پێگەی ئۆیڵ پرایس نیوز نوسینی: سیمۆن واتكینز وەرگێڕانی بەدەستكارییەوە: رێبوار محەمەد حکومەتی فیدراڵی عێراق فەرمانیكردووە بە شێوەیەكی خێرا  چاکسازیی بكرێت لە  بۆری هەناردەکردنی نەوتی عێراق لەگەڵ توركیا. هێشتا قەدەغەی سەپێندراو بەسەر نەوتی هەرێمی كوردستان وەك خۆی بەردەوامە. هەر لەو ساتەوەی قەدەغەی هەناردەکردنی نەوت بەسەر کوردستانی عێراقدا سەپێنرا لە 25ی ئازاری 2023، ئامانجی بەغدا هەمیشە کۆتایی هێنان بووە بە دۆخی نیمچە سەربەخۆیی هەرێم. نەوتی عێراق حکومەتی فیدراڵی عێراق کە ناوەندەکەی لە بەغدا چەند هەفتەیەک لەمەوبەر فەرمانی خێراکردنی چاکسازییە چارەنووس سازەکانی بۆری هەناردەکردنی نەوتی خۆی بۆ ناو تورکیا دەرکرد لە هەمان کاتدا گەمارۆی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستانی نیمچە سەربەخۆی عێراقی کە بنکەکەی لە  هەولێرە  سەرچاوەیەکی باڵا کە لە نزیکەوە لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق کاردەکات  هەفتەی ڕابردوو بە تایبەت بە پێگەی ئۆیڵ پرایس نیوزی ڕاگەیاند. هەروەهابەگوێرەی بەیاننامەیەکی دواتری بەسیم محەمەد بریکاری وەزیری نەوتی عێراق ، پێدەچێت بۆرییەکە بکرێتە کار و تا کۆتایی ئەم مانگە ئامادەبێت بۆ دەست پێکردنەوەی هەناردەی نەوت.  هەر لەو ساتەوەی کە گەمارۆی هەناردەکردنی نەوت بەسەر هەرێمێ کوردستان دا سەپێنرا لە 25ی ئازاری 2023، ئامانج بۆ بەغدا هەمیشە کۆتایی هێنان بوو بە نیمچە سەربەخۆیی هەرێم، ئەمەش بە واتای لەناوبردنی هەموو سەربەخۆیی داراییەکەی بوو، کە... بە واتای وەستاندنی هەموو فرۆشتنی سەربەخۆی نەوت بوو. تا ئەو شوێنەی پەیوەندی بە کۆمپانیا نەوتییە بیانییەکانەوە هەیە کە لە هەرێمی کوردستان  کاردەکەن،  سەرچاوەیەکی باڵای ئاسایشی وزەی یەکێتی ئەوروپا (یەکێتی ئەوروپا) بە تایبەتی بە پێگەی ئۆیڵ پراس نیوز ی ڕاگەیاندووە: "بەغدا  نیگەران نییە   لەوەی کە کۆمپانیا نەوتیەکان کاردەکەن هەرێم بەجێ بهێڵن." بەگوێرەی سەرچاوە ئەمنییەکانی نەوتی عێراق و یەکێتیی ئەورووپا، چەند هۆکارێک بۆ ئەم بۆچوونە لە بەغداوە هەیە. لە ڕووی داراییەوە، بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم سوودی بۆبەغدادنیە  ئاماژەی بەوەشکردووە،  ڕێکەوتنی نێوان بەغدا و هەولێر بۆ پێدانی بودجە لە لایەن بەغداد لە بەرامبەر نەوت بەهەرێمی کوردستان بە مەبەستی دابینکردنی سوودێک بوو بۆ هەردوولا، بەڵام هەرگیز بە باشی کاری نەکرد، بۆیە بەردەوامبوون لە ڕێگەدان بە کورد  بۆ بەردەوامبوون لە فرۆشتنی نەوت بە شێوەیەکی سەربەخۆ یەک دینار سوودی بۆ بەغدا نییە” سەرچاوە عێراقییەکە وای وت. بەشێوەیەکی دیاریکراوتر، گرێبەستەکە لە مانگی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ ئەنجامدرا، و بریتی بوو لە هەناردەکردنی تا ٥٥٠ هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا (bpd) لە کێڵگەکانی هەرێم  و کەرکوک لە ڕێگەی ڕێکخراوی دەوڵەتی FGI بۆ بەبازاڕکردنی نەوت (سۆمۆ). لەبەرامبەردا بەغدا لەسەدا ١٧ی بودجەی فیدراڵی دوای خەرجی سەروەری (لەو کاتەدا نزیکەی ٥٠٠ ملیۆن دۆلاری ئەمریکی) لە مانگێکدا وەک پارەی بودجە بۆ کورد دەنارد. تەنانەت پێش ئەوەی ڕووسیا بە شێوەیەکی کاریگەر کۆنترۆڵی کەرتی نەوتی هەرێم بکات لە کۆتاییەکانی ساڵی 2017 لە ڕێگەی سێ گرێبەستی سەرەکییەوە،  نە بەغداد  و نە هەرێم بە تەواوی لە پابەندنەبوون بەڕێکەوتنەکانیان. دوای ئەوەی ڕووسیا هاتەناو پرۆسەی نەوتی کوردستانەوە، ناکۆکییەکانی نێوان هەردوولا زیادیان کرد، مۆسکۆ هەوڵی دەدا ڕۆڵی نێوەندگیری بۆ خۆی دروست بکات بۆ ئەوەی بتوانێت کێشکردنی زیاتر بۆ گەشەپێدانەکانی نەوت و گاز لە باشووری عێراقیش بەدەست بهێنێت. دەشڵێت: “بەبێ ئەوەی ڕێککەوتنەکە کاربکات، بەغدا ساڵانە ملیارەها دۆلاری لە داهاتی فرۆشتنی نەوت کە کورد بەشێوەیەکی سەربەخۆ ئەنجامی دەدا لەدەست دەدا، کەواتە بۆچی بەردەوام دەبێت لە بەرگەگرتنی ئەمە؟”. سەرچاوەی نەوتی عێراق هەفتەی ڕابردوو ڕایگەیاند. لە ڕووی یاساییشەوە، بەغدا پێی وایە هیچ هۆکارێک نییە بۆ ئەوەی ئەو کارە بکات، بەو پێیەی پێی وایە هەناردەی نەوتی کوردستان نایاساییە و کۆمپانیا نەوتییە نێودەوڵەتییەکانیش کە لە هەرێم کاردەکەن، هاوبەشن لە شکاندنی یاساکە. ئەمەش لەسەر لێکدانەوەی دەستووری عێراق دامەزراوە، کە لە ساڵی ٢٠٠٥ بە ڕابرسی پەسەندی کردووە، لەمەشدا بە ڕوونی بە پێی مادەی ١١١ هاتووە کە نەوت و گاز لە ژێر خاوەندارێتی هەموو خەڵکی عێراقدایە لە هەموو ناوچەکان و پارێزگارەکان. لە ئەنجامدا، بەغدا دەڵێ، هەموو ئەو کۆمپانیا نەوتی یە بیانیانەی تا ئێستا ئەو گرێبەستانەیان پێشکەش نەکردووە کە لە بنەڕەتدا لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان واژۆکراون بۆ ئەوەی ئێستا لەلایەن وەزارەتی نەوتی عێراقەوە پێداچوونەوەیان بۆ بکرێت – بۆ ئەوەی بتوانن پێداچوونەوەیان بۆ بکرێت بەپێی… دەستووری عێراق – مافی ئەوەیان نییە ڕێگەی سەربەخۆی کوردی بەکاربهێنن بۆ هەناردەکردنی ئەو نەوتەی بەرهەمی دەهێنن. بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان پێی وایە بەپێی مادەکانی 112 و 115ی دەستوور دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی نەوت و غازی لە هەرێمی کوردستان هەیە کە لەو کێڵگانە دەرهێنراون کە لە ساڵی 2005دا بەرهەمیان نەبووە نەوتی هەرێمی کوردستان هەناردەبکرێت یان ڕاگیرێت، حکومەتێ فیدراڵی بە هیچ شێوەیەک سوودی لێنابینێت”، سەرچاوە نەوتییەکەی عێراق وای وت. ئاماژەی بەوەشکردووە، “ئەگەر کۆمپانیا نێودەوڵەتی یەکان  لە کوردستانی  بیانەوێت بەردەوام بن لە کارکردن لەوێ ئەوا دەتوانن داوای هەمواری؟گرێبەستەکان   لە بەغدا بکەن بەڵام ئەگەر نا دەتوانن بچن، بەو پێیەی کۆمپانیا نەوتییەکانی دیکەی زۆر هەن کە دەتوانن جێگەیان بگرنەوە، و بە باشی کاربکەن لەگەڵ وەزارەتی [نەوت]” زیادی کرد. هەروەها لە ڕووی سیاسییەوە بەغدا پێی وایە هیچ سوودێکی نییە لە هەبوونی دەوڵەتێکی نیمچە سەربەخۆی کوردی لە باکووری وڵاتەکەی. بۆ دەستپێکردن، مەترسی بەردەوام دەمێنێتەوە کە ڕەنگە دووبارە پاڵ بە سەربەخۆیی تەواوەوە بنێت، کە لە ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی لە ٢٥ی ئەیلوولی ٢٠١٧دا لە سەدا ٩٢ دەنگی بەڵێی بۆ دا.  فەرمان . بۆ ئێرانی سپۆنسەری ناوچەیی سەرەکی عێراق و بۆ تورکیا و سوریاش، هەڵکشانی بزووتنەوە سەربەخۆییەکانی کورد، بە لەبەرچاوگرتنی قەبارەی ئەم دانیشتووانە لەم وڵاتانە، مەترسییەکی دیار بۆ سەر ڕژێمەکانی ئێستاش دروست دەکات. ژمارەی دانیشتووانی کوردانی ئێران نزیکەی لەسەدا ٩ی کۆی گشتی و لەسەدا ١٠ی سوریا و تورکیا نزیکەی لەسەدا ١٨یە. تێڕوانینی ڕاستەقینەی بەغدا بۆ ئەمە لە سەرکوتکردنی خێرای   کۆماری ئیسلامیی ئێراندا دەرکەوت دوای دەنگدانی بەرفراوانی ساڵی 2017 بۆ سەربەخۆیی تەواو. بۆ سپۆنسەری زلهێزی چین، هەرێمی کوردستانی عێراق کە پەیوەندییەکی پتەوی پێشووی لەگەڵ ئەمریکا هەیە، ئیدارەی کەرتی نەوت و غازی گەورەی عێراق زۆر قورستر دەکات. چین  کاریگەری خۆی  لە باشووری عێراقدا دروستکردووە، لەڕێگەی چەندین گرێبەستەوە کە لە کەرتی نەوت و گازدا ئەنجامدراوە و دواتر بەکارهێنراون بۆ گرێبەستی ژێرخانی گەورەتر لە سەرانسەری باشووردا. ئاپۆتیۆسی دیدگای پەکین بۆ عێراق هەموو شتێک لەخۆدەگرێت  'ڕێککەوتنی چوارچێوەی عێراق-چین'ی  ساڵی 2021. ئەمەش لە بەرامبەردا، درێژکراوەی قەبارە و پانتایی ڕێککەوتنی  'نەوت بۆ ئاوەدانکردنەوە و وەبەرهێنان' بوو  کە لەلایەن بەغدا و پەکین لە ئەیلوولی 2019 واژۆکرا ، کە ڕێگەی بە کۆمپانیا چینییەکان دا وەبەرهێنان لە پڕۆژەکانی ژێرخانی عێراق لە بەرامبەر نەوتدا بکەن. هەمان نیگەرانی سیاسی بۆ ڕوسیاش دەگونجێت، تەنانەت بە پێگەی بەهێزی لە کەرتی نەوتی کوردستان کە پێدەچێت هەرچۆنێک بێت بەردەوام بێت ئەگەر بەغدا سەرکەوتوو بێت لە لەناوبردنی سەربەخۆیی مانەوەی ناوچەکە. ئەوەی کە ئەمە وەک ئامانجێکی سەرەکی حکومەتی فیدراڵی عێراق دەمێنێتەوە، لە ٣ی ئابی ساڵی ڕابردوودا هێمای بۆ کرا کاتێک سەرۆکوەزیرانی عێراق، محەمەد ئەلسودانی، ڕایگەیاند کە یاسای نوێی نەوت وگازی یەکگرتووی فیدراڵی پەسەند دەکرێتغ، بە هەموو شێوەیەک کە گرنگە، لە بەغداوە دەربچێت هەموو بەرهەمهێنان و وەبەرهێنانەکانی نەوت و گاز لە هەردوو عێراق و هەرێمە کوردستانی خۆسەرەکەی بەڕێوەدەبەن و "فاکتەرێکی بەهێز بۆ یەکڕیزی عێراق" پێکدەهێنن. تەواوبوونی چاکسازییە بەردەوامەکانی بۆری هەناردەکردنی نەوتی بەغدا خۆی بۆ تورکیا - بەدەر لە هەر جۆرە زانیارییەک لە هەرێمی کوردستانی عێراقەوە بەهیچ شێوەیەک- بەڕوونی ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە یاریی کۆتایی بۆی لەبەرچاوە. بۆرییەکەی بەغدا بە درێژایی 600 میل بۆری ئەسڵی عێراق-تورکیا بوو، لە کەرکوک لە باکوری عێراقەوە تا جەیهان لە تورکیا، پێش ئەوەی لە ساڵی 2014 دابخرێت دوای هێرشی دووبارەی گروپە چەکدارە جیاوازەکانی ناوچەکە، لەنێویاندا دەوڵەتی ئیسلامی. لە دوو بۆری پێکهاتبوو، بە توانای تابلۆی ناوی 1.6 ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا بە یەکەوە (1.1 ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا بۆ بۆرییەکەی تیرەکەی 46 ئینج، و 0.5 ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا بۆ بۆرییەکەی 40 ئینج). تەنها دوای داخستنی بوو کە حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق سەرپەرشتی دروستکردنی بۆرییەکی نوێی تاکە لایەنی کرد، لە کێڵگەی تەق تەقەوە بەڕێگەی خورماڵەوە، کە دەچێتە ناو بۆری کەرکوک-جەیهان لە شارۆچکەی سنووری فیشخابور. سەرچاوەی نەوتی عێراق لە کۆتاییدا دەڵێت: "بە بڕینی کورد لە بۆرییە نوێیەکە و داخستنی بۆرییەکەی خۆی، یاسای نوێی نەوت دەتوانێت بەرەو پێشەوە بچێت، کەرتی نەوتی وڵات وەک ئەوەی لە سەرەتادا مەبەست بوو، یەکبخات". سەرچاوە: پێگەی ئۆیڵ پرایس نیوز

(دره‌و):  ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم، موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران و سازدانی هه‌ڵبژاردن له‌ كوردستان و دۆخی هه‌رێم له‌ عێراقدا له‌ پرسه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی گفتوگۆی نێوان سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق و سه‌رۆكی ئه‌مریكا بووه‌، بایدن و سودانی خواستی خۆیان بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم ده‌ربڕیوه‌.  محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق له‌ كۆشكی سپی له‌گه‌ڵ جۆ بایدن سه‌رۆكی ئه‌مریكا كۆبووه‌وه‌، ته‌وه‌رێكی ئه‌م كۆبونه‌وه‌یه‌ پرسی وزه‌ بوو. به‌گوێره‌ی راگه‌یه‌ندراوی هاوبه‌شی كۆبونه‌وه‌كه‌، سه‌رۆكی ئه‌مریكا ستایشی ئه‌و پێشكه‌وتنه‌ی كردووه‌ كه‌ عێراق له‌ بواری خۆبژێوی كه‌رتی وزه‌دا به‌ده‌ستی هێناوه‌، له‌گه‌ڵ سودانی باسیان له‌ ده‌رفه‌ته‌كانی ئاینده‌ كردووه‌ له‌پێناو هاوكاری دووقۆڵی بۆ گه‌یشتن خۆبژێوی تاوه‌كو ساڵی 2030، ئه‌مه‌ش به‌ هاوكاری كۆمپانیا ئه‌مریكییه‌كان.  سه‌رۆكی ئه‌مریكا جه‌ختی له‌سه‌ر به‌رده‌وامی پاڵیشتی واشنتۆن كردووه‌ بۆ هه‌وڵه‌كانی عێراق له‌ بواری نۆێكردنه‌وه‌ی كه‌رتی وزه‌و كه‌مكردنه‌وه‌ی ده‌ردانی غازی میسان و باشكردنی ته‌ندروستی گشتیی و فه‌راهه‌مكردنی كاره‌با به‌شێوه‌یه‌كی باشتر بۆ گه‌لی عێراق هه‌روه‌ها ته‌واوكردنی پرۆژه‌ی به‌ستنه‌وه‌ی تۆڕی كاره‌بای عێراق به‌ وڵاتانی دراوسێوه‌، به‌تایبه‌تیش ئوردن و وڵاتانی هاریكاری كه‌نداو.  بایدن و سودانی له‌ باره‌ی پلانی ئاینده‌ بۆ گه‌شه‌پێدانی سه‌رچاوه‌كانی عێراق و گه‌ره‌نتیكردنی ئه‌وه‌ی هه‌موو عێراقییه‌كان سودمه‌ند ده‌بن له‌ سه‌رچاوه‌ سروشتییه‌كانی وڵاته‌كه‌یان به‌وشێوه‌یه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌ستوری عێراقدا گونجاوه‌، گفتوگۆیان كردووه‌.  سودانی و بایدن جه‌ختیان له‌سه‌ر بایه‌خی گه‌ره‌نتی گه‌یشتنی نه‌وتی عێراق بۆ بازاڕه‌كانی جیهان كردووه، هه‌ردووكیان خواستی خۆیان بۆ كردنه‌وه‌ی بۆری نێوان عێراق و توركیا نیشانداوه‌‌ (به‌هۆی داخستنی ئه‌م بۆرییه‌وه‌‌ له‌ 25ی ئازاری 2023وه‌ هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان بۆ توركیا راوه‌ستاوه‌و ئه‌مه‌ش نیگه‌رانی كۆمپانیا بیانییه‌كانی كه‌رتی نه‌وتی هه‌رێمی لێكه‌وته‌وه‌، به‌ر له‌ سه‌ردانی سودانی بۆ واشنتۆن، كۆمپانیاكان نامه‌یه‌كی ناڕه‌زایه‌تییان ئاڕاسته‌ی كۆنگرێسی ئه‌مریكا كرد‌).  له‌باره‌ی هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌، سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق و سه‌رۆكی ئه‌مریكا سه‌باره‌ت به‌ تێڕوانینی هاوبه‌شی خۆیان گفتوگۆیان كردووه‌، جه‌ختیان كردووه‌ "هه‌رێمی كوردستان به‌شێكی دانه‌بڕاوی خۆشگوزه‌رانی و سه‌قامگیری هه‌مه‌لایه‌نه‌ی عێراقه‌".  بایدن ستایشی هه‌وڵه‌كانی هه‌ردوو سه‌رۆك وه‌زیرانی فیدراڵ و هه‌رێمی كوردستانی كردووه‌ بۆ گه‌یشتن به‌ چاره‌سه‌ری سه‌رجه‌م كێشه‌ هه‌ڵپه‌سێردراوه‌كان، له‌وانه‌ش رێوشوێنه‌كانی ئێستا بۆ پێدانی موچه‌ی دوو مانگی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمی كوردستان. سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراقی هانداوه‌ بۆ به‌رده‌وامیدان به‌م هه‌نگاوانه‌.  سه‌رۆكی ئه‌مریكا پشتیوانی بۆ چه‌سپاندنی دیموكراتیه‌ت له‌ عێراق راگه‌یاندوه‌، له‌و چوارچێوه‌یه‌دا سازدانی هه‌ڵبژاردنێكی ئازادو دادپه‌روه‌رانه‌و شه‌فاف له‌ هه‌رێمی كوردستان.   

(درەو): "ھەناردەی نەوتی ھەرێمی کوردستان دەستپێبکاتەوە" ئەمە داواکاری وەزیری دەرەوەی ئەمریکا بووە، سەرۆک وەزیرانی عێراقیش دوو میکانیزمی دیاریکردووە. دیلان غەفور ئەندامی فراکسیۆنی یەکێتیی لە پەرلەمانی عێراق، یەکێک لەو کەسانەیە کە ھاوڕێیەتی محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی عێراق دەکات لە سەردانەکەیدا بۆ ئەمریکا. دیلان غەفور لە واشنتۆن بەشداری لە کۆبوونەوەی  سودانی و  ئەنتۆنی بلینکن وەزیری دەرەوەی ئەمریکا کردووە. لەبارەی ناوەڕۆکی کۆبوونەوەی سودانی و ئەنتۆنی بلینکن، ئەو پەرلەمانتارە (کوردسات)ی راگەیاند، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا وتی:"پێویستە کێشەکانی نێوان ھەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵی عێراق بە گفتوگۆ چارەسەر بکرێن". بەپێی قسەی دیلان غەفور، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا لە کۆبونەوەکەدا داوای لە سودانی کردووە ھەناردەی نەوتی ھەرێمی کوردستان سەرلەنوێ دەستپێبکاتەوەو بەربەستەکانی بەردەم ئەو پرۆسەیە چارەسەر بکات. لەبەرامبەردا سەرۆک وەزیرانی عێراق ھاوڕابوو لەسەر چارەسەری کێشەی راوەستانی ھەناردەی نەوتی ھەرێم، بەڵام ھیچ وادەیەک بۆ دەستپێکردنەوەی ھەناردەی نەوت لە کۆبونەوەکەدا دیاری نەکراوە، سودانی باسی لە دوو میکانیزم کردووە بۆ دەستپێکردنەوەی ھەناردەی نەوتی ھەرێم، مکانیزمی یەکەم ھەمواری یاسای بودجە یاخود ھەمواری بڕگەکانی کە پەیوەندیدارن بە گرێبەستە نەوتییەکانی ھەرێمەوە، گفتوگۆکە زیاتر بە ئاڕاستەی گۆڕینی یاسای بودجەدا بووە. وەکو ئەو پەرلەمانتارە دەڵێ، لەکۆبونەوەکەدا وەزیری دەرەوەی ئەمریکا باسی مەترسییەکانی حکومەتی ھەرێم کردووە سەبارەت بە قەوارەی ھەرێم، سودانی وەڵامی داوەتەوەو وتویەتی قەوارەی ھەرێم قەوارەیەکی دەستورییەو ھیچ مەترسییەکی لەسەر نییە.

فەرهاد هەمزە - سەرۆكی ئەندازیاران لە كۆمپانیای نەوتی باكور رۆژانه‌ له‌ كه‌ناڵه‌كانی راگه‌یاندنه‌وه‌ گوێبیستی ئه‌وه‌ ده‌بین كه‌ یه‌كێك له‌ خاڵه‌ ناكۆكییه‌كانی نێوان به‌غداو هه‌رێم نرخی تێچوونی هه‌ر به‌رمیلێك نه‌وته‌، به‌ جۆرێك له‌ عێراقدا له‌ 10 دۆلار تێپه‌ر ناكات، به‌ڵام له‌ هه‌رێم خۆی له‌ 24 دۆلار ده‌دات، به‌غداش ئاماده‌ نیه‌ بچێته‌ ژێر ئه‌و باره‌وه‌. هیچ کاتێکیش ئەو لێدوانانە راست نین کە باس لە جیاوازی جیۆلۆجیای عێراق و هەرێم دەکەن، تا بیکەنە بیانوو بۆ جیاوازی نرخی تێچوونی هەر بەرمیلێک نەوت. ئه‌گه‌ر واقعیانه‌ بۆ كێشه‌كه‌ بچین، ده‌بینین عێراق زانستیانه‌ تر مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ پرۆسه‌ی به‌رهه‌مهێنانی نه‌وتدا كردووه‌، به‌جۆرێك ئه‌و كێڵگانه‌ی كۆمپانیاكانی وه‌زاره‌تی نه‌وت به‌ڕێوه‌ی ده‌به‌ن نرخی تێچوونی هه‌ر به‌رمیلێك نه‌وت ناگاته‌ 8 هه‌زار دینار، به‌ڵام لای كۆمپانیا بیانییه‌كان كه‌ نه‌وتی باشوری عێراق به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن ده‌گاته‌ 10 دۆلار. لێره‌دا هۆیه‌كانی به‌رزی نرخی تێچوون له‌ كێڵگه‌كانی هه‌رێم بۆ ئه‌م هۆكارانه‌ ده‌گه‌ڕێنینه‌وه‌:- 1- زۆربه‌ی ئه‌و كێڵگانه‌ی كۆمپانیا بیانییه‌كان به‌ڕێوه‌ی ده‌به‌ن كێڵگه‌ی بچوكن، هه‌روه‌ك كێڵگه‌كانی چیا سورخ و ته‌قته‌ق، ئه‌وكاته‌ به‌رهه‌میشیان كه‌مده‌بێت، ئه‌مه‌ له‌ كاتێكدا تێچووی به‌كاربردن و وه‌به‌رهێنان (الكلفة التشغيلية و الاستثمارية) له‌ هه‌ر كێڵگه‌یه‌ك تاڕاده‌یه‌ك جێگیره‌، به‌رهه‌مه‌كه‌ی زۆر بێت یان كه‌م. بۆ نموونه‌ ئه‌گه‌ر هه‌ردوو تێچووه‌كه‌ی كێڵگه‌یه‌ك 100 هه‌زار دۆلار بێت، توانای به‌رهه‌مهێنانیشی 40 هه‌زار به‌رمیل بێت، ئه‌وا به‌دابه‌شكردنی هه‌ردوو تێچووه‌كه‌ له‌سه‌ر ژماره‌ی به‌رمیله‌كان، ئه‌وا تێچووی هه‌ر به‌رمیلێك 2،5 دۆلار ده‌وه‌ستێت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر به‌رهه‌می كێڵگه‌كه‌ 5 هه‌زار به‌رمیل بێت ئه‌وكاته‌ تێچووی هه‌ر به‌رمیلێك نه‌وت 20 دۆلار ده‌وه‌ستێت. ئه‌گه‌ر تاوێك بچیته‌ دواوه‌ بۆ سه‌رده‌می حكومه‌ته‌كانی پێشووی عێراق، ده‌گه‌ینه‌ ئه‌و راستییه‌ی كه‌ ده‌ست نه‌بردنیان بۆ به‌شێكی زۆری كێڵگه‌كانی هه‌رێم بێحیكمه‌ت نه‌بووه‌، ئه‌م كێڵگه‌ بچووكانه‌ ناكرێت به‌ گرێبه‌ستی هاوبه‌ش بدرێته‌ كۆمپانیا بیانییه‌كان چونكه‌ سودێكی وه‌های بۆ وڵات نابێت. 2- زۆربه‌ی گرێبه‌سته‌كانی هه‌رێم جۆری هاوبه‌شن كه‌ له‌ ئه‌گه‌ری كاركردن له‌ كێڵگه‌ بچووكه‌كاندا كۆمپانیاكان زیاتر سودمه‌ند ده‌بن وه‌ك له‌ خاوه‌ن ماڵ، ئه‌مه‌ وێڕای چاوپۆشیكردنی حكومه‌تی هه‌رێم له‌ زۆر باجی سه‌ر كۆمپانیاكان، كه‌ هه‌مووی به‌زیانی هه‌رێم ته‌واو ده‌بوو. 3- نه‌بوونی تۆڕێك له‌ بۆری بۆ گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی كێڵگه‌كان، كه‌ به‌ ناچاری له‌ڕێگه‌ی ته‌نكه‌ره‌وه‌ ئه‌نجامیان ده‌دا، كه‌ ئه‌مه‌ش مه‌سره‌فێكه‌و نرخی تێچوونی هه‌ر به‌رمیلێك نه‌وت به‌رز ده‌كاته‌وه‌. 4- بوونی گه‌نده‌ڵییه‌كی زۆر له‌ موچه‌ی كارمه‌نده‌ بیانییه‌كان و نه‌بوونی چاودێری له‌سه‌ریان. 5- به‌كورتی ئه‌وه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم كردی له‌ پرۆسه‌ی به‌رهه‌مهێنانی نه‌وتدا، تۆزقاڵێك به‌سودی خه‌ڵك نه‌شكایه‌وه‌، ته‌نها گیرفانی كۆمپانیا بیانی و حیزبییه‌كانیان پڕكردو سامانی نه‌وتی وڵاتیان به‌ فیڕۆداو میلله‌تیان خسته‌ ژێر قه‌رزێكی نه‌بڕاوه‌وه‌. ئه‌م گرێكوێره‌ چۆن ده‌كرێته‌وه‌ ؟ بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌كه‌ یا ئه‌وه‌تا گرێبه‌ستی كۆمپانیا بیانییه‌كان له‌گه‌ڵ یاساكانی عێراقدا بگونجێنرێت، كه‌ له‌م حاڵه‌ته‌دا قازانجێكی وه‌ها بۆ كۆمپانیاكان نامێنێته‌وه‌و دواجار ناچار ئه‌بن به‌جێی بهێڵن و له‌شوێنێكی تری عێراقدا كاریان پێبدرێت، یا ئه‌وه‌تا له‌ ژێر گوشاری نێوده‌وڵه‌تیدا بڕێك نرخه‌كه‌یان بۆ به‌رز بكرێته‌وه‌، كه‌ لێره‌شدا روون نییه‌ ئایا ئه‌و كۆمپانیایانه‌ رازی ده‌بن یان نا. حكومه‌تی هه‌رێم له‌به‌ر ئه‌وه‌ی نه‌زانانه‌ ده‌ستی بۆ پرۆسه‌یه‌كی قورسی وه‌ك نه‌وت برد، كه‌ خاوه‌نی هیچ ئه‌زمونێك نه‌بوو تیایدا، بۆیه‌ كاره‌كه‌ دووچاری گرێكوێره‌ بووه‌و كردنه‌وه‌ی قورس بووه‌، ره‌حمه‌ت له‌ پێشینان راستیان وتوه‌ "به‌ردێك نه‌زان بیخاته‌ گۆمه‌وه‌ به‌سه‌د زانا ده‌رناچێت".

درەو: 🔻 پاڵپشت بە داتاکانی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) 🔹 مانگی کانونی دووەمی ساڵی (2024)دا لەسەر ئاستی پارێزگاکانی عێراق توانای بەرهەمهێنانی نەوت گەیشتووە بە زیاتر لە (135 ملیۆن و 526 هەزار) بەرمیل نەوتی خاو و هاوشان بەوەش نزیکەی (ملیارێک و  526 ملیۆن) مەتر سێجا غاز بەرهەم هێنراوە، نزیکەی (24 ملیۆن و 600 هەزار) بەرمیل نەوتی خاویش لە ناوخۆدا پاڵێوراوە. 🔹 لە مانگەکانی کانونی دووەم و شوباتی (2024)دا، لەسەر ئاستی کۆمپانیاکانی نەوتی بەسرە (بەسرە، میسان، وەسەت و زیقار) بڕی (200 ملیۆن و 208 هەزار و 554) بەرمیل نەوت هەناردەکراوە، لە کێڵگەکانی نەوتی کەرکوکیش بڕی (ملیۆنێک و 994 هەزار و 763) بەرمیل هەناردەی کێڵگەی گەیارە (897 هەزار و 432) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەی ئوردن کراوە. 🔹 بەم پێیە لە مانگەکانی کانونی دووەم و شوباتی (2024)دا، لەسەر ئاستی سەرجەم کێڵگە نەوتییەکانی عێراق بڕی (203 ملیۆن و 100 هەزار و 749) بەرمیل نەوتی خاو هەناردە کراوە و بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 385 هەزار و 12) بەرمیل نەوتی خاو، هەر بەرمیلێک بە تێکڕا فرۆشراوە بە (77.723) دۆلار و کۆی داهاتەکەشی (15 ملیار و 785 ملیۆن و 693 هەزار و 438) دۆلار بووە. یەکەم؛ توانای بەرهەمهێنانی نەوت و غاز و بڕی نەوتی پاڵێوراو لە پارێزگاکانی عێراق لە کانونی دووەمی 2024دا پاڵپشت بە داتاکانی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە مانگی کانونی دووەمی ساڵی (2024)دا لەسەر ئاستی (15) پارێزگاکەی عێراق توانای بەرهەمهێنانی نەوت گەیشتووە بە (135 ملیۆن و 526 هەزار و 478) بەرمیل نەوتی خاو و هاوشان بەوەش بڕی (ملیارێک و  525 ملیۆن و 886 هەزار) مەتر سێجا غاز بەرهەم هێنراوە، بڕی (24 ملیۆن و 598 هەزار و 682) بەرمیل نەوتی خاو پاڵێوراوە، بەجۆرێک: وەک لە خشتەی ژمارە (1)دا رونکراوەتەوە؛ 1.    بڕی نەوتی خاوی بەرهەمهێنراو لەسەر ئاستی پارێزگاکانی عێراق لە کانونی دووەمی 2024 -    پارێزگای نەینەوا: بڕی (ملیۆنێک و 30 هەزار و 731) بەرمیل نەوتی خاو. -    پارێزگای کەرکوک: بڕی (8 ملیۆن و 989 هەزار و 628) بەرمیل نەوتی خاو. -    پارێزگای سەڵاحەدین: بڕی (586 هەزار و 70) بەرمیل نەوتی خاو. -    پارێزگای ئەنبار: بڕی (25 هەزار و 871) بەرمیل نەوتی خاو. -    پارێزگای بەغداد: بڕی (ملیۆنێک و 344 هەزار و 789) بەرمیل نەوتی خاو. -    پارێزگای واست: بڕی (2 ملیۆن و 356 هەزار و 558) بەرمیل نەوتی خاو. -    پارێزگای زیقار: بڕی (6 ملیۆن و 456 هەزار و 219) بەرمیل نەوتی خاو. -    پارێزگای میسان: بڕی (20 ملیۆن و 297 هەزار و 427) بەرمیل نەوتی خاو. -    پارێزگای بەسرە: بڕی (94 ملیۆن و 439 هەزار و 185) بەرمیل نەوتی خاو. 2.    بڕی غازی بەرهەمهێنراو لەسەر ئاستی پارێزگاکانی عێراق لە کانونی دووەمی 2024 -    پارێزگای نەینەوا: بڕی (56 هەزار و 635) غاز/مەتر سێجا. -    پارێزگای کەرکوک: بڕی (309 ملیۆن و 575 هەزار و 936) غاز/مەتر سێجا. -    پارێزگای سەڵاحەدین: بڕی (74 ملیۆن و 333 هەزار و 126) غاز/مەتر سێجا. -    پارێزگای ئەنبار: بڕی (27 ملیۆن و 801 هەزار و 238) غاز/مەتر سێجا. -    پارێزگای بەغداد: بڕی (81 هەزار و 836) غاز/مەتر سێجا. -    پارێزگای واست: بڕی (48 ملیۆن و 737 هەزار و 885) غاز/مەتر سێجا. -    پارێزگای زیقار: بڕی (11 ملیۆن و 641 هەزار و 79) غاز/مەتر سێجا. -    پارێزگای میسان: بڕی (95 ملیۆن و 475 هەزار و 697) غاز/مەتر سێجا. -    پارێزگای بەسرە: بڕی (958 ملیۆن و 182 هەزار و 570) غاز/مەتر سێجا. 3.    بڕی نەوتی خاوی پاڵێوراو لەسەر ئاستی پارێزگاکانی عێراق لە کانونی دووەمی 2024 -    پارێزگای نەینەوا: بڕی (152 هەزار و 886) بەرمیل نەوتی خاو پاڵێوراوە. -    پارێزگای کەرکوک: بڕی (ملیۆنێک و 126 هەزار و 845) بەرمیل نەوتی خاو پاڵێوراوە. -    پارێزگای سەڵاحەدین: بڕی (5 ملیۆن و 468 هەزار و 116) بەرمیل نەوتی خاو پاڵێوراوە. -    پارێزگای ئەنبار: بڕی (279 هەزار و 639) بەرمیل نەوتی خاو پاڵێوراوە. -    پارێزگای بەغداد: بڕی (2 ملیۆن و 212 هەزار و 963) بەرمیل نەوتی خاو پاڵێوراوە. -    پارێزگای بابل: بڕی (280 هەزار و 332) بەرمیل نەوتی خاو پاڵێوراوە. -    پارێزگای نەجەف: بڕی (898 هەزار و 402) بەرمیل نەوتی خاو پاڵێوراوە. -    پارێزگای کەربەلا: بڕی (4 ملیۆن و 193 هەزار و 102) بەرمیل نەوتی خاو پاڵێوراوە. -    پارێزگای موسەنا: بڕی (907 هەزار و 607) بەرمیل نەوتی خاو پاڵێوراوە. -    پارێزگای قادسیە: بڕی (614 هەزار و 160) بەرمیل نەوتی خاو پاڵێوراوە. -    پارێزگای زیقار: بڕی (814 هەزار و 895) بەرمیل نەوتی خاو پاڵێوراوە. -    پارێزگای میسان: بڕی (696 هەزار و 150) بەرمیل نەوتی خاو پاڵێوراوە. -    پارێزگای بەسرە: بڕی (6 ملیۆن و 953 هەزار و 585) بەرمیل نەوتی خاو پاڵێوراوە.   دووەم؛ وردەکاری هەناردە و داهاتی نەوتی عێراق لە 2024دا بەپێی داتاکانی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە مانگەکانی کانونی دووەم و شوباتی (2024)دا، لەسەر ئاستی کۆمپانیاکانی نەوتی بەسرە (بەسرە، میسان، وەسەت و زیقار) بڕی (200 ملیۆن و 208 هەزار و 554) بەرمیل نەوت هەناردەکراوە، لە کێڵگەکانی نەوتی کەرکوکیش بڕی (ملیۆنێک و 994 هەزار و 763) بەرمیل هەناردەی کێڵگەی گەیارە (897 هەزار و 432) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەی ئوردن کراوە، واتە هەناردەی نەوتی کەرکوک (1.4%)ی نەوتی هەناردەکراوی عێراق پێکدەهێنێت. چونکە لەسەر ئاستی سەرجەم کێڵگە نەوتییەکانی عێراق بڕی (203 ملیۆن و 100 هەزار و 749) بەرمیل نەوتی خاو هەناردە کراوە و بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 385 هەزار و 12) بەرمیل نەوتی خاو، هەر بەرمیلێک بە تێکڕا فرۆشراوە بە (77.723) دۆلار و کۆی داهاتەکەشی (15 ملیار و 785 ملیۆن و 693 هەزار و 438) دۆلار بووە، بەجۆرێک: وەک لە خشتەی ژمارە (1)دا رونکراوەتەوە؛  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) دوابەش لە بەشی یەکەمی ئەم نووسینەدا بەرگریم لەو دیدە کرد کە کۆمەڵگای ئێمە  وەک کۆمەڵگایەکی مۆدێرن دەبینێت، بکەرەکانی ناوی لە سەدەی بیستەم و بیست و یەکەمدا نەبێت، لە ھیچ سەردەمێکی دیکەدا توانای دروستبوون و ھاتنەکایەیان لەناو ئەو کۆمەڵگایەدا نەدەبوو. لەوەش دوام کە ئەو چوارچێوە تیورییەی بۆ خوێندنەوەی ئەم جۆرە کۆمەڵگایانە پێوسیتە بەکاربھێنرێت، سەدبارەکردنەوەی تێزە خۆرھەڵاتناسییەکان نییە لەسەر نامۆدێرنبوون و خۆسەدبارەکردنەوەی ئەم کۆمەڵگایانە، بەڵکو ئەو چوارچێوە تیوریانەیە کە مەسەلەی کۆلۆنیالیزم، دەوڵەت نەتەوە، بزاوتی دژەکۆلۆنیالیزم و قۆناغی دوای کۆلۆنیالیزم و کێشەی بەکەمینەبوون و فۆرمی نوێی چەوساندنەوەی کۆمەڵایەتیی و ئەتنیی و کولتووریی، تێدایە. یەکێک لە خاڵە سەرەکییەکانی تری ئەو بەشەی نووسینەکە ئەوەبوو ئێمە کۆمەڵگایەکین نووقم لەناو دەزگا و بکەر و رەگەزە جیاوازەکانی دونیای مۆدێرندا، بەڵام بە بەبێ گۆڕانی مۆدێرنە خۆی بۆ پرۆژەیەکی مێژوویی؟ ئێمە بکەری مۆدێرنمان ھەیە. بەڵام مۆدێرنەمان وەک پرۆژە نییە. بۆ ڕوونکردنەوەی ئەم خاڵە پێویستە وەڵامی ئەم پرسیارە بدەینەوە: ئایا مۆدێرنە وەک پرۆژە چییە؟ بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پێ لەسەر پێنج تەورەی سەرەکیی مۆدێرنە وەک پرۆژە دادەگرم. یەکەم: بەخشینی رۆڵی سەرەکیی بە بیرکردنەوەی عەقڵانیی و گۆڕانی ئەم تەرزە لە بیرکردنەوە بۆ پرۆژەیەکی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی و فەرھەنگیی. لەم ئاستەدا کۆمەڵگای ئێمە و کۆمەڵگاکانی وەک ئێمە، کێشە و تەحەدای گەورەیان لەبەردەمدایە، رووبەڕووی ڕێگری گەورەن بۆ سەروەرکردنی بیرکردنەوەی عەقڵانیی و پێویستیان بە سەرکەوتن بەسەر ئەو ڕێگرانەدا ھەیە. کە ئەمە دەڵێم، مەبەستم ئەوە نییە بڵێم بیرکردنەوەی عەقڵانیی لە کۆمەڵگاکەدا بوونی نییە و گەمژەیی و نەزانیی و جەھل شتەکان و ڕووداوەکان، ئاراستەدەکەن. بەڵکو دەمەوێت پێ لەسەر ئەو ڕاستییە دبگرم کە بەخشینی دەسەڵات بە عەقڵ رێگری گەورەی لەبەردەمدایە و ئەو رێگرانەش بەشێکن لەو تەحەدا مێژووییانەی ئەم کۆمەڵگایە و ھاوشێوەکانی پێویستیان بەسەرکەوتن بەسەریاندا ھەیە. ڕاستە عەقڵی تیوریی لە دونیای ئێمەدا عەقڵێکی لاوازە، غائیب نییە لاوازە، ڕاستە تیورە گەورەکانی ناو فیکری مۆدێرن لە سلێمانی و ھەولێر و دھۆک بەرھەمنەھاتوون، بەڵام عەقڵێکی ڕۆژانەیی کردەیی چالاک بوونی ھەبووە و کاریکردوە کە لە پشتی مانەوەی میلەتی ئێمەوەیە وەک میلەت لە ناوچەیەکدا تیایدا چەند میلەت و گروپی ئەتنی و دینیی جیاواز تواونەتەوە و لەناوچوون. ئەم مانەوەیە بەرھەمی کارکردنی عەقڵێکی رۆژانەیی و کردەیی چالاکە، کە نەیھێشتوە ئەوەی ھەیە و لەناو مێژوودا دروستکراوە، بفەوتێت و لەناوبچێت. ئیشی فیکر تەنھا بەرھەمھێنانی تیورەی گەورە نییە، بەڵکو تەرجەمەکردنی ئەو عەقڵیەتە کردەییە ڕۆژانەییەشە، بۆ سیاسەتی ماف و رێزگرتن و رێگرتن لە زەلیل و ئیھانەکردن،  کە بەسەریەکەوە رێگرن لەبەردەم شکاندنی کەرامەتی ئینسانی ئێمەدا. خەڵکانێکی زۆر لە کۆمەڵگای ئێمەدا دەژین بەبێ ھات و ھاوار و قیرەقیڕی ڕۆشنبیریانەی زۆرجار بەتاڵ و بەبێ ئەو نارسیزمە بیمارەیش کە وای لەبڕێک لە ڕۆشنبیران کردوە، خۆیان بە بلیمەت و کۆمەڵگاکەش، بە گەمژە و جاھیل و نەزان بزانن. دووھەم: نەبوونی مۆدێرنە بە پرۆژە پەیوەندیی بەلاوازیی ئامادەگیی یەکێک لە بکەر و دەرەنجامە گرنگەکانی مۆدێرنە خۆیەوە ھەیە، مەبەستم ئامادەگیی لاوازیی تاکەکەسیی سەربەخۆ و مەدەنییە. لەمەشدا مەبەست ئەوە نییە کۆمەڵگاکە وەک حەشامەت و ھۆردو و گاگەل و قەرەباڵغییەکی بێفیکر و بێکار و بێبەرھەم و دابڕاو لە بەرپرسیاریەت ببینین، یان کورتی بکەینەوە بۆ خێزان و خێڵ و گروپی داخراو. بە پێچەوانەوە، ئەوەی لە واقیعدا دەیبینین و ڕووئەدات، لەدایکبوونی سەخت و پڕئازار و ئاڵۆزیی ئەو تاکەکەسەیە، بەشێکی ئەو کێشانەش کە کۆمەڵگاکە بەدەستییەوە گێردۆەیە کێشەی لەدایکبوونی قەیراناویی ئەم تاکەکەسەیە. سێھەم: نەبوونی مۆدێرنە بە پرۆژە بە توندی پەیوەستە بە شێوازی حوکمڕانیی و جۆری دەوڵەتداریی و ئەو کۆنتراکتە کۆمەڵایەتییەوە کە مۆدێرنە دەگۆڕێت بۆ پرۆژەیەکی مێژوویی. لەم ئاستەدا کۆمەڵگای ئێمە لە دۆخێکی مێژوویی ھێجگار خراپ و نالەبار و تەنانەت ترسناکدایە. فۆرمی حوکمڕانیی و شێوازی دەوڵەتداریی لە رێگرە ھەرە گەورەکانن. بەڵام ئەو فۆرمی حوکمڕانیی و شێوازی دەوڵەتدارییەی کە ھەیە و کاردەکات، بەھیچ مانایەک سەر بە سەردە کۆنەکان و سەدەکانی بەر لە ھاتنەکایەی مۆدێرنە نییە، واتە سەر بە شێوازی سەدەی نۆزدەھەم و سەدەکانی بەر لە سەدەی نۆزدەھەم نییە، بەڵکو سەر بەو فۆرمانەیە لە حوکمڕانیی کە لە سەدەی بیستەمدا لەپاڵ دیاردەی کۆلۆنیالیزم و دوای کۆلۆنیالیزم و تەکنۆلۆژیا تازەکانی حوکمڕانییەوە لەدایکدەبن. ئیتر لە دروستبوونی پارتی سیاسییەوە بیگرە، بۆ تەکنۆلۆژیای پەیوەندیی و چاودێریکردن و ئاراستەکردن، تا بەو زمان و ریتۆریک و بەلاغە سیاسییە دەگات کە لەم سەدەیەدا لەدایکدەبێت. ئەوەی حوکمڕانە جۆرێکە لە سوڵتانیزمی نوێ و دەسەڵاتگەر، کە زۆرجیاوازە لە سوڵتانیزمی سونەتیی سەدەکانی بەر لە سەدەی بیستەم.  ئەم دۆخە تازەیە وادەکات ئەو وێناکردنە باڵادەستەی بۆ مرۆڤ ھەبێت، بۆ ئەو تاکەکەسەی کە لە دۆخی لەدایکبوون و ھاتنە ناو مێژووی ئێمەدایە، وێناکردنێکبێت لە دەرەوەی کۆنتراکتێکی کۆمەڵایەتیدا تیایدا مرۆڤ وەک ھاوڵاتیبوونی خاوەن ماف و خاوەن کەرامەت وێنابکرێت. لەم ئاستەدا مرۆڤ لە کۆمەڵگای ئێمەدا، بە پلەی یەکەم، وەک بوونەوەرێکی بەرخۆر، بەرخۆرێکی رەھا، مامەڵەدەکرێت. وەک بوونەوەرێک کە سەرەتا و کۆتایی شوناسیی خۆی لەناو بەرخۆریدا ببینێت. ئەمەش مانای مامەڵەکردنی مرۆڤەکانی ئەم کۆمەڵگایە وەک بوونەوەری ناسیاسیی کە ئەرکی سەرەکییان لە ئیتاعەتکردنی سیاسیی و دینیدا کورتببێتەوە. بۆ ئەم مەبستەش ھەم ئەو شێوازانە لە دینداریی بەھێزدەکرێن کە مرۆڤ لەسەر ئیتاعەتکردن و دوعاکردن و چاوەروانیکردنی رەحمی خودا ڕادەھێنن، ھەم ئەو مرۆڤە ناسیاسییەی کە مەسرەفکردن سەرەتا و کۆتایی ژیانیبێت.   چوارھەم: نەبوونی مۆدێرنە بە پرۆژە پەیوەستە بە چۆنیەتی تێگەیشتن و مامەڵەکردنی ئازادییەوە، ئازادیی وەک ژێرخانی ژیانی کۆمەڵایەتیی و وەک مافێک کە نەکرێت پێشێلبکرێت. ئازادیی چ لە ئاستی تاکەکەسیدا و چ لە ئاستی ژیانی گشتیی و پێکەوەییدا. کە ئەمە دەڵێم، دەمەوێت ھاوکات ئەو بۆچوونە گەشەپێبدەم کە بڕی ئازادیی لەمرۆکەی کۆمەڵگای ئێمەدا لە ھەموو قۆناغەکانی پێشتری مێژووی ئەم کۆمەڵگایەدا فروانتر و ئامادەترە. ئەمەش وابەستەی گەشەی گەورەی دانیشتوان و دروستبوونی تاکەکەسی نەناسراو و گۆڕانی ھەندەسەی شارەکان و نەمانی گەڕەک و ژینگە تەقلیدییەکان و شوێنگرتنەوەیانە بە ژینگەیەکی نوێ کە تیایدا زۆرجار دراوسێ دراوسێ ناناسێت. ھەموو ئەمانە بڕ و ڕادەی ئەو کۆنترۆڵ و چاودێر و سانسۆرە کۆمەڵایەتیی و دینییانەی لە قۆناغەکانی پێشوتردا ھەبوون لاوازتر و پەراوێزیتر کردوە و فۆرمی جیاوازیی لە ئازادیی کۆمەڵایەتیی دەستەبەرکردوە، کە پێشتر بوونیان نەبووە. گەورەبوونی توانای پەیوەندیکردنیش ڕۆڵی لە گەورەکردنی بڕ و ڕادەی ئەم ئازادییە کۆمەڵایەتیدا ھێناوەتەکایەوە، بێگومان بە کۆمەڵێک ریسک و مەترسیی تازەشەوە. ئەوەی لەم ئاستەدا نووقسانە نەبوونی ئازادییە بە یەکێک لە کۆڵەکە سەرەکییەکانی ناو ھۆشیاریی کەسەکان، لاوازیی گواستنەوەی ئازادییە لە ئاستی پراکتیکەوە بۆ ئاستی ھۆشیاریی. ئەمە جگە لە لاوازیی بەرگیکردن لە ئازادیی لە ئاستیی دەزگاییدا. بە بۆچوونی من دوو نوخبە دەورێکی وێرانکەر لە رێگرتن لە گۆڕانی مۆدێرنەدا بۆ پرۆژە دەبینن و ئەو دوو نوخبەیە بەرپرسی ژمارە یەکی رێگرتنن لەم گواستنەوەیە. یەکەمیان ئەو نوخبە سیاسییە کە دەسەڵاتی سیاسیان کورتکردۆتەوە بۆ دەسەڵاتێکی سوڵتانیی خێزانیی و لەوێشەوە بە شەخسیکردنێکیی ھەمەلایەنی ھەموو شتێک کە پێویستە گشتیی بێت. دووھەم نوخبەیەکی دینیی کە رێگرێکی گەورە و ترسناکن لە بەردەم ئازادبوون و سەربەخۆبوونی عەقڵ و بیرکردنەوەی ڕەخنەییدا. ئەم دوو نوخبەیە بە شێوەیەکی سیاستماتیکی و بە سەرمایەیەکی گەورە و ژێرخانێکی دەزگایی و سەربازییەوە، کاریان لەسەر سەرخستنی دوو پرۆژە کردوە، کە ناکۆکن بە مەسەلەی گۆڕانی مۆدێرنە بۆ پرۆژەیەکی مێژویی. یەکەمیان، پرۆژەی دروستکردنی بوونەوەرێکی ناعەقڵانی گوێڕایەڵ کە ھەمیشە پێویستی بە چاوساغێکی سیاسیی و دینیی ھەبێت. دووھەم، رێگریکردنێکی سیستماتیک لە دروستبوونی ھاوڵاتی ئازاد و سەربەخۆ و جێگرتنەوەیان بە ستراتیژیەتی بەڕەعیەتکردنی کۆمەڵگا. دواھەمین خاڵێک بکرێت لێرەدا ھێمایەکی خێرای پێبکەم ڕوانینێکی رەخنەییە لەسەر جۆری ئەو حیکایەتانەی لەمڕۆدا لەسەر خۆمان و کۆمەڵگاکەی، دەڵێین. بە بۆچونی من ئەوەی بەشێکی بەرچاوی نوخبە قسەکەرەکانی کۆمەڵگای ئێمە دەیڵێن و دەیگێڕنەوە، کۆمەڵێک حیکایەتی نێگەتیڤە کە باس لەوەدەکەن  ئێمە میلەتێکی گەمژە و نەزان و جاھیل و ھێزپەرست و سەرکردەپەرست و بێئیش و بێکار و بێبەرھەم و گومڕاین، لە ھیچ بوارێکدا ھیچ جۆرە شارەزاییەک و لە ھیچ ئاستێکدا ھیچ شتێکی پۆزەتیڤ و قابیلی باسکردنمان نییە. بە بۆچونی من ئەم شێوازی ڕوانینەمان بۆ خۆمان و ئەو جۆری یاداوەرییەی بۆ خۆمانمان دروستکردوە، ڕقبوونەوە لە خود، خودنەفەرەتیی، ئاراستەی دەکات. بەشێکی گەورەی خودنەفرەتەکان خۆشیان، ھەڵگریی جۆرێکی تایبەت لە نارسیزمی بیمارن.  نارسیزمێک ئەوان لەڕێگا خودنەفرەتییەوە دەخاتە دەرەوەی ئەو کۆمەڵگایەوە کە بە گەمژە و نەزان و نەخوێندەوار و بێئاگا لە خۆی و لە جیھانی، دەزانن.

هەڵشۆ عبدولفه‌تاح  پاشئەوەی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان یاسای بەردەوامی خۆی پەسەندكردو هاوشێوەی خولەكانی ڕابردوو ماوەی كاركردنی پەرلەمانی دڕێژكردەوەو ئەم یاسایە لەبەردەم دادگای باڵای دەستوری تانەی لێدرا، بەپاساوی ئەوەی درێژكردنەوەی ماوەی كاركردنی خولی پەرلەمان لەدەرەوەی دەستوری عێراقە بەتایبەت ماددەی (56)، بۆیە دادگای باڵای فیدراڵی لە30ی ئایاری 2023 یاسای ژمارەی (12)ی ساڵی 2022 هەڵوەشاندنەوەو لەگەڵ ڕەتكردنەوەی هەر یاساو بڕیارێك لەدوای ڕێكەوتی 6ی تشرینی دووەم 2022 دەرچووە بەهەڵوەشاوە هەژماركرد، چونكە پەرلەمان تا ئەو ڕێكەوتە شەرعییەتی دەنگدەری هەبوو.  لەدوای ئەم بڕیارە پرسی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەم بووە بابەتێكی گرنگ‌و زۆر پێویست، ئەمەش بەهۆكاری ئەوەی هەرێم خاڵ بویەوە لەدەسەڵاتێ یاسادانانی شەرعی‌و ناشەرعی، هەرێم كەوتە ناو بۆشایی دامەزراوەییەوە سەرئەنجام لەڕێكەوتی 3ی ئاداری 2024 سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان مەرسومی چوارەمی بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەم دەركردو ئەمەش پاڵشت بە یاسای سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان بڕگەی دووەم لە ماددەی دەیەمی یاسای سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان بڕیاردرا 10ی حوزەیرانی ئەمساڵ پرۆسەی هەڵبژاردنی خولی شەشەم  بەڕێوەبچێت، بێگومان بەهەماهەنگی‌و تەنسیق لەگەڵ پارتە سیاسییەكان‌و كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان/عێراق، دوای ئەو ڕێكەوتە كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان لە عێراق دەستیكرد بەئامادەكارییەكان‌و خشتەیەكی بەرنامەی کاری دانا بۆ ئامادەكارییەكانی پرۆسەکە. لەبەردەوامی ئامادەكارییەكانی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان، پارتی دیموكراتی کوردستان وەك هێزێكی سەرەكی لەهەرێمی كوردستان بەپاساوی بوونی سەرنج‌و تێبینی لەسەر پرۆسەی هەڵبژاردنی خولی شەشەم لەڕێكەوتی 18ی ئازاری 2024 لەڕێگەی بەیاننامەیەک هەڵویستی خۆی بڵاوکردەوەو رایگەیاند بڕیاریداوە بەشداری هەڵبژادنەكە نەكات، ئەم هەڵویستەی پارتی لێكدانەوەو شیكردنەوەی زۆری بۆ دەكرا، ئێمە كارمان بەوەنییە، تەنها لەو بڕگەیە لەسەری دەوەستین ئایا لەدوای ئەم بڕیارە پرۆسەی هەڵبژاردنی خولی شەشەم چۆن مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت؟ سیناریۆ‌و ئەگەرەكان چییە؟ چۆن چارەسەر دەکرێت؟ كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان/عێراق بەپێی یاسای ژمارە (31)ی ساڵی 2019 دامەزراوەو بەپێی ئەم یاسایەش دەسەڵاتی ئەنجامدانی ڕێكارەكانی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكانی هەیە، بەتایبەت ئەوەی هەرێمی كوردستان جۆرێك لەجیاكاریشی پێدرا ئەویش لەڕێگەی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی کە لە ڕێکەوتی 21ی شوباتی ئەمساڵ دەریکرده، بەوەی ئەركی بەڕێوەبردنی پرۆسەكەی خستەئەستۆی، بۆیە ئەو دامەزراوە لەبەردەوامی بەڕێوەبردنی پرۆسەكە دەستیكرد بەتۆماركردنی ناوی بەربژێرانی هەڵبژاردنی خولی شەشەم، پاشان تۆماركردنی پارتی سیاسی‌و هاوپەیمانی دواتر وەرگرتنی لیستی ناوی كاندید، ئەمەش وەك كارێكی رۆتینی‌و ئامادەكاری، تائێستا ڕێكارەكان ئاسایی‌و یاساییە بەڵام ئەوەی بووه‌تە جێگەی هەڵویستە لەسەركردن، پاش سێجار درێژكردنەوەی ماوەی تۆماركردنی پارتی سیاسی‌و وەرگرتنی لیستی كاندیدان، بەڵام پارتی دیموكراتی تائێستاش هەر سورە لەسەر پێشكەشنەكردن‌و خۆتۆمارنەكردنی لەهەڵبژاردنەکە، ئێستا ئەنجامدانی هەڵبژادرنی خولی شەشەم لەبەردەم چەند ئەگەرو سیناریۆیەكەو پرسیار دەکرێت ئایا هەڵبژاردنەکە لەکاتی خۆیدا دەکرێت؟ سیناریۆکان چییە؟ چۆن چارەسەر دەکرێت؟ ئێمە لێرەدا بەوردی سیناریۆكان دەخەینەڕوو:ـ یەكەم:ـ ڕێكارەكان‌و ئامادەكارییەكان بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكە وەكخۆی بڕوات‌و پرۆسەكە لە 10ی حوزەیران بەڕێوەبچێت بەبێئەوەی پارتی دیموكراتی كوردستان بەشداربێت. بێگومان ئەمە لاوازترین سیناریۆیە، هەرچەند لەڕووی یاسایی‌و ئیدارییەوە ئەم بەشدارینەكردنەی پارتی دیموكراتی كوردستان وەك هێزێكی سیاسی زۆر ئاساییە، چونكە یاساو دەستور چۆن ڕێگەو مافی داوە بەبەشداریكردنی پارتی سیاسی‌و كاندیدو هاوپەیمانی بەهەمان شێوە ڕێگەی داوە بەبەشدارینەكردن. لەڕووی پراكتیكییەوە ئەمە لەعێراق ئەزموون كراوە، هێزی یەكەم كە پێی دەوترێت سەدرییەكان، لەلایەن موقتەدا سەدر سەركردەی دیاری شیعە سەرۆكایەتی دەكرێت لەهەڵبژاردنی پێشوەختەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 10ی ئۆكتۆبەری 2021 بەهێنانی 73 كورسی پەرلەمانی عێراق بووە هێزی یەكەم، بەڵام بەهۆکاری ئەوەی ئامادەنەبوو لەگەڵ هێزە شیعییەكانی دیكە حكومەت پێكبهێنێت چووە دەرەوەی پەرلەمان‌و دواتریش لەهەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی نەبەستراو بەهەرێم بەشدارنەبوو پرۆسەکەش بەڕێوەچوو، بەڵام لەهەرێمی كوردستان ئەمە لەڕووی واقعییەوە ئمكانی جێبەجێكردنی نییە، چونكە تائێستا هەرێم لەڕووی جوگرافییەوە دابەشبووە بەسەر دوو پارتی دەسەڵاتدار هەریەكە خۆیان ئیدارەو پۆلیس‌و پێشمەرگەو دەسەڵاتی ناوچەكانی خۆیان بەنزیك لەڕەهایی لای خۆیانە، بۆیە ناکرێت هەڵبژاردنێک بەبێئەوەی هێزی دەسەڵاتداری ناوچەكەی تێیا نەبێت و پرۆسەکەش بڕوات و دامەزراوەکان بخاتە خزمەتی؛ چونکە لەو ناوچانە لە کارمەندێکی ئاسایی تا دواین پلەی باڵا حزب دایدەنێت و لایدەبات؛ بۆیە ئەمە لاوازترین سیناریۆیە. دووەم:- سیناریۆی دووەم ئەوەیە كۆمسیۆن تیروپشكی بۆ هێزو لایەنە سیاسییەكان‌و كاندیدی سەربەخۆی ئەنجامداوەو ژمارەی پێداون، بێگومان ئەمە ڕیكارێكە لە دەسەڵاتی كۆمسیۆنە، هەرچۆن دەسەڵاتی كاتی كردنەوەو داخستنی  تۆماركردنی پارتە سیاسییەكانی هەیە، بەهەمان شێوە مافی هەیە جارێكی دیكە دەرگای خۆتۆماركردنی بكاته‌وه‌، دەکرێت بۆ ماوەی یەك ڕۆژ یاخود چەند ڕۆژێك دەرگای خۆتۆماركردنی پارتی سیاسی بكاتەوە، ئەمەش تاڕێگە بدات پارتی دیموكراتی كوردستان هاوشێوەی پارتە سیاسییەكانی دیكە خۆی تۆمار بكات‌و ژمارەی پێبدرێت‌و هەڵبژاردنەكە لەكاتی خۆیدا بەڕێوەبچێت. ئەم سیناریۆیە دەكەوێتە سەر خواست‌و ویستی پارتی دیموكرات، ئایا نییەت‌و خواستی گۆڕاوە لەبەشدارینەكردنەوە بۆ بەشداریكردن؟ بێگومان ئەوەی تائێستا لە لێدوان‌و دیدارە فەرمییەكانی بەرپرسانیان دەیبینین ئەمە بەدیناكەین، بۆیە ئەم سیناریۆیەش تاڕادەیەك لاوازەو ناتوانێت زۆر ئومێدی لەسەر هەڵبچنرێت. سێیەم:ـ سیناریۆی سێیەم ئەوەیە؛ هەڵبژاردنی بۆ چەند مانگێك دوابكەوێت بەمەرجێك لەشەش مانگ زیاتر نەبێت، بێگومان لەحاڵەتی جێبەجێكردنی ئەم سیناریۆیە پێویستمان بەجارێكی دیكەی درێژكردنەوەی ماوەی كاركردنی ئەنجومەنی كۆمسیارانە، ئەویش بەدەنگدان لەئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەكرێت، چونكە سەرەتای مانگی تەمموز ماوەی یاسایی ئەنجومەنی كۆمسیارانی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان كۆتایی دێت، بۆیە لەدوای ئەو ڕێکەوتە ئەو تاكە بژاردەیەش نامێنێت كە پرۆسەی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستانمان بۆ یەڕێوەببات، بۆ چارەسەری ئەمەش پێویستە پرۆژە یاسایەك ئاڕاستەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بكرێت‌و لەڕێگەی تەواوكردنی ڕێكارەكانی بەیاساییبوون جارێكی دیكە ماوەی كاركردنیان بۆ دڕێژ بكرێتەوە. ئەم سیناریۆیەش هەروا ئاسان نییە، چونكە لەڕاستی ئەم ڕێكارە پێویستی بەدەنگی پەرلەمانتارانی عێراقەو ئەمەش دەچێتەوە چوارچێوەی هێزو لایەنە بەشدارەكانی ناو ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، بۆیە پێویستت بەوەیە ڕەزامەندی ئەوانی دیکەی لەسەربێت كە ئەمەش هەروا كارێكی ئاسان نابێ‌و پێویستی بەبوونی ئیرادەیەكی سیاسیی بەهێزە، چونكە ڕاستە لەدرێژكردنەوەی یەکەمی تەمەنی ئەنجومەنی كۆمسیاران كارەكە زوو راییكرا، بەڵام ناكرێت خاڵێك نادیدەبگیرێت ئەویش ئەوەیە ئەوكات هێزە شیعییەكان‌و عێراقییەكان پێویستیان پێی بوو بۆ ئەنجامدان‌و بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی نەبەستراو بەهەرێم لە18ی كانوونی یەكەمی 2023، بەڵام ئێستا ئەمە بوونی نییە ئەگەر كارێكی وا بكرێت تەنها بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانە. چوارەم:ـ سیناریۆی چوارەم ئەوەیە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان جارێكی دیكە دوابخرێت بكەوێتە ساڵی داهاتوو لەگەڵ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەڕێوەبچێت. بۆ ئەم سیناریۆیە یەكێكە لەبژاردە بەهێزەكان‌و ئەنجامدانیشی ڕەنگە كارێكی زۆر قورس نەبێ بەچەند هۆكارێك یەكەم تەنها ڕێككەوتی هەردوو پارتی دەسەڵاتداری دەوێت، كەڕەنگە ئەوەی لەمیدیا دەگوزەرێت پێچەوانە بێت لەگەڵ هۆڵی كۆبونەوەكان، بۆیە كارێكی ئەستەم نییە، بەشێكی دیكەی ئەوەیە ئەم دواخستنەش تاڕادەیەك بڕیارو بەڵی هێزە شیعەكانی دەوێت، ئەمەش بەپێی ئەو پەیوەندییەی ئێستا هەیەو سەردان‌و بەهێزكردنەوەی پەیوەندی عێراق‌و ئەمەریكا لەئارادایە  هێزە شیعەكانیش پێویستیان بەهەردوو هێزە كوردییەكەیە، بۆیە ڕەنگە بەڵێیان بۆ دواخستن‌و یەكخستنی هەردوو هەڵبژاردنەكە كارێكی زۆر قورس نەبێت. بەشێكی دیكەی لەم سیناریۆیە وەك بەربەست بزانرێت پرسی وڵاتانی نێودەوڵەتی‌و ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، لەڕاستیدا لێرەدا پێویستە ئەوە بزانرێت بۆچوونی ئەمانە تەنها وەك ئعتیبار وەردەگیرێت نەك ئەوەی بڕیاری كۆتایی لای ئەوان بێ، بۆیە ڕەنگە لەڕێككەوتنی نێوان هەردوو هێزە دەسەڵاتدارە كوردییەكە ئەوەش بڕەوێتەوە، باشترین نمونەش بەداخەوە ئەو فشارە لەڕابردووش هەبووە بەڵام وەكخۆی كاری پێنەكراوەو گوێی لێنەگیراوە. لەم شیكردنەوەیەدا ئەوەی پێویستە بگوترێت ئەوەیە گەیشتنی هەرێمی كوردستان بەم دۆخەی ئێستا كە ماوەی نزیك بە یەک ساڵە دەسەڵاتێكی گرنگ لەهەرێم بوونی نییە كە پەرلەمانە، هەموو ئەمانە ئەنجامەو هۆكاری سەرەكی بۆ ململانێی ناتەندروست كاری هەردوو حزبی دەسەڵاتدار دەگەرێتەوە، كە لەهیچ كام لە خولەكانی پەرلەمانی كوردستان نەیانتوانیوە هەڵبژاردن لەكاتی خۆیدا بكەن، تادواینجار دادگای باڵای فیدراڵی ستۆپی پێكردن‌و ئەو كلتورەی ڕاگرت‌و ئێستاش بەهۆكاری نەگونجاندنی هەردوو حزب‌و بوونی مەترسی لەسەر بەرژەوەندییەكانیان دەتوانێت بڵێن ڕێگریی ڕاستەوخۆ ناڕاستەوخۆ بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەم دروستدەكەن، گومانی تێیدا نییە ئەم فۆڕمە لەبەردەوامی هەرێم بەرەو بچوکردنەوەی زیاتر دەبات.

عەلی مەحمود محەمەد ئەنفال مەرگی خێراو لەسەرخۆی بە ئازاری گەلێك بوو، مەرگێك پرۆسەی روحكێشانەكەی 197 ڕۆژی خایاند، ڕژێم شەوی دەدایە دەم ڕۆژەوە بۆ قەسابیكردنی لادێنشینەكان كوردستان و سوتاندنی خاك و وێرانكردنی ئاوەدانی و وشككردنی سەوزایی و كانییەكانی و نەهێشتنی مرۆڤێك بەناوی كوردەوە، لە سەرەتا لە دەرەوەی شارەكان جاڕی كۆمەڵكوژی دا، دوایی ناو شارەكانیشی گرتەوە، سوپای عێراق لە سەربازو جاش بە خەفیفەو مەفرەزە تایبەتییەكانەوە وەك حەزییایەك لە هەرچوار لاوە پەلاماری تەواوی لادێكانی كوردستانیان دا، ئەوەی ڕزگاری نەبوو لەو ڕۆژەوە ببڕای ببڕ نەیانمان بینییەوە. هەموو ڕۆژەكانی ئەو ئۆپەراسیۆنی مەرگە، مەرگەساتێكی پڕ لە وەیل بوو، ڕۆژگارەكانی دواشی ژیانی ناو مەرگەساتەكانی تۆپزاواو نوگرەسەلمان، چاڵ و پەناگای گولەبارانكردنی بە كۆمەڵی ئەنفالكراوان هەموو مێژووییەكی دانەبڕاون لە یەكتر، بە ئەڵقەیەكی هەتا هەتایی پێكەوە گرێدراون، مێژووییەك بوو پڕ لە یاده‌وەری مەرگ و تاوان، جێی خۆیەتی یادی هەموو ئەو تاوان و كارەسات و قوربانیانە بكرێتەوە كە لەماوەی ئەو حەوت مانگەدا ئەنجامدران بە ناوی ئەنفال. ئەوەی لە ناویدا نەژیا بێت، ئەوەی بە چاوی خۆی وێنە ترسناكەكانی تاوان و كارەساتە جەرگبڕەكانی نەبینیبێت، ئەوەی ئێش و ئازارەكانی بە جەستەو روح نەچەشتبێت، ئەوەی ڕۆژی نەدابێتە دەم شەوەوە بۆ بینینەوەی خۆشەویستەكانی، گەڕان بە دوای پارچە جگەرەكانی، ئەوەی بەپێی خۆی ڕزگار نەبووبێت و لەو جەهەنەمە نەگەڕابێتەوە، ناتوانێت وێنای چیرۆكەكانی ئەو مەرگەساتە بكێشێت، ئەمە لە خەونی شاعیرانە زۆر دوورترە، ئەمە ئەو جیهانەیە لە وێنای جەهەنەمی ئاینەكان و دۆزەخی عاشقان گەورەترە، ئەمە جیهانێكی تایبەتە كورد ناوی ناوە ئەنفال و مرۆڤایەتیش ناوی ناوە جینۆساید. خۆ ناشتوانرێت هەموو ڕۆژەكانی ئەنفال، بكرێت بە شین و شەیپوری یاده‌وەرییەكانی قوربانیان، چونكە فەزایەك بۆ ژیان، كاتێك بۆ بیركردنەوەو هەنگاونان بۆ ئایندە، چركەساتێك بۆ بۆ ژیانی دواڕۆژ نامێنێتەوە . لە بیركردنەوەی یاده‌وەرییەكانیش مانای لە بیركردنی تاوان، لە یادكردنی خیانەت، لەبیركردنی مێژووی تاڵ و شكستەكانی ڕابردوو دێت، گەلێكیش ڕابردووی غەدرو كارەساتەكانی لە بیر بكات، مانای ڕازییە بە كوشت و بڕەكانی داهاتووش، مانای ملكەچ دەكات بۆ زەلالەت و قەسابییەكان كەوا چاوەڕوانین، لەبیركردنی یاده‌وەرییەكان یانی دەست ئاواڵە كردنی داهاتووە بۆ دوبارەبوونەوەی كارەساتە  ترسناكەكان. بۆ ئەوەی لە داهاتوو مەرگەسات و قەسابیكردنەكانی رابردووی خۆمان لە یاد نەچێت، بۆ ئەوەی ئێسكەكانمان لە بیابان و ناو حەوزی تێزابەكان دەركەینەوەو تف لە حەجاج و حەجاجییەكان بكەین، پێویستمان بەوە هەیە لە ڕێگەی یادكردنەوەی ئەنفالەوە خۆمان وەك گەلێكی بەردەوام لە پرسەو خەباتكەر بۆ دواڕۆژێكی ڕۆشن دانێین، گەلێك ئامادەیی ئەوەی هەیە ڕابردووەكان خۆی وەك ئەوەی هەبووە بخوێنێتەوە بۆ هەنگاوەكانی داهاتوو، ئێمە چاومان لە داهاتووە، بۆیە ڕابردوو دەخوێنیینەوە بۆ ئەوەی داهاتوییەكی ڕون و گەش دابین بكەین و هەڵەكان دووبارە نەكەینەوە، هەرچەندە بوونی تاوانبارانی كورد لە ناومان بەردەوام ئازاری دەروونیمان زیاد دەكات و یادكردنەوەكانمان تاڵە كەن، بەردەوام ئازارمان دەدەن. بۆ بەرواری  14-4 شێخ وەسانان و بادینان و سەردەشت یەكەم شارو ناوچە بوون، بەر لێدانی چەكی كیمیاوی كەوتن لە كوردستان، بەڵام هەڵەبجە كرا بە ڕۆژی شەرمەزاركردنی چەكی كیمیاوی لە كوردستان و چووە لیستی گینزەوە وەك خاوەن زۆرترین قوربانی چەكی كیمیاوی لە جیهان، چونكە قەبارەی زیانەكانی گەورەتر بوو لە هەمووان و تاوانەكە ناسراوتر تربوو لەوانی پێشوترو دواتر كە هاتن. بەرز راگرتنی یادكە، هەموو تاوانێك پێویستە ڕۆژێك هەبێت بۆ یادكردنەوەی، بوونی ڕۆژێكی وا گرنگە بۆ ناوەندیدان بە یادەكە لەلایەن نەتەوەوە بۆ لەبیر نەكردنەوەو سزادانی بكەرانی، هەروەها گرنگیشە بۆ بەردەوام هێشتنەوەی لە زەینی نەوەكانی داهاتوو و باشتركردنی باری ژیانی ئەوانەی پەیوەستن بەو تاوانەوە، ئەمە لە پاڵ ئەوەی بەرز راگرتنی یاده‌وەری بەشێكە لە قەرەبوو كردنەوەی مەعنەوی قوربانیان. كام رۆژ بۆ ئەنفال؟ ئەنفالیش بەهەمان شێوە دەبێت ڕۆژێك تیایدا دیاری بكرێت بۆ یادكردنەوەی ئەو تاوانە 197 رۆژییەی كە لە جەرگەیدا نزیك بە 10%ی گەلەكەمانی تێدا كوشت و بڕ كرا، نە یەكەم ڕۆژی و نە دوا ڕۆژی ئەو تاوانە لەرووی مرۆییەوە ئەو زیانە گەورەیەی نەبووە تا دیاری بكرێن بە ناوەندی ڕۆژی یاده‌وەری، گەورەترین قەبارەی تاوانەكە لەپرۆسەكە ئەنفالی سێی گەرمیانە (دیاریكردنی ئەو ژمارانەی ڕژێم بۆ شەش پرۆسەی ئەنفالی 2 و 3 و 4 و 5 و 6 و 7ی ئەنفالەكانی دیاریكردووە بە كارێكی باش نازانم، بەڵكە ئەنفالەكان پێویستە بەناوی ناوچەكانیانەوە ناو زەد بكرێن لە داهاتوودا، هەرچەندە لەوەشدا گرفتێك هەیە چونكە ئەو پرۆسانە هەموو ناوچەیەك زیاتریان گرتۆتەوە). ئەنفالی گەرمیان كە لە ڕۆژی ڕەشی 7 نیسان یادی دامەزراندنی پارتی بەعس دەستی پێكردو لە 20-4 كۆتایی پێهات، وەك بەعس ئاسا دڕندانەترین قۆناغی ئەنفالەكان بوو، هەرچەندە لەم شاڵاوەیان چەكی كیمیاوی بەكار نەهات جگە لە گوندی تازە شار وەك شیمانە دەكرێت، بە پێچەوانەی ئەنفالەكانی دیكە، كە سەرجەمیان بە لێدانی چەكی كیمیاوی دەستیان پێكرد، وەلێ  پێدەشتەكانی گەرمیان ئەو جوگرافیایە نەبوو بۆ بەرەو ڕوبونەوەی سوپای بەعس، بۆیە زیانەكان گەورە بوون، ئەمە لە پاڵ لە خشتەبردنی خەڵك لەلایەن جاشەكانەوە بە بوونی لێبوردنی گشتی، هەندێك جار مەلای مزگەوتەكانیش كەوتوونەتە ئەو تەڵەیەوە، لەگوندی تازە شار پێشمەرگەكانی ((یەكێتی نیشتمانی كوردستان، حیزبی شیوعی عێراقی)) قوربانی گەورەیان دا، بەڵام نەتوانرا پێش بە هێرشەكان بگیرێت، قەبارەی سوپای هێرشبەر گەورەتر بوو لە توانای بەرەنگاربوونەوەی پێشمەرگەو جەماوەر، كە پێشر لە دوو پرۆسەی ئەنفالدا تێسرەواندنی كاریگەریان بەر كەوتبوو و تواناكانیانیان لاواز كردبوو، زیانی گەورەی  ئۆپەراسیۆنەكانی ئەنفال لەپرۆسەی ئەنفالی گەرمیان و لە ڕۆژەكانی 13-14-15—4-1988دا بوو، بەتایبەتیش ڕۆژی 14-4، زیانەكانی ئەو ڕۆژانەی تاوانەكە  گەورەترین و زۆرترین زیان بوون كە بە سێیەك بۆ نیوەی كۆی قوربانییەكانی هەموو تاوانی ئەنفال مەزەندە دەكرێت، شەوی 13 لەسەر 14ی 4 بازنەی ئابلوقەدانی خەڵك تەسككرایەوە، كە رۆژی دواتر لە گوندی ملەسورە زۆربەی خەڵكەكە لەلایەن جاشەكانەوە تەسلیمكرانەوە، لەو رۆژانە لە قادركەرەم و سەنگاو لەیلانیش زیانەكان زۆر بوون، لە ڕۆژی 14ی نیساندا لەهەردوو گوندی ملەسورەو كوڵەجۆی حاجی حەمەجان زۆربەی خەڵكی ناوچەكە پاش تەنگكردنەوەی بازنەی ئابلوقە لەسەریان هەموویانیان كۆكردەوەو ئەنفالیانیان كردن، جاشەكان ڕۆڵی كارایان هەبوو لە ئەنفالكردنی ئەو خەڵكە. لەو ڕۆژەدا هەزاران كەس خەڵكی ناوچەكە كە بەشی زۆرییان ژن و مناڵ و پیرو پەككەوتە بوون كۆكرانەوەو بە ئیڤای سەربازی و تراكتۆرو ئۆتۆمۆبێلی هاوڵاتییانی ئەنفالكراو گواسترانەوە بۆ سەربازگەی قۆڕەتوو (قۆڕەتوو دەكەوێتە سنوری ناحیەی مەیدانی شاری خانەقینەوە، ئەم ناوچەیە لە دوای ساڵی 1974ەوە تەعریب كراوە). پاشماوەی جل وبەرگەكانیان تا ناوەڕاستی نەوەدەكانیش مابوون. بەم هۆیەوە رێكەوتی 14-4 وەك ڕۆژێك تیایدا دڕندەیی ئۆپەراسیۆنەكانی ئەنفال گەیشتە ترۆپكی تاوان هەڵبژێردرا بە ڕۆژی ڕەشی ئەنفال، ڕۆژێك دەیان هەزار هاوڵاتی پاش ئابلوقەدان و قەتیسكردنەوەیان لە ناو بازنەیەكی تەسك لەلایەن جاشەكانەوە لە پێشیانەوە فەتاح بەگی جاف تەسلیم بە بەعس كرانەوە، بۆیە كاتێك 14-4 دێتە پێشەوە دەبێت ناوی ئەو جاشانە لە پێشی پێشەوە بن بۆ دادگاییكردن، ئەگەر تائێستاش و دوای ئەوەی دادگای باڵای تاوانەكان بەشێكیانی وەك تۆمەتبار بۆ دادگاییكردن ناساند. حكومەت لە خەوهەڵسا دیاریكردنی ڕۆژی 14-4 بە ڕۆژی ئەنفال هەنگاوێكی گرنگ بوو لەسەر دیاریكردنی ڕاستە ڕێگایەكی دروست بۆ بە گەلیكردنی یاده‌وەری تاوانی ئەنفال و  جینۆسایدناسینی و بە مێژووكردنی و هەوڵدان بۆ باشتركردنی باری ژیای بەجێماوەكانی قوربانیان. هەموو كات زیان هەتیوەو قازانج باوكی زۆرە، كە بۆ یەكمجار داواكرا 14-4 بكرێت بە ڕۆژی ئەنفال، دەستەبژێرێكی كەم لە دەوری بانگەوازەكەی كۆبوونەوە، تەلەفزیۆنی ماڵانی بۆ فرۆشرا، ڤیستیڤاڵ لە رێكخەرانی تێكدرا، لافیتەی بانگەوازی پێچرایەوە و بڕیاری گرتن بۆ چالاكڤانانی دەركرا، كەسێك خۆی نه‌كرد بە خاوەنی، وەلێ كە هەوڵی بێپسانەوەو بەردەوامی دەیان كەس كە ناویان هاتووە دەگات بە ئەنجام، لە هەموو لایەكەوە دەڵێن منم، هەموو كات خەڵكانی بەرژەوەندخواست لە دوای هەوڵەكانەوە ئامادەن بۆ دورینەوەی رەنجی خەڵكانی خۆنەویست. دوای 19 ساڵ لە تاوانی ئەنفال، دوای 16 ساڵ لە ئازادبوونی كوردستان، دوای 12 ساڵ لە نوسینەوەی یەكەم بەیانی فەرمی كە تیایدا داواكراوە 14-4 بە ڕۆژی ئەنفال بناسرێت لە كوردستان، هەمان بەیاننامە لە ڕۆژی خۆیدا لە ڕۆژنامەو دەزگاكانی ڕاگەیاندن بڵاوكراوەتەوەو ئەرشیفكراوە، دوای ئەوەی ترسی هەڕەشەی كەسوكاری ئەنفالكراوەكان و شەرمەزاری بەرپرسان لە نە هێنانەوەی ڕوفاتی پیرۆزی كەسوكارەكانمان تۆقاندیانی، لە بەرواری  4-4 -2007 بڕیار لەسەر ئەوە درا 14-4 بەڕۆژی ئەنفال بناسرێت، با پێكەوە سەیری ئەم هەواڵە بكەین، رۆژی 14ی 4  بە رۆژی ئەنفال ناسێنراوە: "پیشنیوه‌ڕۆی دوێنی 4/4/2007، ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی كوردستان به‌سه‌رۆكایه‌تیی نیچیرڤان بارزانی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران و عومه‌ر فه‌تاح جیگری سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌ن، له‌ ته‌لاری ئه‌نجومه‌نی وه‌زیراندا كۆبوونه‌وه‌ی ئاسایی خۆی كرد. له‌كۆبوونه‌وه‌كه‌دا ره‌زامه‌ندیی له‌سه‌ر پرۆژه‌ی بریاری دانانی رۆژی 14/4ی هه‌موو ساڵیك به‌رۆژی ئه‌نفالكراوه‌كان وه‌رگیرا ". بۆ نەپرسین دوای 16 ساڵ لە ئازادبوونی كوردستان، زوو نەبوو رۆژێكتان دیاریكرد بە رۆژی ئەنفال؟ هەوڵەكان بۆ دیاریكردنی 14-4 بە رۆژی ئەنفال ئەو رۆژانەی دۆزی ئەنفال جێی گرنگی پێدانی لایەنەكان نەبوو نوسەران و چالاكڤانانی ئەم بوارەش لە ژمارەی پەنجەكانی دەست كەمتر بوون، دۆسیەیەكی بێ خاوەن بوو، كەمتر لە راگەیەندنەكان باسی لێوە دەكرا ئەوەی هەشبوو پەرتوبڵاو بوو، هوشیاری لە بواری دۆزەكە زۆر لە خوار بوو. لەو ڕۆژانەدا كۆمەڵك چالاكوان و رۆشنبیرو هونەرمه‌ندو دڵسۆزی ئەم گەلە، بە سكی برسی و ماندویەتی سەختی ژیانەوە، لە پاڵ نەبوونی و هەژاری خەمی ئەنفالەكانیان لە كۆل ناو شەویان دایە دەم رۆژەوە بۆ بە مێژووكردنی ئەم تاوانەو دیاریكردنی رۆژێك بۆ یادكردنەوەی دەستەجەمعی، تاكو  لەو ڕۆژەدا قورسایی بدرێتە تاوانەكەو ساڵانە لە كات و ساتی خۆیدا یاد بكرێتەوە، ئەو یاده‌وەرییە نەمرێنرێت، لە بیری تاكەكانی گەلەكەمان بە زیندویی بمێنێتەوەو ببێتە ڕچەی ناساندنی لەئاستی جیهانیدا. پێویستە ئەو مرۆڤە دڵسۆزانەی كە هەوڵەكانیان بەریگرت بۆ دیاریكردنی ئەو ڕۆژە بە ڕۆژی ئەنفال، ناویان بچێتە مێژووی بەگژداچونەوەی ئەنفال و ئەنفالچییەكان، منیش وەك ئاگادارێكی زۆرتر لە هەر كەسێكی دیكە لە بەشێكی زۆری ئەو چالاكیانە, چەند دێڕێك لەم یادە دەخەمەسەر كاغەز، بە داوای لێبوردن لە هەموو ئەو ناوانەی بەبێ هیچ هۆكارێك لە یادیانم كردووە، ناڕەوایە ڕەنجی كەسانێك بۆ بەمێژووكردنی ئەنفال هەوڵیانداوە لە یاد بكرێن، بەری ڕەنجی كەسانی دی، هەوڵ و ماندوبوونی كەسانی دی ئەگەر لەگەڵیانیشدا نەبیت لە یاد بكەیت، ئەوانەی بازرگانی بە تاوانەكانەوە دەكەن كاریان ئەوەیە. كێن ئەوانە؟ پاش گەڕانێكی ورد بە ناو ڕۆژنامەكانی دوای ڕاپەڕین، ئەوەی كەوتەبەر سەرنجم، یەكەم وتار لەسەر ئەو رۆژە نوسرابێت بە رێز أ خ لە كوردستانی نوێ ژمارە 66 نوسیویەتی، كە دوایی بە پرسیار بۆم دەركەوت ئەو كەسایەتییە ئازیزە ناوی بەڕێزی كاك ره‌حمان خانییە لە دەربەندیخان، ئەمە وەك یەكەم ئاماژەدان بە رۆژی 14-4. ڕۆژنامەكان ئەو ڕۆژانە باشترین بەڵگەنامەن بۆ ئەوەی بزانیین ئەم هەوڵانەی دراون بۆ دیاریكردنی ڕۆژی 14-4 بە ڕۆژی ئەنفال چەند كاریگەر بوون و لەو رۆژگارەو جێگای خۆیان گرتوەو گەیشتوونە بەجێی مەبەست و توانیویانە ئەو داواكارییە بسەپێنن لە ئاستی گەل و كەناڵەكانی راگەیاندنی ئەوكات. ڕۆژنامەكانی كوردستان تاكو ساڵی 1995 ئەو ڕۆژەیان بە ڕۆژی ئەنفال نەناساندووە، با چاوێك بە چەپكێك ناونیشان و مانشێتی ڕۆژنامەكانی ئەوكاتانە بخشێنیین لە رۆژی 14ی چواردا. كوردستانی نوێی ژمارە 66ی رێكەوتی 14-4-1992یدا لە مانشێتەكەی هاتووە: (سەركەوتنێك لەگەڵ ڕژێم بەهای ئەو كاغەزەی نابێت كە لە سەری مۆر دەكرێت). كوردستانی نوێ ژمارە 660 ی رێكەوتی 14-4-1994، لە مانشێتەكەیدا هاتووە (بەیانامەی م س ینك بە بۆنەی كۆچی دوایی هەڤاڵ ڕەسوڵ مەمەند)، لێ ئیتحادی ژمارە 75ی رێكەوتی 16-4-1994 یش هەمان بابەتە . الاتحادی ژمارە 127 رێكەوتی 15-4-1995 لە مانشێتەكەی هاتووە، (امریكا قلقە علی حقوق الانسان خصوصا فی اقلیم الكردی بتركیا). بەڵام كوردستانی نوێ ژمارە 962 رێكەوتی 14-4-1995 مانشێتەكەی بریتی بوو لە: (لە ژێر ڕۆشنایی ڕاپۆرتەكەی ئەكیوسدا بڕیاربوو دوێنێ ئەنجومەنی ئاسایش پڕۆژەی فرۆشتنی بەشێك لە نەوتی عێراق پەسەند دەكات) (هەرچەندە لەم ژمارەیەدا بابەتی زۆر لەسەر ئەنفال لە لاپەڕەكانی ناوەوە بڵاوكراوەتەوە، لە ناویشیاندا بەیاننامەی ڕێكخراوی ئاوارەو ئەنفالەكان لەسەر 14-4 رۆژی ئەنفال، كە یەكەم بەیاننامەیە بە بۆنەی رۆژی ئەنفالەوە دەرچووبێت، هەروەها چالاكییەكانی ڤیستیڤاڵی یەكەمی ئەنفالەكان)ی تێدا بلاوكراوەتەوە، رۆژانی دواتریش لەسەر هەمان ڤیستیڤاڵ هەواڵ بڵاوكراوەتەوە، هەموو ئەوانەش لەسەر داواكاری ئێمە بوو. هەرچی كوردستانی نوێی ژمارە 1262ی ڕۆژی یەك شەممەی رێكەوتی 14-4-1996ە، لە مانشێتەكەیدا هاتووە (تەنها بە دادگاییكردنی ئەنفالچییەكان ڕوحی شەهیدانمان شاد دەبێت)، ئەمەش دوای هەفتەیەك چالاكی ڤیستیڤاڵی دووەمی ئەنفالەكان لە هەولێرو شەقڵاوە، "لەوكاتە كۆمەڵەی روناكبیری كۆمەڵایەتی كەركوك ویستیان هەبوو 17-4 وەك رۆژی ئەنفال دیاریبكەن، بەڵام هەوڵەكانیان شكستی هێنا". هەرچی ڕۆژنامەی برایەتییە ژمارە 1920 رێكەوتی 14-4-1994 ە، لە مانشێتەكەی هاتووە: (هێژا مسعود بارزانی لە پرسەی خوالێخۆشبوو رسول مامەند ئامادە دەبێت)، هەرچەندە پەیامی برایەتی هەمان ژمارە لەسەر تاوانی ئەنفالە، وەلێ هیچ ئاماژەیەك بە رێكەوتی 14-4 وەك ڕۆژی ئەنفال نەكراوە. ڕۆژنامەی یەكگرتوو ژمارە 86ی رێككەوتی 12-4- 1996 لە مانشێتەكەیدا هاتووە: (فرە زمانی و فرە ڕەگەزی نیشانەی گەورەیی خودان و دەبێ بپارێزرێن، ڕیسوا بێت سیاسەتی جینۆسایدو قڕ كران)" بەهۆی بەشداری كا عەبدالڕەحمان سدیق لە رێكخستنی ڤیستیڤالی یەك و دوو كاریگەری لەسەر یەكگرتوو هەبوو لەو رۆژگارە". هەرچی رۆژنامەی ئاڵای ئازادی زمانحاڵی ئەوكاتی حیزبی زەحمەتكێشانی كوردستان بوو، لە  ژمارە 68 ی رێكەوتی 11-4-1993یدا لە مانشێتەكەی هاتووە: بە سەرخستنی دەست پێشخەری pkk, بەرنامەی هاوبەش و هاوكاری سیاسی، ئەركێكی نەتەوایەتییە. بەڵام لە ئاڵای ئازادی ژمارە 166ی رێكەوتی 16-4-1995دا هاتووە (ئەنفال بەڵگەی خۆڕاگری میللەتەكەمان و دڕندەیی دوژمنانە)، ئارمی ڤیستیڤاڵی یەكەمی ئەنفالەكان لەلاپەڕە یەكدا بڵاوكراوەتەوە. لە مانشێتی ڕۆژنامەی ڕێگای كوردستانی ژمارە 2ی ساڵی 48ی ساڵی 1992 هاتووە: (پڕۆژەی بەڵگەنامەی بەرنامەی..)، بەڵام لە ژمارە 94ی رێكەوتی 12-4-1993 هاتووە: (هەلومەرجی كوردستان وا دەخوازێ كە بە پەلە هەوڵی بەستنی كۆبونەوەی سەركردایەتی سیاسی بەرەی كوردستانی بدرێ). وەلێ ڕێگای كوردستانی ژمارە 104ی رێكەوتی 19-4-1994دا هاتووە:(بە بۆنەی یادی شەشەمین ساڵڕۆژی شاڵاوی ئەنفالە بەدناوەكان پێویستە بایەخێكی زیاد بە 182000 ئەنفالكراوو كەس و كارەكانییان بدەین)، سەرباری ئەوەی بابەتی ڕێگامان كە سەروتاری رۆژنامەكەیە لەسەر ئەنفالە. بەڵام ڕێگای كوردستانی ژمارە 152ی بەرواری 11-4-1995 لە مانشێتەكەی هاتووە (14ی نیسان ساڵگەردی ئەنفالە شومەكان و ڕەمزی گەورەترین تاوانی سەدام دژ بە گەلەكەمان ) (ڕۆژی 14 نیسان ڕۆژێكی هەرگیز لە یاد نەچووە لە بیرو هزری َڕۆڵەكانی گەلەكەمان. ئەم ڕۆژە هێمایەكە بۆ گەورەترین تاوان كە ڕژێمە شۆفینیستیەكەی سەدام دژ بە گەلەكەمان ئەنجامی دا). بەم جۆرە دەبینیین لە ساڵی 1994ەوە لە مانگی نیسان باسی ئەنفال كراوە، بەڵام لە ساڵی 1995ەوە جەخت لەسەر دیاریكردنی ئەم ڕۆژە بە ڕۆژی ئەنفال كراوەتەوە، ئەوەش بە هەوڵی ئێمە بووە، راستەوخۆ پەیوەندی بە رۆژنامەكانەوە كراوە. ڕۆژنامەی وڵاتی رێكەوتی 15-4-1996 ژمارە 151دا هاتووە: (یادی ئەنفالەكان هاندەرێكە بۆ سور بوون لەسەر خەبات)، بەرنامەی  ڤیستیڤاڵەكەش لە هەمان ژمارە لە دوا لاپەڕە بلاوكراوەتەوە. لە رۆژنامەی بۆ پێشەوەی ژمارە 18ی رێكەوتی نیسانی دا، لە سەروتارەكەی هاتووە1995: (با یەكی ئایار بكەینە ڕۆژی بەرپاكردنی بزووتنەوەی شورایی جەماوەری بۆ كۆتایی هێنان بەشەڕو برسێتی)، هاوكات لە هەمان ژمارەدا بابەتێك  بڵاوكراوەتەوە بە ناوی (كارەساتی ئەنفال و وەحشییەتی ناسیۆنالیزم). ساڵی 1996و لە یادی ئەنفالدا ڕۆژنامەكانی وڵات، ئاڵای ئازادی، یەكگرتوو، پاڵە... مانشێتەكەیان لەسەر ئەنفال بوو، رۆژنامەی ڕێگای كوردستانیش ئەو ژمارەیەی سەرتاپای بە ڕەش دەرچوو و مانشێتەكەشی لەسەر ئەنفال بوو. هەوڵە پراتیكییە سەرەتاییەكان لە پەرتووكی تونی مەرگ كە بەڕێز كاك زیاد عەبدولڕەحمان " نەجمەدین فەقێ عەبدوڵا" نوسیوییەتی هاتووە (( (c.d.a.w.e) لە ساڵی 1993 هەمان ڕۆژی 14-4 بە ڕۆژی یادكردنەوەی هەڕەشەكانی ئەنفال داناوە ویادی كردەوە. هەروەها دەنوسێت لە هەمان ڕۆژی ساڵی 1994یش دا یادی ئەو ڕۆژە لە سنوری پارێزگای كەركوك لە گەرمییان كرایەوە، پێدەچێت ئەو ڕۆژە لە داهاتوودا ببێتە یادی قڕكردنی بە كۆمەڵی گەلی كورد (پەرتووكی تونی مەرگ –ل9). لێرەدا نوسەر ئەگەرێك دادەنێت بۆ بوونی ئەم ڕۆژە بە ڕۆژی یادی قڕكردنی بە كۆمەڵی گەلی كورد، نەك بە كردنی بە ڕۆژی ئەنفال. ساڵی 1994 لەژێر دروشمی (دیاریكردنی چارەنوسی ئەنفالكراوەكان) كۆمیتەی باڵای یادكردنەوەی ڕۆژانی ئەنفال لە یادی 6ەمین ساڵەی كارەساتی ڕۆژانی ڕەشی ئەنفالە بەدناوەكانی بەعس. لە ڕۆژانی 14-15-4-1994 زنجیرە چالاكییەكی لە كەلارو سمود ئەنجامدا، لیژنەی سەرپەرشتی یادەكە لە لایەن مەڵبەندی كەركوكی ینك و هاوڕێیانی شیوعی-حشكع- محەلی كەركوك و یەكێتی هونەرمەندانی كوردستان سازدرا بوو (ك ن 18-4-1994 ژمارە 663). لە دەڤەری گەرمیان بەڕێزان رەحمان خانی، تەها سولێمان، سەردار عەبدلـلە، دڵشاد تالەبانی، گولاڵە عەزیزو ...  چالاكانە كاریان لەسەر دۆزی ئەنفال كردووە لەو رۆژانە. كاك سەردار عەبدللە بە منی  راگەیاند بۆ ساڵی دواتر مەبەستی 1996ە، كە بینیمان لە 14-4-1995 لە هەولێر یادی ئەنفال بە بەر فراوانی كرایەوە، ئێمەش لەوە بە دواوە سور بوین لەسەر دیاریكردنی 14-4 وەك رۆژی ئەنفال. نابێت ئەوەش لە یاد بكەین لە ئایاری ساڵی 1994 شانۆگەری وەرزێكی شوم لە هەولێر پێشكەشكرا كە بەڕێزان فەخرەدین گەرمیانی و خاڵە حەمرین و لالۆ ڕەنجەو حەسەن گەرمیانی و ... كۆمەڵێك دڵسۆزی دیكە ڕۆڵیان تێیدا هەبوو، گوزارشتی لە تاوانی ئەنفال دەكرد، وەلێ بە ئامانجی دیاریكردنی 14-4 نەبوو بە ڕۆژی ئەنفال، لێ رۆڵی پۆزەتیفی هەبوو لە ناساندن و وەبیرهێنانەوەی تاوانی ئەنفال و گرنگیدان پێی. ڤیسیتیڤاڵی ئەنفالەكان بۆ دیاریكردنی 14-4 بە رۆژی ئەنفال پێشتر بە پەرتەوازەیی یادی تاوانی ئەنفالمان دەكردەوە، وەلێ جێگای ناگرت بۆ دیاریكردنی رۆژێك بۆ ئەنفال، بانگەوازی ڤیستیڤالی یەكەمی ئەنفالەكان لە 12-3-1995 بۆ ئەنجامدانی یەكەم ڤیستیڤال لە هەولێر بڵاوكرایەوە، لە 14-4 ڤیستیڤاڵەكە بۆ ماوەی یەك هەفتە لە هۆڵی میدیا بەردەوام بوو، ئەم بەڕێزانە رۆڵیان لە ئامادە كردن و سەركەوتنی گێڕا ((محمد ملا سدیق –لالۆ رەنجدەر – سەدرەدین خۆشناو- فاتیح شەیدا- كەریم غەفور " كەریمۆك" – كەماڵ غەمبار، قادر نادر- فریاد هیرانی- ئاشتییە سور" داراو پایزە" - هاوار مستەفا- سۆزان مامە- بدرالدین ساڵح- نیهاد دزەیی- كەریم سەركەش-هەردی سەردەم – دەشتی بەرزەواری - مامۆستا رەحیم- عوسمان عمر (عوسمانی خەتم) - رزگار مام بۆرە- مامۆستا فرهاد خالید- نیهاد جامی – تەحسین فایەق- ئاوارە خان- كەریم مەلا- مامۆستا كمال غەمبار- هونەرمەند محەمەد ئیسماعیل- پارێزەر دلێر محەمەد شەریف - سەلاح مەزن- ئەندازیار عەبدولڕه‌حمان سدیق- ئازاد سلێمان و هاوكارو هێمن حەساری و شەفیق حاجی خدری و كنێرو شەوقی دارەتوو و جەماڵ شوشەو عەدنان كۆچەرو خالید كاوێزو ئازادو محەمەد مشیرو ... هتد. هەروەها بەرێزان رزگار شوانی و رزگار حەساری و فواد سدیق لە رێگای كوردستان و كاك ستران عبدللە و كاك دڵشاد عبدللە و ئیسماعیل عەبدالكەریم لە كوردستانی نوێ و كاك غازی حەسەن و ئیدریس شەیداهۆ و كاك بێكەس حەمەد قادر لە ئاڵای ئازادی بەشداری كاریگەریان كرد لە ڕێگەی پشتیوانی و بەشداری و  ڕۆژنامەكانیانەوە، تەنانەت كاریگەریان لەسەر ڕۆژنامەو ڕاگەیاندنەكانیان دانا بۆ ئەوەی 14-4 وەكو ڕۆژی ئەنفال بناسن. بۆ ساڵی دواتر 1996 جگە لەو بەڕێزانەی ناویان لە ڤیستیڤاڵی یەكەمدا هاتووە، بەرێزان سەرهەد تۆفیق – شوان داودی – غازی حەسەن- گرفتار كاكەیی- هەردوو مامۆستای هێژاو تێكۆشەر خالید دلێرو سەعید ناكام و پاڵەی خالید دلێرو هیوا ناسیح و ئەسكەندەر جەلال و فەرحان و خالید كاوێس و ئازادو... هتد بەشداری چالاكانەیان كرد. دیارە ئاماژەم بە زۆر ناو دا لە سەره‌وە، كەسانی تێدا بوو وەك  مامۆستا خالید دلێرو مامۆستا بەدرەدین حەمەساڵەح و كاك نیهاد دزەیی و سەرهە تۆفیق و ئەرخەوانی كچی لە ڤیستیڤاڵی دووەم زۆر ماندووبوون، كەسانی دیكەش بەشدارییەكی ڕەمزییان كرد بەڵام ناكرێت ناویان لە یاد بكرێت، پشتیوانییەكی مەعنەوی بوون بۆ یاده‌وەرییەكە . ئەو ساڵە بە داواكاری ئێمەو بە هاوكاری بەرێز كاوە نادر پارت و رێكخراوە سیاسی و رۆشنبیرییەكان دەیان بەیاننامەیان لە رێكەوتی 7-4 ەوە دەركرد بە بۆنەی 14-4 و ناساندنی وەك ڕۆژی ئەنفال، لەوە بە دواوە ئیتر 14-4 وەك رۆژی ئەنفال بووه‌ بە ئەمری واقیع، ڕۆژێكیش بۆ ئەنفال دیاریكرا، ئیتر نەتوانرا خۆ لە یادكردنەوەی بدزنەوەو وەڵام بە داواكاری قوربانییەكانی نەدەنەوە، وە بیر لە دیاریكردنی رۆژێكی دیكە بكرێتەوە. بەشێك لە بەشداربوونی چالاكییەكانی ڤیستیڤاڵی یەكەم جگە لە بەشداربووانی پێشانگای كاریكاتێر "كاك گرفتار كاكەیی"و بەشە هونەرییەكە:  عەبدالڕەزاق سافی، سەلاح مەزن، سەدرەدین خۆشناو، فاتیح شەیدا، فریاد هیرانی، كەریم غەفور، عەلی مەحمود، عەبدالڕەحمان سدیق، ناڵە حەسەن، بەهرە موفتی، ئیدریس شەیداهۆ، خالید عوسمان، سۆزان مامە، بەختیار مامە، سەرهەنگ ئیسماعیل، زانا خالید. بەیاننامەكان ساڵی 1995 یەكەم بەیاننامە بە بۆنەی 14-4 ڕۆژی ئەنفال، ڕێكخراوی ئاوارەو ئەنفالەكانی كوردستان و دواتر دەزگای ناوەندی ڕاگەیاندنی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان دەریانكرد، هەرچەندە لە بەیاننامەكەی یەكگرتوودا هاتووە (ئێمە لە ئاوا ڕۆژێكدا كە یادی ئەو كارەساتە بێ دینی یە دەكەینەوە، داوا لە هەموو دەزگاكانی ڕاگەیاندنمان دەكەین، كە وەك تاوانە جینۆسایدییەكانی سەدەكانی ناوەڕاست و، جەنگە جیهانییەكان و، كارە بە كۆمەڵ كوژییەكانی ستالین و هیتلەر، لە قەڵەمی بدەن و گڵاوی نیازی ڕژێم لە بەكارهێنانی وشەی (ئەنفال) ڕسوا بكەن و، وشەو زاراوەیەكی بۆ بەكار بێنن كە ڕێسی پیلانی هەڵوەشێنێتەوە) ئەمە بەشێك بوو لە بەیاننامەی مەكتەبی ڕاگەیاندن بە بۆنەی یادی كارەساتی بەناو ئەنفالەوە – یەكگرتوو ژمارە 37 )، دیارە ئەم هەوڵەش لەلایەكەوە دڵسۆزییە بۆ پرۆسەكە، لەلایەكی دیكەوە بەشێك بوو لە نەخشەكانی پارت و لایەنە ئیسلامییەكان بۆ سڕینەوەی وشەی ئەنفال، نە چەسپینی لە كۆمەڵگای كوردەواریدا، كە لەگەڵ بۆچوونەكانیان ناهاتەوە سەبارەت بە دەستەواژەی ئەنفال. چیتر كرا ساڵی 1996 بەهۆی سەركەوتن و دەنگدانەوەی ڤیستیڤاڵی یەكەمی ئەنفالەكان هەوڵەكان گەورەترەوە بوون، بە هەوڵ و كۆششی ڕێكخراوی ئاوارەو ئەنفالەكان لیژنەی سەرپەرشتی لە شارەكانی هەولێرو شەقڵاوە پێكهێنرا، هەروەها داوا لە حزب و ڕێكخراوە سیاسی و جەماوەری و ڕۆشنبیرییەكان كوردستان كرا، بەیاننامە بەبۆنەی 14-4 دەربكەن و لافیتە لەو یادەدا بنوسن و لە شوێنە گشتییەكان بەتایبەتیش دەوروبەری هۆڵی میدیا لە شاری هەولێر هەڵیواسن، تاكو  شاری هەولێر سیمای تازییەت باری گشتی بە خۆوە بگرێت. لە ساڵی 1996 لیژنەی كاری هاوبەشی حیزبە كوردستانییەكان لە 1-4ەوە بەیاننامەی هاوبەشیان دەركرد لەسەر 14-4و ناساندنی وەكو ڕۆژی ئەنفال، كە لە 7 حیزبی كوردستانی پێكهاتبوون، سەرباری ئەم لایەنانەی خوارەوە: بزوتنەوی موسڵمانانی كوردی فەیلی – سەركردایەتی شۆڕگێڕ – حزبی اتحادی توركمانی- كۆمەڵەی جوێلۆجی كوردستان- یەكێتی مامۆستایانی كوردستان- یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان- ڕێكخراوی ئاوارەو ئەنفالەكانی كوردستان- حزبی سۆسیالستی كوردستان- یەكێتی نەتەوەیی دیموكراتی كوردستان- دەستەیەك لە ڕابەرانی بزوتنەوەی كرێكاری- كۆمەڵەی ڕوناكبیری كۆمەڵایەتی گەرمەسێر. سەرباری ئەوەی دەیان پارت و ڕێكخراوی سیاسی لافیتەیان بە داواكاری ئێمە لەناو ڤیستیڤاڵەكەو شەقامەكانی هەولێرو بەردەم بنكەو بارەگاكانییان هەڵواسی كە تا ئەوكاتە كوردستان و شاری هەولێر دیاردەی راگەیاندنی گەورەی وای بۆ تاوانی ئەنفال و كۆمەڵكوژی بەخۆوە نەبینیبوو، ئەو بایاننامانەش هەموو بە سوپاسەوە بە داواكاری ئێمە دەركراون. ئەم بروسكەی پشتگیرییانەش گەیشتنە بەڕێوەبەرانی ڤیستیڤاڵەكە: (دەستەی ڕۆژنامەنوسانی ئازاد- حزبی الاتحادی توركمانی- مكتب سیاسیی- تیپی شانۆی نیشتمان- مەكتەبی پەیوەندییەكانی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان-حزب الاخا‌ء توركمانی – مكتب سیاسی- بزاڤی خوێندكارو لاوانی كوردستان- سكرتارییەتی باڵا- حیزبی ڕزگاری كوردستان- مەكتەبی سیاسی – مەڵبەندی ڕۆشنبیری میزۆپۆتامییا-یەكێتی پێشەنگانی كوردستان- كۆمەڵەی جەنگاوەرانی پێشەنگی كوردستان- كۆمەڵەی جیۆلۆجی كوردستان- یەكێتی بێكارانی كوردستان- كۆمەڵەی ئاوارەكانی كوردستان- ڕێكخراوی جیهانی بۆ داكۆكیكردن لەمافی مرۆڤ (ئەمینداری گشتی)- بزوتنەوەی ڕۆشنبیرانی ئاشتیخواز- هەولێر- كۆمەڵەی نەتەوەیی كورد- مەڵبەندی چوار- كۆمیتەی ڕێكخستنی هەولێری حیزی كۆمۆنیستی كرێكاری عێراق- كۆمەڵەی فەرهەنگ و ئاوەدانكردنەوەی باڵەكەیاتی- یەكێتی ژنانی كوردستان- مەكتەبی سكرتاریەت- ئەنجومەنی پارێزەرانی كوردستان- تیپی شانۆی ڕۆژی نوێ- بزووتنەوی دیموكراتی گەلی كوردستان- كۆمەڵەی زیندانیە سیاسییەكان- مەكتەبی تەنفیزی یەكێتی جوتیارانی كوردستان- خوێندكارانی یەكێتی نەتەوەیی دیموكراتی كوردستان- كۆمیتەی پارێزگای هەولێری حیزبی شیوعی كوردستان- كۆمەڵێك لە ڕۆشنبیرانی شاری هەولێر- كۆمیتەی تایبەتی مەكتەبی سیاسی  ی ن ك- خوێندكارانی پەیمانگای هونەرە جوانەكان- ڕێكخراوی ئاوارەو ئەنفالەكانی كوردستان- لەشكری 16 دەشتی هەولێر ینك- تیپی شانۆی حەمرین- كۆمەڵەی ئافرەتانی كوردستان- ڕێكخراوی چاودێری مافی مرۆڤ لە كوردستان (كوردستان ۆچ)- ناوەندی هەولێری پارتی كاری سەربەخۆیی كوردستان- ڕادیۆی ڕێگای كوردستان- ڕێكخراوی تێكۆشانی ڕەنجدەرانی كوردستان- ڕێكخراوی ڕەوتی بەلشەفیك- یەكێتی گشتی قوتابییانی كوردستان). ئەم لایەنانەی سەرەوە ناویان هاتووە، زۆربەشیان بە هەڵواسینی لافیتە لە دەرەوەی هۆڵی ڤیستیڤاڵ بەشدارییان كرد. ئەم لایەنانەی خوارەوەش تەنها لافیتەیان لە ڤیستیڤاڵەكەدا هەبوو: (بیرۆی پارتی كاری سەربەخۆیی كوردستان- یەكێتی نەتەوەیی دیموكراتی كوردستان- ڕۆژنامەی وڵات- ڕۆژنامەی شمس وەتەن- حیزبی شیوعی عێراق- پارتی كرێكارانی كوردستان- لیژنەی پارێزگای كەركوكی حیزبی شیوعی كوردستان- یەكێتی ئافرەتانی زەحمەتكێشان- لقی هەولێری حیزبی زەحمەتكێشانی كوردستان- كۆمەڵەی خوێندكارانی كوردستان- ڕادیۆی نیشتمان- حیزبی شیوعی كوردستان مەكتەبی سیاسی- كۆمەڵەی ڕوناكبیری كۆمەڵایەتی كەركوك- كۆمەڵەی ڕوناكبیری و كۆمەڵایەتی گەرمەسێر – مەكتەبی مافی مرۆڤی ی ن ك- یەكگرتووی خوشكانی ئیسلامی كوردستان). پێشانگای كورد قڕان هەروەها ئەم هونەرمەندانەش بە تابلۆ بەشدارییان كرد لە پیشانگای كورد قڕان: (جوهەر محەمەد خدر- دارا محەمەد عەلی- دلێر محەمەد شەریف— سلێمان شاكر— سەربەست عومەر— سۆران- جعفر محمد غریب- جماڵ مشیر- عبداڵلە سەراج- فیسەڵ عوسمان- كامران – ڕزگار فقێ عبداڵلە- ئازاد ئەنوەر- گرفتار كاكەیی) (چارەنووس ژمارە 2 –حوزەیرانی 1996)*. شانۆگەری ئەنفالستان شانۆگەری (ئەنفالستان) ئامادەكردن و دەرهێنانی: كەریمۆك غەفور نواندنی: هاوار مستەفا خان، كەریم مەلا، سۆزان مامە، جەلال ئەنوەر، عەلی سیاسی، كەریمۆك غەفور، بەرهەم محەمەد، هەردی حسێن، كامەران عەبدولوەهاب، شیلان سەدرەدین، عەبدولقادر محەمەد، گوڵالە عوسمان، گۆران حسێن، رزگار ئیسماعیل، ڕەوا دڵشاد وەسانی، ئازاد ئەنوەر، ئەحمەد عەدۆ. لەرێكەوتی ١٩-٤-١٩٩٥ لە چوارچێوەی چالاكییە هەفتەییەكەی ڤیستیڤاڵی یەكەمی ئەنفالەكان نمایش كرا، لە هۆڵی میدیا- هەولێر لە چوارچێوەی فێستیڤاڵی یەكەمی ئەنفالە بەدناوەكان. ڤیستیڤاڵی یەكەم بە شانۆگەری شەقام لە ناوەندی رۆشنبیری سەردەم لە قەلاوە بۆ هۆڵی میدیا بەناو بازاڕدا دەستی پێكرد، هەردوو پەرلەمانتار عیدۆ بابا شێخ و نەهلە خان بەشدار بوون تیایدا. شانۆگەرییەكە لالۆ رەنجدەر، تەحسین فایەق، نیهاد جامی، كەریمۆك، ئاوارە خان ئامادەیان كردو زۆری دیكە به‌شداربوون تیایدا. بەشداربووانی ڤیستیڤاڵی دووەم: عەزیز وەهاب محەمەد، كەماڵ غەمبار، محەمەد ساڵەح ئامێدی، د.ئاسۆ عەبدوڵا، ئارام، شەفیق حاجی خدری، مامۆستا ئەحمەد چاوشین، د.رەشاد میران، مامۆستا بهائالدینی جوتیاران، حەسەن جاف، عەبدالڕەزاق مەرزنگ، غازی حەسەن، عەلی مەحمود محەمەد، جەلیل كاكە وەیس، سەرفراز نەقشبەندی، سەدرەدین خۆشناو، ئارام سەلیم، كەریم غەفور، مامۆستا عەبدالڕەحمان سدیق. چەسپینی  رۆژەكە هەرچەندە ڤیستیڤاڵی دووەم یاساغكراو ڕێگە لە ئەنجامدانی گیردرا لە شاری هەولێر، منیش تۆمەتبار كرام، وەلێ كە مەممنوع كرا زیاتر مەرغوب بوو، گرنگ ئەوەیە پەیامەكانی چەسپی و لە كۆتاییدا ڕۆژێك دیاریكرا بە ڕۆژی ئەنفالكراوەكانمان، لەو ڕۆژەدا خەم و داواكارییەكانمان یەك دەخەین، خامەكانمان دابەش دەكەین، بە چاو بۆ ئازیزانمان دەگرێین، بە بیر ڕێگایەك دەدۆزینەوە بۆ بە یاساییكردن بە مێژووكردنی و بە جیهان ناساندنی وەك تاوانی جینۆساید، بە دەست و دەنگێكی بەرزیش ئازایانە دەڵێین سەرجەم تاوانكاران بێجیاوازی بۆ بەردەم دادگا. تێكدانی ڤیستیڤاڵی دووەم كە ڤیستیڤاڵی یەكەم  دەنگ و سەدای گەورەی  دایەوە لە ناو خەڵك و كەناڵی راگەیاندنەكان، كۆمەڵەیەك لە هەولێر لقێكی هەبوو بە ناوی كۆمەڵەی روناكبیری كۆمەڵایەتی كەركوك كە بەڕێز جەلال جەوهەر ئەو كات بەرپرسیان بوو لەو بەشە، لە لایەكەوە دەیانویست رۆژی 17-4  بسپێنن وەك رۆژی ئەنفال، لەلایەكی دیكەوە كەوتنە خۆ ئامادە كردن بۆ یادكردنەوەی ئەنفال و دەیانەویست هەوڵەكە لە ئێمە بسێننەوەو خۆیان پێی هەڵبستن، هەروەها سەردانی وەزارەتی ناوخۆیان كرد مۆڵەتی رێكخراوی ئاوارەو ئەنفالەكان وەربگرنەوەو بۆ خۆیان رێكخراوێك تۆمار بكەن بەناوی ئەنفالەكان، هەروەها داوایان لە قوربانیان و هونەرمەندان كرد بەشداری چالاكییەكانمان نەكەن. لە كاتێك  ئێمە هۆڵی میدیاشمان لە چەند مانگ زووترەوە گرتبوو، ئامادە بووین هۆڵەكە بۆ ئەوان بەجێ بهێڵین و مەراسیمەكەی خۆمان لە 7ی نیسانەوە ئەنجام بدەین، هێشتا لە گێچەڵكردنی خۆیان نەكەوتن، كە بینییان سەدان لافیتە بۆ پشتیوانی ڤیستیڤاڵەكەمان لەناو هۆڵی میدیاو دەوروبەری هەڵواسراوەو دەیان بەیاننامە بۆ پشتیوانیمان دەركراوەو بەشداری بەرفراوانی نوسەران و هونەرمەندان لە ڤیستیڤاڵەكەی ئێمە وە پەراوێزكەوتنەوەی ئەوان، تەنانەت مەكتەبی سیاسی ینك بە 10000 دینار پاڵپشتی ئێمەیان كرد، ئەوجا بە پشتیوانی خوالێخۆشبوو جەبار فەرمان مۆڵەتی گرتنی هۆڵی میدیاو  گەلەرییەكەیان لێمان سەندەوە دایان بە سەوڵەی بەدری سەر بە مەجلس ئەعلای ئیسلامی، بۆ شەوەكەی لافیتەكانیان بە پیسایی تێكدراو تۆمەتەكەیان خستە سەر من، لەلایەكی دیكەوە كاریگەرییان لەسەر یەكێك  لە رزگاربووانی گۆڕە بە كۆمەڵەكان دانا لەسەر مینبەر لە كاتی  سمیناردا بێدەنگی لێكردو وەڵامی پرسیاری كۆڕگێڕی نەدایەوە، بەڵام  شكستیان هێنا.

(دره‌و):  كۆمپانیا بیانییه‌كانی كه‌رتی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان ئومێدیان له‌سه‌ر ئه‌وه‌ هه‌ڵچنیوه‌ له‌ سه‌ردانی 15ی ئه‌م مانگه‌ی سه‌رۆك  وه‌زیرانی عێراقدا بۆ واشنتۆن، بڕیار له‌سه‌ر ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم بدرێت، به‌گوێره‌ی قسه‌ی ئه‌م كۆمپانیایانه‌ ئه‌مریكا بڕی 300 ملیۆن دۆلاری وه‌به‌رهێنانی له‌ كه‌رتی نه‌وت و غازی هه‌رێمی كوردستاندا هه‌یه‌. ‌ كۆمه‌ڵه‌ی پیشه‌سازی نه‌وتی كوردستان كه‌ (8) كۆمپانیای بیانی كه‌رتی نه‌وتی هه‌رێم له‌خۆده‌گرێت و به‌ "ئه‌پیكور" ناسراوه‌، راگه‌یه‌ندراوێكی نوێی بڵاوكرده‌وه‌. ئه‌پیكور له‌ راگه‌یه‌ندراوه‌كه‌یدا ده‌ڵێ: سه‌ردانه‌كه‌ی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق بۆ كۆشی سپی ده‌رفه‌تێكه‌ بۆ به‌ره‌وپێشچوون به‌ئاڕاسته‌ی كردنه‌وه‌ی بۆری نه‌وتی عێراق- توركیا.  رۆژی 15ی ئه‌م مانگه‌ محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق سه‌ردانی واشنتۆن ده‌كات، كۆمه‌ڵه‌ی پیشه‌سازی نه‌وتی كوردستان پێیوایه‌ ئه‌م سه‌ردانه‌ "ده‌رفه‌تێكی گرنگه‌ بۆ كۆتایهێنان به‌ چه‌قبه‌ستویی له‌ بابه‌تی ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان"، به‌تایبه‌تیش له‌كاتێكدا پێشتر ئه‌م گروپه‌ نامه‌ی بۆ كۆنگرێسی ئه‌مریكا نوسیوه‌و داوای لێكردوون له‌كاتی سه‌ردانی سودانیدا فشاری لێبكه‌ن بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم. كۆمپانیاكانی ئه‌پیكور له‌م راگه‌یه‌ندراوه‌دا جارێكی تر پابه‌ندبوونی خۆیان به‌ گرێبه‌سته‌كانیان له‌گه‌ڵ حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان دووپاتده‌كه‌نه‌وه‌و باسله‌وه‌ ده‌كه‌ن، پێشوازی له‌ هه‌ر ده‌ستپێشخه‌ریه‌ك بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وت ده‌كه‌ن، كه‌ له‌ 25ی ئازاری 2023وه‌ راوه‌ستاوه‌. گرێبه‌ستی ئه‌م كۆمپانیایانه‌  له‌گه‌ڵ حكومه‌تی هه‌رێم یه‌كێك له‌به‌ربه‌سته‌ سه‌ره‌كییه‌كانی به‌رده‌م ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستانه‌، چونكه‌ حكومه‌تی عێراق دان به‌ گرێبه‌سته‌كاندا نانێت و ئاماده‌ نییه‌ ئه‌و پاره‌یه‌ ته‌رخان بكات كه‌ بۆ به‌رهه‌مهێنان و گواستنه‌وه‌ی نه‌وت كۆمپانیاكان له‌گه‌ڵ حكومه‌تی هه‌رێم رێككه‌وتنیان له‌سه‌ر كردووه‌.  ئه‌پیكور گه‌شبینی خۆی نیشان ده‌دات له‌وه‌ی كۆبونه‌وه‌ی سودانی و جۆ بایدنی سه‌رۆكی ئه‌مریكا وابكات هه‌مووان پێكه‌وه‌ ده‌ستوبرد بكه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی كێشه‌كه‌ به‌ئاسانی چاره‌سه‌ر بكرێت و ده‌ست به‌ هه‌نارده‌كردنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان بكرێت. كۆمه‌ڵه‌ی نه‌وتی كوردستان باسله‌وه‌ ده‌كات، به‌هۆی راوه‌ستانی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌ بازاڕی نه‌وتی جیهانی رۆژانه‌ 400 هه‌زار به‌رمیلی به‌ده‌ستداوه‌و ئه‌مه‌ بووه‌ته‌ هۆی به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخی نه‌وت له‌ جیهاندا.  كۆمه‌ڵه‌ی پیشه‌سازی نه‌وتی كوردستان تێبینی ئه‌وه‌ی كردووه‌ مانگی رابردوو ئه‌مریكا رۆژانه‌ 500 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتی له‌ عێراقه‌وه‌ هاورده‌ كردووه‌، ئه‌مه‌ نه‌وتی هه‌رێمی كوردستانی تێدا نه‌بووه‌، سه‌رباری ئه‌وه‌ی ئه‌مریكا به‌ قه‌باره‌ی 300 ملیۆن دۆلار وه‌به‌رهێنانی راسته‌وخۆ له‌ په‌ره‌پێدانی سیكته‌ری نه‌وت و گازی هه‌رێمی كوردستاندا هه‌یه‌.  "نه‌بوونی رێكككه‌وتنێك بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وت زیانی 14 ملیارو 500 ملیۆن دۆلاری به‌ داهاتی عێراق گه‌یاندووه‌ هه‌روه‌ها له‌ هه‌رێمی كوردستان و عێراق و كۆمپانیا نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی بواری نه‌وتیش ژماره‌یه‌كی زۆر خه‌ڵك كاره‌كانیان له‌ده‌ستداوه‌و ده‌رفه‌تی وه‌به‌رهێنانیش كه‌مبووه‌ته‌وه‌" ئه‌پیكور وا ده‌ڵێت.  هه‌وڵی كۆمپانیا بیانییه‌كانی كه‌رتی نه‌وتی هه‌رێم بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وت له‌ كاتێكدایه‌، حكومه‌تی عێراق ده‌یه‌وێت له‌ كۆتایی ئه‌م مانگه‌دا له‌رێگه‌ی هێڵی بۆری كه‌ركوك- جه‌یهانه‌وه‌ ده‌ست به‌ هه‌نارده‌ی نه‌وتی كه‌ركوك بكاته‌وه‌و به‌یه‌كجاری كۆتایی به‌ كاركردنی بۆری نه‌وتی كوردستان بهێنێت و دواجار نه‌وتی هه‌رێمیش كه‌ رۆژانه‌ 400 هه‌زار به‌رمیله‌ له‌رێگه‌ی ئه‌و هێڵه‌وه‌ هه‌نارده‌ بكات، له‌م حاڵه‌شدا كۆمپانیا بیانییه‌كان پێویستیان به‌ گفتوگۆو رێككه‌وتن هه‌یه‌ له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌تی نه‌وتی فیدراڵدا.  له‌ ئه‌گه‌ری چاره‌سه‌رنه‌بوونی كێشه‌ی كۆمپانیاكان له‌ سه‌ردانی 15ی ئه‌م مانگه‌ی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراقدا بۆ ئه‌مریكا، ئه‌گه‌ر هه‌یه‌ كۆمپانیا بیانییه‌كانی كه‌رتی نه‌وتی هه‌رێم په‌نا بۆ دادگای ناوبژیوانی نێوده‌ڵه‌تی ببه‌ن بۆ وه‌رگرتنی مافه‌كانیان له‌ناو گرێبه‌سته‌كاندا، وه‌زیری نه‌وتی عێراق به‌مدواییه‌ له‌ كۆبونه‌وه‌یه‌كدا وتویه‌تی ئه‌گه‌ر كۆمپانیاكان په‌نا بۆ دادگای نێوده‌وڵه‌تی ببه‌ن حكومه‌تی هه‌رێم زه‌ره‌ر ده‌كات و ئه‌وه‌ كێشه‌ی ئێمه‌ نییه‌.  ده‌قی راگه‌یه‌ندراوه‌كه‌  

(دره‌و): له‌ كۆتایی ئه‌م مانگه‌وه‌ هێڵی بۆری نه‌وتی كه‌ركوك- جه‌یهان ده‌كه‌وێته‌وه‌ كارو رۆژانه‌ 150 هه‌زار به‌رمیل نه‌وت هه‌نارده‌ ده‌كات، راوێژكارێكی سودانی ده‌ڵێ: ئه‌مه‌ به‌واتای راوه‌ستانی هێڵی كوردستان دێت. راپۆرت: جه‌زیره‌ باسم محه‌مه‌د بریكاری وه‌زیری نه‌وتی عێراق بۆ كاروباری ده‌رهێنان رایگه‌یاند، عێراق كارده‌كات بۆ نۆژه‌نكردنه‌وه‌ی بۆرییه‌كی نه‌وت كه‌ له‌توانایدایه‌ له‌كۆتایی ئه‌م مانگه‌دا، رۆژانه‌ 350 هه‌زار به‌رمیل نه‌وت ره‌وانه‌ی توركیا بكات، ئه‌مه‌ هه‌نگاوێكه‌ كه‌ ره‌نگه‌ توڕه‌یی كۆمپانیا بیانییه‌كانی نه‌وت و حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانی لێ بكه‌وێته‌وه‌، كه‌ له‌ هه‌وڵی ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتدایه‌.  ئه‌مه‌ش له‌كاتێكدایه‌ دانوستانی نێوان به‌غدادو هه‌ولێر به‌رده‌وامه‌ له‌ شكست، له‌باره‌ی ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان بۆ توركیا، كه‌ له‌ ئازاری 2023وه‌ راوه‌ستاوه‌و رۆژانه‌ نزیكه‌ی 400 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتی هه‌نارده‌ ده‌كرد.   به‌گه‌ڕخستنه‌وه‌ی هێڵی بۆری كه‌ركوك- جه‌یهان كه‌ له‌دوای كۆنترۆڵكردنی ناوچه‌یه‌كی به‌رفراوانی عێراقی له‌ ساڵی 2014وه‌ له‌لایه‌ن داعشه‌وه‌، داخراوه‌و به‌شێكی زیانی به‌ركه‌وتووه‌‌، رێڕه‌وێكی نوێ به‌ به‌غداد ده‌دات بۆ هه‌نارده‌كردنه‌وه‌ی نه‌وت له‌رێگه‌ی هێڵی بۆری حكومییه‌وه‌، كه‌ به‌غداد خه‌رجییه‌كی زۆر بۆ به‌كارخستنی له‌ئه‌ستۆ ناگرێت.  دوو هێڵی ركابه‌ر به‌پێی قسه‌ی (حه‌مزه‌ جه‌واهیری) پسپۆڕی نه‌وت و راوێژكاری پێشووتری سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق بۆ كاروباری وزه‌، ئه‌و هێڵه‌ی كه‌ عێراق ده‌یه‌وێت بیخاته‌گه‌ڕ، له‌ كێڵگه‌كانی كه‌ركوكه‌وه‌ درێژده‌بێته‌وه‌ بۆ ناوچه‌ی (كه‌ی وه‌ن) تا ده‌گاته‌ پارێزگای نه‌ینه‌وا، پاشان بۆ ناوچه‌ی فیشخاپور له‌سه‌ر سنوری عێراق و توركیا به‌درێژیی (345 كیلۆمه‌تر)، بۆرییه‌كه‌ له‌ عێراق به‌وه‌ ناسراوه‌ به‌شێكه‌ له‌ هێڵی ستراتیژی و له‌ ساڵی 1977 دروستكراوه‌و توانای گواستنه‌وه‌ی نزیكه‌ی (600 هه‌زار) به‌رمیل نه‌وتی هه‌یه‌ له‌ رۆژێكدا.  جه‌واهیری باسله‌وه‌ ده‌كات، هێڵه‌كه‌ روبه‌ڕووی تێكدان بووه‌ته‌وه‌، له‌كۆی 5 وێستگه‌ی په‌مپكردنی نه‌وت، 3 وێستگه‌ له‌كاركه‌وتوون و له‌ چه‌ند مانگی رابردوودا نۆژه‌نكراونه‌ته‌وه‌، ئێستا هێڵه‌كه‌ ئاماده‌یه‌ بۆ هه‌نارده‌كردن و به‌ر له‌ دوو هه‌فته‌ به‌شێوه‌ی ئه‌زموونی نه‌وتی پێدا هه‌نارده‌كراوه‌.  هه‌رچی هێڵی بۆری هه‌رێمی كوردستانیشه‌، له‌ناوچه‌ی "خورمه‌ڵه‌"وه‌ له‌ كه‌ركوك ده‌ستپێده‌كات و به‌ناو خاكی هه‌رێمدا تێده‌په‌ڕێت بۆ ناوچه‌ی فیشخاپور، درێژی هێڵه‌كه‌ 300 كیلۆمه‌تر تێناپه‌ڕێنێت و توانای هێڵه‌كه‌ی نزیكه‌ له‌ توانای هێڵه‌كه‌ی سه‌ربه‌ حكومه‌تی فیدراڵ.  جه‌واهیری ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌كات، هه‌ردوو هێڵه‌كه‌، هێڵی توركیا به‌كارده‌هێنن كه‌ له‌ ناوچه‌ی فیشخاپوره‌وه‌ درێژه‌ ده‌بێته‌وه‌ بۆ به‌نده‌ری جه‌یهانی توركیا، هێڵی كورد له‌ناو سنوری توركیادا به‌ هێڵی توركیاوه‌ ده‌به‌سترێته‌وه‌و درێژییه‌كه‌ی (660 كیلۆمه‌تر)ه‌، به‌گه‌ڕخستنه‌وه‌ی هێڵی عێراق به‌ واتای هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ته‌واوه‌تی هێڵی كورد دێت.  به‌پێی قسه‌ی جه‌واهیری، ده‌كرێت به‌غدادو هه‌ولێر هێڵی كورد به‌كاربهێنن، ئه‌گه‌رهه‌ردوولا بگه‌نه‌ رێككه‌وتن، به‌ومه‌رجه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی كورد ملكه‌چ بێت بۆ كۆنترۆڵی حكومه‌تی فیدراڵ، ئه‌مه‌ش توانای هه‌نارده‌ی عێراق بۆ توركیا به‌هێز ده‌كات. به‌گه‌ڕخستنه‌وه‌ له‌باره‌ی ئه‌گه‌ری ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی بۆری نه‌وتی عێراق به‌مزوانه‌، محه‌مه‌د فرمان ئه‌ندامی لیژنه‌ی وزه‌و غاز له‌ په‌رله‌مانی عێراق ده‌ڵێ هێڵی ستراتیژی له‌ كۆتایی ئه‌م مانگه‌دا ده‌ست به‌ په‌مپكردنی نه‌وت ده‌كاته‌وه‌، سێ كۆمپانیای نه‌وتی سه‌ربه‌ وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق كاریان كردووه‌ بۆ سه‌رله‌نوێ ئاماده‌كردنه‌وه‌ی هێڵه‌كه‌.  مه‌زهه‌ر محه‌مه‌د ساڵح راوێژكاری ئابوری سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق ده‌ڵێ: هێڵی هه‌نارده‌ی نه‌وتی عێراق بۆ توركیا كه‌ له‌سه‌ر ئاستی نێوده‌وڵه‌تیی به‌ بۆری عێراق- توركیا (ITB) ناسراوه‌، به‌مدواییه‌ نۆژه‌نكراوه‌ته‌وه‌، زیانی گه‌وره‌ له‌ بۆرییه‌كه‌دا له‌ سنوری پارێزگای نه‌ینه‌وا بووه‌، ناردنی نه‌وت به‌شێوه‌ی ئه‌زموونی به‌مزوانه‌ ده‌ستپێده‌كات كه‌ رۆژانه‌ (150 هه‌زار) به‌رمیله‌.  ئاینده‌ی هێڵی كوردی ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندیداره‌ به‌ ئاینده‌ی هێڵی هه‌نارده‌ی نه‌وتی كورده‌وه، مه‌زهه‌ر محه‌مه‌د ساڵح پێیوایه‌ كاراكردنه‌وه‌ی هێڵی عێراق به‌واتای راوه‌ستانی هێڵی كورد دێت، به‌ڵام كاراكردنه‌وه‌ی هێڵی عێراق ده‌رگایه‌كی فراوانتر بۆ دانوستانی نێوان به‌غدادو هه‌ولێر ده‌كاته‌وه‌، به‌تایبه‌تیش هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم له‌ به‌رژه‌وه‌ندی حكومه‌تی فیدراڵ و بوجه‌كه‌یدایه‌، ئه‌مه‌ش دوای ئه‌وه‌ی دادگای فیدراڵی بڕیاریدا به‌وه‌ی كۆمپانیای به‌بازاڕخستنی نه‌وتی عێراق "سۆمۆ" كۆنترۆڵی پرۆسه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم بكات، به‌پێی قسه‌ی مه‌زهه‌ر محه‌مه‌د دانوستانه‌كان به‌ ده‌وری كاری كۆمپانیاكان و سروشتی گرێبه‌سته‌كاندا ده‌سوڕێنه‌وه‌.  له‌لایه‌كی تره‌وه‌، محه‌مه‌د فرمان ئه‌ندامی لیژنه‌ی وزه‌و نه‌وت له‌ په‌رله‌مان رونیكرده‌وه‌، ئه‌م بابه‌ته‌ هێشتا چاره‌سه‌ر نه‌كراوه‌، ره‌نگه‌ له‌سه‌ر سه‌ردانی محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیران بۆ واشنتۆن له‌ ناوه‌ڕاستی ئه‌م مانگه‌ راوه‌ستابێت، له‌م رووه‌وه‌ فشار هه‌یه‌و وه‌فدی حكومه‌تیش بۆ واشنتۆن حه‌یان عه‌بدولغه‌نی وه‌زیری نه‌وت له‌خۆده‌گرێت.  سه‌ره‌تای قه‌یرانی نێوان به‌غدادو هه‌ولێر له‌ ساڵی 2014وه‌ ده‌ستی پێكرد، ئه‌وه‌ش كاتێك بوو كه‌ توركیا رێگه‌ی دا به‌ هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆو به‌بێ ره‌زامه‌ندی وه‌زاره‌تی نه‌وتی فیدراڵ، بۆری نه‌وتی كورد به‌سترایه‌وه‌ به‌ هێڵی نه‌وتی عێراق- توركیاوه‌، ئه‌مه‌ به‌رله‌وه‌ی بڕیاری ژوری بازرگانی نێوده‌وڵه‌تی پاریس له‌ به‌رژه‌وه‌ندی عێراق ده‌ربچێت و ئیدانه‌ی توركیا بكات له‌ به‌كارهێنانی هێڵه‌كه‌ له‌ناو خاكی توركیا به‌بێ ره‌زامه‌ندی حكومه‌تی عێراق.  ئاینده‌ی نه‌وتی كوردستان له‌باره‌ی ئاینده‌ی ئه‌و كۆمپانیا نه‌وتییانه‌ی كه‌ له‌ هه‌رێمی كوردستان كارده‌كه‌ن، حه‌مزه‌ جه‌واهیری ده‌ڵێ: حكومه‌تی عێراق داوای چونه‌ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و كۆمپانیایانه‌ی نه‌كردووه‌، به‌ڵكو داوای لێكردوون گرێبه‌سته‌كانیان هه‌موار بكه‌نه‌وه‌ به‌وجۆره‌ی گونجاو بێت له‌گه‌ڵ ده‌ستورو یاساكانی عێراق، به‌پێچه‌وانه‌وه‌ ئه‌و كۆمپانیایانه‌ ناتوانن سه‌رله‌نوێ ده‌ست به‌ كاركردن بكه‌نه‌وه‌.  له‌مڕووه‌وه‌، عه‌بدولڕه‌حمان مه‌شهه‌دانی مامۆستای ئابوری له‌ زانكۆی عێراقی له‌ به‌غداد ده‌ڵێ: ئه‌و زیانه‌ی كه‌ به‌ر هێڵی ستراتیژی كه‌وتووه‌و دووباره‌ نۆژه‌نكراوه‌ته‌وه‌ له‌ 50 كیلۆمه‌تر زیاتر نییه‌و عێراق له‌ سه‌ره‌تای كارپێكردنی بۆرییه‌كه‌دا نزیكه‌ی 350 هه‌زار به‌رمیلی رۆژانه‌ هه‌نارده‌ ده‌كات، به‌گوێره‌ی رێككه‌وتنی عێراق و توركیا، عێراق پابه‌نده‌ به‌ هه‌نارده‌ی نه‌وت له‌م هێڵه‌وه‌، به‌پێچه‌وانه‌وه‌ به‌گوێره‌ی رێككه‌وتنی دووقۆڵی، عێراق خه‌رجی و باجی به‌كارنه‌هێنانی هێڵی توركیا ده‌گرێته‌ئه‌ستۆ. ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌كات، كێشه‌ی نه‌وتی هه‌رێم خۆی له‌ كۆمپانیا نه‌وتییه‌كاندا ده‌بینێته‌وه‌، ئه‌م كۆمپانیایانه‌ بۆ گواستتنه‌وه‌ داوای نزیكه‌ی 26 دۆلار ده‌كه‌ن بۆ هه‌ر به‌رمیلێك، له‌كاتێكدا كه‌ خه‌رجی گواستنه‌وه‌ی نه‌وت له‌ هێڵی ستراتیژییه‌وه‌ له‌ (7 دۆلار) تێپه‌ڕ ناكات، بۆیه‌ هێڵه‌كه‌ی عێراق به‌كه‌ڵكتره‌ له‌ هێڵی ركابه‌ری كوردو ئه‌مه‌ وایكردووه‌ كۆمپانیا نه‌وتییه‌كانی هه‌رێم بكه‌ونه‌ دۆخی "هستریا"وه‌.    له‌باره‌ی هه‌ڵوێستی كورده‌وه‌، ئاژانسی (رۆیته‌رز) له‌زاری به‌هجه‌ت محه‌مه‌د راوێژكاری وزه‌ی هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌ رایگه‌یاند، به‌رپرسانی وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق تیمی دانوستانكاری كوردیان ئاگادار كردووه‌ له‌وه‌ی رێككه‌وتنی نێوان حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و كۆمپانیای (رۆسنه‌فت)ی روسی به‌ نایاسایی و پێشێلكردنی یاسا به‌ركاره‌كانی عێراق ده‌زانن.  پێشتر به‌غداد داوایه‌كی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانی ره‌تكرده‌وه‌ بۆ له‌ئه‌ستۆگرتنی خه‌رجی گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌رێم بۆ توركیا، كه‌ بۆ هه‌ر به‌رمیلێك بڕی (6 دۆلار)ی بۆ كۆمپانیای رۆسنه‌فتی روسی ده‌ڕوات و‌ خاوه‌ندارێتی به‌شێكی بۆری نه‌وتی كوردستان ده‌كات (60%ی بۆرییه‌كه‌).  حكومه‌تی هه‌رێكی كوردستان وه‌ڵامی په‌یامنێری كه‌ناڵی (جه‌زیره‌)ی نه‌دایه‌وه‌ له‌باره‌ی هه‌ڵوێستیان سه‌باره‌ت به‌ به‌گه‌ڕخستنه‌وه‌ی هێڵی بۆری عێراق و ئاینده‌ی هێڵی بۆری كوردستان. 

راپۆرت: دره‌و "هه‌رێمی كوردستان رۆژانه‌ 295 هه‌زار به‌رمیل نه‌وت به‌رهه‌مده‌هێنێت، هه‌ر به‌رمیلێك به‌ 30 بۆ 35 دۆلار ده‌فرۆشیت، ئه‌مه‌ بووه‌ به‌ سه‌رچاوه‌ی دارایی بۆ هه‌ندێك لایه‌نی سیاسی هه‌رێم، بۆیه‌ حه‌ز به‌ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وت ناكه‌ن" نه‌بیل مه‌رسومی شاره‌زای ئابوری و نه‌وت له‌ چاوپێكه‌وتنێكدا له‌گه‌ڵ (دره‌و) واده‌ڵێ. ورده‌كاری چاوپێكه‌وتنه‌كه‌ له‌م راپۆرته‌دا.  نه‌وتی قاچاخی هه‌رێم ! نه‌بیل مه‌رسومی شاره‌زای ئابوری و  نه‌وت له‌ گفتوگۆیه‌كدا له‌گه‌ڵ (دره‌و) له‌ به‌سره‌، رایگه‌یاند، له‌ 25ی ئازاری 2023وه‌ هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێمی راوه‌ستاوه‌، به‌ڵام به‌گوێره‌ی دواین زانیارییه‌كان هه‌رێمی كوردستان به‌رهه‌مهێنانی نه‌وتی رانه‌گرتووه‌و رۆژانه‌ (295 هه‌زار) به‌رمیل نه‌وت به‌رهه‌مده‌هێنێت، به‌شێكی ئه‌م نه‌وته‌ بۆ به‌كارهێنانی ناوخۆیی ده‌ڕوات و به‌شه‌كه‌ی تری به‌تانكه‌ر به‌قاچاخ ده‌برێت بۆ توركیاو ئێران. سه‌باره‌ت به‌ پێشبینییه‌كان بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم، مه‌رسومی پێی وایه‌ "سه‌خته‌ واده‌یه‌ك بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وت دیاری بكرێت"، به‌ بۆچوونی ئه‌و "ره‌نگه‌ چه‌ند مانگێكی تریش بخایه‌نێت، ئه‌مه‌ش به‌هۆكاری سیاسی و ته‌نانه‌ت به‌ هۆكاری دارایش، چونكه‌ وا لێكده‌درێته‌وه‌ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم كارێكه‌ كه‌ له‌به‌رژه‌وه‌ندی حكومه‌تی ناوه‌ندیی نییه‌، چونكه‌ ئه‌مڕۆ حكومه‌تی ناوه‌ندی پابه‌نده‌ به‌ كه‌مكردنه‌وه‌ی به‌رهه‌مهێنانی نه‌وت كه‌ (ئۆپێك پله‌س) دایناوه‌ به‌ بڕی (650 هه‌زار) به‌رمیل، بۆیه‌ كاتێك ره‌زامه‌ند ده‌بێت له‌سه‌ر به‌رهه‌مهێنان و هه‌نارده‌ی نه‌وت له‌ هه‌رێمی كوردستان كه‌ نزیكه‌ی 400 هه‌زار به‌رمیلی رۆژانه‌یه‌، ئه‌مه‌ به‌واتای ئه‌وه‌ دێت ئاستی به‌رهه‌مهێنانی نه‌وت له‌ ناوه‌ڕاست و باشور كه‌مده‌كاته‌وه‌، ئه‌مه‌ش به‌هۆی زۆری خه‌رجی له‌ كێڵگه‌كانی كوردستان، به‌وهۆیه‌شه‌وه‌ دواجار پوخته‌ی داهات كه‌مده‌كات".  مه‌رسومی ئاماژه‌ی به‌وه‌كرد" پێده‌چێت دووباره‌ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم له‌ به‌رژه‌وه‌ندی هه‌ندێك لایه‌نی سیاسی نه‌بێت له‌ هه‌رێم، چونكه‌ هه‌ندێك له‌و لایه‌نانه‌ پرۆسه‌یه‌كی سیسته‌ماتیكی به‌قاچاخبردنی نه‌وت بۆ ئێران و توركیا ئه‌نجام ده‌ده‌ن و نه‌وته‌كه‌ش به‌ بڕی 30 بۆ 35 دۆلار بۆ هه‌ر به‌رمیلێك ده‌فرۆشن، ئه‌مه‌ش له‌كاتێكدایه‌ نرخی نه‌وت له‌ بازاڕی جیهانیدا زیاتر له‌ 80 دۆلاره‌، هه‌ندێك لایه‌نی هه‌رێمایه‌تیش سودمه‌ندن له‌مه‌، ئه‌م نه‌وته‌ بووه‌ به‌ سه‌رچاوه‌ی دارایی بۆ هه‌ندێك لایه‌نی سیاسی هه‌رێمی كوردستانیش، بۆیه‌ ئه‌و لایه‌نانه‌ ئاره‌زووی ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وت ناكه‌ن".  نرخی نه‌وت و ناكۆكی هه‌ولێرو به‌غداد له‌باره‌ی ناكۆكی نێوان هه‌رێمی كوردستان و حكومه‌تی فیدراڵی عێراق له‌سه‌ر به‌ نرخی به‌رهه‌مهێنانی نه‌وت، مه‌رسومی ده‌ڵێ:" هه‌ڵه‌یه‌ خه‌رجی به‌رهه‌مهێنانی نه‌وت له‌نێوان هه‌رێمی كوردستان و كێڵگه‌كانی ناوه‌ڕاست و باشوری عێراق هاوتا بكرێت، به‌هۆی سروشتی جیۆلۆجی هه‌رێم، چونكه‌ كێڵگه‌كانی هه‌رێم بچوكن و پێكهاته‌ی جیۆلۆجییان ئاڵۆزه‌، هه‌روه‌ها سروشتی گرێبه‌سته‌كانی هه‌رێم و عێراق له‌گه‌ڵ كۆمپانیاكان جیاوازه‌، له‌ هه‌رێم گرێبه‌ستی هاوبه‌شیكردن هه‌یه‌، كۆمپانیا بیانییه‌كان نزیكه‌ی 65%ی داهاتی نه‌وت ده‌به‌ن و 44%ی بۆ حكومه‌تی هه‌رێم ده‌گه‌ڕێته‌وه‌". "خه‌رجی به‌رهه‌مهێنانی نه‌وت له‌ هه‌رێمی كوردستان له‌نزیكه‌ی 23 دۆلاردایه‌ بۆ هه‌ر به‌رمیلێك، ئه‌مه‌ له‌كاتێكدایه‌ خه‌رجی له‌ كێڵگه‌كانی ناوه‌ڕاست و باشوری عێراق له‌ نزیكه‌ی 8 دۆلاردایه‌، بۆیه‌ كه‌لێنه‌كه‌ گه‌وره‌یه‌ له‌نێوان ئه‌م دوو ژماره‌یه‌دا".  بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌م ناكۆكییه‌، مه‌رسومی پێی وایه‌" پێده‌چیت حكومه‌تی فیدراڵی گه‌یشتبێته‌ ژماره‌یه‌كی لۆژیكی و واقعی بۆ دیاریكردنی خه‌رجی به‌رهه‌مهێنانی نه‌وت له‌ هه‌رێم و له‌ خشته‌كانی بودجه‌دا داخڵ ده‌كرێت، به‌ڵام سه‌خته‌ له‌ په‌رله‌مان تێپه‌ڕێت، پێویستی به‌ ته‌وافوقی سیاسی هه‌یه"‌. گۆڕینی گرێبه‌سته‌كانی هه‌رێم له‌باره‌ی هه‌وڵه‌كانی وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق بۆ گۆڕانكاریكردن له‌ گرێبه‌سته‌ نه‌وتییه‌كانی هه‌رێم، مه‌رسومی باسی له‌وه‌كرد" به‌غداد ده‌بێت ده‌ستبه‌رداری بیرۆكه‌ی گۆڕینی گرێبه‌سته‌كانی هه‌رێمی كوردستان و كۆمپانیا بیانییه‌كان بێت، ئه‌مانه‌ گرێبه‌ستی شه‌راكه‌تن و ملكه‌چن بۆ ناوبژیوانی نێوده‌وڵه‌تیی، نه‌ك بۆ دادگای عێراق، ئه‌مه‌ش به‌و واتایه‌ دێت هه‌ر ناكۆكییه‌ك له‌نێوان هه‌ردوولادا، ده‌بێت په‌نا بۆ ژوری بازرگانی نێوده‌وڵه‌تیی پاریس ببرێت". له‌ وه‌ڵامی پرسیاری (دره‌و)دا سه‌باره‌ت به‌وه‌ی ئایا كۆمپانیاكان په‌نا بۆ دادگای نێوده‌وڵه‌تی ببه‌ن چی رووده‌دات؟ مه‌رسومی وتی:" ئه‌گه‌ر له‌ كه‌یسی گرێبه‌سته‌ نه‌وتییه‌كانی هه‌رێمدا په‌نا بۆ دادگای نێوده‌وڵه‌تی ببرێت، عێراق ئه‌یدۆڕێنێت، چونكه‌ كۆمپانیا بیانییه‌كان له‌ دادگای ناوبژیوانی پاریسدا هه‌ژمونێكی گه‌وره‌یان هه‌یه‌و زۆربه‌یان كۆمپانیای ئه‌مریكین، سه‌رباری ئه‌مه‌ش ‌ لۆژیكی نییه‌ داوای هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی گرێبه‌ستی شه‌راكه‌ت بكرێت كه‌ هه‌رێمی كوردستان له‌گه‌ڵ كۆمپانیا بیانییه‌كان كردویەتی‌، چونكه‌ عێراقیش له‌ گه‌ڕی پێنجه‌می مۆڵه‌تپێداندا گرێبه‌ستی كردووه‌ كه‌ هاوشێوه‌ی گرێبه‌ستی شه‌راكه‌ته‌ له‌ به‌رهه‌مدا، راسته‌ ناوی لێنراوه‌ (گرێبه‌ستی به‌شداریكردن له‌ قازانج) به‌ڵام قازانجیش روویه‌كی تری به‌رهه‌مهێنانه"‌. "داماڵینی هه‌رێم" "روونه‌ كه‌ هه‌وڵ هه‌یه‌ بۆ داماڵینی هه‌رێمی كوردستان له‌ توانای ئابوری، به‌تایبه‌تیش له‌ كه‌رتی نه‌وتدا، چونكه‌ كه‌رتی نه‌وت ئه‌و ژێرخانه‌یه‌ كه‌ هه‌رێم پشتی پێده‌به‌ستیت، كاتێك گرێبه‌ستی نێوان هه‌ردوولا گۆڕانكاری تێدا ده‌كرێت و سۆمۆ هه‌نارده‌ی نه‌وت ده‌گرێته‌ ده‌ست و وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق ئیداره‌ی كێڵگه‌ نه‌وتییه‌كانی هه‌رێم ده‌دات و به‌غداد موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم ده‌دات، ئیتر هه‌رێم جه‌وهه‌ری خۆی له‌ده‌ستده‌دات و پارێزگاكانی هه‌رێم ده‌بن به‌ پارێزگای عێراقی. پێموایه‌ ئه‌مه‌ بڕیارێكی هه‌رێمایه‌تییه‌ زیاتر له‌وه‌ی بڕیارێكی عێراقی بێت، هه‌ندێك له‌ وڵاتانی دراوسێ به‌و ئاڕاسته‌یه‌دا ده‌ڕۆن، بۆیه‌ بابه‌ته‌كه‌ ته‌نیا ئابوری نییه‌، به‌ڵكو سیاسیشه" مه‌رسومی وا ده‌ڵێ.  چاره‌نوسی په‌یوه‌ندی هه‌ولێرو به‌غداد  نه‌بیل مه‌رسومی پێی وایه‌ "دۆخی په‌یوه‌ندی نێوان هه‌رێم و به‌غداد ئاڵۆزه‌، چونكه‌ ناكۆكییه‌كه‌ له‌ ناكۆكی نێوان دوو حكومه‌تدا كورت نابێته‌وه‌، به‌ڵكو لایه‌نی هه‌رێمی هه‌یه‌ ده‌ستوه‌ردان له‌م بابه‌ته‌دا ده‌كه‌ن جوڵه‌ به‌ هه‌ندێك ئامراز له‌ ناوخۆی عێراقدا ده‌كه‌ن به‌ ئاڕاسته‌ی قه‌یراناویكردنی په‌یوه‌ندی نێوان هه‌رێم و به‌غداد، ئه‌مه‌ واده‌كات عێراق نه‌توانێت له‌بواری وزه‌دا بگاته‌ دۆخی خۆبژێوی، به‌تایبه‌تیش له‌ بابه‌تی غازی سروشتیدا، بۆیه‌ ده‌بینین كێڵگه‌ی غازی كۆرمۆر له‌ سلێمانی ناوبه‌ناو روبه‌ڕووی هێرشی موشه‌كی بووه‌ته‌وه‌، ئه‌م كێڵگه‌یه‌ رێژه‌ی 80%ی پێداویستی هه‌رێم دابین ده‌كات و ده‌توانرێت له‌داهاتوودا توانای به‌رهه‌مهێنانی زیاد بكرێت و ببه‌سترێته‌وه‌ به‌ توركیاوه‌، پشتی پێببه‌سترێت بۆ دابینكردنی غازی سروشتی بۆ ئه‌وروپا".  له‌باره‌ی هێرشه‌كان بۆسه‌ر ئه‌و كێڵگه‌ غازه‌ی سنوری پارێزگای سلێمانی، مه‌رسومی وتی:" به‌ بۆچوونی من موشه‌كبارانكردنی كۆرمۆر په‌یامێكی هه‌رێمایه‌تیی روونه‌ بۆ ئه‌وه‌ی كێڵگه‌كه‌ فراوان نه‌كرێت و عێراق نه‌بێت به‌ وڵاتێكی هه‌نارده‌كاری غازی سروشتی، چونكه‌ تاكه‌ ده‌روازه‌ بۆ ئه‌وه‌ی عێراق ببێت به‌ هه‌نارده‌كاری غاز كێڵگه‌ی كۆرمۆره‌، ئه‌مه‌ش له‌ڕێگه‌ی به‌ستنه‌وه‌ی به‌ تۆڕی بۆرییه‌كانه‌وه‌ بۆ توركیا كه‌ كۆمپانیای (كار) پێی هه‌ستاوه‌، له‌وێشه‌وه‌ بۆ ئه‌وروپا. ئامانجی سه‌ره‌كی ئه‌وه‌یه‌ رێگری بكرێت له‌ په‌ره‌پێدانی به‌رهه‌مهێنانی غاز له‌ كۆرمۆر بۆ ئه‌وه‌ی نه‌توانێت زیاتر له‌ پێداویستی هه‌رێم به‌رهه‌م بهێنێت و هه‌نارده‌ بكرێت، له‌م بابه‌ته‌دا كێبركێی له‌نێوان هه‌ندێك له‌ وڵاتانی دراوسێدا هه‌یه"‌.   

بەشی دووەم ئامادەکردنی یادگار سدیق گەڵاڵی/ ڕوونبین بۆ شەفافیەت لە پرۆسەکانی نەوت 🔹 کار گروپ (کێڵگەی خورمەڵە)، ئەم کۆمپانیایە کۆمپانیایەکی خۆماڵییە، جۆری گرێبەستی ئەم کۆمپانیایە تائێستا ڕانەگەیەنراوە، ئاستی بەرهەمی نزیکەی 37٪ ی هەموو بەرهەمی نەوتی کوردستانە. کۆمپانیاکە تا ئێستا هیچ ڕاپۆرتێکی لەسەر ئاستی بەرهەم و شایستە داراییەکانی بڵاو نەکردووەتەوە، هیچ پێگەیەکی ئەلەکترۆنی نییە بۆ چالاکییەکانی. 🔹 کۆمپانیای گازپرۆم و وێستەرن زاگرۆس لە کێڵگەی گەرمیان هەریەکە خاوەنی 40٪ ی پشکەکانن. بەرهەمی ئەم کێڵگەیە بەتەنکەر دەبرێت بۆ پاڵاوگەی دووکان بۆ پاڵاوتن و رۆژانە لە ئێستادا 42 تەنکەر نەوتی کێڵگەکە دەگوازێتەوە.  🔹 کۆمپانیای رۆسنەفت (کێڵگەی بجیل) کۆمپانیا رووسییەکە هیچ زانیارییەکی لەسەر ئاستی بەرهەم و خەرجی و داهاتی کێڵگەکە و کۆمپانیاکە بڵاونەکردووەتەوە. هیچ زانیارییەک بەردەست نییە کە ئایا لە دوای راوەستانی هەناردە بەرهەمی ئەم کێڵگەیەش وەکو هەندێ کێڵگەی تر وەستاوە یان نا؟ 🔹 سەبارەت بە کاری کۆمپانیاکانی (هەنت ئۆیل (کێڵگەی ئێسفنی یان عەین سیفنی)، کۆمپانیای پیت ئۆیل (کێڵگەی چیا سورخ) و کۆمپانیای وێستەرن زاگرۆس (کێڵگەی کوردەمیر)) هیچ زانیارییەکی فەرمی لە بەردەست نییە سەبارەت بە بەرەوپێشچوون وئاستی کارەکان لەو کێڵگانە. 1.    کـــار گروپ (خورمەڵە) کۆمپانیای کار لە کێڵگەی خورمەڵە کار دەکات و گرێبەستی لە گەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان هەیە بۆ پەرەپێدن لە کێڵگەکەدا. جۆری گرێبەستی ئەم کۆمپانیایە تائێستا ڕانەگەیەنراوە، بەڵام لەبەر ئەوەی ئەم کێڵگەیەی کار گروپ کاری تێدا دەکات کێڵگەیەکی ئامادەبووە و لە بەرهەمدابووە کاتێک کۆمپانیاکە وەریگرتووە، پێدەچێت گرێبەستی خزمەت گوزاری بێت. ئاستی بەرهەم لەکێڵگەی خورمەڵە پێش وەستانی هەناردە بە145  بۆ 150 هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە مەزەندە دەکرێت، نزیکەی 37٪ ی هەموو بەرهەمی نەوتی کوردستانە. کۆمپانیاکە تا ئێستا هیچ ڕاپۆرتێکی لەسەر ئاستی بەرهەم و شایستە داراییەکانی بڵاو نەکردووەتەوە.  بەپێێ ڕاپۆرتی چاودێری دارایی عێراق، لەچارەکی یەکەمی 2023 دا کۆمپانیای کار بۆ شایستەی دارایی ساڵانی پێشووی بە سێ گوژمە کۆی 77 ملیۆن و 989 هەزار و 438 هەزار دۆلاری وەرگرتووە لە بری نەوتی بەرهەم هاتوو. لەمانگی کانوونی دوومی 2023 دا 27 ملیۆن و 460 هەزار و 963 دۆلار، لە شوباتدا بری 24 ملیۆن و 701 هەزار و 600 دۆلار، مانگی ئازار بڕی 25 ملیۆن و 826 هەزار و 875 دۆلار.  ڕوونبین پەیوەندیکرد بە کۆمپانیای کارەوە بەڵام پەیوەندییەکە درووست نەبوو، هەروەها کۆمپانیاکەش هیچ پێگەیەکی ئەلەکترۆنی نییە بۆ چالاکییەکانی. بەڵام روونبین لە سەرچاوەی نافەرمییەوە زانیویەتی کە کێڵگەکە تا ئێستا بەردەوامە لە بەرهەم هێنان بەڵام بەئاستێکی کەمێک نزمتر لە پێش وەستانی هەناردە لە 25ی ئازار.  ئێستا زۆربەی بەرهەمی ئەم کێڵگەیە بۆ پاڵاوتن لە پاڵاوگەی کار بەکاردەهێنرێت کە پاڵاوگەکە پێک دێت لە 3 یەکەی پاڵاوتن کە توانای پاڵاوتنی 150 هەزار بەرمیل نەوتی هەیە رۆژانە.  کێڵگەی خورمەڵە بە بۆرییەکی “24 ئینجی دەگاتە پاڵاوگەکە کە درێژی بۆرییەکە 40 کیلۆمەترە. لەمانگی ئەیلولدا رۆژانە لە پاڵاوگەکانی کار تەنها بەرهەمی کێڵگەی خورمەڵە کە گەشتووەتە پاڵاوگەی کار بۆ پاڵاوتن، بریتی بووە لە 103 هەزار بەرمیل نەوت. لەو نەوتە خاوەش (بەنزین، دیزل، نەوتی سپی، غازی ماڵان LPG ، سوتەمەنی فرۆکە و نەوتی ڕەش)ی لێ بەرهەم دێت. کار دەڵیت رۆژانە 4 ملیۆن و 300 هەزار لیتر بەنزین بەرهەم دەهێنین. کەنزیکەی 70٪ لە پێداویستی ناوخۆ یە.  لە چارەکی یەکەمدا کۆی ئەو بڕە نەوتەی دراوە بە پاڵاوکەی کار و لاناز بۆ پاڵاوتن بریتی بوو لە 4 ملیۆن و 39 هەزار بەرمل لە مانگی کانوونی دووەمدا بڕی 1 ملیۆن و 429 هەزار و لە شوباتدا 1 ملیۆن و 152 هەزار وە لە ئازاردا 1 ملیۆن و 457 هەزار بەرمیل بووە. نرخی پاڵاوتن تەنانەت دیوانی چاودێری دارایی عێراق و هەرێمیش نایزانن، هەروەک لە راپۆرت ئەم دامەزراوەیەدا هاتووە.  لە چارەکی دووەمدا دوای وەستانی هەناردە تێبینی دەکرێت بڕی ئەونەوتەی دراوە بەو دوو پاڵاوگەیە بەرێژەی بەرچاو بەرزبووەتەوە کە زیاتر لە 52٪ چارەکی یەکەم . لەم چارەکەدا کۆی 6 ملیۆن و 161هەزار بەرمیل لە و دوو پاڵاوگەیە بۆ حکومەتی هەرێم پاڵێوراوە بەم شێوەیە: لە نیساندا 2 ملیۆن و 281 هەزار بەرمیل ، لە ئایاردا 2 ملیۆن و 92 هەزار بەرمیل وە لە حوزەیراندا 1 ملیۆن و 786بەرمیل .    لەچارەکی سیێهەمدا پاڵاوگەی کار رۆژانە 103 هەزار بەرمیل نەوتی تەنها کێڵگەی خورمەڵەی پاڵاوتووە.   ئەم کۆمپانیایە کۆمپانیایەکی خۆماڵییە و کارکردنی لە بواری نەوتدا نوێ یە و لە گەڵ دامەزراندنی وەزارەتی سامانە سروشتییەکاندا کار ئاسانی بۆ کراوە، ئێستا گەورەترین کۆمپانیا ناوخۆی بواری وزە یە لە هەرێم. کۆمپانیای کار ئێستا لە گەڵ کۆمپانیای رۆسنەفتی روسیدا خاوەندارێتی بۆری گواستنەوەی هەرێمیش دەکات و پشکی 40٪ ی هەیە و کۆمپانیا روسییەکەش 60٪ . کرێی گواستنەوەی بەرمیلێک نەوت بەم بۆرییەدا لە ناو خاکی کوردستاندا بە پێێ ڕاپۆرتی دیلۆیت کە لە 2021/6/28 بڵاوکراوەتەوە 4 دۆلار و 86 سەنت بووە لە چارەکی چوارەمی ساڵی 2020 دا، لە کاتێکدا کرێی گواستنەوە و ئەمبارکردنی بەرمیلێک نەوت لە ناو خاکی تورکیادا 1دۆلار و 28سەنت بووە بەپێی هەمان ڕاپۆرت.  هەروەها کۆمپانیای کار خاوەندارێتی گەورەترین پاڵاوگەی هەرێمی کوردستانیش دەکات کە پێش وەستانی هەناردەی نەوت رۆژانە نزیکەی 25 هەزار بەرمیل نەوتی بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان دەپاڵاوت و ئێستا بە تەواوی توانایەوە نەوت دەپاڵیوێت. لە ڕابوردوودا بەپێی ئەو پارانەی لەحکومەت وەریانگرتووە بۆ پاڵاوتن بە دوو هێندەی ئەو نرخە مەزەندە دەکرێت کە پاڵاوگەکە بۆ وەزارەتی نەوتی عێراقی دەپاڵاوت! 2.    کۆمپانیای گازپرۆم و وێستەرن زاگرۆس کێڵگەی گەرمیان ئەم کێڵگەیە کەو تووەتە ناوچەی گەرمیانەوە هەریەک لە کۆمپانیای گازپرۆم روسی و وێستەرن زاگرۆسی کەنەدی وەبەرهێنانی تێدا دەکەن و هەریەکە خاوەنی 40٪ ی پشکەکانن. ڕوونبین پەیوەندی بەهەردوو کۆمپانیاکەوە کردووە بۆ دەستخستنی زانیاری نوێ بەڵام بەداخەوە تا ئەم ساتە هیچ وەڵامێکمان دەست نەکەوتووە. ئەم کێڵگەیە ئێستا ئاستی بەرهەمی لە 33هەزار بەرمیلی ڕۆژانەوە بۆ 12هەزار بەرمیل لە چارەکی یەکەم و پاشان لە چارەکی سێ و چواردا لە نێوان 10,200 بۆ 9,200 دابەزیوە. بەرهەمی ئەم کێڵگەیە بەتەنکەر دەبرێت بۆ پاڵاوگەی دووکان بۆ پاڵاوتن و رۆژانە لە ئێستادا 42 تەنکەر نەوتی کێڵگەکە دەگوازێتەوە.  هۆکاری کەمبوونەوەی بەرهەمی ئەم کێڵگەیە بۆ راکێشانی ئاو بۆ ناو حەشارگە نەوتییەکە دەگەرێتەوەو ڕاکێشانی ئاو لەگەڵ نەوتەکەدا بەرێژەیەکی زۆرە کە جیاکردنەوەی قورسە هەندێک جار، هەروەک لە تەق تەق و سەرتە و پێشتریش لە تاوکی ڕویدا. جۆری نەوتی ئەم کێڵگەیە نەوتێکی سوک و شیرینە و API یەکەی لە 45 دایە. بیرە نەوتییەکانی گەرمیان لە ئێستادا ژمارەیان چوار بیری نەوتە . بیرە نەوتی سەرقەڵا یەکی گەرمیان، دەکەوێتە گوندی حەسیرەوە، بیرە نەوتی سەرقەڵا دوو لە گوندی ملە سورەیە، بیرە نەوتی سەرقەڵا سێ دەکەوێتە گوندی کەواچەرمووەوە، بیرە نەوتی سەرقەڵا چواریش لە گوندی کارێزەیە، بیرە نەوتی سەرقەڵا پێنجیش کە خەریکە شکست دەهێنێت، دەکەوێتە گوندی ملە سورەوە، سەرجەم گوندەکانیش لە ڕووی ئیدارییەوە سەر بە ناحیەی سەرقەڵای سنوری قەزای کفریین. بەهەمان شێوەی کۆمپانیای کار ئەو کۆمپانیایانەی لێرە کاردەکەن شایستە داراییەکانیان ڕانەگەیاندووە بەڵام ساڵی چەند جارێک زانیاری لەسەر چالاکی و ئاستی بەرهەمیان ڕادەگەیاند، ماوەیەکە ئەو زانیاریانەش بوونی نەماوە.  تائێستا چەند جارێک کێشە بۆ گواستنەوەی نەوتی ئەم کێڵگەیە دروست بووە، وەکو ناڕەزایی لە لایەن شۆفێری گواستنەوەی نەوت و خەڵکی ناوچەکەوە 3.    کۆمپانیای رۆسنەفت ( کێڵگەی بجیل) کێڵگەی بجیل دەکەوێتە نزیک هەریر و لە ساڵی 2010نەوتی لێ دۆزراوەتەوە کۆمپانیای رۆسنەفت لە ساڵی 2017 دا گرێبەستی هاوبەشی کردنی لەبەرهەم لەگەڵ هەرێم کردووە بۆ پەرەپێدانی کێڵگەکە و پشکی ٨٠٪ی کێڵگەکەی هەیە. بە پێی ئەو داتایانەی لە بەردەستی روونبینە کێڵگەکە لە کۆتایی مانگی کانوونی 2023 دا ئاستی بەرهەمی بریتی بووە لە 6,000 بەرمیل نەوتی رۆژانە . کۆمپانیا رووسییەکە هیچ زانیارییەکی لەسەر ئاستی بەرهەم و خەرجی و داهاتی کێڵگەکە و کۆمپانیاکە بڵاونەکردووەتەوە. وە هیچ زانیارییەک بەردەست نییە کە ئایا لە دوای راوەستانی هەناردە بەرهەمی ئەم کێڵگەیەش وەکو هەندێ کێڵگەی تر وەستاوە یان نا، وەگەر وەستابوو ئایا ئێستا لە بەرهەمدایە یان نا؟ 4.    کۆمپانیای هەنت ئۆیل (کێڵگەی ئێسفنی یان عەین سیفنی) ئەم کێڵگەیە کەوتووەتە نزیک شارۆچکەی شێخان لە پارێزگای دهۆک، کۆمپانیای هەنت ئۆیل وەبەرهێنانی تێدا دەکات پشکی 80٪ی کێڵگەکەکی هەیە ئەم کێڵگەیە لەساڵی 2011دا نەوتی تێدا دۆزراوەتەوە. جۆری نەوتەکەی قورسە و API 21 . ولە کۆتایی کانوونی دووەمی 2023 دا ئاستی بەرهەمی ئەم کێڵگەیە 6,500 بەرمیلی رۆژانە بووە. زانیار ئەوتۆ بەردەست نییە کە لەگەڵ وەستانی هەناردەدا ئایا بەرهەمی ئەم کێڵگەیە وەستاوە یان نا، وەگەر وەستابوو ئایا ئێستا لە بەرهەمدایە یان نا؟ 5.    کۆمپانیای پیت ئۆیل (کێڵگەی چیا سورخ) ئەم کێڵگەیە ده‌كه‌وێته‌ سنوری ناحیه‌ی قۆره‌تو، ئه‌گه‌رچی ئه‌م ناحیه‌یه‌ سه‌ر به‌ قه‌زای خانه‌قینه‌، به‌ڵام به‌وپێیه‌ی له‌ راپه‌ڕینی ساڵی 1991 دا به‌شێكی زۆری ئازادكراوه‌، ئیداره‌دانی له‌سه‌ر هه‌رێمی كوردستانه‌ و راسته‌وخۆ په‌یوه‌سته‌ به‌ ئیداره‌ی گه‌رمیانه‌وه‌. لەم بلۆکە نەوتیە دا 9 بیری کۆن هەیە، كه‌ له‌ ساڵی 1902تا 1954 له‌لایه‌ن (ئه‌نگلۆ-پێرژه‌ن) كه‌ كۆمپانیایه‌كی هاوبه‌شی به‌ریتانی-ئێرانیه‌ كاری تێداكراوه‌، له‌ كۆتای ساڵی 2009 كۆمپانیای (GGFZ)ی چینی كاری به‌دواداگه‌رانی بۆكرد(سایزمیك)، به‌سه‌رپه‌رشتی كۆمپانیای گه‌نه‌ڵ ئینێرجی(توركی-به‌ریتانی) له‌ كۆتایی ساڵی ٢٠١٢، بیری ژماره‌(10، 11١، 12) تێدا لێدراوە. بەرهەمی رۆژانەی ئەم بلۆکە نەوتیە بەپێی زانیارییەکان لە کۆتایی 2022 دا‌ 2هه‌زار به‌رمیلی رۆژانه‌ بووە و کۆمپانیای پیت ئۆیل پشکی 80٪ی پشکەکانی هەیە و چاوەڕێ دەکرا تا ناوەڕاستی ئەمساڵ بەرهەمی ببێت بە دوو هێندە. بەپێی زانیارییەکانی ئێمە لە ئێستادا بەرهەمی ئەم کێڵگەیە بەتەواوەتی وەستاوە.  6.    کۆمپانیای وێستەرن زاگرۆس (کێڵگەی کوردەمیر) بلۆکی کوردمیر دەکەوێتە باشووری ڕۆژهەڵاتی هەرێمی کوردستان، لە دامێنی بەرزاییەکانی ڕۆژئاوای زنجیرە چیای زاگرۆس. بلۆکەکە 245 کیلۆمەتر چوارگۆشە دەگرێتەوە. وێستەرنزاگرۆس لە ساڵی 2009 بیری دۆزینەوەی کوردمیری لێداوە، کاپێکی گەورەی گازی سروشتی دۆزیوەتەوە. لە ساڵانی دواتردا کۆمپانیاکە لە ئەنجامی گەڕان و پشکنین بوونی نەوتێکی بەرچاو لە ژێر گازەکەدا پشتڕاستکردەوە. شیکاری سەربەخۆی یەدەگەکان دەریدەخەن کە کێڵگەی کوردمیر کێڵگەیەکی زۆر گەورەی نەوت و گازی سروشتی و کۆندێنسێت بێت. کێڵگەی کوردەمیر کێڵگەیەکی گەورەیە بە پێی هەڵسەنگاندنەکانی وێستێرن زاگرۆس دەتوانرێت بڕی 1.8ترلیۆن پێ سێجا گازی لێ بەرهەم بێت و بڕی 420 ملیۆن بەرمیل نەوتیش. کێڵگەکە لە توانایدا بەرهەمی لە ئایندەدا بگاتە زیاتر لە 100 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە بەڵام بە بێ بەستنەوەی راستەوخۆی بە بۆرییەوە کارێکی ئەستەمە. هەروەها کۆمپانیای وێستێرن زاگرۆس دەڵێت ” بەرهەمهێنانی بەردەوام دۆزینەوەی گەورەی کوردەمیر، پێویستی بەوەبەرهێنان و سەرمایەگوزاری زۆر دەبێت لەپرۆسەکانی چارەسەرکردن و ژێرخانی هێڵی گواستنەوەدا”. سەبارەت بە گاز پێشتر وێستێرن زاگرۆس پێشنیاری ئەوەی کردبوو کە دەتوانرێت کە بەرهەمەکەی بگوازرێتەوە بۆ ویستگەی وزەی چەمچەماڵ کە توانای 1.5 گیگا واتی هەیە. بەڵام لە ئێستادا دەرچەی گاز کارێکی پێویست نییە چونکە بەرهەم لەسەرەتاوە کەم دەبێت. کۆمپانیاکە و حکومەتی هەرێمی کوردستان لە کۆتایی ساڵی 2021دا لەسەر پلانی پەرەپێدانی مەیدانی ڕێککەوتوون کە ئەم دۆزینەوەیە بتوانێت دەست بە بەرهەمهێنانی نەوت و گاز بکات. گەشەپێدانەکە لەسەر ئەمباری ئۆلیگۆسین دەبێت کە نەوتی سوکی لە ژێر سەرپۆشی غازەکەدا تێدایە. پلانەکە داوای پەرەپێدانی قۆناغ بە قۆناغی کێڵگەکە دەکات و قۆناغی یەکەم بە ئامانجی بەرهەمهێنانی 15هەزار بەرمیل نەوتی سووک لە ڕۆژێکدا و 75 ملم لە کاتژمێرێکدا غازی کەم گۆگرد. ئەنجامی ئەو بیرانەی کە لە قۆناغی یەکەمدا کونکراون ڕێژەی بەرهەمهێنانی ئامانج بۆ قۆناغی دووەم و قۆناغەکانی دواتر دیاری دەکات. کوردەمیر دووەمین کێڵگەیە کە وێستەرن زاگرۆس سەرمایە گوزاری تێدا دەکات لەپاڵ کوردەمیردا پشکی 40٪ی بلۆکی گەرمیانی هەیە کە کێڵگەی سەرقەڵا ئێستا نزیکەی 10 هەزار بەرمیل نەوتی سوک بەرهەم دەهێنێت( ئەی پی ئای 40ﹾ).   بەڕێوەبەری جێبەجێکاری وێستێرن زاگرۆس سایمن هاتفیلد ماوەیەکی درێژە کێڵگەی کوردەمیر بە تاجی ئاڵتونی کۆمپانیاکە دەبینێت، بۆیە بەرەوپێشچوون لە پەرەپێدانیدا هەنگاوێکی گرنگە بۆ کۆمپانیاکە. وێستەرن زاگرۆس کێڵگەی کوردمیر بەڕێوەدەبات، بە ڕێژەی 80٪ ی کارکردن. حکومەتی هەرێمی کوردستان خاوەنی پشکەکانی ترە. هیچ زانیارییەکی فەرمی لە بەردەست نییە سەبارەت بە بەرەوپێشچوون وئاستی کارەکان لەکێڵگەکە.

 بەشی یەکەم ئامادەکردنی یادگار سدیق گەڵاڵی/ ڕوونبین بۆ شەفافیەت لە پرۆسەکانی نەوت 🔹 ئێستا کۆمپانیاکانی نەوت ئەو نەوتەی لەکێڵگەکان بەرهەمی دەهێنن خۆیان دەیفرۆشن (بەشێوەی پارەکەی بدە و نەوتەکە باربکە) دوای ئەوەی شایستە داراییەکانی خۆیانی لێ گلدەدەنەوە ئەوەی دەمێنێتەوە دەیدەن بە حکومەتی هەرێم.  🔹 سەرەتا کاتێک ئاستی بەرهەمیان نزم بوو رێژەی ٥٠٪ ی هەموو بەرهەمەکەیان بۆخۆیان دەفرۆشت، ئێستا ئاستی بەرهەم ٧٠٪ ئاستی پێش هەناردەی تێپەڕاندووە بۆیە کۆمپانیاکان لە نێوان ٣٥٪ بۆ ٤٠٪ بەرهەم بۆ خۆیان دەفرۆشن و خەرجی و قازانجی کۆمپانیاکان بەبەردەوام وەردەگرن لەو نەوتەی دەیفرۆشن.  🔹 کۆمپانیا نەوتییەکان نیگەرانن لەوەی کە نەوتەکە بەنرخی زۆر داشکاو بە بازرگان و پاڵاوگە ناوخۆییەکان دەفرۆشن، بەڵام لە گەڵ ئەوەشدا لە نیوەی دووەمی ساڵەوە کەوتونەتە قازانج. 🔹 نیگەرانییەکی تری کۆمپانیا نەوتییەکان ئەوەیە کە کڕیارانی نەوتی هەرێم بە ٥٠ دۆلار کەمتر نەوتی کێڵگەکانی هەرێم دەکڕن، بەڵام بەرهەمە نەوتییەکان بەنرخی جیهانی لە عێراق و تورکیا ساغ دەکەنەوە. بۆیە دەترسن لەبەر ئەوهۆکارە بەرپرسە ناوچەییەکان زۆر جدی نەبن لە دەستپێکردنەوەی هەناردە. سەرەتا لەم ڕاپۆرتەدا چالاکی یەک بەیەکی کێڵگە نەوتییەکان شیکراوەتەوە. هەر لە بەرهەم هێنانی نەوت تا فرۆش و داهاتی نەوت چ بۆ کۆمپانیا نەوتییەکان یان حکومەتی هەرێم، لە پێش وەستانی هەناردەی نەوت لەڕیی بۆرییەوە لە ٢٥ی ئازاری ٢٠٢٣ ، پاشان دوای وەستانی هەناردەو دەستپێکردنەوەی بەرهەم و فرۆشتنی لە ناوخۆدا.  لەم ڕاپۆرتەدا : •    ئاستی بەرهەم و فرۆشی نەوت لە چارەکی یەکەمی ساڵ تا وەستانی هەناردە وکۆی ئەوپارەیەی لەلایەن کۆمپانیا نەوتییەکانەوە وەرگیراوە تا کاتی وەستانی هەناردە لەڕێی بۆری عێراق- تورکیا لە ٢٥ی ئازاری ٢٠٢٣ دەخەینە روو. •    چالاکییە نەوتییەکان دوای وەستانی هەناردە و دەستپێکردنەوەی بەرهەمهێنانی نەوت، فرۆشی ناوخۆ، ئاستی بەرهەم لە قۆناغە جیاکاندا شیدەکەینەوە. •    هەروەها دەستپێکردنەوەی بەرهەمهێنانی نەوت، فرۆشی ناوخۆ، ئاستی بەرهەم، لەگەڵ؛ •    کۆی ئەو پارانەی بەشێک لە کۆمپانیا نەوتییەکان لە ماوەی ئەو ساڵەدا وەریان گرتووە هەڵدەسەنگێنین.  •    بەراوردی نرخی فرۆشی نەوتی هەرێم پێش و پاش وەستانی هەناردە لەگەڵ نرخی نەوتی جیهانی و سۆمۆ دەکەین.  ئەم ڕاپۆرتە بە پێی ئەو داتایانەی لە بەردەستماندابووە بۆ ١١ کێڵگەی نەوتی هەرێم و شیکردنەوەی ڕاپۆرتی کۆمپانیا نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان کە بەشێکی زۆریان راپۆرتی وەرزیان هەیە، راپۆرتی کۆمپانیای دیلۆیت کە راپۆرتی ووردبینیکراوی بەرهەم و داهاتی نەوتی هەرێمە لە پێش وەستانی هەناردە، کە بەداتای فەرمی حکومەتی هەرێم ئەژمار دەکرێت، راپۆرتی چاودێری دارایی عێراق بۆ سەکتەری وزەی هەرێم و سەرچاوەی تری متمانە پێکراوی جیهانی نووسراوە.  چالاکییە نەوتییەکانی هەرێم لە ساڵی ٢٠٢٣ دا دوای ئەوەی حکومەتی عێراق لە ساڵی ٢٠١٤ دا لە دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی ICC لە پاریس داوای دژی تورکیا تۆمارکرد، کە تورکیا پێشێلی رێکەوتنی نیوانیانی کردووە بەوەی رێگەی بەهەرێمی کوردستان داوە هیڵی بۆری نەوتی عێراق – تورکیا بەکاربهێنێت بۆ هەناردەی نەوت و ئەمبارکردن و بارکردنی لە بەندەری جەیهانی تورکیا. ئەوە بوو لە بەرواری ١٣ی شوباتی ٢٠٢٣دا دادگا بڕیاری کۆتایی لە بەرژەوەندیی عێراق دا سەبارەت بەو سکاڵایە. دەرئەنجام تورکیا بە فەرمی لە ٢٥ی ئازاری٢٠٢٣ دا هەناردەی نەوتی هەرێمی لەڕیی بۆرییەوە ڕاگرت. •    لە بەرەبەیانی ٢٥ ی ئازاردی ٢٠٢٣ ەوە هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان لەلایەن تورکیاوە راگیراوە وەکو وەڵامدانەوەیەک بۆ بڕیاری دادگای ناوبژیوانی ژووری بازارگانی باریس ICC کە تیایدا بڕیاردرا لە بەرژەوەندی عێراق دژی توورکیا بەوەی بارکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان لە بەندەری جەیهانی توورکیا بەبێ ڕەزامەدی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) پێشێلی رێکەوتنی هێڵی بۆری عێراق- تورکیای نێوان هەردوو وڵاتە. دادگاکە بڕی ١ملیار و ٤٧١ ملیۆن دۆلار قەرەبووی سەپاندووە بەسەر تورکیادا کە بیدات بە عێراق لەسەر ئەو زیانانەی بەری کەوتووە لە ساڵی ٢٠١٤ تا ٢٠١٨. هێشتا بەشی دووەمی سکاڵاکە ماوە یەکلایی بکرێتەوە کە پەیوەستە بە ٢٠١٨ و ساڵانی دواتر.  •    دوابەدوای وەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم ، حکومەتی هەرێمی کوردستان دەستی کرد بە وتووێژی چڕ لەگەڵ حکومەتی فیدراڵ و وەزارەتی نەوت بۆ گەشتن بەڕیکەوتن لەسەر هەناردە کردنەوەی نەوت. لە بەشێکی وتووێژەکاندا لە سەرەتای نیساندا نوێنەری کۆمپانیا وەبەرهێنەکانی نەوت IOC‌s و کۆمپانیاکانی کڕیاری نەوتی هەرێم بەشداربوون.  •    سەرەتا لەبەرواری ٢٠٢٣/٤/٤ رێکەوتنی کاتی ئیمزاکرا لە نێوان هەردوولا. لەسەر چەند خاڵێک رێک کەوتن تا ئەو کاتەی یاسای بودجەی فیدراڵ دەردەچێت ئەوکاتە یاسای بودجە جێی ئەم رێکەوتنە دەگرێتەوە.  •    لە سەرەتای مانگی ئایارەوە، وەزارەتی نەوتی عێراق ڕایگەیاند کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) گرێبەستی لەگەڵ کڕیارانی نەوتی هەرێم تەواو کردووە بەو میکانیزمەی سۆمۆ دایناوە. •    لە بەرواری ١٠ی ئایار وەزارەتی نەوتی عێراق لە رێی سۆمۆ وە داوای لە تورکیا کردووە کە دەستبکرێتەوە بە هەناردەی نەوتی هەرێم لەرێی بۆری جیهانەوە، تا ئامادەکردنی ئەم راپۆرتە هەناردە دەستی پێ نەکردووەتەوە،  •    لە بەرواری ١١ی ئایار وەزارەتی نەوتی فیدراڵ ڕایگەیاند دوای ئەوەی گرێبەستی کڕینی نەوتیان لە گەڵ کڕیارەکانی هەرێمدا تەواو کردووە، لە بەرواری ١٠ی ئایاردا داوامان لە کۆمپانیای بۆتاش کردووە کە رۆژی شەممە ١٣ی ئایاری ٢٠٢٣ هەناردەی نەوتی هەرێم دەست پێ بکاتەوە.  •    لەگەڵ ئەو هەوڵە چڕوو پڕانەدا بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم ، چەندین جار ئاماژەکردن بە نزیکی دەستپێکردنەوە و دیاریکردنی رۆژی دەستپێکردنەوەی هەناردە، بەڵام هەناردە دەستی پێنەکردەوە.  •    لە ٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣، بەرپرسانی تورکیا ڕایانگەیاند، بۆری عێراق لە بەرواری ٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ەوە ئامادەیە کارەکانی دەستپێبکاتەوە. بەڵام ئایا تا چەند لایەنی عێراقی ئامادەیە نەوت هەناردەبکات لەڕێی بۆرییەکەوە؟ وەڵامەکەی تا ئێستا ڕوون نییە و هەردوولاش بانگەشەی ئەوەدەکەن کە بەردەوامن لە گفتوگۆکان بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردە.  •    هەروەها کۆمەڵەی پیشەسازی نەوتی کوردستان ("ئاپیکور") کە پێکهاتووە لە ٨ کۆمپانیای نەوتی هەرێم چەندجارێک ئاماژەی بەوە کردووە کە کۆمپانیاکانی نەوت IOC پێویستیان بە چوارچێوەیەکی ڕوون هەیە بۆ وەرگرتنی شایستە داراییەکانی ئایندە و چونییەتی وەرگرتنەوە و گرنتیی کردنی شایستەکانی ڕابوردوویان، کە تەنها ئەندامانی کۆمەڵەکە بڕی ١.٥ ملیار دۆلاری نەوتی فرۆشراوی ڕابووردویان وەرنەگرتووە. بۆیە دەبێت پێش ئەوەی هەناردەکردنی بۆری لە کوردستانەوە دەستپێبکاتەوە ئە و دووخاڵە چارەسەر بکرێن.  ئەو خاڵەی کە زۆر زەقە و رێگرە لەبەردەم دەتسپێنەکردنەوەی هەناردەدا ئێستا پەیوەستە بە گرێبەستەکانی نەوتی هەرێم لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکان و بە تایبەتیش شایستەی دارایی کۆمپانیا نەوتییە نێودەوڵەتییەکان. گرێبەستەکە لە جۆری هاوبەشیکردنە لەبەرهەم PSA، کە عێراق بانگەشەی ئەوە دەکات دژە بە دەستوور. لە یاسای بودجەدا خەرجی کۆمپانیا نەوتییەکان بۆ هەربەرمیلێک نەوت بە ٩٠٠,٨ دینار دیاری کراوە، ئەمە بە تووندی لەلایەن کۆمپانیا نەوتییەکانەوە رەدکرایەوە و لە چەندین بەیاننامەدا رایانگەیاندووە کە دەبێت شایاستەکانیان بەپێی گرێبەستەکانی هاوبەشیکردن لە بەرهەم بێت کە زۆر زیاترە لە و بڕە.  بەپێی هەڵسەنگاندنەکانی روونبین لە ڕابوردوودا کۆمپانیاکان لە نێوان ٢٢ بۆ ٢٨ دۆلاریان وەرگرتووە (هەرگرێبەستەو بەجیا مامەڵەی لەگەڵ دەکرێت).  ئێستا کۆمپانیاکانی نەوت ئەونەوتەی لەکێڵگەکان بەرهەمی دەهێنن خۆیان دەیفرۆشن (بەشێوەی پارەکەی بدە و نەوتەکە باربکە) دوای ئەوەی شایستە داراییەکانی خۆیانی لێ گلدەدەنەوە ئەوەی دەمێنێتەوە دەیدەن بە حکومەتی هەرێم. سەرەتا کاتێک ئاستی بەرهەمیان نزم بوو رێژەی ٥٠٪ ی هەموو بەرهەمەکەیان بۆخۆیان دەفرۆشت، ئێستا ئاستی بەرهەم ٧٠٪ ئاستی پێش هەناردەی تێپەڕاندووە بۆیە کۆمپانیاکان لە نێوان ٣٥٪ بۆ ٤٠٪ بەرهەم بۆ خۆیان دەفرۆشن و خەرجی و قازانجی کۆمپانیاکان بەبەردەوام وەردەگرن لەو نەوتەی دەیفرۆشن.  کۆمپانیا نەوتییەکان نیگەرانن لەوەی کە نەوتەکە بەنرخی زۆر داشکاو بە بازرگان و پاڵاوگە ناوخۆییەکان دەفرۆشن، بەڵام لە گەڵ ئەوەشدا لە نیوەی دووەمی ساڵەوە کەوتونەتە قازانج.  نیگەرانییەکی تری کۆمپانیا نەوتییەکان ئەوەیە کە کڕیارانی نەوتی هەرێم بە ٥٠ دۆلار کەمتر نەوتی کێڵگەکانی هەرێم دەکڕن، بەڵام بەرهەمە نەوتییەکان بەنرخی جیهانی لە عێراق و تورکیا ساغ دەکەنەوە. بۆیە دەترسن لەبەر ئەوهۆکارە بەرپرسە ناوچەییەکان زۆر جدی نەبن لە دەستپێکردنەوەی هەناردە. رێککەوتنەکان لەیاسای بوجەدا لە یاسای بوجەدا هاتووە کە هەناردەی نەوتی عێراق رۆژانە ٣٣،٥ملییۆن بەرمیل نەوتە کە ٤٠٠ هەزاری هەرێمیشی تێدایە، بەمانایەکی تر هەرێم دەبێت رۆژانە ٤٠٠ هەزار بەرمیل نەوت رادەستی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوت یان وەزارەتی نەوت بکات. ئەم خاڵە تا ئێستا جێ بەجێ نەبووە. تەنها بۆ ماوەیەکی دیاریکراو وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە دوای دەستپێکردنەوەی بەرهەم هێنان بەتێكڕا رۆژانە بڕی ٧٦ هەزار بەرمیلی رادەستی وەزارەتی نەوت کردووە لە بەرواری ١٥/٦/٢٠٢٣ تا ٣٠/١١/٢٠٢٣ لە و بەروارەوە هیچ بڕە نەوتێك رادەستی وەزارەتی نەوت نەکراوە کە بەپێی داتاکانی حکومەتی هەرێم کۆی ئەو نەوتەی رادەستی وەزارەتی نەوت کراوە لە ساڵی ٢٠٢٣دا بریتی بووە لە ١٢ ملیۆن بەرمیل نەوتی خاو. چالاکی کێڵگە نەوتییەکان: ئاستی بەرهەم و داهاتی کۆمپانیاکان لە ٢٠٢٣ دا پوختەی ئەو پارانەی 11 کۆمپانیای نەوتی لە 8 کێڵگەی بەرهەم هێنی نەوتی هەرێم وەریان گرتووە لە ماوەی ساڵی 2023 دا کە بەسەریەکەوە 936 ملیۆن و 190 هەزار دۆلاریان وەرگرتووە. بەیەکەوە رێژەی 60٪ی بەرهەمی نەوتی هەرێم بەرهەم دەهێنن. لە چارەکی یەکەمدا کۆمپانیاکان بە کۆمپانیای کاریشەوە بڕی 515.7 ملیۆن دۆلاریان وەرگرتووە و لە دوای وەستانی هەناردەش کۆمپانیاکان بڕی 420ملیۆن دۆلاریان وەرگرتووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1))   بەپێی ئەوشیکردنەوەی بۆ بەرهەم و داهاتی کێڵگەکانی هەرێمان کردوە دەگەینە ئەو دەرەنجامەی کە بە تێکڕا هەرێمی کوردستان رێژەی 60٪ی کۆی داهاتی بۆماوەتەوە ، چونکە خەرجی گواستنەوەی لەسەر نییە بەڵکو نەوتەکە لە خاڵی بارکردنی کێڵگەکەوە دەفرۆشێت. هەروەها بەپێی ڕاپۆرتی کۆمپانیا نەوتییەکان پشکەکانیان لە نێوان 36٪ بۆ 40٪ کۆی  داهات یان بەرهەمی کێڵگەکە. بەوپێ یە تەنها لەداهاتی ئەم کێڵگانەی ئەم 11 کۆمپانیایە کاری تێدا دەکەن زیاتر لە 1 ملیار و 400 ملیۆن دۆلار داهاتی حکومەتی هەرێم بووە لە 2023 دا. ئەمە جگە لەو کێڵگانەی داهات و بەرهەمیان ئاشکرا نەکراوە و ئێمەش نەمانتوانیوە هیچ زانیارییەکمان لەسەریان دەستبکەوێت.  بەپێی بەدواچوونی ئێمە بۆ بەکێڵگەی نەوتی و شیکردنەوەی داتاکان لە چارەکی یەکەمی 2024 دا ئاستی بەرهەمی کێڵگەکان بەرێژەیەکی بەرچاو زیادی کردووە ، هەندێ کێڵگە وەکو تاوکی، خورمەڵە، شێخان و سەرسەنگ گەشتونەتە ئاستی چارەکی یەکەمی ساڵی 2023. وەکۆی بەرهەم زیاتر لە ٨٠٪ی پێش وەستانی هەناردە بەرزبووەتەوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2))  کەمکردنی بەرهەمی کێڵگەکان •    لە ماوی 8 ساڵدا بەرهەمی کێڵگەی تاوکی لە 145 هەزارەوە بۆ 44 هەزار دابەزیوە. •    لەماوەی 8ساڵدا بەرهەمی تەق تەق لە 148 هەزارەوە بۆ 3,970بەرمیل دابەزیوە •    لە ساڵی 2022 دا بەرهەمی سەرقەڵا لە گەرمیان لە 33 هەزارەوە بۆ 12 هەزار و ئێستا بۆ 9,200 بەرمیل دابەزیوە. •    هەر لە ساڵی 2022دا بەرهەمی کێڵگەی سەرتە لە زیاتر لە 10 هەزار بەرمیلەوە بۆ 3,160 بەرمیل دابەزیوە. و لەکۆتایی ساڵی 2023 دا لەبەر ئەوەی سوودی بازرگانی نەبوو کێڵگەکە ڕادەستی وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان کرایەوە.  •    زانیاری نا فەرمیش دەڵێن کێڵگەی خورمەڵە بەرهەمی گەشتبووە 170 هەزار بەرمیی رۆژانە بەڵام ئێستا لە نێوان 110بۆ 120 هەزاردایە. •    دوای وەستانی هەناردەی هەرێم هێشتا کێڵگەی تەق تەق، و باشیک نەکەوتوونەتەوە بەرهەم هێنان. •     هەریەک لە کێڵگەکانی بجیل، عین سفنی و جیاسورخ هیج زانیارییەک نییە لەسەر دەستپێکردنەوەی بەرهەمیان. . زیادکردنی بەرهەمی کێڵگەکان       هەر لەماوەی 8 ساڵی ڕابوردوودا:  •    کێڵگەی فیشخاپور کەوتە بەرهەم، ئێستا ئاستی بەرهەمی 49,500 هەزار بەرمیلە.  •    کێڵگەکانی سەرسەنگ، ئەتروش و شێخان بەرهەمیان قۆناغ بە قۆناغ زیادی کردووە . •     لەساڵی 2021 دا دوو کێڵگەی گازی بنە باوێ و میران لە کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی وەرگیرایەوە، کەیسەکە لە دادگای ناوبژیوانی لەندەنە، کۆمپانیای گەنێڵ داوای قەرەبوو دەکات. 19 شوبات 2024 دوو هەفتە دادبینی کۆمپانیاکە و حکومەتی هەرێم بوو لە دادگا و چاوەڕی دەکرێت لەمساڵدا بڕیاری کۆتایی لە کەیسەکە بدرێت. گەنێل ئەنێرجی داوای قەرەبوویەکی زۆر دەکات و دەڵێت بڕی 1.4ملیار دۆلارمان لەو دوو کێڵگەیەدا خەرج کردووە.  •    لە سەرەتای ساڵی 2023 دا گرێبەستی ناوچەی گرێبەستی قەرەداغ کۆتایی هات بە بێ ئەوەی کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی و شیڤرۆن نەوتی لێ بەرهەم بهێنن. •    لە کۆتایی ساڵی 2023 دا گرێبەستی کێڵگەی سەرتە لەلایەن کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی و شێڤرۆنەوە کۆتایی پێهێنرا و کێڵگەکە رادەستی وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان کرایەوە. بەمەش کۆمپانیای شیڤرۆن هیج وەبەرهێنانێکی لەهەرێمی کوردستان نەما.  •    کێڵگەکانی بجیل، ئیسفنی و سەرتە باشیک بە بڕێکی نزم کەوتنە بەرهەم هێنان .  •    هەر لە چارەکی کۆتایی ساڵی 2022دا نرخی نەوتی هەرێم لە 10دۆلار داشکاندنەوە بۆ 17تا 19دۆلار کەمتر لە نرخی برێنت دەفرۆشرا. •    لەدوای وەستانی هەناردەوە و فرۆشتنی نەوتی هەرێم لە بازاڕی ناوخۆدا داسکاندنی زیاتر بۆ نرخی نەوتی هەرێمکرا لە 17 بۆ 19دۆلارەوە ئێستا بە 50 بۆ 55 دۆلار کەمتر لە نرخی برێنت کە پێوانەی جیهانییە دەفرۆشرێت .  رێکارەکانی دژ بەهەرێم •    لە بەرواری 15ی شوباتی 2022 دا دادگای فیدراڵ بڕیاریدا لەسەر نادەستووری بوونی یاسای ژمارە 22ی ساڵی 2007ی یاسای نەوت و گازی هەرێم، بەمەش گرێبەستی کۆمپانیا نەتییەکان لە حوکمی نەبووندا یە لەلای حکومەتی ‌وێراق چونکە کۆمپانیا نەوتییەکان گرێبەستەکانیان بەپێی ئەویاسایە ئەنجامداوە.  •    لە مانگی تەموز و ئابی 2022 دا دادگای بازارگانی کەرخ چەندین گرێبەستی هاوبەشیکردن لە بەرهەمی PSA کۆمپانیا نەوتییەکان کەلەگەڵ هەرێم هەیان بوو هەڵوەشاندەوە.  •    لە بەرواری 25ی نیسانی 2023 هەناردەی هەرێم وەستا بەهۆی بردنەوەی داوای وەزارەتی نەوتی عێراق دژی تورکیا لە دادگای نێوبژیوانی یانەی پاریس ICC . تورکیا سزادرا بە 1.5 ملیار دۆلار و هێشتا بەشی دووەمی داواکە ماوە. لەو رۆژەوە تا ئێستا هەناردە لەڕێگەی بەندەری جەیهانەوە دەستی پێ نەکردووەتەوە. •    لە حوزەیرانی 2023یاسای بوجەی عێراق دەرچوو، لە یاساکەدا تێچووی نەوتی هەێم وەکو کێڵگەکانی عێراق دیاری کراوە بەنزیکەی 6.5 بۆ هەربەرمیلێک کە ئەمە لەلایەن کۆمپانیا نەوتییەکانەوە رەدکرایەوە.  •    بڕیار بوو لەساڵی 2023 دا یاسای نەت و گازی فیدراڵ دەربچێت ،بەڵام تائێستا ئەو یاسایە دەرنەچووە لەکاتێکدا لەساڵی 2007 دا یەکەم جار رەشنووسی یاساکە نوسرا بەڵام نەهەرێم و نە حکومەتی فیدراڵ لەسەری ڕیکنەکەوتن.  •    ساڵیک بەسەر وەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم دا تێدەپەڕێت و تا ئێستا ئاسۆی دەستپێکردنەوەی هەناردە روون نییە. و گفتوگۆکانی بەغدا و هەرێم لەشوێنی خۆیدایە و هیچ بەرەو پێشچونێکی پێوە دیار نییە.  •    کۆمپانیا نەوتییەکان چەندین جار ڕایانگەیاندووە کە تاوەکو شایستەکانی رابووردوو ئایندەیان مسۆگەر نەکرێت بەپێی گرێبەستەکانیان لەگەڵ هەرێم، دەست بەهەناردەکردن ناکەنەوە.  •    وەزارەتی نەوت لە مانگی ئازاردا زۆر بەتووندی وەڵامی کۆمپانیا نەوتییەکانی دایەوە تۆمەتباریانی کردن بە دەستوەردان لەسەروەری وڵات و پێشیل کردنی یاسا پەیڕەوکراوەکانی عێراق.     بەراوردی نرخی بەرمیلێک نەوت ( برێنت، سۆمۆ و هەرێم) نرخی نەتی هەرێم لر دوای وەستانی هەناردەوە بەتێکڕا 32 دۆلارمان دیاری کردووە چونکە زۆرێک لە کۆمپانیاکان لە 30دۆلار و کەمتر بوون تەنها کێڵگەی سەرسەنگ بەنرخی لەوە زیارە فرۆشتویەتی کێڵگەکانی هەلێر و شێخان و ئەتروش بەکەمتر لەو نرخە فرۆشتوە. بڕوانە خشتەی ژمارە (4)  

(دره‌و):  وەزارەتی نەوتی عێراق بەنیازە هێڵی بۆری كەركوك- جیهان بكات به‌ جێگرەوەی هێڵی بۆری نەوتی كوردستان- جەیهان، بەگوێرەی راپۆرتێكی ئاژانسی هەواڵی "رۆیتەرز"، بەغداد داواكارییەكی كوردی رەتكردوەتەوە بۆ پێدانی (6) دۆلار بە كۆمپانیای (روسنەفت)ی روسی لەبەرامبەر تێپەڕبونی هەر بەرمیلێك نەوت بە بۆری نەوتی كوردستاندا، بەرپرسانی وەزارەتی نەوتی عێراق بە تیمی دانوستانی كوردیان وتووه‌: رێككەوتنی حكومەتی هەرێم و كۆمپانیای (روسنەفت) بە نایاسای و پێشێلكردنی یاسا بەركارەكانی عێراق دەزانین.  وەزارەتی نەوتی عێراق، بەنیازە هێڵی بۆری كەركوك بۆ بەندەری جەیهانی توركی بخاتەوەگەڕ، بەوەش دەبێت به‌ ركابەری هێڵی بۆری كوردستان جەیهان، كە ماوەی زیاتر لە ساڵێكە راگیراوە، ئەم هەنگاوە بەرپرسانی كوردو كۆمپانیاكانی نەوتی توڕەكردووە. باسم محەمەد بریكاری وەزارەتی نەوتی عێراق، بە ئاژانسی هەواڵی "رۆیتەرز""ی رایگەیاندوە: بەغداد كار لەسەر چاككردنەوەی هێڵی بۆری نەوتی كەركوك دەكات، كە لەو ڕێیەوە دەتوانێت لە كۆتایی ئەم مانگەدا رۆژانە (350) هەزار بەرمیل نەوت بۆ توركیا رەوانە بكات. خستنەوەگەڕی هێڵی بۆری نەوتی كەركوك- جەیهان، كە ماوەی (10) ساڵە داخراوە، ئاڕاستەیەكی ركاربەر بۆ هێڵی بۆری نەوتی كوردستان دروستدەكات، بەتایبەت لەگەڵ شكستهێنانی گفتوگۆكانی نێوان بەغدادو هەرێم بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت، بریكاری وەزیری نەوتی عێراق ئاماژەی بەوه‌ ده‌كات: پێدەچێت هێڵی بۆرییەكان بۆ هەناردەكردنی نەوت، تا كۆتایی ئەم مانگه‌ ئامادەبێت، كاركردن بۆ چاككردنەوەی بەردەوامەو وێستگەی سەرەكی هەناردەكردنی نەوت، لەگەڵ كۆگاكانی عەمباركردن تەواوبوون.  جەختی لە چاككردنەوەی ئەو بەشانەش كردووەتەوە كە لە ناوخۆی عێراق زیانیان پێگەیشتووەو باسی له‌وه‌كردووه‌" تەواوكردنی یەك وێستگەی سەرەكی دەبێتە قۆناغی یەكەم لە پرۆسەی سەرلەنوێ‌ گێڕانەوەی هێڵی بۆرییەكان بۆ توانای تەواوەتی خۆی". هاوكات، سێ‌ سەرچاوە لە كۆمپانیای نەوتی باكور رایانگەیاندووە: سەرەتای هەفتەی رابردوو، ناردنی نەوت بەشێوەیەكی ئەزمونی ئەنجامدراوە، بۆ لێكۆڵینەوە لە بەشەكانی هێڵی بۆرییەكە لە ناوخۆی عێراقدا. تیمە تەكنیكییە عێراقییەكان، لەماوەی رابردودا كارەكانیان خێراكردووە، لە پرۆسەی چاكسازیكردن لە بەشە زیانلێكەوتوەكانی بۆرییه‌كه‌ لە كەركوكەوە بەرەو هەردوو پارێزگای سەڵاحەدین و نەینەواو ناوچەی سنوری لەگەڵ توركیا. پێشبینی دەكرێت، حكومەتی فیدراڵی داوا لە كۆمپانیا نەوتییە جیهانییەكان بكات كە لەهەرێمی كوردستان كاردەكەن، دانوستانی لەگەڵ بكەن بۆ فرۆشتنی نەوتەكەیان لەڕێی ئەو هێڵەی كە لەگەڵ توركیا خستویەتیەوەگەڕ، ئەوەش مەسەلەیەكە رەنگە كورد توڕەبكات، كە بەتەواوی پشت بە داهاتی نەوت دەبەستن.  دوو بەرپرسی نەوتیی حكومەتی عێراق و راوێژكارێكی حكومەت لە بواری وزە، بە "رۆیتەرز"یان راگەیاندووە: بەغداد داواكارییەكی كوردی رەتكردووەتەوە بە پێدانی (6) دۆلار لەبەرامبەر تێپەڕبونی هەر بەرمیلێك نەوت بە كۆمپانیای روسنەفتی روسی، كە خاوەنی بەشێك لە بۆری نەوتەكەیە. بەهجەت ئەحمەد راوێژكاری وزە لە هەرێمی كوردستان ده‌ڵێ: بەرپرسانی وەزارەتی نەوتی عێراق بە تیمی دانوستانی كوردیان راگەیاندووە، ئەوان رێككەوتنی حكومەتی هەرێم و كۆمپانیای روسنەفت بە نایاسای و پێشێلكردنی یاسا بەركارەكانی عێراق دەزانن.  ‎  

  مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) (١-٢) رۆژانە لە چەندان لاوە گوێمان لە چەندان دەنگ دەبێت باس لەوە دەکەن کە ئێمە خاوەنی کۆمەڵگایەکی دواکەوتو و ھیچنەزان و بێتوانا و بێکار و بێبەرھەم و بێفیکر و بێبیرکردنەوەین. کۆمەڵگایەک ھێشتا لە سەدەکانی ناوەڕاستدا دەژیی و سەر بە جیھان و دونیای ئەمڕۆ نییە. کۆمەڵگایەک، گوایە بە ڕادەیەک دواکەوتوە نە خۆی دەناسێت، نە ئەو ژینگەیەی تیایدا دەژیی، نە دەوروبەرەکەی و نە جیھانیش. ھەندێک دەنگ دوورتر دڕۆن و باس لە بوونی کۆمەڵگایەکی سەرکردەپەرستی بێکردە و بێکاراکتەر و گەمژە دەکەن، کە جگە لە  دروستکردنی کۆبوونەوە و قەرەباڵغی و حەشامەت خاوەنی ھیچ کردەیەکی مێژوویی تر نییە. ھەموو سەروەتە فیکرییەکەشی سنووری چەند دیوانە شیعرێک و ھەندێک کتێبی دینیی و کۆمەڵێک مەتەڵ و فۆلکلۆر تێناپەرێنێت. بە کورتییەکەی، ئێمە خاوەنی کۆمەڵگایەکین، لە ھیچ روویەکەوە سەر بە جیھانی ئەمرۆکە و دونیای مۆدێرن نییە، لە دەرەوەی مێژوودا دەژیی، بە تایبەتی مێژووی دونیای مۆدێرن.   بۆ کەسێک لە دەرەوەی سەدبارەکردنەوەی ھەندێک کڵیشەی فیکریی و گوتاری خۆرھەڵاتناسییدا بنووسێت و بیربکاتەوە، دەزانێت رەگەزە سەرەکییەکانی ئەم وێنەیە تەواو ھەڵە و ناڕاست و خەیاڵیین و ھیچ پەیوەندییەکیان بە دۆخی ئەمڕۆکەی کۆمەڵگای ئێمەوە نییە. ئەم کۆمەڵگایە نە سەر بە سەدەکانی ناوەڕاستە، نە کۆمەڵگایەکە بێزانیاریی، نە سەر بەم جیھانەش نییە، بەڵکو بە ھەردوو قاچییەوە لەناو دونیای مۆدێرن و کێشە و تەحەدا و مەترسییە گەورەکانیی ئەو دونیایەدا، وەستاوە. بە بۆچوونی من دۆخی کۆمەڵگای ئێمە دۆخی خەڵکان و میلەتێکی مۆدێرنە، بەڵام لە غیابی مۆدێرنە خۆیدا وەک چوارچێوەیەکی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی و ئەخلاقیی. سەرجەمی رەگەزەکانی دونیای مۆدێرن لە کۆمەڵگای ئێمەدا ئامادەیە، بەڵام ئەوەی ئەم ڕەگەزانە بەیەکەوە کۆدەکاتەوە و ڕێکیاندەخات و ئاراستەیاندەکات، چوارچێوە سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و ئەخلاقییەکانی مۆدێرنە نییە، بە تایبەتی دەوڵەت و شێوازی حوکمڕانیی و کۆنتراکتە کۆمەڵایەتییەکانی دونیای مۆدێرن.   کە دەڵێم  دۆخی کۆمەڵگای ئێمە دۆخی خەڵکان و میلەتێکی مۆدێرنە، مەبەستم دروستبوون و ئامادەگیی کۆی ئەو رەگەزانەیە کە مۆدێرنە لە گەشەی خۆیدا دروستیکردون. بۆ نموونە، لە شارەکانی کوردستاندا دەتوانیت ھەموو ئەو کەسانە بدۆزیتەوە کە لە شارە گەورەکانی جیھاندا تووشیان دەبیت. ئیتر لە سنعەتکار و ھونەرمەند و مۆسیقار و نووسەر و دارتاش و بازرگان و وەرزشەوان و وەرشەی چاککردنەوەی ئۆتۆمۆبێل و شارەزای بواری کۆمپیوتەر و فێمینیست و گۆرانیبێژی ھیپ ھۆپ و دوکانی ئارایش و فڕۆکەخانە و ئوتێلی پێنج ئەستێرەیی و سوپەرمارکێتی گەورە، کافێ و قاوەخانە و چێشتخانە، کەسانی زمانزان و چاپخانە و ھتد... ئەم دۆخە بە رادەیەک مۆدێرنە بە دەگمەن کەسانێک لەو کۆمەڵگایەدا ئەدۆزینەوە سەر بە سەدەکانی ناوەڕاست بێت، ھیچ یەکەیەکی کۆمەڵایەتییش لەو کۆمەڵگایەدا بە مانا کۆنەکانی بوونی نەماوە، نە خێزان، نە خێڵ، نە حیزب، نە چینە کۆمەڵایەتییەکان، ھتد... ھەر ھەموویان بەر پریشکێک لە پریشکەکانی مۆدێرنە کەوتون و گۆڕانی ھەمەلایەنیان بەسەردا ھاتوە. ئەو زمانە کوردییەی ئەمرۆکە ئینسانی ئێمە قسەی پێدەکات، پێی دەنووسێت و پێی بیردەکاتەوە، ھیچشتێک نایباتەوە ناو ئەو زمانەی تا چارەکی یەکەمی سەدەی بیستەم ئامادەبووە. ئەو فۆرمی پەیوەندییانەی لەو کۆمەڵگایەدا دروستبوون سەر بە ھیچ سەردەم و رۆژگارێک نین سەردەم و رۆژگاری ئەمڕۆ نەبێت. سیستمی خوێندن و فێربوون، بە ھیچ مانایەک. ھەمان ئەو سیستمە دینییە نییە کە تیایدا لە باتی خوێندکار فەقێی و لەباتی مامۆستا مەلای دینیی، تێدابوو. ژمارەی ئەو کوردانەی  کە نووسەرن، کە زانکۆیان تەواوکردوە، بەشێکیان لە زانکۆکانی دەرەوەی کوردستاندا، کە زمانە زیندوەکانی جیھان دەزانن، کە توانای ھەمەجۆر و تایەتیان ھەیە ژمارەیەکی گەورەیە و ھیچ یەکێک لەمانە لە سەدەی نۆزدەھەمدا بوونی نەبووە. ھاوکات بەشێکی گرنگیی میلەتی ئێمە لە دەرەوەی کوردستاندا دەژیی، لە ئوسترالیاوە و بۆ ئەمریکا، بە تێپەڕین بەناو ژمارەیەکی گەورە لە وڵاتانی ئەوروپادا.   میلەتی ئێمە لەناو یەکەیەکی سیاسیدا دەژی کە یەکەیەکی مۆدێرنی کۆلۆنیالی دروستکراوە، یەکەیەکی سیاسی لە فۆرمی دەوڵەت نەتەوەدا، یان دەوڵەت بەبێ نەتەوە، کە لە سەدەی نۆزدەھەمدا بوونی نەبووە. عێراق وڵاتێکە لە ساڵی ١٩٢١ دروستدەکرێت و تا ساڵی ١٩٥٨ یش لەژێر کۆنترۆڵی کۆلۆنیالیانەی بریتانیادا بووە. ھەم دروستکردنی وڵاتەکە و ھەم دروستکردنی ”میلەت“ یان ”میلەتەکان“ی ناوی پلان و ھەندەسەیەکی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی کۆلۆنیالی مۆدێرن لێیبەرپرسە، نەک ھیچ یەکێک لە میکانیزمە سونەتییەکانی دروستبوونی یەکەی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی بەر لە دروستبوونی دونیای مۆدێرن. بەم مانایە عێراق بە ھەرێمی کوردستانیشەوە، ھەم دروستکراوێکی کۆلۆنیالییە و ھەم مێژووە ھاوچەرخەکەشی مێژووی سەردەم و قۆناغی دوای کۆلۆنیالیزمە. ھەردوو فۆرمەکەش لە مێژوو، مێژوویەکی کۆن نیین و لۆژیکی کارکردنی جوگرافیا سیاسییە کۆن و تەقلیدییەکانی دونیای کۆن، نایجوڵێنێت، بەڵکو سەرجەمی ئەو کێشانە دەیجوڵێنێت کە قۆناعی کۆلۆنیالیزم و دوای کۆلۆنیالیزم بۆ کۆمەڵگاکانی ئەم ناوچەیەی دروستکردوە. ھەموو مێژووی کۆلۆنیالیزم و مێژووی دوای کۆلۆنیالیزم، کە دوو بەشی گەورە و گرنگیی مێژوی لەدایکبوونی دونیای مۆدێرنن، بە قووڵی لەناو ئەم وڵاتەدا ئامادەیە و ئەوەی خەڵکی ئەم وڵاتانە لەناویدا ئامادەن، ئەم مێژووەیە، نەک مێژووی سەدەکانی نارەڕاست و دونیای بەر لە دایکبوونی دونیای مۆدێرن.  ئەو عەقڵیەتە ئەمنیی و ئەو دەزگا و ئۆرگان و میکانیزمانەی چاودێریکردن و کۆنترۆڵکردنەش کە ئەمڕۆ لە سیستمی حوکمڕانیی ھەرێمدا بە خەستیی ئامادەیە و دەسەڵاتی سیاسیی کوردیی کاری پێدەکات، ھیچ شتێکی نایباتەوە ناو دونیای بەر لە دونیای مۆدێرن. ئەوەی تاکەکەسێک یان خێزان و بنمەڵایەک لە رێگای دەزگا گەورەکانی چاودێریکردن و کۆنترۆڵکردن و دیسپلینکردنەوە حوکمڕانیی دەکەن سەر بە مۆدێلی حوکمی بنەماڵە سونەتییەکانی بەر لە دونیای مۆدێرن نین، بەڵکو دروستکراوێکی تەوو تازەی ناو مێژووی سەدەی بیستەمی ئێمەیە و بە توندی بەو مێژووی کۆلۆنیالیزم و دوای کۆلۆنیالیزمەوە گرێدراوە کە باسمکرد.  بۆ ئەوەی لە دۆخی ئەمڕۆکە و دۆخی سەدەی بیستەمی کۆمەڵگاکەش تێبگەین، پێویستمان بەوەیە، لە ئاستە فەلسەفییەکەیدا، ئەم دۆخە بەو تێزانەوە گرێبدەین کە قسە لەسەر دونیای مۆدێرن دەکەن، نەک سەدبارەکردنەوەی دەستەواژەکانی خێڵ و خێڵگەرایەتیی و نەزانیی و گەمژەیی میلەتەکە. دەکرێت دۆخی میلەتی ئێمە بە پێگەی ئەو مرۆڤە نامۆیانەی دونیای مۆدێرنەوە گرێبدەین کە کارل مارکس باسیان دەکات، یان بەو مرۆڤە ئازارچێژانەەوە کە بابەتی سەرەکی کتێبە گرنگەکانی فرانز فانونن، یان بەو قوربانییە تایبەتانەوە کە ھانا ئارێنت لە خوێندنەوەی ئەزموونی سەدەی بیستەمی دروستبوونی دەوڵەتی نەتەوە و دەسەڵاتە تۆتالیتارییەکاندا دەیاندۆزێتەوە، تەنانەت بەو کەسایەتییە عوسابییە پڕ ترس و سترێسانەی فرۆید لە نووسینەکانیدا باسیاندەکات. ھیچ یەکێک لەم جۆرە مرۆڤانە و ھیچ یەکێک لەو ناونانانەش سەر بە دونیای بەر لە دونیای مۆدێرن نین، بەڵکو ھەموویان قسە لە بوونەوەرە پەراوێزخراو و لاواز و چەوساوەکانی ناو مێژووی مۆدێرنە دەکەن. مێژووی سەدساڵی ڕابردووی ئەم جۆرە مرۆڤانەش، مێژووی قبووڵنەکردن و بەگژاچوونەوەی ئەو دۆخە مێژوویی و کۆمەڵایەتیی و سیاسییە کە مۆدێرنە دەیانخاتە ناوییەوە. لە دۆخی میلەتی ئێمەدا پێگەی بوون بە کەمایەتییەکی ئەتنی لە چوارچێوەی چوار دەوڵەت نەتەوەیی ستەمگەر و دەسەڵاتگەردا.  بە کورتییەکەی، میلەتانی ئەم ناوچەیە، بە میلەتی ئێمەوە، میلەتانی ناو سەدەکانی ناوەراست و قەرەباڵغییەکی بێفیکر و بێبەرھەم و بێزانیاریی نین، بەڵکو میلەتانی دوای سەردەم و قۆناغی ڕۆشنگەرین، میلەتانی ناو سیستمی ئابوریی سەرمایەداریی و ناو دونیایەکی کۆلۆنیالیی و پۆست کۆلۆنیالییپر لە ترس و پێکدادان، دونیایەکی بەجیھانیبووی پڕ پەیوەندیی و پڕ کێشە و پڕ تەحەدای مۆدێرن و ھەمەجۆر. ئەوەی پێویستە سەیری بکەین ئەم چوارچێوە مێژووییە پڕ تەحەدایەیە، نەک بەخشینەوەی تۆمەت بەسەر ملیۆنەھا مرۆڤدا کە گوایە لە سەدەکانی ناوەڕاستدا دەژین.