە ٢٨ ی نیسانی ٢٠٢٢ دا، لە ئەنجامی كۆبوونەوەی لەگەڵ نوێنەر، نێردەی دیپلۆماسیی وڵاتانی بیانی، رێكخراو و ئاژانسە نێودەوڵەتییەكان لە ھەرێم  رایگەیاند "ئەگەر گرێبەستی گازی سرووشتی بە شەفافی و بێ ئاگایی ئەوان بە ڕێوە بچێت، ئەوا دەبێت بەسەر لاشەی بافڵ جەلال تاڵەبانیدا بۆری غاز هەناردەی دەرەوە بكرێت. هەر هەفتەیەک دوای ئەم هەڕەشەیەی سەرۆکی یەکێتی، تیرەکان هەناوی حیزبەکەی بافڵ تاڵەبانیان پێکا؛ گەورەترین بەرپرسی ئەمنی سەر بە حیزبەکەی بافڵ تاڵەبانی کە لە دۆسییە هەستیارەکاندا کاری کردوە، لە ناوچەی سولەیمانییەوە بەرەو هەولێر و ژێردەستەلاتی پارتی دیموکراتی کوردستان هەڵهات. دەرئەنجام ڕووسیا، توانیویەتی تا ئاستێکی زۆر لە عێراقدا بچێتە پێش، بەگشتی دەست و سەری ڕووسیا لەناو خوانی وزەی عێراق و هەرێمی کوردستاندایە. بەڵام ڕێگای بەهێزکردنی پەیوەندییە بازرگانی و وەبەرهێنانەکانی نێوان ڕووسیا و عێراق بارگاویکراوە بە تەحەددای ناوخۆیی و دەرەکی. گرژییە جیۆپۆلەتیکییەکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لەگەڵ سزا نێودەوڵەتییەکان، تەحەدای بەرچاو بۆ پەیوەندییە ئابوورییەکانی ڕووسیا و عێراق دروست دەکەن. هەروەک "مایکڵ بارانتشیک"یش لایوایە، گەشتکردن بەم ئاڵۆزییە جیۆپۆلەتیکییانەدا پێویستی بە بەشداریکردن لە گفتوگۆی بەردەوام هەیە لەسەر ئاستی دوولایەنە و ناوچەیی بۆ چارەسەرکردنی نیگەرانییە جیۆپۆلەتیکییەکان و پەروەردەکردنی ژینگەیەکی سەقامگیر بۆ هاوکاری ئابووری. بەربەستە داراییەکان، لەوانەش سنووردارکردنەکانی سزا نێودەوڵەتییەکان و نەبوونی ژێرخانی دارایی بەهێز، ڕێگری لە ڕەوتی بازرگانی و وەبەرهێنانەکانی عێراق و ڕووسیا دەکەن. گەڕان بەدوای میکانیزمە  داراییە جێگرەوەکاندا و بەهێزکردنی ژێرخانی دارایی دەتوانێت  ئاسانکاری بۆ ڕەوتی بازرگانی و وەبەرهێنان بکات، ئەمەش کاریگەرییەکانی ئەم بەربەستە داراییانە کەمدەکاتەوە. جگە لەوەش ژینگەی ڕێکخستنی کاروبارە سیاسی وئابوریی و ئەمنییەکانی عێراق دەتوانێت ئاستەنگ بۆ وەبەرهێنەرانی ڕووسیا دروست بکات. ڕێکخستنی پرۆسەکانی ڕێکخستن و دڵنیابوون لە شەفافیەت زۆر گرنگە بۆ ڕاکێشانی وەبەرهێنان و پەرەپێدانی هاوکاری ئابووری. کەرتی وزەی هەرێمی کوردستان، دۆخی خراپی ئابوریی و دابەشبوونە ناوخۆییەکان لە هەرێمێکی وادا، چاوەڕوانی پرۆژەیەکی ستراتیجیی- گشتگیریی هەمەلایەنە دەکات، بۆ ئەوەی سەرچاوە سرووشتییەکانی خۆی بوێرتر بکات و توانای هەبێت وەرچەرخانێکی جیۆپۆڵەتیکیی ئەنجام بدات، تا لەو ڕێگەیەوە خاڵی بەهێزی سیاسیی، ئابوریی ، دیبلۆماسی و ئەمنی زیاتر بۆ خۆی تۆمار بکات.    * دکتۆرا لە پەیوەندییە ئابورییە نێودەوڵەتییەکان، بەڕێوەبەری پەیمانگەی مێدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی. 

درەو: "ئێستا لە 80%ی بەنزینی بەنزینخانەكان لە گۆڕەپانەكاندا درووستدەكرێت، بەنزین لەدەرەوە هاوردە ناكرێت ئەوەی رۆژانە لە ئێرانەوە هاوردەدەكرێت مادەكانی تایبەت بە بەرزكردنەوەی ئۆكتانی بەنزینەو لە گۆڕەپانەكانی (سلێمانی و هەولێر و دهۆك) تێكەڵ بە نەفتا دەكرێت و بەنزینی لێ بەرهەم دەهێندرێت، لە باشماخەوە بۆ هەرتەنێك (60) دۆلار وەردەگیرێت بۆ كۆمپانیاكانی سەربە یەكێتی، لە حاجی ئۆمەرانەوە بۆ هەر تەنێك (150) دۆلار وەردەگیرێت بۆ كۆمپانیاكانی سەربە پارتی، ئەگەر لە سلێمانیشەوە بچێت بۆ هەولێر ئەوا (90) دۆلار بۆ هەر تەنێك وەردەگیرێت" ئەمە وتەی بازرگانێكی هاوردەی مادەكانی تایبەت بە بەرزكردنەوەی ئۆكتانی بەنزینە كە بۆ (درەو) قسەی كردووە. بەنزینی هەرێم چۆن بەرهەمدێت؟  هەرێمی كوردستان رۆژانە پێویستی بە (6 بۆ 7) ملیۆن لیتر بەنزین هەیە، لە ئێستادا زۆرینەی لەناوخۆی هەرێمی كوردستاندا بەرهەم دەهێندرێت، كە لە نەفتای ناوخۆی هەرێم و مادەی (ئۆكتان بوستەر)ی تایبەت بە بەرزكردنەوەی كوالێتی بەنزین درووست دەكرێت و هەمووی لە ئێرانەوە دەهێندرێت. (درەو) گفتوگۆی لەگەڵ یەكێك لە بازرگانەكانی سوتەمەنی كردووە كە مادەكانی تایبەت بە بەرزركردنەوەی كوالێتی بەنزین لە ئێرانەوە دەهێنێت، ووردەكاری هاوردەكردنی ئەو مادانە باس دەكات كە لە ئێرانەوە دەهێندرێت و لە هەرێمی كوردستان تێكەڵ بە نەفتا دەكرێت و دەخرێتە بازاڕەوە. بە وتەی ئەو بازرگانە، هەرێمی كوردستان لە وەرزی هاویندا پێویستی بە (7.5 بۆ 8.5) ملیۆن لیتر بەنزین هەیە، بە هەرسێ جۆری (نۆرماڵ، موحەسەن، سۆپەر)، بەڵام لە وەرزی زستاندا هەرێمی كوردستان پێویستی بە (6 بۆ7) ملیۆن لیتر بەنزین هەیە، ئەو بەنزینانەی لە ناوخۆی هەرێمی كوردستان بەرهەم دەهێندرێت دوو جۆرە:  یەكەم بەرهەمی پاڵاوگە گەورەكان: ژمارەیەكی پاڵاوگەی گەورە هەیە لە هەرێمی كوردستان كە توانای بەرهەمهێنانی بەنزینیان هەیە لەوانە: •    باڵاوگەی بازیان رۆژانە ملیۆنێك لیتر بەنزین بەرهەم دەهێنێت و بۆ عێراقی دەپاڵێوێت. •    پاڵاوگەی كار رۆژانە دووملیۆن و 500 هەزار لیتر بەرهەم دەهێنێت و بەشێكی زۆری بۆ عێراقە. •    پاڵاوگەی لاناز رۆژانە ملیۆنێك لیتر بەنزین بەرهەم دەهێنێت بەشێكی دەخرێتە بازاڕەوە. بە هەرسێ پاڵاوگەكە رۆژانە بڕی (4.5) ملیۆن لیتر بەنزین بەرهەمدەهێنن، ئەوەی دەمێنێتەوە لە ئێران یان لە ئیمارات یان لە رووسیا، دەهێندرێت، بەڵام زیاتر لە دوو ساڵ دەبێت بەنزین نەهاتووە لەو وڵاتانەوە، تەنیا (ئۆكتان بووستەر) لە ئێرانەوە دێت، بەتایبەت ئەو مادانەی كە تایبەتن بە بەرزكردنەوەی كوالێتی و ئۆكتانی بەنزین.   دووەم: بەرهەمهێنانی بەنزین لە گۆڕەپانەكان ئێستا بەشی زۆری نزیكەی (80%)ی بەنزینی بەنزینخانەكانی هەرێمی كوردستان لە گۆڕەپانەكانی (هەولێر ، سلێمانی، دهۆك) بەرهەم دەهێندرێت، ئەو بەنزینەی بەرهەم دەهێندرێت لە (نەفتا) و (ئۆكتان بوستەر) بەرهەم دەهێندرێت. بە وتەی ئەو بازرگانەی سوتەمەنی كە خۆی ئەو مادانە لە ئێرانەوە دەهێنێت بەم شێوەیە باس لە بەرهەم هێنانی بەنزین دەكات لە گۆڕەپانەكاندا. رۆژانە هەزار تا دوو هەزار تەنكەر ئەو مادانە لە ئێرانەوە دەهێندرێت، مادەكان جۆراو جۆرن هیچی بەنزین نین، بەڵكو ئەو مادانەن كە بۆ بەرزكردنەوەی كوالێتی بەنزین بەكار دێت. ئەو مادانەی لە ئێرانەوە دێت ئێمە لە بازاڕدا بە (ئۆكتان بوستەر) ناوی دەبەین كە مادەیەكە بۆ بەهێزكردن و زیادكردنی ئۆكتانی بەنزینە ئەویش جەند جۆرێكی هەیە لەوانە: •    (میتانۆڵ) بەنزینی نورماڵی لێدرووستی دەكرێت كوالێتی باش نیە، بۆنی دێت . •    (ئێن تی بی) مادەیەكی ترە بۆ درووستكردنی بەنزینی موحەسەن. •    (ریفۆرمێنت) و (ئارۆ) چاكسازی لە بەنزیندا دەكات . سەرجەمی ئەو مادانە تێكەڵی نەفتاكەی كێڵگەی نەوتی كۆرمۆر لە قادر كەرەم دەكرێت كە كۆندیسەیتیشی پێدەوترێت، لە ئێستادا رۆژانە (20) هەزار بەرمیلەو لە گۆڕەپانەكان تێكەڵ دەكرێت.   چۆن تێكەڵ دەكرێت؟ بە وتەی ئەو بازرگانەی سوتەمەنی كە لە ئێرانەوە مادەكانی تایبەت بە بەرزركردنەوەی كوالێتی بەنزین دەهێنێت دەڵێت: ئەو مادانە لە ئێرانەوە دەهێندرێن و لە گۆڕەپانەكانی (تانجەڕۆی سلێمانی، ناوچەی گوێری هەولێرو  لە گۆڕەپانەكانی دهۆك) تێكەڵ دەكرێن. پرۆسەی تێكەڵكردنی ئۆكتان بوستەر و نەفتا بەم شێوەیەیە. •    ئەگەر بتەوێت بەنزینی نۆرماڵ درووست بكەیت پێویست دەكات یەك تانكەر نەفتا بە یەك تانكەر و نیو ئۆكتان بوستەر تێكەڵ بكەیت، ئینجا ئۆكتانی نۆرماڵ دەبێتە (93). •    ئەگەر بتەوێت بەنزینی موحەسەن درووست بكەیت پێویست دەكات یەك تانكەر نەفتا بە دوو تانكەر ئۆكتان بوستەر تێكەڵ بكەیت ئەوكات ئۆكتانەكەی دەبێتە (95). •    ئەگەر بتەوێت بەنزینی سوپەر درووست بكەیت پێویست دەكات یەك تانكەر نەفتا بە سێ تانكەر ئۆكتان بوستەر تێكەڵ بكەیت ئەوكات ئۆكتانەكەی دەبێتە (98). بەڵام ئەو ئۆكتانانەی لە بەنزینخانەكاندا هەیە هیچی راستەقینە نین، چونكە ئامێرەكان باش نین و راستی ناخوێننەوە، بۆ نمونە من بە ستانداردی جیهانی بەنزینم كڕیوە ئۆكتانەكەی (87) بووە لە كوردستان جارێكی تر بە ئامێرەكانی ئێرە پیواومە ئۆكتانەكەی (93)ی خوێندووەتەوە، واتا ئامێرەكانی تایبەت بە خوێندنەوەی ئۆكتان لێرە (5 بۆ 6) پلە زیاتر دەخوێندرێتەوە. ئەو نەفتایەی لەگەڵ ئۆكتان بوستەر تێكەڵ دەكرێت و دەكرێت بە بەنزین  بەشی زۆری لە كێڵگەی كۆرمۆرەوە دەهێندرێت و بەشێكی كەمیشی هی پاڵاوگە بچووكەكانن. نزیكەی (300) پاڵاوگەی بچوك هەیە لە هەرێمی كوردستان كە رەنگە تەنیا (20) دانەیان مۆڵەتی رەسمیان هەبێت. ئەوانە پاڵاوگە نین هەر ناویان پاڵاوگەیە، بەغداد مۆڵەت بە هیچ پاڵاوگەیەك نادات ئەگەر لە (50) هەزار بەرمیل كەمتر بپاڵێوێت. ئەوانە رۆژانە رەنگە (100 بۆ 200) تەن بپاڵێون، بۆیە ئەوانە ئەگەر نەوتی خاو هەبێت، ئەوا نەفتا و نەوتی رەش و گازوایل بەرهەم دەهێنن بەڵام هەمووی بە كوالێتی خراپ، ئەو پاڵاوگە بچوكانە ئەگەر نەوتی خاو هەبێت بۆ ناوخۆ كار دەكەن ئەگەر نەوتی خاو نەبێت كارناكەن.   مادەكان چۆن لە ئێرانەوە دەهێندرێن؟ ئەو بازرگانەی سوتەمەنی شێوازی كڕین و هاوردەركردنی مادەكانی (ئۆكتان بوستەر) بۆ (درەو) روون دەكاتەوە: ئەو مادانە لە شارەكانی ئێران بە موزایەدەی ئاشكرا دەفرۆشرێت و تەندەرین دەكرێت، لەوێ ئێمەی بازرگاكانی كورد بەشداری لە تەندەرەكاندا دەكەین، تەنیا هەر ئێمە نین ئەفغانی و پاكستانیش بەشداری دەكەن، هەموو هەفتەیەك تەندەر هەیە، ئەوەی تەندەرەكەی بۆ دەردەچێت لە دوبەی پارەكە بە درهەم تەسلیم دەكات، بەكاش وەری دەگرن، دواتر نوسراو پیشان دەدەین كە پارەكەمان رادەستكردووە، پاشان پرۆسەی باركردنی مادەكان دەست پێدەكات، لە بەشێك لە شارەكانی ئێران ئەو تەندەرانە دەكرێت، لە شاری ئاراك لە بەندەر ئیمام، لە ئابادان، تاران، بار دەكەین. جاران هەرچەند مادەمان بویستایە هەبوو، بەڵام ئێستا كەمە جاری وا هەبووە (110) هەزار تەنمان كڕیوە جاری وا هەبووە (200) تەنمان بۆ دەرچووە، سەبارەت بە نرخەكەشی بۆ نمونە ئێستا ئەمڕۆ تەنێكی (ئۆكتان بوستەر) لە ئێران لە نێوان (700 بۆ 800) دۆلاردایە رۆژانە لانی كەم (هەزار) تەن دێت بۆ هەرێمی كوردستان، دوای باركردن لە ئێران راستەوخۆ لە رێگای باشماخ و حاجی ئۆمەرانەوە هاوردەی هەرێمی كوردستان دەكرێت. ئەگەر پاڵاوگە گەورەكان بەنزینەكە بدەنە بەغداد ئەوا لە گۆڕەپانەكاندا (7.5) ملیۆن لیتر بەنزین بەرهەمدەهێندرێت و ئەگەر ئەوانیش بەنزینەكەیان بخەنە بازاڕەوە ئەوا نزیكەی (3.5 بۆ 4) ملیۆن لیتر بەرهەمدەهێندرێت.   بەرزی نرخی بەنزین لە بازاڕەكاندا پەیوەندی بە بۆرسەی جیهانیەوە هەیە، بۆ نمونە بەنزین كە لە ئێرانەوە دەهێنرێت بۆ لیترێك بەنزینی موحەسەن، هەزار دینار دەكەوێت لە گۆڕەپانەكاندا (50) دیناری دەخرێتە سەرو  لە بەنزینخانەكانیشدا (100) دیناری دەخرێتە سەر، هێنانی بەنزین و بەرهەمهێنان و تێكەڵكردنی بۆ هەر لیترێك بڕێك پارە دەكەوێت بەم شێوەیە: •    نۆرماڵ: 850 دینار دەكەوێت •    موحەسەن: هەزار دینار دەكەوێت •    سوپەر: 1200 دینار دەكەوێت چۆن هاوردە دەكرێت؟ بە وتەی ئەو بازرگانەی سوتەمەنی هەركەسێك بیەوێت باری مەواد (ئۆكتان بوستەر) بهێنێت لە ئێرانەوە دەتوانێت، بەڵام دەبێت پارەكە بداتە كۆمپانیای دیاریكراو كە ئەو كۆمپانیایە مۆڵەتی هاتنە ناوەوەی هەیە، لە سلێمانی كۆمپانیایەكی تایبەت بە یەكێتی مۆڵەتەكە دەدات و پارەكە وەردەگرێت لە هەولێریش كۆمپانیاییەكی تایبەتی پارتی پارەكە وەردەگرێت و مۆڵەتەكە دەدات. هەرچی مۆڵەتی هەناردەو هاوردەیە هەموو مۆنۆپۆڵی یەكێتی و پارتیە، واتا مۆڵەتی هێنانی مەواد و مۆڵەتی بردنی هەر موشتەقاتێكی نەوتی هی كۆمپانیاكانی حزبەو كۆمپانیاكانی تر لەوانی دەكڕنەوە، ئێمە وەك خاوەنی كۆمپانیاكان و بازرگانیەكە خۆمان دەیهێنێن، بەڵام مۆڵەتەكە بەناوی كۆمپانیاكانی حزبەوەیە لە هەولێرو  سلێمانیش هاوردەو هەناردەی دەكەین. ئەگەر مادەكان لە رێگای باشماخەوە هاوردە بكرێن ئەوا (60) دۆلار بۆ هەر تەنێك وەردەگیرێت و پارەكە بۆ كۆمپانیاكەی یەكێتیە، ئەگەر لە رێگای دەروازەی حاجی ئۆمەرانەوە هاوردە بكرێت ئەوا (150) دۆلار وەردەگیرێت و بۆ كۆمپانیاكەی پارتی دەبێت، خۆ ئەگەر لە سلێمانیەوە بچێتەوە بۆ هەولێر ئەوا (90) دۆلاری بۆ هەر تەنێك لێوەردەگیرێت لەبەر ئەوەی یەكسانی بكەنەوە بە (150) دۆلارەكەی حاجی ئۆمەران، واتا (90 دۆلار + 60)دۆلاری باشماخ دەكاتە (150) دۆلار. لەو (60) دۆلارەی بۆ كۆمپانیا حزبیەكان دەچێت نزیكەی (20) هەزار دیناری دەدرێتە حكومەت بۆ گومرگ و باج، ئەوەی دیكەی بۆ كۆمپانیاكانی حزبە.    دوای هاوردەكردنی لە دەروازەكانەوە دەبرێنە گۆڕەپانەكانی (تانجەڕۆی سلێمانی و گوێری  هەولێر) لەوێ هەر ئۆتۆمبێلی (100) دۆلاری لێوەردەگیرێت، كە ئەوانیش هی كۆمپانیاكانی حزبە لە سلێمانی بۆ یەكێتی و لە هەولێر بۆ پارتی. لە پرۆسەیەكدا چەندین لایەن سودمەند دەبن، پشكی زیاتر بۆ كۆمپانیاكانی حزبە دواتر بازرگاكانان بەشێكی كەمیشی بۆ حكومەتە: •    ئێمە لە حكومەتی ئێرانی دەكڕین و ئەوان سودمەند دەبن •    كۆمپانیای گواستنەوە بۆمان دەگوازێتەوە سود مەند دەبێت. •    كۆمپانیای كارگوزاری بۆمان دەكڕێت سودمەند دەبێت. •    بازارگانان بازرگانی پێوە دەكەن و هاوردەی دەكەن سودمەند دەبن لێی •    خاوەن گۆڕەپانەكان لێی سودمەند دەبن •    خاوەن بەنزینخانە لێی سودمەند دەبن •    خاوەن مۆڵەت كە بۆ كۆمپانیاكانی حزبە لێی سودمەند دەبن. ریسكی تەندروستی ئەو مادانە ئەو مادانەی كە لە ئێرانەوە دەهێندرێن بۆ بەرزكردنەوەی كوالێتی بەنزین و تێكەڵكردنی بە نەفتا ریسكی تەندروستی هەیە رێژەی كیبریتەكەی بە(PPF) دەپێورێت لێرە رێژەی كبریتەكە بەرزە لەبەر ئەوەی نەفتای قادر كەرەم و نەفتای گۆڕەپانەكان لە سەدا 90% دەبێت (دیستۆڵەیشن) دڵۆپەكردن و توانەوەی نەوت بكرێت بۆ ئەوەیە كە غازەكەی لێبگیرێت و كیبریتەكەی لێبگیرێت بەڵام ئەو پرۆسەیە ناكرێت یەكسەر تێكەڵ دەكرێت بۆیە (PPF)یەكەی (200 بۆ 300)ە بەڵام لە ئەوروپا(PPF)كەی (10)یە بۆیە زۆر جیاوازە، بەرزی رێژەی كبریت زۆر كێشەیە، ستانداردی جیهانی (10)، (PPF)ە بەڵام لە هەرێمی كوردستان (200 بۆ 300)، (PPF)ە، ئەمەش مەترسی تەندروستی زۆر دەكات.     قاچاغچێتی بەنزین لە كفری پێش روخانی بەعس لە 2003، هاوڵاتیان قاچاغی هێنانی بەنزین لە كفری ببوە دیاردەیەك كە چەندین كوژراویان هەبوو لەو رێگایە، دوای زیاتر لە 20 ساڵ ئێستا جارێكی تر قاچاغچێتی بەنزین لە رێگای كفریەوە دەستی پێكردووەتەوە. حكومەتی عێراق بە (425) دینار لیتری بەنزین دەداتە بەنزینخانەكان و ئەوانیش دەیدەن بە (450) دینار، ئەو بەنزینخانانە بەنزینی زۆر وەردەگرن كە لێیان زیاد دەبێت بە تەنكەر و دوو تەنكەر دەیفرۆشن و كەسانی دیكەش بە قاچاغ دەیهێنن بۆ هەرێمی كوردستان، زۆربەی ئەو تەنكەرانە لە سنوری كفرییەوە بە قاچاغ داخل دەبن بەڵام زۆرنیە رەنگە رۆژانە (  10 بۆ 20) تانكەر بەنزین بە قاچاغ بێت، چونكە دەسناكەوێت حكومەتی عێراقی چاودێری لەسەر داناوە.  

(درەو): لەبارەی فرۆشتنی غازی كێڵگەی "كۆرمۆر"ی هەرێمی كوردستان بە وەزارەتی نەوتی عێراق‌و گواستنەوەی بۆ وێستگەی كارەباری كەركوك، دادگای باڵای فیدراڵی سكاڵایەكی رەتكردەوە كە ئەندامێكی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق تۆماریكردبوو.  غازی چه‌مچه‌ماڵ بۆ كاره‌بای كه‌ركوك رۆژی 6ی تشرینی دووەمی ئەمساڵ، وەزارەتی نەوتی عێراق ئاشكرایكرد، بۆری گواستنەوەی غازی كێڵگەی "كۆرمۆر"ی بۆ وێستگەی كارەبای كەركوك تەواو كردووە. ئەم هەواڵە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان پێشبینیكراو نەبوو، وەزارەت هەر زوو بێئاگایی خۆی لەم مامەڵەیە راگەیاند، هاوكات بەرپرسانی باڵای یەكێتیی نیشتمانی كوردستانیش وەكو دەسەڵاتدار بەسەر كێڵگەی "كۆرمۆر" بێئاگایی خۆیان نیشاندا.  بەڵام دواتر دەركەوت، وەزارەتی نەوتی عێراق بەگوێرەی بڕیارێكی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بە ژمارە (23392)ی ساڵی 2023 مامەڵەی كڕینی غازی كۆرمۆری لەگەڵ كۆمپانیای (هیلالی) ئیماراتی كردووە كە لە كێڵگەكەدا كاردەكات‌و پشكی خۆی لە غازەكە بە وێستگەی كارەبای كەركوك فرۆشتووە.  عودەی عەواد ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق پێشتر لەسەر ئەم بڕیارەی ئەنجومەنی وەزیران سكاڵای تۆماركردبوو، وادەی بەڕێوەچوونی یەكەمین دانیشتنی دادبینی لەسەر ئەم كەیسە لە دادگای فیدراڵی لە رۆژ 15ی ئۆكتۆبەری رابردوودا بوو.  عودەی سكاڵاكەی لەسەر هەریەكە لە سەرۆك وەزیرانی عێراق‌و وەزیرانی نەوت و دارایی فیدراڵ تۆماركردبوو، داوای لە دادگا كردبوو حوكم بدات بەوەی بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بۆ كڕینی غازی كێڵگەی كۆرمۆر لە كۆمپانیای هیلالی ئیماراتی لەلایەن وەزارەتی نەوتی عێراقەوە، رێوشوێنێكی نادروستە، ئەمەش لەبەر رۆشنایی ئامرازەكانی گرێبەستكردن كە لە ماددەی (3)ی رێنماییەكانی جێبەجێكردنی گرێبەستە حكومییەكان ژمارە (2)ی ساڵی 2014دا هاتووە.  ئەمڕۆ دادگای حوكمی خۆی لەبارەی سكاڵاكەی عودەی عەواد دەركرد، سكاڵاكەی رەتكردەوە بە بەڵگەی ئەوەی سكاڵاكار لە بەرزكردنەوەی ئەم سكاڵایەدا هیچ بەرژەوەندییەكی نییە. بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی نەوتی عێراق، بۆری گواستنەوەی غازی كێڵگەی كۆرمۆری بۆ وێستگەی كارەبای كەركوك، 16 ئینجە‌و توانای هەیە رۆژانە (100 مقمق) غاز رەوانە بكات. غازی كۆرمۆر لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا لە چەند ساڵی رابردوو كێشمەكێشی لەسەر بووە، یەكێتیی لەسەرەتاوە خوازیاری ئەوە بوو كۆمپانیایەك دروستبكات‌و غازەكە بە بۆری بۆ ماڵان‌و كارگەكان بگوازرێتەوە‌و بەمە داهاتی سنوری دەسەڵاتی خۆی زیاد بكات، بەڵام پارتی پشتیوانی لەوە دەكرد غازەكە بەبۆری هاوشێوەی نەوت رەوانەی توركیا بكات، بۆ ئەمەش تەنانەت كۆمپانیای (كار)ی ناردە كێڵگەكە بۆ ئەوەی دەست بە پرۆسەی دروستكردنی بۆری هەناردەكردن بكات، بەڵام یەكێتیی رێگری لێكرد. سەرباری ئەمە لە چەند ساڵی رابردوودا یەكێتیی كاری لەسەر پرۆژەیەك كرد بۆ رادەستكردنی غازی كێڵگەكە بە وەزارەتی نەوتی عێراق، ئەمە لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا كە بەهۆیەوە سلێمانی بتوانێت مامەڵەی دارایی راستتەوخۆ لەگەڵ بەغداد بكات‌و هەندێك لە هەژموونی حكومەتی هەرێم رزگاری ببێت كە پارتی كۆنترۆڵی بەسەردا هەیە. ئەوكات كە وەزارەتی نەوتی عێراق هەواڵی تەواوكردنی پرۆژەی بۆری غازەكەی راگەیاند، یەكێتیی‌و پارتی دوای ماوەیەك دابڕان كۆبونەوەیان هەبوو، ئەم بابەتە بوو بە تەوەرێكی گفتوگۆكان.  وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان لەبارەی دروستكردنی ئەم بۆرییەوە رایگەیاند" بەپێی گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیای داناگاز بەهیچ شێوەیەك كۆمپانیاكە بۆی نییە بەبێ رەزامەندیی حكومەتی هەرێمی كوردستان گاز لە كێڵگەكانی هەرێمەوە بۆ هیچ شوێنێكی دیكە بگوازرێتەوە. ئەو بۆرییەی لە راگەیاندنەكاندا باس كراوە، لە ساڵانی هەشتاكانەوە هەبووەو كۆمپانیای دانا گاز پێشتر بۆ بابەتی گواستنەوەی كوندینسیت بەكاری هێناوە".  لەبارەی كۆرمۆرەوە  غازی كۆرمۆر یەكێك لەو بابەتانەیە كە لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا كێشەی لەسەرە، سەرەتای ساڵی 2022 نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم بەشێوەیەكی كتوپڕ گەیشتە ئەنكەرەو ئەردۆغانی سەرۆكی توركیای بینی، ئەردۆغان داوای لێكرد هاوشێوەی نەوت، غازی هەرێم هەناردەی توركیا بكات، نێچیرڤان بارزانی وتی بۆ ئەو مەبەستە قسە لەگەڵ بەرپرسانی عێراق دەكات، لەدوای ئەم سەردانە بوو كە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق دوای 10 ساڵ چاوەڕوانی بڕیاری كۆتایی خۆی لەبارەی دۆسیەی نەوتی هەرێم دەركردو یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی هەڵوەشاندەوەو كوردستانی پابەندكرد بەوەی نەوت‌و غازەكەی رادەستی حكومەتی عێراق بكات.  لەوكاتەوە ئیتر ستراتیژی پارتی بۆ هەناردەكردنی غازی هەرێم بۆ توركیا دەركەوت، لەبەرامبەر ئەمەدا یەكێتیش ستراتیژێكی پێچەوانەی پەیڕەو كرد كە رادەستكردنی غازەكە بوو بە حكومەتی عێراق. غازی سروشتی بەرهەمهێنراوی هەرێمی كوردستان كێڵگە سەرەكییەكەی لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیدایە كە كێڵگەی (كۆرمۆر)ە. ئەم كێڵگەیە پێداویستی رۆژانەی غازی ماڵان‌و وێستگەكانی كارەبای هەرێمی كوردستان دابین دەكات، لەپاڵ ئەمەدا نەوتی كۆندێنسەیت لەم كێڵگەیەدا بەرهەم دەهێنرێت كە پێداویستی سەرەكی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستانە‌و ئەم نەوتەی كۆرمۆر كاتێك تێكەڵ بە نەوتی هەناردەكراوی هەرێم دەكرێت كوالیتییەكەی بەرزدەكاتەوە. ڕووبەری ئەم بلۆكە 135 كیلۆمەتری دووجایە، دەكەوێتە خۆرئاوای ناحیەی (قادركەرەم) لە قەزای چەمچەماڵ، تا ساڵی 1976 قادركەرەم سەربە قەزای (خورماتوو) بوو لە پارێزگای كەركوك، لەو ساڵەدا قەزای خورماتوو خرایە سەر پارێزگای سەڵاحەدین، ساڵی 1987 ناحیەی (قادر كەرەم) خرایە سەر قەزای چەمچەماڵ‌و ئێستادا كێڵگەكە لە سنوری ئیداری چەمچەماڵدایە، ئەم كێلگەیە تاوەكو ساڵی 2003و رووخانی رژێمی سەددام لەژێر دەسەڵاتی حكومەتی عێراقدا بوو. سەرەتای دۆزینەوەی ئەم كێڵگەیە دەگەرێتەوە بۆ ساڵی 1928، ئەوكات كۆمپانیای نەوتی ئینگلیز گەڕانێكی سەرەتایی تێدا كردووە‌و بیرێكی لێداوە، بەڵام نەوتی دەرنەهێناوە، ئیتر كاركردن لەم كێڵگەیە راوەستاوە تاوەكو ساڵی 1953 دەست بەكاركردن كراوەتەوە، ئەوكات پشكنەرەیان زیاتر بەدوای نەوتدا گەڕاون، بەڵام بۆیان دەركەوتووە (1.8 ترلیۆن) پێ سێجا گاز لە كێڵگەكەدا هەیە.  لە كۆتای شەڕی ئێران- عێراقدا، دوای چۆڵكردنی ناحیەی قادر كەرەم‌و شاڵاوی ئەنفال، حكومەتی عێراق جارێكی تر لەڕێگەی هەردوو كۆمپانیای نەوت‌و غازی باكورەوە دەستیكردوەتەوە بە كاركردن لە كێڵگەی كۆرمۆردا‌و چەند بیرێكی نوێی لێداوە.  لە ساڵی 1990 بەهۆی شەڕی كوەیت‌و گەمارۆی ئابوری سەر عێراقەوە، رژێمی پێشوو كارەكانی خۆی لە كۆرمۆر راگرت. لەدوای رووخانی رژێمی سەددام لە ساڵی 2003دا كێلگەكە كەوتە دەست حكومەتی هەرێمی كوردستان، نیسانی 2007 حكومەتی هەرێم گرێبەستی لەگەڵ هەردوو كۆمپانیای (دانەگاز)و (كریسنت پتریۆلیۆم)ی ئیماراتی ئیمزا كرد واژۆ كرد، گرێبەستەكە مافی دەرهێنانی نەوت‌و گاز لە هەردوو بلۆكی كۆرمۆرو چەمچەمال بەخشی بەو دوو كۆمپانیایە.  دوای 15 مانگ كاركردن لە ئۆكتۆبەری 2008دا غاز لە كۆرمۆر بەرهەم هێنرا، لەڕێگای بۆرییەكی 24 ئینجی‌و بەدرێژایی 174 كیلۆمەتر غاز گەیەندرایە وێستگەی كارەبای چەمچەماڵ‌و وێستگەی كارەبای هەولێر. لە ساڵی 2009وە هەندێك گۆڕانكاری لە پشكەكانی ئەو كۆمپانیایانەدا روویاندا كە گرێبەستی كۆرمۆریان وەرگرتبوو، بەڵام دواجار كارەكە لای كۆمپانیای (دانەغاز)ی ئیماراتی مایەوە. (دانە غاز) خۆی وەكو گەورەترین كۆمپانیای ناوچەیی تایبەت بە بەرهەمهێنانی غازی سروشی لەناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دەناسێنێت، ئەم كۆمپانیایە لە دێسەمبەری 2005 دامەزراوە‌و لە بازاڕی دراوی ئەبوزەبی تۆماركراوە، جگە لە هەرێمی كوردستان، لە میسر‌و ئیماراتی عەرەبیش كاردەكات. كێلگەی كۆرمۆر سێ جۆر بەرهەمی هەیە كە بریتین لە: - (غازی سروشتی) كە بە بۆری رەوانەی وێستگەكانی كارەبا دەكرێت لە چەمچەماڵ‌و هەولێر، بەپێی دواین راپۆرتی دانەغاز، ئێستا ئاستی بەرهەمهێنانی ئەم جۆرە لە غاز لە كێڵگەی كۆرمۆر گەیشتوەتە (500) پێ سێجای رۆژانە، ئەمەش بەهۆی پرۆژەیەكی پەرەپێدانەوە كە بەمدواییە كۆمپانیاكە لە كێڵگەكەدا جێبەجێی كردووە.     - (كۆندێنسەیت) كە تێكەڵی نەوتی هەناردەكراوی هەرێم دەكرێت بۆ بەرزكردنەوەی كوالیتییەكەی، بەپێی دواین راپۆرتی داناغاز، بەرهەمی كۆندێنسەیت لە كۆرمۆر ئێستا رۆژانە بۆ (34 هەزارو 300) بەرمیل بەرزبوەتەوە  - غازی شلی ماڵان (LPG) كە پێداویستی غازی ماڵان‌و كارگەكان دابین دەكات، كۆمپانیای دانەغاز ئەم غازە دەفرۆشێت بە كۆمپانیاكانی ناوخۆ، ئێستا كۆمپانیای (ساوس كوردستان) گرێبەستی كڕین‌و گواستەوەی ئەم غازەی بەدەستەوەیە، رۆژانە لە كێڵگەكەدا زیاتر لە (هەزار) تەن غازی شل بەرهەم دەهێنرێت، كۆمپانیای ساوس كوردستان بە تانكەر غازەكە دابەش دەكات بەسەر شارەكانی هەرێمدا بەمجۆرە: - 12 تانكەر غاز بۆ هەولێر - 11 تانكەر بۆ سلێمانی - 7 تانكەر بۆ دهۆك  •    دانەغاز لە راپۆرتی خۆیدا بۆ (9) مانگی ساڵی 2022، بە تێكڕا بڕی (85) دۆلاری بۆ نرخی هەر بەرمیلێك (كۆندێنسەیت) دیاریكردووە، بڕی (43) دۆلاریشی بۆ نرخی هەرمیلێك غازی (LPG) دیاریكردووە. ساڵی رابردوو بەهۆی ناكۆكییەكانییەوە لەگەڵ پارتی لەبارەی چۆنیەتی حومكڕانی، یەكێتیی جارێكی تر پرسی جیاكردنەوەی ئیدارەی سلێمانی لە هەولێر هێناوەتە پێشەوە، ئەگەر ئەمە رووبدات‌و كێڵگەی كۆرمۆر هەناردەی خۆی بۆ سنوری دەسەڵاتی پارتی رابگرێت، سنوری پارتی روبەڕووی قەیرانی غازی ماڵان (LPG) دەبێتەوە، هەروەها هەناردەی نەوتی هەرێمیش بەبێ (كۆندێنسەیت)ەكەی كۆرمۆر، كوالیتی دادەبەزێت‌و توشی قەیران دەبێت. كۆرمۆر كارتی بەهێزی دەستی یەكێتییە بۆ فشار لەسەر پارتی،  ساڵی 2022 بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی ئاماژە بەم كارتە كرد‌و وتی كۆندێنسەیتی ئێمە كوالیتی نەوتی هەرێمی بەرزكردوەتەوە، ئەگەر هەناردەی كۆرمۆر رابگرین پارتی زەرەر دەكات.  بەپێچەوانەی نەوتەوە بەگشتی داتاكانی كەرتی غاز لە بەرژەوەندی پارتیدا نین وەكو حزبی حوكمڕانی سەرەكی هەرێمی كوردستان، چونكە:   - یەدەگی غازی سروشتی لە سنوری قەڵەمڕەوی یەكێتیدا بە (18 ترلیۆن‌و 300 ملیار) پێ سێجا دەخەمڵێندرێت. - یەدەگی غازی سروشتی لە سنوری قەڵەمڕەوی پارتیدا كەمترەو بە (300 ملیار) پێ سێجا دەخەمڵێندرێت. ئەم ژمارانە نیشانی دەدەن، لە حاڵەتی دوو ئیدارەیدا غاز كارتی بەهێزی دەستی یەكێتییە، هەروەك چۆن ژمارەكان نیشاندەری ئەوەن نەوت كارتی بەهێزی دەستی پارتییە، چونكە زۆرینەی هەناردەی نەوتی هەرێم لەسنوری پارتی بەرهەم دەهێنرێت‌و كۆنترۆڵی بۆری هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستانیش بۆ توركیا هەر لەژێر كۆنترۆڵی پارتیدایە. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، پارتی‌و یەكێتی لەبارەی چۆنیەتی ئیدارەدانی كەرتی غازەوە بەدیاریكراویش كێڵگەی غازی كۆرمۆر ناكۆكن، پارتی خەونی ئەوەبوو هاوشێوەی نەوتن غازەكەش رەوانەی توركیا‌و دەرەوە بكات، یەكێتیی پرۆژەیەكی تری بۆ غازی كۆرمۆر هەبوو‌، دەیویست كۆمپانیایەك دروست بكات‌و لەرێگەی ئەو كۆمپانیایەوە غازەكە بە بۆری بگوازێتەوە بۆ ماڵان، لەرێگەی ئەم كۆمپانیایەوە ئابوری خۆی بەهێز بكات، یەكێتیی بژاردەیەكی تریشی بۆ غازەكە لەبەردەستدایە كە تاوتوێی دەكات ئەویش رادەستكردنیەتی بە بەغداد لەبەرامبەر ئەوەی حكومەتی عێراق دور لە دەستی پارتی، موچە‌و بودجەی سلێمانی دابین بكات.  

راپۆرت: درەو دوای زیاتر لە ساڵێك مشتومڕو دواكەوتنی هەڵبژاردن لە كوردستان، هێشتا كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان‌و چۆنیەتی دابەشكردنی بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردن یەكلانەبووەتەوە، ئەم بابەتە لەسەرەتاوە خاڵی سەرەكی ناكۆكی نێوان پارتی‌و یەكێتیی بوو، ئێستا دادگای فیدراڵی عێراق دەیەوێت یەكلای بكاتەوە، توركمان‌و مەسیحییەكان ژمارەیان چەندە لە هەرێمی كوردستان ؟ له‌ڕووی جوگرافییەوە چۆن دابەشبوون ؟ ژمارەی دەنگەكانیان لە یەكەم هەڵبژاردنەوە‌و بۆ دوا هەڵبژاردن چۆنە ؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.     چارەنوسی هەڵبژاردن‌و كورسی پێكهاتەكان هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دەبوو لە رۆژی 1ی تشرینی دووەمی 2022دا بەڕێوەبچێت، بەهۆی ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیی لەسەر هەمواری یاسای هەڵبژاردن‌و كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم، ئەم هەڵبژاردنە لەوادەی خۆیدا نەكرا. دواكەواتنی هەڵبژاردن لەوادەی خۆی، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی ناچاركرد، بۆ جاری دووەم مەرسوم دەربكات‌و وادەیەكی نوێ بۆ هەڵبژاردن دیاری بكات، كۆتاییەكانی ئازاری ئەمساڵ سەرۆكی هەرێم مەرسومی دووەمی دەركردو رۆژی 9ی تشرینی یەكەمی 2002ی بۆ سازدانی هەڵبژاردن دیاریكرد، لەماوەی مانگی ئازار بۆ تشرینی یەكەم، لایەنە سیاسییەكانی هەرێم لە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێم چوونە ناو زنجیرەیەك كۆبونەوە بۆ رێككەوتن لەسەر ئەنجامدانی هەڵبژاردن، بەڵام نەگەیشتنە رێككەوتن، بەتایبەتیش پارتی‌و یەكێتیی.  لە پرسی دواكەوتنی هەڵبژاردندا، یەكێك لەخاڵە سەرەكییەكانی ناكۆكی لەنێوان پارتی‌و یەكێتیی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بوو، ئەم ناكۆكییە تاوەكو ئێستاش بەردەوامە‌و رەنگە دواجار سەربكێشێت بۆ ئەوەی بۆ جاری سێیەم هەڵبژاردن لە كوردستان دوابكەوێت، كە بڕیارە 25ی شوباتی 2024 بەڕێوەبچێت. "كۆتا" بەواتای تەرخانكردنی رێژە یان ژمارەیەك كورسی دێت بۆ پێكهاتەیەكی رەگەزیی یان نەتەوەیی‌و ئاینیی لە پەرلەمان‌و ئەنجومەنە لۆكاڵییەكان، رێوشوێنێكی كاتییە‌و ئامانج لێی ئەوەیە گرەنتی بەشداری پێكهاتەیەكی كۆمەڵایەتیی بكرێت لە بەشداریكردن لە بڕیاردا لەناوچەیەكی جوگرافی دیاریكراو.  توركمان‌و ترسی دابەشبوونی كورسییەكان  ئایدن مەعروف وەزیری هەرێمی كوردستان بۆ كاروباری پێكهاتەكان كە سەربە (بەرەی توركمانی)یە، ئەمڕۆ كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی كرد، تێیدا دژایەتی پێكهاتەكانی بۆ دابەشكردنی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردن راگەیاند. ئایدن مەعروف دەڵێ" ئێمە لەگەڵ ئەوەدا نین كورسی كۆتای پێكهاتەكان لەسەر بنەمای جوگرافی دابەشبكرێت، چونكە لە كوردستان پێكهاتەكان وەكو نەتەوە كورسی كۆتایان بۆ تەرخان كراوە نەك وەكو ئاین".  نیسانی ئەمساڵ كاتێك دانوستانی پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی هەمواری یاسای هەڵبژاردن چڕبووەوە، بەتایبەتیش لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی (11) كورسییەكەی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا (ئەوكات پارتی‌و یەكێتیی رێككەوتبوون لەسەر ئەوەی هەرێم بكرێت بە چوار بازنەی هەڵبژاردن)، بۆ یەكلاكردنەوەی ئەم ناكۆكییە، نەتەوە یەكگرتووەكان بەشداری لە دانوستانەكانی پارتی‌و یەكێتیدا دەكرد، نەتەوە یەكگرتووەكان پێشنیازی ئەوەی كرد كورسییەكی پێكهاتەی توركمان بدرێت بە پارێزگای سلێمانی (كفری)، بەڵام نوێنەرانی پێكهاتەی توركمان ئەم پێشنیازەیان رەتكردەوە.  مەترسی سكاڵاكەی یەكێتیی لە دادگای فیدراڵی عێراق بۆ توركمانەكان هەرلەوەدا نییە كورسی "كۆتا"ی توركمان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا دابەشبكرێت، مەترسییەكە رەنگە سەربكێشێت بۆ هەڵوەشاندنەوەی یەكجارەكی  "كۆتا"ی توركمانەكان، بۆیە هێزە نەریتییەكانی ناو ئەم پێكهاتەیە بەمدواییە هەوڵەكانیان چڕكردوەتەوە بۆ رێگریكردن لەم ئەگەرە، تەنانەت لەگەڵ باڵیۆزی توركیاش گفتوگۆیان لەسەر ئەم بابەتە كردووە.  پێكهاتەی توركمان لە هەرێمی كوردستان، جگە لە (5) كورسی "كۆتا"ی پەرلەمان، لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا پۆستێكی وزارییان وەرگرتووە كە پۆستی وەزیری هەرێمە بۆ كاروباری پێكهاتەكان‌و (ئایدن مەعروف) پۆستەكە بەڕێوەدەبات.  توركمان لە كوردستان  لەسەر ئاستی عێراق توركمانەكان وەكو پێكهاتەی سێیەم لەدوای (عەرەب‌و كورد) ئەژماركراون‌و كورسی "كۆتا"یان لە پەرلەمان بۆ تەرخان نەكراوە، لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان وەكو پێكهاتەی دووەم ئەژماركراون، بەڵام (5) كورسی "كۆتا"ی بۆ تەرخان كراوە.   بەپێی قسەی هەندێك لە بەرپرسانی ئەم  پێكهاتەیە، ژمارەی توركمانەكان لە هەرێمی كوردستان (350 بۆ 400 هەزار) كەسە، لەسەر ئاستی عێراقیش ژمارەیان دەگاتە (3 ملیۆن) كەس.  ئەگەر ئەم ژمارانە دروست بن، وەكو بەرپرسانی توركمانی دەڵێن، مافی پێكهاتەی توركمان لە هەرێمی كوردستان زیاترە لە (5) كورسی "كۆتا"، رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت كە هەندێك كە كارەكتەرە سیاسییەكانی پێكهاتەی توركمان خۆشیان دژی كورسی "كۆتا"ن‌و پێیانوایە ئەگەر لە دەرەوەی "كۆتا" بەشداری هەڵبژاردن بكەن‌و ریزەكانی خۆیان یەكبخەن، ژمارەی كورسییەكانیان لە پەرلەمانی كوردستان زیاتر دەبێت‌و سەرباری ئەمەش لەژێر هەژموونی حزبە دەسەڵاتدارەكان دێنە دەرەوە. وەكو وەزیری هەرێم بۆ كاروباری پێكهاتەكان دەڵێ: زۆرینەی توركمانەكانی هەرێمی كوردستان لەناو سەنتەری پارێزگای هەولێردا نیشتەجێن، بەشێكی تریان لە سنوری قەزای كفری لە سنوری ئیدارەی گەرمیان لە پارێزگای سلێمانی، واتە توركمانەكان دابەشبوون بەسەر هەردوو زۆنی دەسەڵاتدارێتی‌و پارتی‌و یەكێتیشدا‌و كێشمەكێشی ئەم دوو حزبەش لەسەر كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان پەیوەندی بەم بابەتەوە هەیە، بەهۆی ئەم ململانێ سیاسییەو نەبوونی سەرژمێری گشتی، توركمانەكان قەبارەی خۆیان لەبیركردووەو هەندێك لەلایەنە سیاسییەكانی ئەم پێكهاتەیە مانەوەی كورسی "كۆتا" بە زەمانەت دەزانن.   یەكێتیی لەرێگەی دادگای فیدراڵییەوە دەیەوێت لەكۆی (5) كورسی "كۆتا"ی توركمان، (2) كورسی بدات بە قەزای كفری كە لەناوچەی ژێر دەسەڵاتی خۆیدایە، بەپێی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان، زیاتر لە 58 هەزار كەس لە قەزای كفریدا نیشتەجێن، هیچ ئامارێكی فەرمی لەبەردەستدا نییە كە ژمارەی توركمانەكان لە قەزای كفری دەستنیشان بكات، بەڵام بەپێی ئامارێكی بەرەی توركمانی (800) خێزانی توركمان لە كفریدا هەن، بەڵام لەدواین هەڵبژاردندا (هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە ئۆكتۆبەری 2021) كاندیدی توركمانەكان لەم قەزایە كە خاتونێك بوو بەناوی (بسن جیهاد محەمەد) لە بەرەی توركمانیی، تەنیا (334) دەنگی بەدەستهێنا.   سەرباری ئەمەش، بەپێی هەندێك ئاماری نافەرمی تر كە (درەو) بەدواداچوونی بۆ كردووە، ئێستا ژمارەی توركمانەكان لە قەزای كفری نزیكەی (2 هەزار) كەس دەبێت كە دابەشبوون بەسەر نزیكەی (450) خێزاندا. هاوشێوەی قەزای كفری، لە سەنتەری شاری هەولێریش ئاماری فەرمی لەبارەی ژمارەی توركمانەكان لەبەردەستدا نییە، ئەوەی دەوترێت زیاتر ژمارەیەكی سیاسییە، چونكە سەرژمێری نەكراوە‌و پێكهاتەكان تۆماری تایبەت بەخۆیان نییە.   مەسیحییەكان لە كوردستان ئەوە هەر لایەنە توركمانییەكان نین كە دژی دابەشكردنی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكانن بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا، هەندێك لە لایەنە مەسیحییەكانیش دژی ئەم دابەشكردنەن.  رۆژی 24ی مانگی رابردوو، (جینان جەبار بۆیا) كە ئەندامی فراكسیۆنی (هاوپەیمانی یەكێتیی نەتەوەیی) بوو لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان، قسەی بۆ ئاژانسی (ئەنادۆڵ)ی توركیا كردبوو، سەرسوڕمانی خۆی لە سكاڵاكەی یەكێتیی لە دادگای فیدراڵی نیشاندابوو.  ئەم پەرلەمانتارە مەسیحییە ئاماژەی بەوەكرد، ئەوان وەكو پێكهاتەی مەسیحی شێوازی (فرە بازنەیی) هەڵبژاردنیان قبوڵ نییە‌و وتی:" یەكێتیی داوایكردووە هەرێم بەسەر چوار بازنەی هەڵبژاردن دابەش بكرێت، وایان دابەشكردووە پێنج كورسیی مەسیحییەكان بەشێوەیەك دابەش بكرێت كە دوو كورسی بۆ سلێمانی، دوو كورسی بۆ دهۆك‌و یەك كورسی بۆ هەولێر بێت". "لە سلێمانی 120 خێزانی مەسیحی هەیە، رەنگە لەو ژمارەیە 60 خێزان مافی دەنگدانییان هەبێت ئەوانی دیكە ئاوارەن، بەڵام لە عەنكاوە (هەولێر) چوار هەزار خێزانی كلدانی هەیە، ناكرێت بۆ 120 خێزان دوو كورسی تەرخان بكرێت‌و لەبەرامبەردا بۆ چوار هەزار خێزان تەنیا لە عەنكاوە یەك كورسی تەرخان بكرێت، جگە لە قەزاكانی شەقڵاوەو كۆیە كە ژمارەیەكی زۆر مەسیحی لەوێش هەن" پەرلەمانتارە مەسیحییەكە وا دەڵێ.  بەگوێرەی قسەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا، ئێستا لە عێراق كەمتر لە (250 هەزار) مەسیحیی هەن، نزیكەی (200 هەزار) كەسیان لەناوچەكانی دەشتی نەینەواو هەرێمی كوردستاندا دەژین.  رێژەی 67%ی مەسیحییەكانی عێراق كلدانی كاسۆلیكن، كە كلێساكانیان لە ئەنجامدانی مەراسیمە ئاینییەكاندا پەیڕەوی نەریتی خۆرهەڵاتی دەكات، بەڵام دان بە دەسەڵاتی پاپای ڤاتیكاندا دەنێت، ئەمە لەكاتێكدایە رێژەی 20%ی مەسیحییەكانی عێراق سەربە كلێسای ئاشورییەكانن كە لە كۆنترین كلێساكانی عێراقە، ئەوەی دەمێنێتەوە سەربە سریانی ئۆرسۆدۆكس‌و سریانی كاسۆلیك‌و ئەرمەنی كاسۆلیك‌و ئینجیلییەكان‌و پرۆتستانت-ن. مەسیحییەكان لە هەرێمی كوردستان جگە لە (5) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان، پۆستێكی وزاریشیان لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا پێدراوە كە پۆستی وەزری گواستنەوەو گەیاندنەوە (ئانۆ جەوهەر) لە پۆستەكەدا دانراوە.  "كۆتا"ی پێكهاتەكان لەبەردەم دادگادا ئەمڕۆ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق دواین دانیشتنی دادبینی لەبارەی ئەو سكاڵایە بەڕێوەبرد كە یەكێتیی لەسەر یاسای هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان تۆماریكردووە.  دادگای فیدراڵی بۆ دانیشتنی ئەمڕۆ، داوای لە كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان كردبوو بۆچوونی خۆی بخاتەڕوو لەبارەی ئەوەی ئەگەر هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەشێوەی فرەبازنە بەڕێوەچوو، چۆن كورسییەكانی پەرلەمانی كوردستان دابەشدەكات بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا.  بەر لەدەستپێكردنی دانیشتنی دادگا، وەڵامی دادگا گەیشتە میدیاكان، بەپێی وەڵامەكە، كۆمسیۆن لەسەر بنەمای یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران‌و ئەنجومەنی پارێزگاكان ژمارەی (12)ی ساڵی 2018ی هەمواركراو، دەیەوێت هەرێمی كوردستان بكات بە سێ ناوچەی هەڵبژاردن‌و (111) كورسییەكەی پەرلەمان بەمشێوەیە دابەشبكات بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا:   •    پارێزگای هەولێر: (38) كورسی بەردەكەوێت •    پارێزگای سلێمانی (45) كورسی •    پارێزگای دهۆك (28) كورسی  كۆمسیۆنی هەڵبژاردن (11) كورسییەكەی "كۆتا"ی پێكهاتەكانیشی بەمشێوەیە دابەشكردووە بەسەر بازنەكاندا: •     پارێزگای سلێمانی: (4) كورسی "كۆتا"ی بەردەكەوێت، (2) كورسی توركمان‌و (2) كورسی مەسیحی •    پارێزگای هەولێر: (4) كورسی "كۆتا"ی بەردەكەوێت، (2) كورسی توركمان‌و (2) كورسی مەسیحی •    پارێزگای دهۆك: (3) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكانی بەردەكەوێت، (1) كورسی توركمان‌و (1) كورسی ئەرمەن‌و (1) كورسی مەسیحی  لە بری دوو كورسی، یەكێتیی 4 كورسی بەردەكەوێت تاوتوێكردنی ئەم بابەتە لە دانیشتنی دادبینی ئەمڕۆدا، نیشاندەری ئەوەیە دادگای فیدراڵی ئەو بڕگەی سكاڵاكەی یەكێتیی پەسەندكردووە كە داوا دەكات هەڵبژاردنی كوردستان لە یەك بازنەییەوە بكرێت بە فرەبازنەیی، لە سەرەتای گفتوگۆكانەوە لەبارەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان، یەكێتیی داوای دەكرد هەڵبژاردنی كوردستان هاوشێوەی دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق كە 2021 بەڕێوەچوو بكرێت بەشێوازی "فرە بازنەیی"، چونكە یەكێتیی‌و هەندێك لەلایەنەكانی تر پێیانوایە شێوازی (یەك بازنەیی) ئەوەی بۆ پارتی فەراهەمكردووە زۆرینەی پەرلەمانی هەبێت‌و لەشێوازی (فرە بازنەیی)دا دەنگەكان دابەشدەبن‌و پارتی ناتوانێت زۆرینەی پەرلەمانی بە قەبارەی پێشتر دروستبكات، ئەوكات لە گفتوگۆكاندا پارتی لەسەر ئەم داواكارییە قایل بوو، بەڵام هاوكات لەگەڵ فرە بازنەییدا، یەكێتیی داوای دەكرد كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكانیش بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا دابەش بكرێت، بۆ ئەمە یەكێتیی داوای دەكرد (2 بۆ 4) كورسی لە كۆی (11) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بخرێتە سنوری پارێزگای سلێمانی، لەسەر ئەمە لەگەڵ پارتی نەگەیشتنە رێككەوتن‌و بەوهۆیەشەوە هەڵبژاردن دواكەوت. ئێستا ئەگەر دادگای فیدراڵی سكاڵاكەی یەكێتیی‌و وەڵامەكەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن پەسەند بكات، سنوری پارێزگای سلێمانی كە یەكێتیی تێیدا باڵادەستە، لەبری (2) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان (4) كورسی بەردەكەوێت، بۆ یەكێتیی ئەمە دەستكەوتێكی گەورەیە، چونكە لەرابردوودا پێیوا بووە (11) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان كاندیدەكانی لەلایەن پارتییەوە دیاریكراوە‌و بەردەوام پێكهاتەكانی لە خزمەتی پرۆژە سیاسییەكانی خۆی لە پەرلەمان بەكارهێناوە.  هەڵبژاردن‌و بەشداری پێكهاتەكان لە خولی یەكەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان كە لە 19/5/1992 بەڕێوەچوو، (ملیۆنێك‌و 112 هەزار) كەس مافی دەنگدانی هەبوو، بەڵام لە دواین خولی هەڵبژاردندا (خولی پێنجەم) كە لە 30/9/2018 بەڕێوەچوو (3 ملیۆن‌و 88 هەزارو 642) كەس مافی بەشداریكردنی لە هەڵبژاردندا هەبوو، بەم پێیەش ژمارەی ئەو هاوڵاتیانەی لە خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانەوە تا دواین خولی هەڵبژاردن، مافی دەنگدانیان بەدەستهێناوە بەڕێژەی (178%) ژمارەیان زیادیكردووە. بەڵام كۆی دەنگی بەدەستهاتووی قەوارەی پێكهاتەكانی هەرێمی كوردستان خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانەوە لە (11 هەزارو 971) دەنگەوە زیادیكردووە بۆ (23 هەزارو 165) دەنگ لە كۆتا هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، ئەم زیادكردنەش بەڕێژەی (94%) بووە، كە نزیكەی نیوەی ئەو گەشەكردنە گشتیەیە كە لە هەرێمی كوردستان ڕویداوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)و (2)) كە تایبەتە بە دەنگی بەدەستهاتووی پێكهاتەكان لە هەردوو هەڵبژاردنی یەكەم‌و كۆتا خولی پەرلەمانی كوردستان.  سەركەوتن بۆ پەرلەمان بەكەمترین دەنگ كاندیدی پێكهاتەكان لە هەڵبژاردنەكاندا كەمترین دەنگی ناو كاندیدەكانیان بەدەستهێناوە، بۆ نمونە لە هەڵبژاردنی 2018ی پەرلەمانی كوردستاندا: - هیمداد سەباح بیلال لەبەرەی توركمانی: 138 دەنگی بەدەستهێناوە‌و سەركەوتووە بۆ پەرلەمان - سارا دڵشاد بەكر لەبەرەی توركمانی: 194 دەنگی بەدەستهێناوە‌و سەركەوتووە بۆ پەرلەمان  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) کۆمەڵگای ئێمە لە غیابی ئۆپۆزیسیۆنێکی عەقڵانیی و کراوە و دیموکراسیی و لە غیابی ناوەندێکی رۆشنبیریی و مەدەنیی چالاکدا، بەرەو ئەوەدەڕوات، بۆ ماوەیەکی درێژ لە ئاستی سیاسیدا لەلایەن کۆمەڵێک خێزان و بنەماڵەی سیاسیی سوڵتانییەوە حوکمرانیی بکرێت و لە ئاستی کۆمەڵایەتیشدا ھێزە ئیسلامییەکان حوکمی بەشێکی گەورەی کۆمەڵگاکە بکەن. ھەم کایەی سیاسەت و ھەم کایەی کۆمەڵایەتیی ھێزگەلێک بەڕێوەیاندەبەن کە شایستەی کۆمەڵگایەک نین لە دەیەی سێھەمی سەدەی بیست و یەکەمدا بژیی. ھەردوو بەرەکە کۆمەڵگا ڕووبەڕووی دوو ئەگەری رەھا و خراپ دەکەنەوە: یان ڕازیبوون بە ستەمگەریی یان تێکچوونی سەرتاسەری ئاسایش، یان دین یان فیتنە و فەوزا و بەدڕەوشتیی، یان ئێمە وەک حوکمڕان یان نائارامیی و وێرانەیەکی تەواو. لە ھەردوو ئاستەکەدا دوو نوخبەی تەواو نارسیستیی و توندوتیژ ئامادەن کە نوخبە سیاسییەکەیان جگە لەوەی خۆیان بە تاقە ھێزی قابیلی حوکمڕانییکردن دەزانن و نوخبە دینییەکەش خۆی بە تاقە نوێنەری ڕاستەقینەی خوداوەند دەزانێت، ھەردووکیشیان ئامادەن جەھەنەمێک لە سەرزەوی بۆ ھەموو ئەوانە دابخەن کە لەگەڵ دید و روانین و لێکدانەوە و تێگەیشتنی ئەواندا بۆ دین و دنیا و دەوڵەت و حوکمڕانیی یەکناگرنەوە. لە ڕاستیدا ئەوەی ئەم دوو نوخبەیە ئەنجامیئەدەن ستراتیژیەتی بەندکردنی تەواوی کۆمەڵگاکەیە لەناو ئەو دوو ئەگەرەدا، کە ھەردووکیان تەواو نەخوازراو و ترسناک و کوشندەن. ئەگەری یان ئەوان یان جەھەنەم، یان ئەوان یان فیتنە و پشێویی و نائارامیی، یان ئەوان یان کوفر و گومڕایی و بەدئەخلاقیی. ئەوەی لەم دۆخەدا غائیبە ئەو لانی کەمیی دانایی و عەقڵانیەت و حەکیمبوونەیە، کە ھەر کۆمەڵگایەک نیازی مانەوە و بەردەوامبوونی ھەبێت، پێویستی پێیەتی. پێدەچێت ئەفلاتون دیمەنێکی وەک دیمەنی ئەمرۆکەی کۆمەڵگا و حوکمڕانیکردنی ئێمەی لەبەرچاوبووبێت کاتێک پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت ئەو کەسەی کە پێویستە حوکمڕانبێت دەبێت حەکیم و دانا و عەقڵانی بێت، واتە بەرلەوەی توانای حوکمکردنی کەسانیتری ھەبێت، پێویستە توانای حوکمکردنی خۆی ھەبێت.توانای حوکمردنی خواستە غەریزی و ئاژەڵیی و نەرجەستییەکانی خۆی ھەبێت، توانای کۆنترۆڵکردنی چڵێسییە ھەمەجۆرەکان و توانای کۆنترۆڵکردنی زمان و تورەبوون و ڕقە نەفسییەکانی خۆی ھەبێت. بە کورتییەکەی، لای ئەفلاتوون ئەوەی توانای حوکمکردنی خۆی نەبێت، ئەوەی زانیاریی و مەعریفە و لێزانیی و ئەخلاقیی حوکمڕانیکردنی خواست و ویست و ھەڵچون و داچون و رق و بوغزەکانی خۆی نەبێت، توانای حوکمرانی ئەوانیتری نابێت. کەسانێک بیەانوێت حوکمڕانیی بەسەر خەڵکانی ترەوە بکەن، پێویستە سەرەتا بتوانن حوکمڕانیی بەسەر حەز و ویست و ئارەزووە جۆربەجۆرەکانی خۆیاندا بکەن، کۆنترۆڵی ھەڵچوون و داچوونەکانی خۆیان بکەن، دەسەڵاتیان بەسەر رق و کینەکانی خۆیاندا ھەبێت.  لای ئەفلاتوون تەنھا کەسی حەکیم و زانا، کەسی دانا و عەقڵانیی، ئەو شتانەی بۆ دەکرێت و بەر لەوەی حوکمڕانی کەسانیتر بکات حوکمڕانیی خواست و غەریزە و چڵێسییەکانی خۆی دەکات، تەنھا کەسێکی لەوجۆرە شایانی حوکمڕانییە، چ حوکمڕانیی سیاسیی یان حوکمڕانیی دینیی. ئاشکرایە لەم دیدگا تایبەتەدا بۆ حوکمڕانیی، ئەفلاتوون، لەناو خودی کەسەکان خۆیاندا بەدوای میکانیزمەکانی کۆنترۆڵکردن و ئاراستەکرنی گونجاوی حوکمڕانیی سیاسیی و کۆمەڵایەتیدا دەگەرێت، چاکەکارییەکانی دەسەڵاتدارێتیی و باش کارکردنی حوکمڕانیی بە باشی کەسەکان و زانایی و دانایی و عەقڵانیبوونی ئەوانەوە گرێئەدات. شتێکی ئەوتۆ لەسەر بوونی دەزگا و میکانیزمی دەزگایی و یاسایی دەرەکیی بۆ لێپرسینەوە و ئاراستەکردنی حوکمڕانیی ناڵێت. ھەرچی تیورە تازەکانی حوکمڕانییکردنە، حوکمڕانیکردن لە ھەموو شێوەکانیدا، بەتەنھا پێ لەسەر کەسایەتی حاکم و حوکمڕانەکە داناگرن، بەڵکو دەیبەستنەوە بە کۆی ئەو میکانیزمە دەرەکییەشانەوە کە ناھێڵن حوکمڕان سنوورەکان ببەزێنێت و ڕووبەڕووی لێپرسینەوە و سزادانی یاسایی و ئەخلاقیی، دەکەنەوە. ئەوەی حاکم کەسایەتیەکی باش یان دانای ھەبێت، دەشێت شتێک لە چاکەکاریی لێ چاوەروان بکرێت، بەڵام لەمە گرنگتر پێداگرتنە لەسەر بوون و توانای لێپرسینەوەی دەزگایی و یاسایی لە حوکمرانەکان. میکانیزمی بەرپرسیارکردن و لێپرسینەوە و تاوانبارکردنی یاساییانەی دەسەڵاتدار ھەمیشە لە پێش کەسایەتی حوکمڕانەکەوەیە. حوکمرانیی باش ئەو حوکمڕانییە نییە کە دەسەڵاتدارێکی باش دەیبات بەرێوە، بەڵکو ئەو حوکمرانییەیە کە دەزگای باش و یاسای باش و میکانیزمی باشی لێپرسینەوە و بەرپرسیارکردنی دەسەڵاتادارانی ھەیە. ئەوەی ھەردوو نوخبەکە، ھەم نوخبە سیاسییەکە و ھەم نوخبە دینییەکە، لە دونیای ئێمەدا وێرانیان کردوە بوون و ئامادەگیی ئەم توانای لێپرسینەوە و بەرپرسیارکردنەیە. ئەگەر ئەوەی سەرەوە لە ئاستی حوکمڕانیی کردنی سیاسیدا ئامادەبێت، لەناو کۆمەڵگاکەدا دۆخێکی تر ئامادەیە کە ھێزەکانی ئیسلامی سیاسیی ئاراستەی دەکەن. ئەمەش بریتییە لە سەپاندنی شوناسێکی پۆلیسی بەسەر کۆمەڵگادا. بە مانایەکی دیکە، ئەوەی ئیسلامییەکان دەیانەوێت بیسەپێنن شوناسێکی پۆلیسییە، کە سەلەفیەتی دینیی ژێرخانی ئەو شوناسە و کۆی وردەکارییەکانی دیاریدەکات. شوناسێک تیایدا ئاشکرایە و روونە کە ئێمە کێین و چین و پێوستە چی بین؟ لە راستیدا لای ھێزەکانی ئیسلامیی سیاسیی و لای ھێزە سەلەفییەکان بەر لە کردنی پرسیاری ئێمە کێین، وەڵامەکەی حازر و ئاشکرا و زانراوە و ئەسڵەن پێویست بەکردنی پرسیارەکە ناکات. لای ئەم ھێزانە پرسیاری ئێمە کێین پرسیارێکە پەیوەندیی بەوەوە ھەیە ئایا ئێمە چ پەیوەندییەکمان بە ڕابوردووەوە ھەیە، بەو ڕابوردوەوە کە لای ئەوان ڕابوردویەکی دینییە. ئەوەی ئەوان دەیانەوێت ئەوەیە ھەڵگرتنی کۆمەڵگایەک کە لە دەیەی سێھەمی سەدەی بیست و یەکەمدا دەژیی و فڕێدانی بۆناو مێژوویەکی ھەزار ساڵەی تێپەڕیو و نیشتەجێکردنی لەناو کۆمەڵێک تێکستی دینیی سەر بەو سەدانەدا.   لە کاتێکدا پرسیاری سەرکی سەبارەت بە شوناس، پرسیار نییە دەربارەی ئەوەی ئایا  ئێمە چ پەیوەندییەکمان بە رابوردوەوە ھەیە، بەڵکو ئەوەیە چ پەیوەندییەکمان بە ئێستا و بە ئێستاییبوونی خۆمانەوە ھەیە، دەمانەوێت لەناو دونیای ئەمڕۆدا چی بین و ببین بەچی. پرسیاری شوناس ئەوە نییە ئێمە لە کوێوە ھاتووین، بەڵکو ئەوەیە ئێمە بەرەو کوێ دەرۆین، دەمانەێت چۆن لەناو جیھانی ئەمڕۆدا نیشتەجێبین. بە کورتییەکەی پرسیاری شوناس لە ئێستادا لە پەیوەندیدا بە ھەردوو نوخبە دەسەڵاتدارەکەی ناو کۆمەڵگای ئێمەوە، نوخبە سیاسیی و نوخبە دینییەکە، ئەوەیە ئایا ئێمە چ جۆرە سیاسەتێکمان دەوێت، ئەی چ جۆرە دین و دیندارییەکمان دەوێت. چ جۆرە وێنەیەکمان بۆ حوکمڕان و بۆ خودا و بۆ موقەدەسی سیاسیی و دینیی ھەبێت.    

راپۆرتی: درەو  کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (53) مانگی رابردوودا، تەنها (33) مانگیان موچەی تەواوەتی موچە خۆرانی هەرێمی خەرجکردووە، (10) مانگیشی بە کەم و کوڕی و لێبڕین خەرج کردووە، (10) مانگیشی خەرج نەکردووە یان دوای خستووە، کۆی ئەو پارانەی خەرج نەکراوە، دەخەمڵێندرێت بە؛ 🔹 (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار "خەرج‌نەکردنی 7 موچەی تەواو" 🔹 (1 ترلیۆن 701 ملیار) دینار "9 موچە بە لێبڕینی 21%" 🔹 (162 ملیار) دینار "1 موچە بە لێبڕینی 18%" 🔹 (2 ترلیۆن 823 ملیار) دینار "موچەی (3) مانگی 2023" دواکەوتووە. 🔹 کەواتە سەرجەم ئەو موچە شایستانەی لە کابینەی نۆیەمدا خەرج نەکراوە (10 ترلیۆن 986 ملیار) دینارە. پاشەکەوت و لێبڕین و خەرج نەکردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێم لە بانگەشەی هەڵبژانی (30/9/2018) لایەنە سیاسییەکان بانگەشەی گێڕانەوەی موچە پاشەکەوت کراوەکان و کردنەوەی ژمارەی حیسابی بۆ موچە خۆران دەکرا، لەگەڵ دەستبەکاربوونی کابینەی نۆیەم لە (10/7/2019)ەوە، موچەخۆران لە چاوەڕوانی گەڕانەوەی موچە پاشەکەوتکراوەکانیان بوون، بەڵام ئەم کابینەیە بیدعەیەکی نوێی داهێناو ناوی نا، لێبڕین، ئەمە سەرەڕای ئەوەی لە ساڵی (2020)دا ژمارەی پێوانەیی تۆمارکرا لە خەرج نەکردنی موچەی موچە خۆران. سەبارەت بەو شایستە داراییانەی موچەخۆران کە لە ئەستۆی حکومەتی هەرێمەوە، تەنها لە کابینەی نۆیەمدا نزیک لە (11 ترلیۆن) دینارە، جگە لە ڕاگرتنی بەرزە موچەی فەرمانبەران. قۆناغی پاشەکەوتی مووچە لە سەردەمی کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە سەرۆکایەتی نێچیرڤان بارزانی بەڕێوەچوو، لەماوەی نێوان ساڵانی (2015 - 2018) مووچەخۆران (5) موچەی تەواویان پێنەدراوە (23) مانگیش چارەکە مووچەو (11) مانگیش بەشێک لە موچەکانیان پاشەکەوت کرا. بەڵام لە کابینەی نۆیەم دا پرسی موچە پێی نایە قۆناغێکی نوێوە کە ئەویش لە بری پاشەکەوت داهێنانی لێبڕین بوو، لەم کابینەیەدا موچەی مانگەکانی (4، 5، 6، 7، 8، 11،12ی ساڵی 2020) خەرج نەکرا (9) موچەش بە لێبڕینی (21%) و موچەیەکیش بە لێبڕینی (18%)ەوە لە ساڵانی (2021 - 2022)ی بۆ فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان خەرجکراوە. کەواتە ئەگەر کۆی خەرجی موچە بە (900 ملیار) دیناری مانگانە بخەمڵێنین _لە دەستپێکی دەستبەکاربوونی کابینەی نۆیەمەوە قەبارەی خەرجی موچە (895 ملیار)بووە، بەڵام بەردەوام خەرجی موچە رووی لە زیادبوون کردووەو بەپێی دواین ئاماری فەرمی وەزارەتی دارایی کە خەرجییەکانی خۆی بۆ شەش مانگی یەکەمی (2023) بڵاوکردەوە بە تێکڕا کۆی خەرجی مانگێکی موچەی موچەخۆران سەرو (941 ملیار) دینابووە_، ئەوا کۆی ئەو شایستە داراییەی موچە خۆران لە کابینەی نۆیەمدا لێیان بڕاوەو بۆیان خەرج نەکراوە بریتیە لە؛ •    (7) مانگ موچەی بڕاو X (900 ملیار) دینار = (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار •    (9) مانگ بە لێبڕینی (21%)  X (189 ملیار) دینار = (1 ترلیۆن 701 ملیار) دینار •    (1) مانگ بە لێبڕینی (18%)  X (162 ملیار) دینار = (162 ملیار) دینار •    لە ئێستاشدا کە پێدەنێینە مانگی (12)ی (2023)ەوە بەڵام موچەی مانگەکانی (9و 10و 11) موچەخۆران دابەشنەکراوە کە بەرامبەرە بە؛ (3) مانگ موچەی دواکەتوو X (941 ملیار) دینار = (2 ترلیۆن 823 ملیار) دینار. کەواتە کۆی ئەو موچانەی لەکابینەی نۆیەمدا خەرج نەکراوە دەکاتە؛ (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار "7 موچەی تەواو"+ (1 ترلیۆن 701 ملیار) دینار "9 موچە بە لێبڕینی 21%" + (162 ملیار) دینار "1 موچە بە لێبڕینی 18%" + (2 ترلیۆن 823 ملیار) دینار "موچەی (3) مانگی 2023" = (10 ترلیۆن 986 ملیار) دینار. بە مانایەکی دیکە، کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (53) مانگی رابردوودا، تەنها (33) مانگیان موچەی تەواوەتی موچە خۆرانی هەرێمی خەرجکردووە، (10) مانگیشی بە کەم و کوڕی و لێبڕین خەرج کردووە، (10) مانگیشی خەرج نەکردووە یان دوای خستووە. (وەک لەم خشتەیەی خوارەوەدا رونکراوەتەوە).