راپۆرتی: بەهرۆز جەعفەر   پرۆسە نەوتییەکان لە هەرێمی کوردستان پێچەوانەن لەگەڵ دۆخی ئابوریی و دارایی دا، تا پیشەسازیی نەوت و بەرهەم هێنان لە هەرێمی کوردستان پێش ئەکەوێت، قەیرانی دارایی و گرفتەکانی خەڵکیش زیادئەکەن!. لە ناوەڕاستی (٢٠٢١) داین، هەرێمی کوردستان ڕۆژانە (٤٧٠ ) هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم ئەهێنێت. ئایا چی ڕێگرە لەوەی کە ئەم بڕە بگەیەنێتە (٩٠٠) هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا؟. یەکەم/  گرفتەکانی بەردەم زیادکردنی ئاستی بەرهەمی نەوت لە هەرێمی کوردستان جگە لەوەی پابەندی ئۆپیک هەیە بۆ کەمکردنەوەی ئاستی بەرهەم هێنان و هەناردەکردن. شەش کێشەی سەرەکی لە بەردەم پیشەسازیی نەوتیی هەرێمی کوردستاندان، هەر ئەو فاکتەرانەش مەترسیین لەبەردەم یەدەگ و سەرچاوەی سروشتی دا: یەک: دیرۆکی گەنەڵ ئینێرجی تورکی و کێڵگەی تەق- تەق کێڵگەی تەق تەق لە ساڵی (٢٠٠٦) ەوە دەستی بە بەرهەمهێنان کردووە. لە ساڵی (٢٠١٥) ەدا بە نزیکەیی (١٥٠٠٠) پانزە هەزار بەرمیلی لە ڕۆژێکدا بەرهەم هێناوە. بەڵام بە تێکڕا لە ساڵی (٢٠٢٠) دا ئاستەکەی دابەزیوە بۆ (٩٦٧٠) نۆ هەزارو شەش سەت و حەفتا بەرمیلی لە ڕۆژێکدا بەرهەم هێناوە، ئەمە جگە لە بە هەڵواسراوی مانەوەی هەندێ ئەکتیڤیتی وەک هەڵکەندن -Drilling  لەو ماوەیەدا. لە چارەکی چوارەمی (٢٠٢٠) دا تێکڕای بەرهەم هێنانی ڕۆژانە کەمی کردووە تا ئەوەی گەیشتوەتە (٧٦١٠) حەوت هەزارو شەش سەت و دە بەرمیل!؟.  لەگەڵ هاتنی (٢٠٢١) دا لەچوارچێوەی پرۆگرامی دەستوەردان لە (بیر)ەکاندا کە بەرهەمهێنانی زیادکردوە لە بیرەکانی (TT-20z) و (TT-34y) دا. بەڵام لە کۆی گشتی دا ئاستی بەرهەمهێان لە کێلگەکە زیاتر دابەزیوە بۆ (٧٠٠٠) حەوت هەزار بەرمیل لە رۆژێکدا{١}. لە کۆتا یەکشەممەی مانگی شوباتی ٢٠١٦ دا، لە درەنگانێکی شەودا، سەرۆکی ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی گەنەڵ ئینێرجی کە پێشوتر بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای بریتش پیتریۆلیۆم -BP  بوە “تۆنی هایوارد  -Tony Hayward  " زەنگی تەلەفۆنەکەی لێ ئەدات!. بەڕێوەبەری کارگێڕی کۆمپانیایەو هەواڵێکی ناخۆشی پێیە!: "بەهای کێڵگە نەوتییەکە زۆر لەوە کەمتر دەرچووە کە ئێمە بیرمان لێ کردبوەوە…". لە کاتێکدا کۆمپانیاکەیان نزیکەی (٩) ساڵە کار ئەکات لە هەرێمی کوردستان!. کاتژمێرێک دواتر بەرەو نیوە شەوە!. کۆمپانیا بەیاننامەیەک بەرەو بۆرسەی لەندەن (London Stock Exchange ) بڵاوئەکاتەوە. تیایدا جاڕی ئەوە ئەدات کە کێڵگەی تەق-تەق لە کوردستانی عێراق نیواو نیو یەدەگەکەی کەمی کردووە. ئینجا ئەمە هاوکاتە لەگەڵ ئەوەی نرخی نەوتیش هاڕەی کردوە بەهۆی شەڕو قەیرانی داعشەوە. لە (٩٨$) ی ساڵی (٢٠١٣) نەوت نرخەکەی گەیشتوە بە (٤٣$) لە (٢٠١٦) دا. پێدانی ئەم هەواڵە ناخۆشە لە نیوەشەودا بە سەرۆکی گەنەڵ ئینێرجی وایکرد (١) یەک ملیار دۆلار لە پشکەکانی لەدەست بدا، کە ئەکاتە ١/٣ یەک لەسەر سێی بەهای کۆمپانیاکە. دوای ئەمە گەنەڵ پیاچوونەوەیەکی گشتی سەربەخۆی لەسەر کێڵگە نەوتییەکەی تەق- تەق ئەنجام دا، دەرکەوت لەگەڵ کەمبونەوەی ئاستی یەدەگەکەیدا هەندێ بیر لە کێڵگەکەدا ئاو و نەوت تێکەڵ ئەکات {٢}.  لەمەش سەیرتر " هایوارد” سەرۆکی گەنەڵ ئینێرجی (Ganel Energy) یە، کە بزنسمانێکی بەریتانیی تەمەن (٦٤) ساڵەیە، دکتۆرای لە جیۆ-ساینس لە زانکۆی ئیدنبۆرگ خوێندوەو، لەساڵی (١٩٨٢) ەوە لەگەڵ بی پی-  BPکارئەکا، لە کۆڵۆمبیا گەران و پشکنینی ئەنجامداوە. لە (٢٠١١) سەرۆکایەتی بی پی لە بەریتانیا بە جێدەهێڵێت و، ئەبێتە کەسی بەڕێوەبەری یەکەمی گەنەڵ ئینێرجی و لە کێڵگەی تەق -تەق دا تەقە لەژیان و کۆمپانیاکەی هەڵئەسێت!. دوو: کەموکورتی و گرفتە جیۆلۆجییەکان  لەسەرەتاوە کۆمپانیا نیودەوڵەتییەکان  وەها بۆی ئەچوون کە گەڕان و پشکنین- Exploration زۆری پێ ناچێ و تێ ناچێت، جگە لەوەش داتای گەورەو هەڵەیان لەبواری یەدەگ دا پێوترابو، کەهاتن لە هەندێ کێڵگە بەو جۆرە نەبو، وەک لە کێڵگەکانی کێوەچرمەڵەو بەردەڕەش و تازەو …تادوایی دا کۆمپانیاکان پارەیەکی زۆریان خەرج کرد، دواتر وازیان لە کارەکە هێنا. جگە لەوەش بەشێکی زۆر لە کێڵگەکان، بەتایبەت  کێڵگە سەرەکییەکان ئەکەونە ناوچە شاخاوییەکانەوە زیاتر لە (٢٠٠٠) مەتری پێویستە تا بگاتە دەرهێنان، یان هەندێ جار خەزاناتەکان تووشی تێکپژان و خراپبون بونەتەوە وای کردوە نا - ئارامییەک دروست بێت لە کێڵگەکەدا و کۆمپانیاکە یەدەگ و خەزانەکەشی لەدەستداوە، وەکو لە ئاکری بیجل و بەردەڕەش و هەندێ شوێنی تر{٣}. بەدڵنیاییەوە دیاردەو کێشەی جیۆلۆجی دیکەش هەن (لەمە زیاتر لە بواری تایبەتمەندی ئێمەدا نییه). سێ: مەترسی ئەمنیەکان ئەمە زۆر ترسناکە. جاری واهەبوە دەوڵەتێک مینایەکی لەدەستداوە بە هۆکاری شەڕو تیکچونی ئاسایش، ئەمەش بوەتە هۆی ئەوەی تەواوی یەدەگەکەی لەدەست بجێت. بەتایبەتی لەدوای ساڵی (٢٠١٧) ەوە بەردەوام ویستێک هەبوەو هەیە: لە لایەن ئێران و تورکیاو عێراقەوە کورد لە پرسی ووزە دووربخرێتەوە (لە باشورو ڕۆژئاوای کوردستان).  لەدوای ڕیفراندۆم / یان (١٦ ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧) ەوە هەرێمی کوردستان (٣٥٠) هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانەی لەدەستدا. دوای ئەم لەدەست دانەش، هێشتا بەشێکی گرنگی ئەو کێڵگانەی هەرێم گرێبەستی لەسەر کردوون و، کۆمپانیاکان وەبەرهێنانی تیائەکەن بۆ هەرێمی کوردستان ئەکەونە ناو جوگرافیای ناوچە دابڕاوەکانەوە. بۆ نمونە کێڵگەی خورمەڵە یەکێکە لە (٥) کێڵگە سەرەکییەکەی نەوت لە هەرێم بەڵام لای بەریتانیاو تورکیاو لە نەخشەشدا ئەکەوێتە ناو سنوری جوگرافیای کیڵگەی کەرکوکەوە. هەروەها سەرەکیترین کێڵگەی بەرهەمهێنانی گاز کە جیهان چاوی تێ بڕیوە “کۆرمۆر-  Kor Mor ە لە سنوری ناحیەی قادرکەرەمی کۆن، تەنها (٢٠ ) خولەک لە دووز خورماتووەوە دوورە!. ئێستا ناحیەکە لە ڕووی ئیدارییەوە سەر بە قەزای چەمچەماڵە، بەڵام پێشوتر ڕژێمی بەعسی تیابو، حکومەتی بەعس خستبویە سەر قەزای دووزو و دووزیشی خستبوە سەر پارێزگای سەڵاحەدین. بە هەمان شێوە کێڵگەی پەڵکانە یان گەرمیان لە هەر ئاڵۆگۆڕ و جموجوڵێکی ئێران یان میلیشیاکاندا بە ئاسانی ئەکەونە بەردەم مەترسی لەناوچوون. پەڵکانە سەر بەخانەقین و دیالەیە. بەڵام هەرێم مامەڵەی بەو ناوچانەوە کردوە (هەڵبەت هەموو ئەو ناوچانە بێ هیچ ئەملاولایەک سەر بە خاکی کوردستانن).   کاری ئەندازەکاریی لە کێڵگەی خورمەڵەدا  بەم شێوەیە هەر گۆرانکارییەک لە سیستەمی ئاسایشی هەرێمایەتی یان عێراق دا، یاخود هەر هەنگاوێک بێ بیرکردنەوەی وورد لەلایەن هەرێمی کوردستانەوە لێکەوتەکەی لەسەر ئاسایشی کێڵگە نەوتیی و گازییەکان ئەبێت و، یەدەگێکی زۆر لەدەست ئەچێت. چوار: کێشە لە جۆرێتی خام و هەروەها نا-چونیەکی نەوتەکە دا هەیە لە زۆر شوێندا نەوت و غازو کۆندینسەیت هەیە، یان نەوتی قورسە…و…ئیتر بەو شێوەیە. ئەمەش کاریگەری لەسەر ئاستی بەرهەمهێنان دروست ئەکات. پێنجەم:نرخی نەوت متمانەی لەسەر ناکرێت  لەبازاڕی ئابورییدا هەمیشە هەڵگەرانەوە لە نرخ دا ئەگەرێکی کراوەیە. لە پڕ لە دوای گرێبەستێک نرخی نەوت دا ئەبەزێت یان بە پێچەوانەوە… تادوایی. ئەمەش پەیوەندی بە ئاستی بەرهەمەوە هەیە. شەشەم: دابەزینی ئاستی بەرهەمهێنان و یەدەگ بەهۆی کۆمپانیاکان و پێشبینی هەڵەوە   لە دوای ساڵی (٢٠١٥) ەوە بەهۆی دابەزینی نرخ و پێشبینی هەڵەو شەڕی داعش …و … تادواییەوە، چەندین کۆمپانیا یان کێڵگەکان و کوردستانیان بەجێهیشت، وە یان دابەزینی ئاست و توانای کێڵگەکان و داخورمانی بیرەکانیان راگەیاندووە، یاخود بەهۆی بێ ئەزمونی کۆمپانیاکانەوە.  ئەمانە نمونەیەکن لەناوی ئەو کۆمپانیایانەی کە لە ماوەی دە ساڵی ڕابردوودا (٢٠١١ بۆ ٢٠٢١) دەستیان لەکارکردن لە کێڵگەکان هەڵگرتووە بە هۆکاری جۆراوجۆر: ١/ ئەفرین پی ئێڵ سی (Afren PLC) کێڵگەی بەردەڕەشی جێهێشت. ئەم کۆمپانیایە ساڵی (٢٠٠٤) لە لەندەن دامەزراوە (دامەزرێنراوە!) وەک کۆمپانیایەکی سەربەخۆی بواری بەرهەمهێنانی نەوت. دواتر بوەتە ئەندام لە بۆرسەی لەندەن. لەساڵی (٢٠١٥) لە لیستی بۆرسەکە کراوەتە دەرەوە {٤}!. ٢/ کۆمپانیای مۆڵ Mol PLC ، دەستی لە کێڵگەو بیرەکانی  Akri -Bijeel  و باکرمان هەڵگرتوە لە سەرەتای جانیوەری (٢٠١٦) دا. مۆڵ گروپ کۆمپانیایەکی فرەڕەگەزی هەنگارییە لە بواری نەوت و گازدا، ئۆفیسی سەرەکییان لە بودابێستە{٥}. ٣/ کۆمپانیای ئۆیەل سێرچ (Oil Search Ltd) کێڵگەی تازەی بەجێهێشتوە {٦}. ئەمە کۆمپانیایەکی بواری نەوتە لە ووڵاتی “بابوا گینیای تازە- Papua New Guinea” ئەکەوێتە باشوری زەریای هێمن هاتوە بۆ کوردستان!. ٤/ کۆمپانیای شاماران لەساڵی (٢٠١٢) خۆی کۆتایی بە گرێبەستەکەی هێنا لە بلۆکی پوڵکانەو عەربەت، لەبری ئەوە بە پێی گرێبەستەکە (PSC) بڕی (٢٥) ملیۆن دۆلاری داوە بە حکومەتی هەرێم{٧}. ئەم کۆمپانیایە “ShaMaran Petroleum Corp” کەنەدییەو بەشێوەیەکی گشتی تەنها لە کوردستان وەبەرهێنانی نەوت ئەکات!. ئێستا لە کێڵگەی ئەتروش (یەکێکە لە کێڵگە سەرەکییەکان) ئۆپەرەیشن ئەکات. ٥/  دی ئێن ئۆی نەرویجی و گەنەڵ ئینێرجی کێڵگەی غازیی سومەیڵ تەنها لەدوای (٩٠) ڕۆژ لە کارکردن لە (٢٠١٤) بە جێ ئەهێڵن و لە (٢٠١٦) بۆی ئەگەڕێنەوە{٨}. ٦/  گازپرۆمی رووسی لە سێپتەمبەری (٢٠١٧) دەستیان لە بلۆکی هەڵەبجە هەڵگرت بەڕیوەبەری گشتی گازپرۆم ڕایگەیاند “لەمە زیاتر کارکردن و پەرەپێدان لە بلۆکی هەڵەبجەدا ناکرێت”.{٩}. ٧/  ئەکسۆن مۆبێل کێڵگەکانی قەرەهەنجیر و بێتواتەو ڕۆژهەڵاتی عەربەتی بەجێهێشت لە ساڵی (٢٠١٧) ەدا {١٠}. ٨/  ئۆرێکس پیترۆلیۆم –Oryx Petroleum کۆمپانیایەکی نەوتی کەنەدییە لە (٢٠١٠) دامەزراوە!. سەیری بکەیت، لە (٢٠١٦) دا (٢٠٢) ملیۆن بەرمیل یەدەگی خەمڵاندوە کەچی لە (٢٠١٧) ەدا بوە بە (١٢٢) ملیۆن بەرمیل!. بۆیە کارەکانی لە کێڵگەی دەمیرداخ و زێی گەورە دا ڕاگرتووە {١١}. ٩/  گۆڵف کیستۆن  - Gulf Keystone petroleum لە شێخ عادی و بەر بەحر کارەکانی راگرتوەو دواتر ئەبدەیتی کردۆتەوە. ١٠/ گاز پڵەس –كەڵەکەن –Gas Plus Khalakan لە ساڵی (٢٠١٤) نەوتی لە کێڵگەی شیوەشان دۆزییەوە، لە (٢٠١٦) دەستی بە بەرهەمهێنان کرد.  سەرەتا (١٠٠٠٠) دە هەزار بەرمیلیان بەرهەم ئەهێنا، لە پلانیاندا بو بیکەن بە (٣٠٠٠٠) سی هەزار بەرمیل لە رۆژێکدا، بەڵام لە (٢٠١٨) ئاستی کێڵگەکە دابەزی بۆ (٤٠٠٠) چوار هەزار بەرمیل و، دواتر بو بە (٨٠٠) بەرمیل و پاشان بۆیان دەرکەوت ئەمە بۆ کاری بازرگانی ناشێت واتە non-commercial field ە، بۆیە وازیان لێهێنا {١٢}. "زۆر کۆمپانیاو کێلگەی دیکە هەن، کارەکانیان ڕاگرتوە، یان بەتەواوی کوردستانیان بەجێهێشتووە… وە یاخود…تادوایی ".  شەش: ئاڕاستەی بەرهەم و هەناردەکردن جیاوازە  ئەمەش یەکێکی ترە لە گرفتەکانی بەردەم پرۆسەی بەرهەم هێنانی نەوت لە هەرێمی کوردستاندا. بۆ نمونە، جاری واهەیە لەسەری مندا ئەوە هەیە نەوتەکەمان بەرینە سەر دەریای سپی ناوەڕاست بە بۆڕی و ببینە بەشێک لە هاوپەیمانیتی قوبرس و یۆنان و فەرەنساو میسرو ئیسرائیل و بەریتانیاو ئەمریکا "کە ئەمانە هەمویان لەسەر ئەم حەوزەیە کۆبونەتەوە". بەڵێ‌م لە مێشکی پەرلەمانتارێکدا ڕەنگە وابێت کە ئەوەی هەیە بیدەین بە سۆمۆ بیفرۆشێت.  لەملاوە، سەیرئەکەیت ئێران خۆی دووەم یەدەگی غازی سروشتیە لەدونیادا، کەچی ئێمە بەتەنکەر بڕێک لە غازی کۆرۆمۆر ئەبەین بۆ ئێران، لەولاوە لە ئەندێشەی ئەرکدارکراوانی سیاسەتی نەوتی کوردستاندا ئەوە هەیە ئێمە هێڵەکەمان داوە بە ڕووسیا لە گواستنەوەوە تا ئەگاتە بە بازاڕیکردن!، لە لایەکی ترەوە هێڵی بۆڕی کوردستان- جەیهان سکاڵای دادگای پاریسی بەسەر هێناوین… ئیتر بەم شێوەیە هەرێم نازانێت لە کوێوە نەوت بفرۆشێت. ناچار بایی ئەوە هەبێت بیفرۆشێت بە کڕیارەکانی وەک ئیسپانیاو ئیتاڵیاو کۆریاو هیندستان و ( ئیسرائیلیش ئەمان ئەیدەن بە دوو کۆمپانیا کۆمپانیاکانیش ئەیدەن بە ئیسرائیل). دووەم/ سەرنجێک بۆسەر کۆمپانیا نەوتییەکان لەهەرێمی کوردستان ئەگەر بە ووردی سەرنج بدەیت، کنە بکەیت و بەدوای ناو و کارو جموجوڵ و ئەزمون و ساڵی دامەزراندنیاندا بگەڕێیت (ئێمە ناوی هیچ کۆمپانیایەک ناهێنین، بەڵام بەشێکی زۆریان وان) کە بێ ئەزمونن، یان بازرگانی کورد لە بەریتانیاو کەنەدا و ووڵاتانی دیکە دای مەزراندون بۆ ئەوەی فریای بۆندە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بکەوێت. بەشێکیان ڕێک تەمەنیان هاوکاتە لەگەڵ دامەزراندنی وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێم (٢٠٠٦) یان ساڵێک پێشووتر یان دواتر دامەزراون. بەشێکی تریان کورد و کەسانی دەستەڵاتدار هێناونی و گرێبەستی بەرهەمهێنانی بۆ کردوون، لەبەرانبەردا کەسەکە کە حکومەتی هەرێم و کۆمپانیاکەی بەیەک گەیاندووە دەیان ملیۆن دۆلاری وەک بۆنیس و کەمیژن بۆ خۆی وەرگرتووەو، چەندین کەسی نزیکی خۆی لە کۆمپاکەدا بە مووچەی بەرز دامەزراندووە. جگەلەهەمووئەمانە، دامەزراندنی کۆمپانیایەک لەبواری نەوت یان بوارەکانی تردا، لە ووڵاتانی خۆرئاوا بەگشتی و ئەوروپا بەتایبەتی تەنها (٢٠٠$) دووسەت دۆلاری تێ ئەچێت، هەرکەسێک ئەچێت و بە ئاسانی تۆماری ئەکات لەو ووڵاتانەو، وێب سایتێک بە کۆمەڵێک بابەتی قەرەباڵەخ و دروشم و وێنەی سەرنجڕاکێشەوە دائەنات. ئینجا دێتەوە لە عێراق چەندین تەندەرو گرێبەست وەرئەگرێت و هاوبەش بۆ خۆی پەیدائەکات. لەبەرانبەردا بۆ دامەزرزاندن و تۆمارکردنی یەک کۆمپانیای بواری خزمەتگوزاریی نەوتی لە عێراقدا پێویستی بە بڕی (٣) سێ ملیار دینار هەیە!. ئیتر ئەمە هۆیەکی ئاشکراو دیارە کە بۆچی کەرتی نەوتی نیشتیمانی پێش ناکەوێت!..          کارکردن لە کێڵگەی نەوتی شێخان – کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن سەرباری ئەمانەش، کۆمپانیا نەوتییەکان چەندین گرفتی دیکەیان هەیە لە ووڵاتانی خانەخوێ دا، لەهەرێمی کوردستان بەتایبەت، بۆنمونە لە ڕووی فەلسەفییەوە جیاوازیی چینایەتی دروست ئەکەن. لەڕووی تێچووەوە تێچوویان زۆرە، پارەی پرۆگرامە کۆمەڵایەتییەکان (CSR) نادەن بە پێی گرێبەستە نەوتییەکە. کۆمپانیا هەیە دوو ساڵە پارەی پیترۆدۆلاری نەداوە بۆ خزمەتی ئەو لادێ و ناحیەو قەزایانەی تێیدا کارئەکات. بەڵێندەر (کۆنتراکتۆر) ەکان لەناو کۆمپانیاکەو دەرەوەی کۆمپانیاکەوە کۆمپانیای دیکەیان دامەزراندوەو خۆیان فەرز ئەکەن لەو ناوچانەی کێڵگەکانی لێیە، بە بیانوی عەشایەری یان ئەمانە خەڵکی سنورەکەن و ئەبێت (١٠٠) کەسیان بۆ دابمەزرێت. ئەم (١٠٠) کەسەش هەمووی نەخوێنەوار یان پسپۆڕی بوارەکە نییەو…ئینجا دوای ماوەیەک کە دەوڵەمەند ئەبن هەرخۆیان لە پشتەوە دەست ئەکەن بە داوەتکردنی خزم و کەس و بۆڵ بۆڵ ئەکەن کە خزمەتی ناوچەکە نەکراوەو.. ڕێ لە تەنکەرەکان ئەگرن و دەستەواژەی سەیر بەکاردێنن و… هەرخۆیان ئەچن کێشەکە چارەسەر ئەکەن بەرانبەر ئەوەی لە پشتەوە بەڵێنی چەند ئیمتیازێکیان ئەدرێتێ و …و…تادوایی. سێهەم: گازی سروشتی: بەرهەمهێنان، بەکارهێنان، بەفیڕۆدان لەم (ناوەڕاستی ٢٠٢١) ەدا، هەرێمی کوردستان نزیکەی (٣٥٠٠) مێگاوات کارەبا بەرهەمدەهێنێت، بەڵام خواست لەسەر کارەبا لە وەزری گەرما و سەرمادا زیاد دەکات، گوتەبێژی وەزارەتی کارەبا دەڵێت: "لەم گەرمایەدا خواست لەسەر کارەبا بۆ نزیکەی (٤٦٠٠) مێگاوات زیادیکردووە". ئەمەش بڕێکی ئێجگار زۆرە بۆ هەرێمێکی بچکۆلانە کە پیشەسازیی و کارخانەی گەورەی بەرهەمهێنانی نییە. هەرێمی کوردستان، لە زۆر ڕووەوە بەدەر نییە لەوەی لە عێراق ئەگوزەرێت، بەتایبەتی لە بەکارهێنانی ناوخۆیی (استهلاك محلی) و بە فیڕۆدان دا. هەموو سەری کاتژمێرێک لە عێراقدا بە بەهای (٢٩٠) هەزار دۆلار گاز دەسووتێت و بەفیڕۆی دەدات، واتە رۆژانە (٦.٩) ملیۆن دۆلار و ساڵانەش دەگاتە زیاتر لە (٢.٥) دوو ملیارو نیو دۆلار. ئەمە دۆخی وڵاتێکە کە یەدەگی گازە سرووشتیییەکەی بە (١٢٦.٧) تریلیۆن پێ سێجا مەزەندە ئەکرێت و ساڵانە (٧٠٠) ملیۆن م٣ گاز دەسووتێنێت و بەفیڕۆی دەدات.  بانکی جیهانیی لە راپۆرتێکیدا رایگەیاند، ماوەی چوار ساڵی لەسەر یەکە عێراق لە پلەی دووەمی ئەو وڵاتانە دێت، کە زۆرترین گازی سرووشتی دەسووتێنن. چوار یەکەمەکە بریتین لە رووسیا، عێراق، ئەمریکا و ئێران. بەتەنیا ئەو چوار وڵاتە ٤٥٪ی کۆی گازی سووتێنراو لە جیهان پێکدەهێنن، ئەوان ساڵانە (١٥٠) ملیار مەتر سێجا گاز دەسووتێنن.پرسیارەکە ئەوەیە ئەوانی دیکە گاز دەسوتێنن چونکە ووڵاتی پیشەسازیی گەورەو بەرهەمهێنانی گەورەی هەمەجۆریان هەیە، عێراق ئەم گازە ئەسوتێنێت؟! {١٣}. بەپێی ئامارەکانی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە، عێراق رۆژانە (١٨.٥ تاوەکو ١٩ ) هەزار مێگاوات کارەبا بەرهەمدەهێنێت، بەڵام خواست بۆ کارەبا (٢٨) هەزار مێگاواتە، هاوکات (٨٥٪) ی وێستگەکانی بەرهەمهێنانی کارەبا پشت بە گاز و بەرهەمەکانی هاوتای دەبەستن. دواجار، ئەو پشتگوێخستن و کەمتەرخەمییەی لە سێکتەری گازی سرووشتیی عێراقدا هەیە، جگە لەو زیانە داراییە، بەردەوام  عێراقی چاو لە دەست و ڕێی ئێران کردووە، ئێرانیش هەمیشە عێراقی وەک سەرچاوەی دابینکردنی دۆلار بینیوە، یەکێک لە رێگەکانی دابینکردنی دۆلاریش بۆ ئێران، هەناردەکردنی گاز و کارەبایە بۆ عێراق. بیژەن زەنگەنە، وەزیری نەوتی ئێران دەڵێت: "كارەبای عێراق بە گازی سرووشتی ئێران كاردەكات"، ئەوەش بە دەستكەوتێكی گەورە بۆ كەرتی وزەی ئێران ناودەبات {١٤}. ئەبێت چی بکرێت؟ ڕاسپاردەکان پێش هەموو شت ئەبێت پلاتفۆرمێکی هەمەلایەنە سازبدەین سەبارەت بە پرۆسە نەوتییەکان لە هەرێمی کوردستان. لە بەرئەنجامی ئەوەوە دەرئەکەوێت کە پێویستە بە تەواوی پرۆسەکەدا بچینەوە: ئەلف/ گرێبەستە نەوتییەکان. گرێبەستە نەوتییەکانی هەرێم شێوازی بەشداری و بەرهەمهێنانە (PSC)، بەپێی گرێبەستەکە پارە لە نێوان حکومەت و کۆمپانیاکاندا دابەش ئەکرێت. ئەوەش لەبەرئەنجامی بێرو- بڕۆیەکی زۆری بیرکارییانە بە پێی فاکتەری ئاڕ (R- Factor). کەلێن و کەموکورتی زۆر تیادا دەرئەکەوێت، لەوانە تێچووی کۆمپانیاکان کەم بکرێتەوە، دەستکەوتی حکومەت و موڵکانەی تیادا ڕەچاو بکرێت. کوالێتی کۆمپانیاکان و ئەزمونی کارکردنیان بە جۆرێک بێت کە کۆمپانیاکان بەشێوەی زانستی –ستاندار نەوت دەربهێنن، نەک کێڵگەکان وێران بکەن و ژینگەی ناوچەکان بشێوێنن بە شێوەی ئاسۆیی نەوت دەربهێنن کە ترسناکە. با/ شێوازی دەرهێنانی نەوت لە لایەن کۆمپانیاکانەوە.  جیم/ پاڵاوتن و پاڵێوگەکان. بە پێی یاسای ژمارە (٢٢) ساڵی (٢٠١٧) ی تسیبەت بە نەوت و گاز لە پەرلەمانی کوردستان دەرچوێندراوە، لە هەرێمی کوردستان (٣) پاڵێوگەی فەرمی و یاسایی : زاخۆ و خەبات و بازیان هەیە. کەچی سەدان پاڵێوگەی دیکەی نا-یاسایی کراونەتەوە!. د/ هەناردەکردن ( لە هەناردەکردنەوە ئیتر ئەبێت بیر لە ئاسایشی هەرێمایەتی و هاوپەیمانێتی سیاسیی بکرێتەوە) و/ ئینجا بازاریکردن و بازار دۆزینەوە بۆ کاڵاکە ن/ ئینجا لۆبی کردن بۆ سیاسەتی ووزەو دۆزی نەتەوەیی کوردستان ----------------------------------------------------------------------------------- * دامەزرێنەرو سەرۆكی پەیمانگەی مێدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی، دكتۆرا لە پەیوەندییە ئابورییە نێودەوڵەتییەكان.   سەرچاوەی پێویست کە لەم پەیپەرەدا بەکارهێنراون: {1}. Genel Energy (2021) https://genelenergy.com/operations/production/taq-taq/   {2}. Reuters (2016) How Hayward’s Genel lost its Kurdish oil reserves https://www.google.com/amp/s/mobile.reuters.com/article/amp/idUSL5N18N3S4    {3} Robin Mills, ‘A rocky road and Kurdish oil and independence’ (Iraq Energy Institute, 19 February 2018)   {4}. Reuters (2014) Afren expects operations at Barda Rash oilfield to resume by end-October.   {5}. Mol Group (2016). Relinquishment of the AKRI-BIJEEL block in the Kurdistan Region of Iraq https://molgroup.info/en/investor-relations/investor-news/relinquishment-of-the-akri-bijeel-block-in-the-kurdistan-region-of-iraq {6}. Oil and gas Journal (2017). Oil Search exits Middle East, will focus on Papua New Guinea. https://www.ogj.com/general-interest/article/17288597/oil-search-exits-middle-east-will-focus-on-papua-new-guinea {7}. ShaMaran Petroleum (2012), ShaMaran Petroleum Finalises Agreement With KRG to Relinquish Pulkhana and Arbat Blocks in Kurdistan. https://shamaranpetroleum.com/news/shamaran-petroleum-finalises-agreement-with-krg-to-122588/ {8}.Trading and operation Update' (Genel Energy plc, 20 January 2016) http://www.genelenergy.com/media/1888/genel-tradingand-operations-update-200116-final.pdf {9}. EnergyTerminal (2017) Gazprom Neft quits Halabja oilfield in northern Iraq. https://www.aa.com.tr/en/energyterminal/energy-diplomacy/gazprom-neft-quits-halabja-oilfield-in-northern-iraq/582 {10}. Bousso and Dmitry Zhdannikov, 'Chevron drills oil well in Iraqi Kurdish area after the two-year gap: sources' (Reuters, 20 September 2017) https://www.reuters.com/article/us-chevron-exploration/chevron-drills-oil-well-in-iraqi-kurdish-area-after-twoyear-gap-sources-idUSKCN1BV1UG {11}. Ron Bousso (2016), 'Shrinking oil reserves crimp Iraqi Kurdistan's allure' . Reuters. {12}. Mediterranean Institute for Regional Studies (2019), Stubborn Kurdish Petroleum Resources: Surveying Actual data and investigating the declared Numbers. Prepared by Bahrooz Jaafar and Hemn wali. Working paper. P: 25. {13}. The World Bank (2021) Seven Countries Account for Two-Thirds of Global Gas Flaring https://www.worldbank.org/en/news/press-release/2021/04/28/seven-countries-account-for-two-thirds-of-global-gas-flaring {١٤}. ڕووداو (٢٠٢١)ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە: ئەو گازەی رۆژانە لە عێراق بەفیڕۆدەچێت بەشی كارەبای سێ ملیۆن ماڵ دەکات. https://www.rudaw.net/sorani/business/131020207  

راپۆرت: درەو نیوەی یەکەمی ساڵی ٢٠٢١ تەواو دەبێت هێشتا حکومەتی سێقۆڵی (پارتی+ یەکێتی+ بزوتنەوەی گۆڕان) رەشنوسی بودجەی ئەمساڵی نەناردووە بۆ پەرلەمان، لەنێوان سەرۆک وەزیران و وەزیری دارایی مشتومڕ لەسەر دەسەڵاتی خەرجکردن هەیە، مەسرور بارزانی دەیەوێت دەسەڵاتی یەکەمی خەرجکردن لای خۆی بێت، ئەمە ئامادەکردنی رەشنوسەکەی دواخستووە، وردەکاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. کوردو بودجە ماوەی زیاتر لە پێنج مانگە حکومەتی هەرێمی کوردستان سەرقاڵی ئامادەکردنی رەشنوسی بودجەی ٢٠٢١ە. پێنج رۆژی تر نیوەی یەکەمی ساڵی ٢٠٢١ کۆتایی دێت، بەڵام هێشتا حکومەتی هەرێم رەشنوسی بودجەکەی تەواو نەکردووە، دوای تەواوکردنی رەشنوس هێشتا کاتی تر پێویستە بۆ پەسەندکردن و جێبەجێکردنی یاساکە، چونکە دەبێت حکومەت رەشنوسەکە بنێرێت بۆ پەرلەمانی کوردستان و لە پەرلەمان لیژنەی دارایی راپۆڕتی خۆی لەسەر ئامادە دەکات و رەشنوسەکە ماوەی زیاتر لە ١٥ رۆژ لای لیژنەکان دەمێنێتەوە دواتر دەبرێتە ناو پەرلەمان و خوێندەوەی یەکەم و دووەمی بۆ دەکرێت. پێشبینی دەکرێت پەسەندکردنی بودجەی ٢٠٢١ی هەرێمی کوردستان بکەوێتە کۆتایی مانگی (٨)ی ئەمساڵ. لە ساڵی ٢٠١٣وە حکومەتی هەرێمی کوردستان یاسای بودجەی نەبووەو لە دەرەوەی یاساو چاودێری پەرلەمان داهاتی کۆکردوەتەوەو خەرجییەکانی کردووە. لەماوەی (٢٩) ساڵی تەمەنی هەرێمی کوردستاندا (١١) ساڵ یاسای بودجە هەبووەو (١٨) ساڵ یاسای بودجە نەبووە. کێشەکانی بەردەم بودجه بەگوێرەی بەدواداچونەکانی (درەو)، لەسەرەتای کارکردنەوە لەسەر رەشنوسی بودجەی ٢٠٢١، وەزارەتی دارایی روبەڕووی چەندین کێشەو گرفت بوەتەوە کە بونەتەهۆی دواکەوتنی ئامادەکردنی رەشنوسەکه. یەکێک لە کێشەکان ئەوە بوو لەسەرەتاوە وەزارەتی سامانە سروشتییەکان ئامادە نەبووە داتاکانی خۆی رادەستی وەزارەتی دارایی بکات. یەکەمین کۆبونەوەی وەزارەتی دارایی بۆ ئامادەکردنی رەشنوسی بودجە لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەکاندا بوو، ئەم کۆبونەوەیە لە روژی ٢٤ی مانگی یەکی ئەمساڵدا بەڕێوەچوو. وەزارەتی سامانە سروشتییەکان بەرپرسی دۆسیەی نەوتە، نەوت یەکێکە لەسەرچاوە سەرەکییەکانی داهات لە هەرێمی کوردستان کە دەبێت لە بودجەدا جێگەی بکرێتەوە. بەڵام چەند سەرچاوەیەک لەناو حکومەت کە (درەو) قسەی لەگەڵ کردوون باسلەوە دەکەن، كێشەی راستەقینەی بەردەم رەشنوسی بودجەی ٢٠٢١ی هەرێم پەیوەندی بە دەسەڵاتەكانی ئاوات شێخ جەناب وەزیری داراییەوە هەیە، چونکە بەپێی یاسای بودجەدا، زۆربەی دەسەڵاتی خەرجکردن دەکەوێتە لای وەزیری دارایی، ئەمەش مەسرور بارزانی سەرۆک وەزیرانی نیگەران كردووە. سەرباری ئەوەی ئاوات شێخ جەناب  وەزیری دارایی بەرگری لە دەسەڵاتەکانی لەناو بودجەدا کردووە، بەڵام بەپێی زانیارییەکانی (درەو)، لە رەشنوشی بودجەدا بەشێك لە دەسەڵاتەكان لە وەزیری دارایی وەرگیراوەتەوەو دراوە بە مەسرور بارزانی سەرۆك وەزیران، نەك هەر وەزیری دارایی، تەنانەت دەسەڵاتی خەرجکردن لەزۆربەی وەزیرەكان كەمكراوەتەوە. سەرباری دەسەڵاتەکان، لەناو ئەنجومەنی وەزیرانەوە هەوڵێك هەبووە بۆ ئەوەی (٢١٪)ی لێبڕینی موچەی فەرمانبەران لە یاسای بودجەدا بچەسپێندرێت و چوارچێوەی یاسایی پێبدرێت، بەڵام ئەم هەوڵە وەکو خۆی سەرکەوتوو نەبووەو دواتر بەشێوەیەكی تر جێی كراوەتەوە، کە ئەویش قسە باوەکەی سەرۆک وەزیرانە کە دەڵێ "خەرجی موچە بەپێی داهاتی بەردەست دەبێت". داهاتەکان لەناو رەشنوسی بودجەدا بەگوێرەی بەدواداچونەکانی (درەو)، لە رەشنوسی بودجەی ٢٠٢١ی هەرێمی کوردستاند، تێکڕای داهات بۆ ماوەی یەک ساڵی دارایی بە بڕی (٢٥ ترلیۆن و ٥٠٠ ملیار) دینار دیاریکراوە، کە بڕی (٨ ترلیۆن و ٥٠٠ ملیار) دیناری كورتهێنانە. رەشنوسەکە داهاتەکانی هەرێمی بۆ ساڵی ٢٠٢١ بەمشێوەیە دیاریکردووە: -     داهاتی هەناردەكردنی نەوت: (٥ ترلیۆن و ٩٥٤ ملیارو ٦٢ ملیۆن) دینار. -     باجی دەرامەت و سامان: (٥٦ ملیارو ٧٤٢ ملیۆن) دینار. -     باجی كاڵاو رسوماتی بەرهەمهێنان: (٢٥٥ ملیارو ٣٣١ ملیۆن) دینار. -     رسومات: (١٩٥ ملیارو ١٢٩ ملیۆن) دینار. -     داهاتی تەمویلکراو: (١٨ ملیار) دینار. -     داهاتی تر: (٤٨ ملیارو ١٢٢ ملیۆن) دینار. -     كۆی داهات جگە لە بودجەی وەبەرهێنان و پڕكردنەوەی كورتهێنان بریتییە لە: (٦ ترلیۆن و ٣٥١ ملیار و ٧٦٠ ملیۆن) دینار. -     كۆی داهاتی ناوخۆ: (٢ ترلیۆن) دینار. -     پشكی هەرێم لە بەغداد: (١٢٫٦٧٪) كۆی داهات كە دەکاتە (٩ ترلیۆن و ٥٦٠ ملیار) دینار. خەرجی لە رەشنوسی بودجەدا كۆی خەرجییەكانی هەرێمی کوردستان بەم جۆرە خەرجیانە دیاریکراوە: -     خەرجی موچە -    خەرجی وەبەرهێنان (خەرجی وەبەرهێنانی پارێزگاكان + وەبەرهێنانی وەزارەتەكان)  -     خەرجی وەزارەتەكان  بودجە له ١٩٩٣وە بۆ ٢٠١٣  لە دوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و درووستبوونی حكومەتی هەرێمەوە لە ساڵی ١٩٩٢ تا ئێستا حكومەتی هەرێمی کوردستان (١٧) ساڵ یاسای بودجەی نەبووە كە پێك دێیت لە ساڵانەکانی (١٩٩٢، ١٩٩٤، ١٩٩٥، ١٩٩٩، ٢٠٠٠، ٢٠٠٢، ٢٠٠٣، ٢٠٠٤، ٢٠٠٥، ٢٠٠٦، ٢٠١٤، ٢٠١٥، ٢٠١٦، ٢٠١٧، ٢٠١٨، ٢٠١٩، ٢٠٢٠). بە دریژایی ئەو (٢٩) ساڵە تەنها (١٢)ساڵ  یاسای بودجەی هەبووە كە پێك دێت لە ساڵانەکانی ( ١٩٩٣، سێ مانگی ساڵی ١٩٩٦ ، ١٩٩٧، ١٩٩٨، ٢٠٠١، ٢٠٠٧، ٢٠٠٨، ٢٠٠٩، ٢٠١٠، ٢٠١١، ٢٠١٢، ٢٠١٣).

درەو: لەكۆی (٢٤) پرسیاری تاقیكردنەوەی نیشتمانی ئەدەبى کوردی پۆلی نۆی بنەڕەتی، (١٤) پرسیاریان وەڵامەکەی (هەژاری موکریانی) بوو، هەژار هاوڕێ مەلا مستەفا بارزانی بوو، (١٤) پرسیاری تایبەت بە هەژار موكریانی تەنیا لەیەك پەڕەدا هاتووەتەوە، لەكۆی (٤٧) لاپەڕە کە داخڵ بوو بۆ تاقیكردنەوەكان. تاقیکردنەوە لە هەژاری موکریانیدا ! دوێنێ تاقیکردنەوەی نیشتمانی (زمان و ئەدەبی کوردی) پۆلی (٩)ی بنەڕەتی لە هەرێمی کوردستان بەڕێوەچوو، رێژەی (٥٨٪) وەڵامی پرسیارەکانی تاقیکردنەوەی نیشتمانی ئەدەب کوردی پۆلی (٩)ی بنەڕەتی لە هەرێمی کوردستان یەک وەڵامی هەبوو کە وەڵامەکەش شاعیر (هەژاری موکریانی) بوو. ئەمە لەکاتێکدا بوو، (٤٧) لاپەڕە داخڵ بوو بۆ تاقیکردنەوەکەو سێ شاعیری تری ناوداری کورد بەشێک بوون لەم پرۆگرامە لەوانە (پیرەمێرد، وەلی دێوانە، حاجی قادری كۆیی)، بەڵام نە پرسیار و نە وەڵامی پرسیارەكاندا ناویان نەهات. ژیان و بەرهەمەکانی (هەژاری مۆکریانی) لە کتێبی ئەدەبی کوردی پۆلی (٩)ی بنەڕەتیدا تەنیا پەڕەیەکی بۆتەرخان کراوە، واتە بەم پێوەرە زۆریەی پرسیارەکانی وەزارەتی پەروەردە لە یەک پەڕەی کتێبەکەدا دانراوە. تەنیا لە پرسیارەكانی ئەدەبی كوردیدا لەكۆی (٢٤) پرسیار، (١٤) پرسیار وەڵامەکەی تایبەت بووە بە (هەژاری موكریانی). ئەم پرسیارانە بوو بە مایەی گاڵتەجاریی، تەنزنوس شێرکۆ عبدوڵڵا لەبارەیەوە نوسی" شکسپیر لەرووی دەرونییەوە حەزئەکات هەژاری موکریانی بێت، پانزە پرسیاری تێدا بێتەوە". ئەو پرسیارو وەڵامەکانی هەژاری موکریانی -     هەژار موكریانی لەدایك بووە لە ساڵی ؟ وەڵام: ١٩٢٠ -     عەبدولڕەحمان كوڕی مەلا محەمەد ناوی كام شاعیرە ؟ وەڵام:  هەژار موكریانی -     كامیان شوێنی لەدایكبوونی هەژار موكریانیە ؟ وەڵام:  مەهاباد -     هەژار موكریانی كەی كۆچی دوایی كردووە؟ وەڵام: ١٩٩١ -     بەهیوا بووە ببێتە مەلا بەڵام كۆچی دوایی باوكی ئەم هیوایەی لەدەستداوە ؟ وەڵام: هەژار موكریانی -     لە سوختەخانە و مزگەوتان خوێندنی تەواوكردووە ؟ وەڵام: هەژار موكریانی -     لەدامەزراندنی كۆماری كوردستان رۆڵی هەبووە ؟ وەڵام: هەژار موكریانی -    هەژار موكریانی ساڵی چەند روویكردووەتە عێراق و بووەتە پەناهەندە ؟ وەڵام: ١٩٤٧ -     هەژاری موكریانی بەشداری كام شۆڕشی كوردی كردووە؟ وەڵام: شۆڕشی ئەیلول -     من و بولبول هونراوەی كێیە؟ وەڵام:    هەژار موكریانی  -     شاعیری دڵداری نەبوو عاشقی كێو دۆڵ و چیای كوردستان بوو ؟ وەڵام: هەژاری موكریانی -     خونجیلانەی دندۆك ؟ وەڵام: زێڕین   شیعری هەژار موكریانیە -     وە بیرت دێ پایزی ؟ وەڵام: پار شعری هەژار موكریانی  - ئازادی خواز و پێشكەوتووخوازو ئاشتیخواز بووە ؟ وەڵام: هەژار موكریانی بەحیزبیکردنی پرسیارەکان پرسیارەکانی زمان و ئەدەبی کوردی پۆلی (٩)ی بنەڕەتی: -     لە سێ شوێنی زنجیرە پرسیارەكەدا، چوار پرسیار لەسەر یەك وەڵامەكەی (هەژار موكریانی)یە   -    (١٤) پرسیار تەنیا لەیەك پەڕەدا هاتووەتەوە، لەكۆی (٤٧) لاپەڕەی کە داخڵ بوو. -    هێنانەوەی پرسیاری هەڵە، بە نمونە (ئازادی خواز و پێشكەوتووخوازو ئاشتیخواز بووە) چوار بژاردەی داوە (سەبری بۆتانی، بێكەس، وەفایی، هەژار موكریانی)، وەڵامی راست هەژار موكریانیە، واتا ئەو سێ شاعیرەی تر ئازادی خوازو پێشكەوتووخوازو  ئاشتیخواز نەبوون. -     هەندێك لە شارەزایان و مامۆستایان وای لێكدەدەنەوە لەبەر ئەوەی هەژاری موكریانی نزیك بووە لە (مستەفا بارزانی) رابەر و دامەزرێنەری پارتی دیموكراتی كوردستان و شعری بۆ وتووە، بۆیە ئەو گرنگیەی لەڕادەبەدەری لەپرسیاری تاقیکردنەوەکاندا پێدراوەو ئەمە سەرەتایەکی خراپی بە حیزبیکردنی تاقیکردنەوەکانە لە لایەن وەزارەتی پەروەردەوە. شیعرەکەی هەژاری موکریانی بۆ مەلا مستەفا ئەگەر شەوە و گرمەی هەور و بارانە ‌‌ئەگەر بەفرە و شلێوەیە و تۆفانە ئەگەر گێژە و کرێوەیە و بۆرانە ئەگەر لەهەر ‌‌جێدا چەتە و گۆڕانە تۆ شارەزا و رێ نیشاندەری لاوانی بۆ پێشەوە پێشمان کەوە بارزانی ئەگەر هەوار نشێوە یان هەورازە ئەگەر لاهی و لافاوی بێ پێ بازە ئەگەر چەقه‌ی لوور و مره‌ی ده‌عبايه هەموو دەر و دۆلێک پڕی حه‌زيايه ئەگەر لە بن هەر بەردێ نەعره‌ی دێوە هەر پنچکێک پڕی جند و خێوە باکمان نیە هێزو گوڕی دلمانی بۆ پێشەوە پێشمان کەوە بارزانی ئەگەر دوژمن پراو پری دنیا بێ شەپۆل بداتەوە وەکو دەریا بێ چەکی دەستی لە ئێمە زۆر زۆر تربێ لە گشت درەندە وەحش و پیاو ‌خورتر بێ خۆیان لە ناو زرێپۆشان وەشارن بۆمبا لە بن فرۆکەیان دابارن لە کوردستان تۆمان هەبێ بەسمانی بۆ پێشەوە پێشمان کەوە بارزانی با کۆخ و لادێ و شارەکان خاپور کەن با گوللە تۆپ لاشان لە خوێنا سور کەن خوێنمان لە رێی ئه‌م نیشتیمانە برژی مێشکی ژن و کور و کیژانمان بپژێ لانک و منال بە ئاگرێ بسوژن با وێران کەن، ببڕن، ببەن، بکوژن لە دواتەوەین باب و براو کەسمانی بۆ پێشەوە پێشمان کەوە بارزانی کوردین کوری چیا نەبەرد و شێرین بە کوشتنی داگیرکەرانمان فێرین لە دوژمنان تۆلە و هەقمان دەستێنین سەد قاد سەران دەبڕین، زگان دەدرێنین ئەو رۆژی کورد دەکرا بە دیل ئەو ڕۆیی یان مردن و یان ژین، یان سەربەخۆیی دوژمن کوژی، کورد پەروەری رێزانی بۆ پێشەوە پێشمان کەوە بارزانی   پرسیاری نیشتمانی بۆلی نۆی بنەڕەتی     یەك پەڕە (دوولاپەڕە)ی تایبەت بەژیان و شیعرەكانی هەژار موكریانی كە (14) پرسیاری تیادا هاتووەتەوە 

 (درەو): ئەندامێكی مەكتەبی سیاسی حزبی شیوعی عێراق كە ماوەی 25 ساڵە كۆچی دوایی كردووە، لەسەر میلاكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەپلەی "وەزیر" خانەنشین كراوە‌و موچەكەی رانەگیراوەو كەس نیە بۆی وەربگرێت، پارەكەی كەڵەكەبووە لە بانك. بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، دكتۆر (رەحیم عەجینە) ئەندامی مەكتەبی سیاسی حزبی شیوعی عێراق كە مانگی ئایاری ساڵی 1996 لە لەندەن كۆچی دوایی كردووە، لە دوای روخانی رژێمی بەعسەوە بەفەرمانی كۆچكردوو جەلال تاڵەبانی سكرتێری یەكێتی نیشتمانی كوردستان، بەپلەی (وەزیر) لەسەر میلاكی حكومەتی هەرێمی كوردستان خانەنشین كراوە. (درەو) زانیویەتی، موچەی خانەنشینی دكتۆر (رەحیم عەجینە) هێشتا نەبڕدراوە‌و لە بانكی (سەلام)ە لە شاری سلێمانی، پێشتر خاتوو (بوشرا پرتۆ)ی هاوسەری موچەكەی وەرگرتووە، بەڵام (بوشرا پرتۆ) خۆشی لە ساڵی 2017دا كۆچی دوایی كردووە. كەسوكارەكەی وەفاتنامەی (بوشرا عەجینە)یان رادەستی بەرپرسانی حكومەتی هەرێم كردووە بۆ ئەوەی موچەی خانەنشینییەكەی دكتۆر (رەحیم عەجینە) رابگیرێت، كەچی دوای ساڵێك لە مردنی (بوشرا عەجینە)، ساڵی 2018 لە بانكی سەلامی سلێمانییەوە بە تەلەفۆن پەیوەندی بە بریكارەكەی (بوشرا پرتۆ)وە كراوە‌و داوای لێكراوە سەردانی بانك بكات بۆ وەرگرتنی بڕی زیاتر لە (50 ملیۆن) دیناری موچەی خانەنشینی دكتۆر (رەحیم عەجینە) كە ماوەیەكی زۆر مانگانە پارەكەیان وەرنەگرتووە‌و لە بانكدا كەڵەكە بووە.  وەكیلەكەی (بوشرا پرتۆ) لە سلێمانی، كە ناوەكەی لای (درەو) پارێزراوە، بە بەرپرسانی بانكی سەلامی وتووە" بوشرا كۆچی دوایی كردووە‌و چیتر ئەو بریكار نییە‌و ناتوانێت پارەكە وەربگرێت". دواتر لە بانكی سەلامەوە بەتەلەفۆن پەیوەندی كراوە بە (خالید) ناوێكەوە لە شاری بەغداد كە دەوترێت خوشكەزای (بوشرا پرتۆیە)، ئەم پیاوە هاتوەتە سلێمانی‌و بڕی زیاتر لە (50 ملیۆن) دیناری موچەی كەڵەكەبووی ئەو ساڵانەی خانەنشینی دكتۆر (رەحیم عەجینە)ی وەرگرتووە. (درەو) زانیویەتی، ئەم هەفتەیە جارێكی ترو لە بانكی سەلامەوە پەیوەندی بە بریكاری پێشووی كۆچكردوو (بوشرا پرتۆ)وە كراوەو داوای لێكراوە سەردانی بانك بكات بۆ وەرگرتنی موچەی خانەنشینی دكتۆر (رەحیم عەجینە) كە بڕێكی زۆر پارەیە‌و لە ساڵی 2018وە تائێستا كەڵەكەبووە. بریكاری پێشتری (بوشرا پرتۆ) جارێكی تر بەرپرسانی بانكی ئاگاداركردووە لەوەی، بوشرا كۆچی دوایی كردووە‌و لەوكاتەوە كۆتایی وەكالەتنامەی ئەو بۆ وەرگرتنی ئەو پارەیە كۆتایی هاتووە.  لە دۆسیەی خانەنشینكردنی دكتۆر (رەحیم عەجینە)دا لەچەندجارێك یاسا پێشێلكراوە، چونكە ئەم پیاوە بە مردوویی خانەنشین كراوە، سەرباری ئەمە نە لە عێراق‌و نە لە هەرێمی كوردستان رۆژێك لە رۆژان لە هیچ پۆستێكی وزاریدا كاری نەكردووە، لەسەرو ئەمانەشەوە دوای مردنی هاوسەرەكەی وەك كەسی یەكەمی هێشتا موچەی خانەنشینییەكەی رانەگیراوە. ئەمە لەكاتێكدا روودەدات ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان لەچوارچێوەی یاسای چاكسازیدا، فۆرمی بەسەر ئەو كەسانەدا دابەشكردووە كە بەپلەی (وەزیر) خانەنشین، تاوەكو موچەی ئەو كەسانە ببڕدرێت كە بەشێوەی نایاسایی خانەنشین كراون. لە كابینەی یەكەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە تاوەكو پێش كابینەی هەشتەم، (461) كەس بەپلەی وەزیرو بریكاری وەزیر خانەنشین كراون، ئەمانە بەشێكیان هیچ كاتێك پۆستی وزارییان نەبووە‌و وەكو رێزلێنان لە خەبات‌و تێكۆشانیان بەم پلەیە خانەنشین كراون.

درەو: سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان سەردانكردنی "كەسیی" پەرلەمانتارانی بۆ پرۆژەكانی نیشتەجێبوون و خزمەتگوزاریە گشتیەكان قەدەغەكرد. رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان لە نوسراوێكدا بۆ سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران رایگەیاندووە كە هیچ پەرلەمانتارێك لەرێگەی كەسیەوەناتوانێت سەردانی پرۆژەكانی نیشتەجێبوون پرۆژەكانی خزمەتگوزاریە گشتیەكانی بواری بەڵێندەرایەتی و بواری وەبەرهێنان بكات، بەڵكو دەبێت بە بڕیاری لیژنەكان ئەم بەدواداچوونە بكات. بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، دەرچوونی ئەم فەرمانە، دوای ئەوە هاتووە ژمارەیەك لەخاوەن پرۆژەكانی نیشتەجێبوون و وەبەرهێنان و بەڵێندەران لە سەرۆكایەتی پەرلەمان سكاڵایان لەسەر پەرلەمانتاران كردووە. سكاڵای خاوەنی پرۆژەكانی نیشتەجێبوون و وەبەرهێنەران لەسەر پەرلەمانتاران، سەرۆكایەتی پەرلەمانی خستووەتە گومانەوە لەبارەی ئەوەی بۆچی پەرلەمانتاران تەنیا سەردانی پرۆژەكانی نیشتەجێبوون و وەبەرهێنان دەكەن و سەردانی ئەو  پرۆژانە ناكەن كەپارەیان تێدانیە، سەردانی تاكەكەسی پەرلەمانتاران بۆ ئەم جۆرە پرۆژانەو بەبێ لیژنەكانی پەرلەمان گومانەكەی زیاتر كردووە. بە پێی بەدوادچونەكانی (درەو) بڕیارەكەی سەرۆكایەتی پەرلەمان بەپشتبەستن بە مادەكانی (40 و 41) ی پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمان دەركراوە، كە ئەم دوو مادەیە سەردانیكردنی مەیدانی داوەتە دەست لیژنەكان نەك پەرلەمانتاران بە شێوەی تاكە كەسی. بە پێی زانیارییەكانی (درەو) ژمارەیەك لە پەرلەمانتاران چونەتە ناو مامەڵەوە لەگەڵ سەرمایەداران و خاوەن پرۆژەكان لەبەرامبەر وەرگرتنی بڕە پارەیەكدا بەرگری لە پرۆژەی سەرمایەداران دەكەن یاخود كێشەیان بۆ درووست دەكەن  راسپاردنی لیژنەكانی پەرلەمان بۆسەردانی مەیدانی پرۆژەكان لەبری سەردانی تاكەكەسی پەرلەمانتاران بۆ ئەوەیە بواری مامەڵەكردنی پەرلەمانتار لەگەڵ سەرمایەداران كەمتر بكرێتەوە، كە ئەم جۆرە مامەڵەكردنە لەسەر ئاستی عێراق و هەرێمی كوردستانیش بووە بە مۆدێلی كاركردنی شاراوەی هەندێك لە پەرلەمانتاران.     

 (درەو):  سەرۆك وەزیرانی ئیسپانیا ئیشی بە كورسی كەتەلۆنییەكان هەیە لەناو پەرلەمان، دەیەوێت بە بڕیارێك لێبوردنێكی گشتی بۆ هەموو ئەو كەسانە دەربكات كە بەهۆی ریفراندۆمەكەی 2017ی كەتەلۆنیاوە زیندان كراون. لە وتارێكدا لەبەردەم نزیكەی (300) كەس لە چالاكوانانی كۆمەڵی مەدەنی كەتەلۆنیا لە بەرشەلۆنە، پیدرۆ سانشێز سەرۆك وەزیرانی ئیسپانیا رایگەیاند، حكومەتەكەی بەنیازە لێبوردنێكی گشتی بۆ زیندانیكراوە جوداخوازەكانی كەتەلۆنیا دەربكات. مەبەست لە "جوداخوازەكان" ئەو كەسانەن كە ساڵی 2017 هاوكات لەگەڵ ریفراندۆمەكەی هەرێمی كوردستاندا، سەرپەرەشتی ریفراندۆمێكیان كرد بۆ سەربەخۆبوونی هەرێمی كەتەلۆنیا‌و جیابونەوەی لە ئیسپانیا. دەركردنی بڕیاری لێبوردنی گشتی بۆ سەركردەكانی ریفراندۆمەكەی هەرێمی كەتەلۆنیا لەلایەن حكومەتی ئیسپانیاوە بەمەبەستی "هەڵدانەوەی لاپەڕەیەكی نوێ"یە لەگەڵ كێشەی ئەو هەرێمەدا كە ماوەی چەندین ساڵە بەردەوامە.  زۆرینەی ئەو كەسانەی كە لەدوای ریفرامدۆمەكەی 2017وە لەلایەن دادگای ئیسپانیاوە حوكمیان بەسەردا سەپێندراوە، بریتین لە بەرپرسانی حكومەتی پێشووی هەرێمی كەتەلۆنیا بە سەرۆكایەتی (كارلیس بۆگدیمۆن)، نۆ كەس لە ئەندامانی حكومەتی پێشووی كەتەلۆنیا بە (9 بۆ 13) ساڵ حوكمی زیندانیكردنیان بەسەردا سەپێندراوە.  بەپێی قسەی سەرۆك وەزیرانی ئیسپانیا، ئەو لێبوردنە گشتییەی كە حكومەتەكەی پەسەندی دەكات رێگا لەبەردەم ئاشتەوایی دەكاتەوە، چونكە دەبێت لەبارەی كێشەی كەتەلۆنیاوە هەنگاوی یەكەم هەڵبگیرێت‌و ئەوان ئەم هەنگاوە هەڵدەگرن.  ئۆكتۆبەری 2017 هەرێمی كەتەلۆنیا بەبێ رەزامەندی حكومەتی ئیسپانیا، بەشێوەیەكی تاكلایەنە ریفراندۆمی بۆ سەربەخۆیی ئەنجامداو جیابونەوەی خۆی لە ئیسپانیا راگەیاند، هاوشێوەی ریفرامدۆمەكەی هەرێمی كوردستان، زۆرینەی وڵاتانی خۆرئاوا دژی ریفراندۆمەكەی كەتەلۆنیا وەستانەوە‌و پاڵپشتیان لە حكومەتی ئیسپانیا كرد. بەر لە ریفراندۆمەكە، ئەوكات وەفدێكی حكومەتی كەتەلۆنیا سەردانی هەرێمی كوردستانیان كرد‌و لەگەڵ بەرپرسانی هەرێم تاوتوێ ریفراندۆمەكەی هەردوولا كرا.  كەتەلۆنیا ریفراندۆمی كرد، حكومەتی ئیسپانیا هێزی ئەمنی ناردە سەر هەرێمەكە، سەرۆكی حكومەت‌و بەرپرسانی هەرێمەكە هەڵاتن بۆ دەرەوەی وڵات.  دوای شكستهێنانی ریفراندۆمەكەیان، هاوشێوەی ئەوەی بەرپرسانی هەرێمی كوردستان گەڕانەوە بۆ بەغداد بۆ دانوستان، بەرپرسانی نوێی كەتەلۆنیا گەڕانەوە بۆ لای حكومەتی ئیسپانیا‌و بەشداری پەرلەمانیان كردەوە.  یەكێك لەو كەسانەی كە سەركردایەتی ریفراندۆمەكەی 2017ی كەتەلۆنیای كرد (ئۆریۆل جۆنكیراس) سەرۆكی پارتی چەپی كۆماری بوو، ئەم پیاوە لەلایەن دادگای ئیسپانیاوە سزای زیندانیكردنی بەسەردا سەپێندرا، بەڵام ئێستا پارتەكەی ئەم پیاوە یەكێكە لە هاوپەیمانە سەرەكییەكانی حكومەتی ئێستای ئیسپانیا. بڕیاری دەركردنی لێبوردنی گشتی بۆ دەستگیركراوە كەتەلۆنییەكان، ناڕەزایەتی دروستكردووە، پارتە راستڕەوەكانی ئیسپانیا، سەرۆك وەزیرانە سۆسیالیستییەكەی وڵاتەكەیان تۆمەتبار دەكەن بەوەی بەم بڕیارەی دەیەوێت سازشێك بۆ "جوداخوازەكان" بكات، چونكە پێویستی بە دەنگ‌و پاڵپشتییە كورسییەكانی پارتە كەتەلۆنییەكە هەیە لەناو پەرلەماندا.  پاپلۆ كاسادۆ سەرۆكی پارتی میللی راستڕەوی ئیسپانیا ئیدانەی بڕیاری حكومەتی كرد بۆ دەركردنی لێبوردنی گشتی بۆ كەسانێك كە بەوتەی ئەو "پەشیمان نین لە ریفراندۆمەكەیان"، ئەمەش وەكو ئاماژەیەك بۆ قسەی هەندێك لە سەركردەكانی كەتەلۆنیا كە دەڵێن دەستیان لە خەونی سەربەخۆیی هەڵنەگرتووە‌و بەردەوام دەبن لە هەوڵەكانیان.  لە كەتەلۆنیا هێشتا توێژێكی زۆری كۆمەڵگە دەستبەرداری خەونی سەربەخۆیی نەبووە، بەتایبەتیش پارتەكەی (كارلیس بۆگدیمۆن) سەرۆك وەزیرانی پێشتری كەتەلۆنیا، كە لەدوای ریفراندۆمەكەوە لە ترسی دادگایكردنەكانی حكومەتی ئیسپانیا رایكرد بۆ بەلجیكا.  (بیری ئاراگۆنیس) سەرۆكی ئێستای هەرێمی كەتەلۆنیاش بەهەمان شێوە سەربەخۆخوازە، ئەو لەبارەی بڕیاری دەركردنی لێبوردنی گشتییەوە وتی:" ئەمە چارەسەرێك كاتییە بۆ كێشەی كەتەلۆنیا، چونكە داواكاری كەتەلۆنییەكان تەنیا لێبوردنی گشتی نییە، بەڵكو پێدانی مافی چارەی خۆنوسینیشە".   

 درەو: راپۆرت:رێناس ساڵح -  نەوژین  رۆژەکان نزیک دەبنەوە لە هەڵبژاردنەکانی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، جیاواز لە رابردو بەیاسایەکی نوێ کێبڕکێکە دەستپیدەکات، تێدا (٩٦٣) ژن ململانیەی  گەشتنە پەرلەمان دەکەن، ژنان لەبەردەم گۆڕانکاریەکی مێژویدان، حزبە سیاسیەکان گومان دەکەن کۆمەڵگە ئەو دەرفەتەبدات بە ژنان لە کاتێکدا خۆشیان بە پێی ژمارەی کاندیدەکانیان ئەو گومانەیان لەسەرە، بەڵام ئاخۆ کۆمەڵگەی عێراقی ئەم هەڵبژاردنە دەکاتە بنەمای گۆڕانکاری بۆ بەشداری سیاسی ژنان؟ لە ساڵی (١٩٨٠)ەوە لە عێراق ژنان مافی خۆپاڵاوتن و دەنگدانیان بۆ پەرلەمانی هەیە، لەوکاتەوە لە کێبڕکێدان بۆ بەدەستهێنانی پێگەی زیاتر، هەروەک لە دەستوردا بڕیار لە پێگەی ژن دراوە لە ئەنجومەنی نوێنەراندا.   ژمارەو رێژەی کورسی ژنان لە خولەکانی پەرلەمانی عێراق ژنان بە دەنگی راستەقینەی خۆیان دەگەنە پەرلەمان؟ لە هەڵبژاردنەکانی رابردودا چەندین کاندیدی ژن بە دەنگی راستەقینەی خۆیان و بەبێ کۆتا گەشتونەتە پەرلەمان، بەڵام بە پێ یاساکان رێژەی کۆتایان تێنەپەڕاندوە خەسرەو گۆران، بەرپرسی دەزگای هەڵبژاردنی پارتی جەختی کردەوە لە هەڵبژاردنەکانی ساڵی ٢٠١٤ سێ کاندیدی ژن لە لیستەکەیان لە پارێزگای دهۆک بە دەنگی خۆیان گەشتونەتە پەرلەمان. ئەو بۆ 'نەوژین' وتی: ”ئومێد دەکەین ژنان بە دەنگی خۆیان بگەنە پەرلەمان، بەڵام ئەوەی هەیە ژنان رۆڵی راستەقینەی خۆیان نەبینوە وەک سەرکردە یان لە پرۆسەی سیاسی ئەگەرچی ژنانی کورد بە بەراورد بە وڵاتانی دراوسێ لە ئاستێکی زۆر باشدان بەشاهێدی گەڕیدەو مێژونوسان رۆڵی سەرکردایەتیان هەبوە لە رۆژئاواو باکوری کوردستان، لە باشوریش باشە، بەڵام دەکرێت بەروپێشی ببەین“.  لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم پارتی ١٢ کاندیدی ژنی هەیە واتە لەم سێ پارێزگایە بە رێژەی ٤١،٣٪ کاندیدەکانی لە رەگەزی مێن لەهەمان کاتدا لیستی هاوپەیمانی بە رێژەی ٤١،٦٧٪ کاندیدەکانیی لە رەگەزی مێن لە سێ پارێزگاکەی هەرێم. براکۆ شێرکۆ فاتیح، وتەبێژی مەکتەبی راگەیاندی یەکێتی سوێند بە 'گۆڕی شەهیدان' دەخوات ئاگەداری زانیاریەکان نیە لە بارەی کانیدانی حزبەکەی و دەڵێت: ”بەشێکی زانیاریەکان لەسەر کانیدەکانیان دزەی پێکراوە“. ئەو ئەوەی بە نەوژین راگەیاند: ئەو کاتەی کۆمسیۆن بڕیاری کۆتایی بدات لە بارەی کاندیدەکانەوە  قسەلەسەر ئەم بابەتە دەکەن.     داتای کاندیدانی قەوارەکان لە هەرێمی کوردستان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق سەرچاوە: کۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکانی عێراق+ پەیمانگای کوردی بۆ هەڵبژاردن   هەندێک قەوارە هیچ کاندیدێکی ژنیان نیە بە گوێرەی خشتەی داتاکانی کۆمسیۆن چەند قەوارەیەکی سیاسی هیچ کاندیدێکی ژناین نیە لەوانە حزبی زەحمەت کێشانی کوردستان، یاخود هەندێک لایەنی سیاسی کەمترین کاندیدی ژنیان هەیە وەک بزوتنەوەی گۆڕان لە کۆی ٦ کاندیدی ئەو حزبە تەنها یەک کاندیدی لە رەگەزی مێیە.  یاسین حەمە علی، بەرپرسی ژوری هەڵبژاردنەکانی گۆڕان بۆ 'نەوژین' وتی: ئەوان لەگەڵ یەکێتی تەمسیلی یەک لیست دەکەن بۆیە بۆ هەمو بازنەکان بەڕێژەی ٢٥٪ بەشدارن. ئەمەی گرێدایەوە بە هاوپەیمانیەتیەکەیان لەگەڵ یەکێتی کە ئەوان پێکەوە رێژەکە تەواو دەکەن نەوەک وەک حزب.   ”تێپەڕاندنی کۆتایی ژنان ناڕونە“   یاسای هەڵبژاردنەکانی عێراق گۆارنکاری زۆری تێداکراوە، بەڵام لەم نێوەندەدا پرسی ژن وادەردەکەوێت چەقبەستوبێت، بەشێوەیەک ئارام جەمال، کارگێڕی پەیمانگای کوردی بۆ هەڵبژاردنەکان جەخت دەکاتەوە ”هیچ گۆڕانکاریەک نایەتە بون لە ژمارەی پەرلەمانتاری ژن لەم هەڵبژاردنەی عێراق، تەنها لەیەک باردانەبێت کە ئەویش بە ناڕونی ماوەتەوە“. لە یاسا نوێکەی هەڵبژاردنەکانی عێراق ئاماژەبەوەکراوە لە هەربازنەیەکی هەڵبژاردن دەبێت کاندیدانی هەرلایەنێک ٢٥٪ لە رەگەزی مێبێت، ئەمە لەکاتێکدایە عێراق ٨٣ بازنەی هەڵبژاردن لە خۆ دەگرێت ئەمەش دەکاتە ٢٥٪ کورسیەکانی هەڵبژاردن، ناڕونی یاساکە لەوەدایە ئایا ئەگەر لە بازنەیەک کاندیدێکی ژن بە دەنگی خۆی کورسی بەدەستهێنا ئەوا لەو بازنەیە هەژماری کۆتا دەکرێت یاخود نا؟ ئارام جەمال، دەڵێت: ئەم خاڵە ماوەتەوە بەوەی ئایا کۆمسیۆن چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەوبڕگەیە دەکات لە یاساکە. ئەمە لە کاتێکدایە لەیاساکەی پێشوتری عێراق کۆتایی ژنان بە ٢٥٪ دیاری کرا، بەڵام لەکاتی هەژماری دەنگەکان ئەو ژنانەشی بە دەنگی خۆیان سەرکەوتن بۆ پەرلەمان لە گەڵ رێژەی کۆتاکەدا هەژمارکرابون.   حزبەکان عورفی کۆمەڵگا بەبەربەست دەزانن بۆ ژنان ئەی چیانکردوە بۆ ئەوە؟ لەم هەڵبژاردنەدا هاوڵاتی دەنگ بە لیست نادات بەڵكو راستەوخۆ دەنگ بە كاندید دەدات لەو بازنەی هەڵبژاردن کە مافی دەنگدانی تێدا هەیە، حزبە سیاسیەکان عورفی کۆمەڵگە بۆ تێڕانیان بە تواناکانی ژنان بە کێشە دەزانن لەبەردەم سەرکەوتنیان. یاسین حەمە علی، بەرپرسی ژوری هەڵبژاردنی بزوتنەوەی گۆڕان کە لە گەڵ یەکێتی نیشتیمانی کوردستان بە یەک لیست بەشداری هەڵبژاردنەکە دەکەن عورفی کۆمەڵگاو متمانەنەبون بە ژنان بە هۆکار دەزانێت لە کەمی کاندیدی ژن ئەمە هەمان بۆچونی خەسرەو گۆرانە و دەڵێت:  ” وەک پارتی بڕوامان بە رێژەیەی کۆتا نیە بۆ ئافرەتان، چونکە چەندین ئافەرتمان هەیە توانای سیاسی چەند بەرامبەر بە پیاوە کەواتە ئەرکە رۆڵی زیاتر بە ژنان بدرێت، کۆتا بۆ پاڵپشتیە چونکە کۆمەڵگە رێگرە لە بەردەمیان“. ئەمە لە کاتێکدایە لە عێراق هیچ لیستێک هاوسەنگی رەگەزی لە ژمارەی کاندیدەکانیدا نیە، ئەوەی هەیە لە بازنەیەک بۆ بەدەستهێنانی دەنگی کۆتایی ژنان کاندیدی ژن زیاترە لەو قەوارانەی کە  گومان دەکەن دەنگی تەواوی کورسیەک بەدەست نەهێنن. بە نمونە پارتی لە بازنەی سلێمانی لە کۆی ٦ کاندید ٥ لە رەگەزی مێن و لیستی هاوپەیمانی یەکێتی و گۆڕانی لە پارێزگای دهۆک هەردو کاندیدەکەیان لە رەگەزی مێن. بەڕێوبەری پەیمانگای کوردی بۆ هەڵبژاردنەکان جەختیکردەوە هیچ حزبێکی سیاسی عێرق و کوردستان باڵانسی جێندەری لە کاندیدەکانیانن نیە، ئەو پێشی وایە قورسە ژنان لەم هەڵبژاردنە بە دەنگی خۆیان دەربچن دەشڵێت: حزبەکان پشتگیری کاندیدە پیاوەکانیاننو دەیانەوێت ژنەکان بە کۆتا دەربچن. بە پێی یاسا نوێیەکەی هەڵبژاردن لە هەربازنەیەک چەند کورسی دیاری کرابێت ئەوەندە کاندید سەردەکەوێت بە پێی ریزبەندی ئەو بازنەیە، کۆی ژمارەی کاندیدانی ئەم هەڵبژاردنە بۆ پەرلەمانی عێراق (٢٥٦٠) کاندید و تێیدا لەو ژمارەیە ژنان بە رێژەی (٢٧،٣٣٪)بەشدارن بە (٩٦٣)کاندید، لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (٤٩)ژن کاندیدن واتە بە رێژەی (٣٦،٠٢٪) ژنان لە هەرێمی کوردستان دەچنە ململانیەکانی ئەم هەڵبژاردنەوە کە بڕیارە لە ١٠ ئۆکتۆبەری ئەمساڵ بەڕێوەبچێت. 

درەو: دوێنی لە شاری سلێمانی مەراسیمی واژۆكردنی رێككەوتنی سیاسی نێوان یەكێتی نیشتمانی كوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان بەڕێوەچوو. (درەو) دەقی رێككەوتنەكەی دەستكەوتووەو بڵاوی دەكاتەوە. دەقی رێككەوتنی نێوان یەكێتی و گۆڕان  یاداشتی هاوپەیمانی نێوان یەکێتی نیشتمانی کوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان لە هەر شوێنێک کورد یەکڕێزو یەکگرتوو بێت سەرکەوتنی زامن کردووەو رەزامەندی گەلەشی بەدەست هێناوە بۆ ئەو مەبەستە یەکێتی نیشتمانی کوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان پاش چەندین کۆبونەوە گەیشتنە ئەم رێککەوتنەی خوارەوە: ماددەی یەکەم: هاوپەیمانی کوردستان ١- بەمەبەستی بەشداریکردن له هەڵبژاردنی داهاتووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ٢٠٢١ یەکێتی نشتمانی کوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان رێککەوتن لەسەر پێکهێنانی هاوپەیمانێتییەک بەناوی (هاوپەیمانی کوردستان). ٢- هەردوولا لە هەموو عێراق کاندیدەکانیان لەژێر ناوی (هاوپەیمانی کوردستان) پێشکەش ئەکەن. ماددەی دووەم: سەرۆکی هاوپەیمانی بەڕێز (لاهور شێخ جەنگی) سەرۆکی هاوپەیمانێتییەکە دەبێت و ئەم دەسەڵاتانەی دەبێت: ١- نوێنەرایەتی هاوپەیمانێتییەکە دەکات لەبەردەم کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق. ٢- سەرپەرەشتی رێکارەکانی خۆتۆمارکردن و پێشکەشکردنی داواکاری و لیستی کاندیدەکان دەکات بۆ کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان. ٣- سەرپەرەشتی کەمپەینی هەڵبژاردن بە هەماهەنگی لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕان. ٤- نوێنەرایەتیکردنی هاوپەیمانێتییەکە لە کۆڕو کۆبونەوە جەماوەرییەکان، بانگەشەی هەڵبژاردن، هۆیەکانی راگەیاندن، کۆڕو سیمینارو مێزگردو.. هتد دەکات. ماددەی سێیەم: نوێنەری رێگەپێدراو نوێنەری رێگەپێدراوی ئەم هاوپەیمانێتییە بەڕێز (دەرباز محەمەد) دەبێت، هەڵدەستێت بە رێکخستنی پەیوەندی هاوپەیمانێتییەکە لەگەڵ کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق. ماددەی چوارەم: ئەرک و مافی لایەنە بەشداربووەکان ١- ئەم هاوپەیمانێتییە خۆویستانەیەو بە رەزامەندی هەردوو لایەن پێکهێنراوە بۆ بەشداریکردن لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ٢٠٢١ وە بەردەوام دەبێت تا هەڵبژاردنی داهاتوو. ٢- بەرەزامەنی هەردوولا بڕیار ئەدرێت لە بەشداریکردنی هەر لایەن و حزبێکی تر لەم هاوپەیمانێتییە. ٣- هەردوولا سەرپشکن لە پێشکەشکردنی کاندیدی کاریگەرو بەهێز بۆ بازنەکانی هەڵبژاردن. ٤- هەردوو لایەنی هاوپەیمانی پابەند دەبن بە جێبەجێکردنی یەک شێوازی بانگەشەی هەڵبژاردن. ٥- هاوپەیمانێتییەکە پابەندە بە هەموو رێکارو رێنماییەکانی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق. ٦- لەپاش پەسەندکردنی ئەنجامی کۆتایی هەڵبژاردن، هەردوولا پابەند ئەبن لەچوارچێوەی هاوپەیمانی کوردستان پێکەوە ئەبن لە هەر بڕیارو بۆچۆنێک سەبارەت بە هەر پێشنیارو پێشهاتێک. ماددەی پێنجەم: ئامانجەکان ١- کاردەکەین لەپێناو بەدەستهێنانی مافە دەستورییەکانی هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان و چارەسەرکردنی پرسی گەڕانەوەی ناوچە دابڕێندراوەکان بۆ هەرێمی کوردستان. ٢- هەوڵدان بۆ چارەسەرکردنی سەرجەم کێشە هەڵپەسێردراوەکانی هەرێم و حکومەتی فیدڕاڵ لەسەر بنەمای شەراکەت و تەوافوق و تەوازن. ٣- چارەسەر یەکجاری کێشەی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستان بەجۆرێک پێویستە بودجەو پشکی هەرێمی کوردستان لە ململانێ سیاسییەکان جیابکرێتەوە. ٤- بەهێزکردنی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان و هەوڵدان بۆ چارەسەرکردنی گرفتەکانی نێوان هەرێم و بەغداد بە ئاڕاستەی بەهێزکردنی پێگەی هەرێمی کوردستان. ماددەی شەشەم: بازنەکانی هەڵبژاردن ١- پارێزگای سلێمانی: جگە لە بازنەی (٣) هەڵەبجەو سەیدسادق و پێنجوێن کە بزوتنەوەی گۆڕان کاندیدی نابێت، لە بازنەکانی تر (٥،٤،٢،١) هەریەکەو کاندیدێکی دەبێت. ٢- کەرکوک: بزوتنەوەی گۆڕان کاندیدی دەبێت. ٣- هەولێر: بزوتنەوەی گۆڕان لە بازنەی رۆژهەڵات و بازنەی کۆیەو خەبات کاندیدی دەبێت. ٤- یەکێتی لە پارێزگای (سلێمانی، دهۆک، هەولێر، کەرکوک، نەینەوا، سەلاحەدین، دیالە، بەغداد) کاندیدی دەبێت. ماددەی حەوتەم: کەمپەینی هەڵبژاردن ١- هەردوو لایەن بەهەماهەنگی کەمپەین بۆ کاندیدەکان دەکەن. ٢- میدیای هەردوولا لە خزمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی کاندیدەکانی هەردوولا دەبێت. ٣- کاروباری لوجستی و رێوشوێنەکانی هەڵبژاردن بۆ هەموو کاندیدەکان وەک یەک دەبێت. ماددەی هەشتەم: شێوازی هەماهەنگی ١- لیژنەیەکی هاوبەش لە هەردوولا بۆ رایکردنی کاروبارەکان پێکدەهێنرێت بەمشێوەە: ا- هەماهەنگکاری پەیوەندییەکان ب- هەڵبژاردن ج- راگەیاندن د- رێکخست و پەیجوری ه- کارگێڕی و دارایی ٢- ئەم لیژنە هاوبەشە کۆبونەوەی دەوری و کۆبونەوەی تایبەت بە هەر کارو بارێک دەکات بە سەرپەرەشتی سەرۆکی هاوپەیمانی کوردستان

شیكاری: درەو لە 89%ی سەرۆكی زانكۆكان و 65%ی سەرۆك بەشەكانی زانكۆكانی هەرێمی كوردستان بە نایاسایی دانراون، (67%)ی سەرۆكی زانكۆكان ماوەیان بەسەرچووە، 56%ی سەرۆكی زانكۆكان پارتین و 44%ی یەكێتین،  لەماوەی چوار ساڵی ڕابردوودا لە وەزارەتی خوێندنی باڵا زیاتر لە (240)بڕوانامەی ساختە ئاشكرا كراوە، (27%) توێژینەوەكانی زانكۆی سلێمانی و (31%) ی توێژینەوەكانی زانكۆی كۆیە لە گۆڤارە ساختەكاندا بڵاوكراونەتەوە، ئەندامانی پەرلەمانی كوردستان چاودێری كاری وەزارەتەكان دەكەن، بەڵام بەشێك لە پەرلەمانتاران لەناو ساختەكاریەكاندان و بەشێكیشیان بە  نایاسایی هاوكات لەگەڵ كاری پەرلەمانتاریدا لە خوێندنی باڵا دەخوێنن. دۆخی زانكۆكانی هەرێمی كوردستان لەم راپۆرتەی (درەو)دایە. پێگەی زانكۆ سەرباری ئەوەی تا دێت خوێندن و بەهای زانکۆکان لە هەرێمی کوردستان ڕووی لە دابەزینە، بە هۆکاری قەیرانی دارایی و پەککەوتنی خوێندن بە هۆی بایکۆتی مامۆستایان و هەڕەشەکانی ڤایرۆسی کۆرۆنا، هاوکات نەبستنەوەی زانکۆکان بە بازاڕی کاری هەرێم و وەستاندنی دامەزراندنی زیاتر لە حەوت ساڵ لە کەرتی گشتی و جێنەکردنەوەی دەرچووان لە کەرتی تایبەت. لەگەڵ ئەو قەیرانە دەرەکییانەی ڕووی لە زانکۆکانی هەرێم کردووەو بەشی زۆری لە دەرەوەی ئیرادەی ئەوانە، بەڵام لە ناوخۆشیدا توشی قەیرانی قوڵ بووە، لەوانەش؛ ساختەکاری و دەستێوەردانی حیزبی و سەرپێچی یاسا، بڕستی لە زانکۆ و خوێندنی باڵا بڕیوە، لەم ڕاپۆرتەدا تیشک دەیخەینە سەر ئەو هۆکارە ناوەکییانەی کاریگەری هەرە خراپیان لەسەر زانکۆکانی هەرێم جێهێشتووە، لە داهاتوودا هەموان پێکەوە باجەکەی دەدەن. لە دنیادا زانکۆکان ڕێڕەوی مێژویان گۆڕیوە لەسەرجەم بوارە فکری و سیاسی و ئابوری و تەکنۆلۆژی و تەندروستی ...سەرجەم بوارەکانی تر، ئەوەش ئەرکی لەپێشنەیان بووەو پێش زۆر کەرتی دیکە کاری ئەوان بووە. کاتێکیش ڕەخنەیەکی جدی هەبێت دەربارەی ئەو کایە گرنگە، دەکرێت ڕاستی بکاتەوە. لێرەدا هەرە خاڵە لاوازەکانی زانکۆکانی هەرێمی کوردستان دەخەینە روو. بەردەوامی دەستتێوەردانی حیزب لە زانکۆکان یەکەم: لەسەر ئاستی سەرۆکی زانکۆ بەپێی یاسای یاسای ژمارە (10)ی ساڵی 2008 ی (یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی)، لە بڕگەی یەكەمی ماددەی هەشتەمی یاساكەدا هاتووە: "زانكۆ حەرەمێكی ئارام و پارێزراوە و سەنتەرێكی هزری و شارستانییە و ئەقڵ لە كەش و هەواكەیدا گەشە دەكات و توانای داهێنان و دۆزینەوە تیایدا بەرز دەبێتەوە و نابێ دەست لە كاروباری وەربدرێ مەگەر یاسا رێگە بدات و بەرپرسیارێتی راستەوخۆی لە ئەستۆدایە بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانی كە لەم یاسایەدا هاتوون". بەڵام لە راستیدا دەستوەردانێكی زۆر لە كاروباری زانكۆكاندا هەیە، دەستوەردانی حیزب و ڕێكخراوە (قوتابی/خوێندكاری)ە حیزبیەكان، زانكۆكان سەربەخۆیی داراییان نیە، زۆرترین گرفتی داراییان هەیەو تەنانەت رێگەیان پێنادرێت لەو داهاتانەی خۆشیان دەستیان دەكەوێت پێداویستییەكانیان دابین بكەن. سەربەخۆیی كارگێڕییان نیە و زۆرترین دەستوەردانی حزبی لە كاروباریاندا هەیە، شیاوی یاساییان نیە و زۆرترین پێشێلكاری لە یاسادا كراوە.  لە مادەی نۆیەمی یاساكەدا  مەرج و رێكارەكانی دانانی سەرۆكی زانكۆكان بە روونی دەستنیشان كراون، بەڵام ئەوەی لەمەیدانی پراكتیدا پەیرەوكراوەو دەبینرێت پێشێلێكی تەواوی یاساكە هەیەو ئەمەش كاریگەریی نەرێنی و خراپی بەسەر رەوشی خوێندنی باڵادا هەیەو نەنگییە بۆ سیستەمی حوكمرانیی هەرێم كە ئەم هەموو پێشێلكارییە زەقە لەیاسادا بكرێت و بەری پێنەگیرێت و بەردەوامیش بێت. سەبارەت بە مەرج و رێكارەكانی دانانی كەسێك بە سەرۆكی زانكۆ، لە ماددەی نۆیەمی یاساكەدا هاتووە: سەرۆكی زانكۆ لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە لەسەر پێشنیاری وەزیری خوێندنی باڵا بۆ ماوەی چوار ساڵ دادەمەزرێ و قابیلی درێژكردنەوەیە بۆ یەك جار و بەپلەی تایبەتی دەبێ و بەپێی ئەم پێوەرانەی خوارەوە: １.    بڕوانامەی دكتۆرای هەبێ. ２.    بەلانی كەم پایەی پرۆفیسۆری یاریدەدەری هەبێت. ３.    خزمەتی (10) ساڵ كەمتر نەبێ. ４.    خاوەن تواناو شیاوی كارگێڕیی و شارەزایی و دەست پاكی و ئەمانەتی زانستی بێت لە كاركردندا. بەڵام ئەوەی تێبینی دەكرێت یاساكە پێشێل كراوە، خوێندنی باڵا لە هەرێمی كوردستان، ئێستای لە هەمو كاتێك خراپترە، بەڕێوەبردنی زانكۆكان بەو كەسانەی ماوەی یاساییان تەواوبووە بڕستی لە زانكۆكان بڕیوە، ئەمەش بەشێكی گرفتە سەرەكییەكەی خوێندنی باڵایە لە هەرێمی كوردستان. سەرجەم سەرۆكی زانكۆكان لەلایەن حزب و بە پێوەری حزبی دانراون، زۆرینەشیان ماوەی یاساییان تێپەڕاندووە، یاخود بە وەكالەت دانراون. بڕوانە خشتەی ژمارە (١) بەپێی ڕاپۆرتێکی لیژنەی پەروەردەو خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی پەرلەمانی كوردستان کە ئاراستەی هەریەک لە (سەرۆکایەتی پەرلەمان و سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران و وەزیری خوێندنی باڵا کراوە) لەلایەن هەردووە پەرلەمانتار (ئاشنا عەبدوڵا و ڕاهی ڕەهبەر)ەوە ئامادە کراوە. سەرپێچی گەورەی یاسایی لە کەرتی خوێندنی باڵادا هەیەو حیزب زۆرترین ڕۆڵی هەیە لە پڕکردنەوە پۆست و پلە و پایەکانی نێو زانکۆ دامەزراوە هاوشێوەکانیان، وەک لە ڕاپۆتەکەدا هاتووە؛ خشتەی ژمارەی (١) سەرۆکی زانکۆکانی هەرێمی کوردستان بەپێی ئەم خشتەیەی سەرەوە دەردەكەوێت كە بەڕێوەبردنی زانكۆكان بەو كەسانەی ماوەی یاساییان تەواوبووە، یا بە وەكالەت دانراون، بەمشێوەیەی خوارەوەیە:  لە كۆی (18) سەرۆكی زانكۆ و دامەزراوەی هاوتای زانكۆ، تەنها (2) كەسیان مەرجی یاساییان تەواوە واتا (89%)، (2) كەسیان بە وەكالەت دانراون و (12) كەسیان ماوەی یاساییان بەسەرچووە واتا (67%)و (2) زانكۆش پەیوەست نین بە یاساوە. هەر لە (18)  کەسە (10)یان پارتی واتا (56%) و (8) یان یەکێتین واتا (44%). بەمەش زانكۆكان بوونەتە قوربانی ئەم پرسەو وەزارەتی خوێندنی باڵاش بێدەنگی لێكردوە، هێشتنەوەی ئەم پرسە بەم شێوەیە هیچ بەهانەیەك هەڵناگرێت بێجگەلە بێ بڕیاری وەزارەتی خوێندنی باڵا. دووەم: لەسەر ئاستی ڕاگر و سەرۆک بەشەکان بەپێی یاسای ژمارە (10)ی ساڵی 2008ی وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی  ماوەی سەرۆكی زانكۆو راگرەكانی بۆ (4 ساڵ) دیاریكردووەو دەبێت پلەی زانیستیان پرۆفیسۆری یاریدەدەر بێت. بەشێك لە سەرۆكی زانكۆو راگرەكان پلەی زانستیان بەدەرە لە یاساو پرۆفیسۆری یاریدەدەر نین و هەندێكیشیان بۆ ماوەیەك بە وەكالەت پۆستەكان وەردەگرن تا پلەی زانستییەكە وەردەگرن و دواتر پۆستەكانیان بۆ دەبێت بە رەسمی، ئەو كاتیش ماوەیەكی زۆر لەپۆستەكەدا دەمێننەوە.  بەشێك لەو سەرۆكی زانكۆ و راگرانە پلەی زانستیان نیە واتە (پرۆفیسۆری یاریدەر) نین، بەناوی نەبوونی پسپۆڕییەوە دانراون، لەكاتێكدا كوردستان پڕە لە كەسانی هاوپلە بە دامەزراوو دانەمەزراوەوە، بەڵام بەهۆی مەحسوبیەت و پاڵپشتی حزبەوە، لەو پۆستانەدا دانراون. دەستوەردانی حزب لە كاروباری زانكۆدا گەیشتوەتە ئاستێك، هەندێك بەش و راگر لەبەر ئەوەی حزب نایەوێت بكەوێتە دەست كەسانێك كە حزبی نین یان سەر بە كوتلەكەی دیاریكراو نین لەناو حزبدا، سەرپەرشتیاری بۆ دادەنێن، تا كەسێكی حزبی یان لە كوتلەی خۆیان دەدۆزنەوەو لەو پۆستەدا دایاندەنێن. ناوچەگەرێتی و دەستەگەری رۆڵی هەیە لە دیاریكردنی سەرۆكی زانكۆو راگرو سەرۆك بەشەكاندا، ئەگەر لە بوارەكانی دیكەدا ناوچەگەرێتی بوونی هەبێت ئەوا لە زانكۆو پەیمانگەكاندا حەرامە، چونكە ئەو پۆستانە پەیوەندی بە زانست و توانای زانستییەوە هەیە، لە یاسای بەركاردا هیچ بڕگەیەكی نیە ئاماژە بە ناوچەگەرێتی بكات لە پڕكردنەوەی پۆستەكاندا. بەپێی بڕگەی یەكەمی مادەی (18)ی یاسای ژمارە (10)ی ساڵی 2008، سەرۆكی بەش یان راگری كۆلیژ، مەرجە پلەی زانستییان لە پرۆفیسۆری یاریدەدەر كەمتر نەبێت، بەڵام بەشێكی زۆری سەرۆك بەش و راگرەكان بەبێ ئەو مەرجە زانستیانە دانراون و بەشێكی زۆری سەرۆكی زانكۆكان ماوەی یاساییان بەسەرچووە كە بەپێی یاساكە چوار ساڵە. بەپێی بڕگەی دووەمی مادەی (18) لە یاسای ژمارە (10)ی ساڵی 2008، مەرجە بۆ پڕكردنەوەی بەشێكی زانستی ژماریەك لە ئەندامانی دەستەی وانەوتنەوە لە (14) كەس زیاتر نەبێت و لە (8) كەس كەمتر نەبێت و خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرا بن یاخود لەوانە بن نازناوی زانستی پرۆفسۆری یاریدەدەرەو لانی كەم پێنج ساڵ خزمەتی زانكۆییان هەیە، بەڵام چەندین بەش كراونەتەوەو نە پرۆفسۆری یاریدەدەرو نە هەڵگری بڕوانامەی دكتۆراو نە ستافی ئەكادیمی دیاریكراویان هەیە. بەپێی راپۆرتیكی (ئینستتیۆتی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان) كە پشتی بەستووە بە (رێبەری ساڵی خوێندنی 2018):  لەكۆی (624) بەشی زانكۆكانی هەرێمی كوردستان (407) سەرۆكی بەشیان بە نایاسایی و لەدەرەوەی یاسا دانراون كە دەكاتە (65%)ی كۆی سەرۆك بەشەكانی زانكۆكانی هەرێمی كوردستان و (217) سەرۆكی بەش بەیاسایی دانراون كە دەكاتە (35%)، لەزانكۆی سەڵاجەدین لەكۆی (78) سەرۆكی بەش (37) سەرۆك بەشیان بە یاسایی دانراون بەرێژەی (47%) و (41) سەرۆك بەشیان بەنایاسایی دانراون (53%)، لە زانكۆی سلێمانی لەكۆی (107) سەرۆكی بەش (64) سەرۆك بەشیان بە یاسایی دانراون بەرێژەی (60%) و (43) سەرۆك بەشیان بەنایاسایی دانراون (40%)، زانكۆی هەڵەبجە (100%) سەرۆك بەشەكان بە نایاسایی دانراون، زانكۆی پولیتەكنیكی دهۆك (96%) ی سەرۆك بەشەكان بە نایاسایی دانراون. بڕوانە خشەی ژمارە (٢)، بە جۆرێک؛  خشتەی ژمارە (٢) سەرۆک بەشەکان لە زانکۆکانی هەرێمی کوردستان ساختەکاری لە زانکۆکانی هەرێمی کوردستاندا یەکەم: بڕوانامەی ساختە بروانامەی ساختە دیاردەیەکە هەموو جیهانی بەخۆیەوە سەرقاڵکردووە، بێگوومان عێراق و هەرێمی کوردستانیش لە دەرەوەی ئەو مەترسییە نین، لەماوەی چوار ساڵی ڕابردوو لە هەرێمی کوردستان. وەزارەتی خوێندنی باڵا زیاتر لە 240 بڕوانامەی ساختەی ئاشكرا كردووە، لەو چوارچێوەیەدا و، دوای ئەنجامدانی ڕاست و دروستی (صحە صدور) بەهەماهەنگی لەگەڵ لایەنی پەیوەندیدار بۆ ئەو بڕوانامانەی پێشکەش بە وەزارەت و زانکۆکان کرابوون،  دەرکەوت ژمارەیەک لە بڕوانامەکان ساختەو (تەزویر)ن. هەندێك لەوانەشی بڕوانامەیان ساختە كردووە، مامۆستای زانكۆن و فەسڵ كراون. ساڵی 2016 وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی هەرێمی كوردستان، بوونی بڕوانامەی جیهانیی لە زمانی ئینگلیزیدا كرد بە مەرج بۆ وەرگرتنی قوتابیان لە خوێندنی باڵا (ماستەرو دكتۆرا)، ئیتر ئەو كاتەوە چەندین جۆری فیڵ‌و ساختەكاری بۆ بەدەستهێنانی ئەم بڕوانامەیە سەریهەڵدا، بەشێك لە مامۆستایانی زانكۆو قوتابیانی خوێندنی باڵا پەنایان برد كڕین‌و ساختەكردنی بڕوانامەی جیهانیی زمانی ئینگلیزی بەتایبەت (ئایەلس‌و تۆیفڵ). ئامارەکان ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن كە بەپێی دوایین ئاماری وەزارەتەكە بڕوانامە ساختەكان بریتییە لە 106 بڕوانامەی توانستی زمانی ئینگلیزی كە لە زانكۆی سەڵاحەددین/هەولێر 26 بڕوانامەی ساختە و لە زانكۆی سلێمانی 48 بڕوانامەی ساختە و لە زانكۆ هەڵەبجە 12 بڕوانامەی ساختە و لە زانكۆی گەرمیان پێنج بڕوانامەی ساختە و لە زانكۆی دهۆك چوار بڕوانامەی ساختە و لە زانكۆی زاخۆ سێ‌ بڕوانامەی ساختە و لە زانكۆی هەولێری پزیشكی دوو بڕوانامەی ساختە و لە زانكۆی پۆلیتەكنیكی دهۆك دوو بڕوانامەی ساختە.هەروەك ئاشكرا كراوە كە لە زانكۆی كۆیە یەك بڕوانامەی ساختە و لە زانكۆی سۆران یەك بڕوانامەی ساختە و لە زانكۆی پۆلیتەكنیكی هەولێر یەك بڕوانامەی ساختە و لە زانكۆی ڕاپەڕینیش یەك بڕوانامە هەیە. بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، سەدان كەس لە خوێندنی باڵادا بڕوانامەی توانستی زمانیان ساختە كردووە، بەڵام وەزارەت‌و زانكۆكان بەشێكی زۆری لیستی ساختەكارەكانیان شاردوەتەوە.  دووەم: خوێندنی ساختە لە دەرەوەی یاسا بەگوێرەی بڕیاری وەزارەتی خوێندنی باڵا‌و ئەنجومەنی شورای هەرێم، پەرلەمانتارانی كوردستان‌و عێراق‌و خاوەن پۆست‌و پلە تایبەتەكان لە وەزارەتەكان‌و فەرمانگەكانی حكومەتی هەرێم، لەوكاتەی لە پۆستەكانیاندان، بۆیان نیە، پێشكەشی خوێندنی باڵا بكەن، چونكە لەیەك كاتدا هەردوو كارەكە پێكەوە ناكرێت. بەگوێرەی بەدواداچونەكانی (درەو)، سەرباری ئەو رێنماییانەی وەزارەتی خوێندنی باڵاو ئەنجومەنی شورا، ژمارەیەكی زۆر لە ئەندامانی پەرلەمانی كوردستان لە خولەكانی پێشوو و ئێستای پەرلەمانی كوردستان‌و بەرپرسانی حكومەت‌و فەرمانگەكان، لەناوخۆو دەرەوەی كوردستان دەخوێنن، ئەمەش پێشێلكردنی رێنماییەكانە، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرسوڕمانە وەزارەت‌و ئەو زانكۆیانەی كە ئەم پلە تایبەتانە لێی دەخوێنن، بێدەنگن.   سێیەم: بڵاوکراوە لە گۆڤارە ساختەکان بەپێی ئەو زانیارییانەی بەردەستن، دەیان مامۆستا تێوەگلاون بە بڵاوکردنەوەی توێژینەوەکانیان لە گۆڤارە ساختەکانی جیهاندا، لەوەش ترسناکتر لەوەش ئەوەیە، ئەو توێژینەوانە رۆڵیان هەبووە لە بەرزکردنەوەی پلە و نازناوی زانستی بەشێک لە مامۆستایانی زانکۆدا، بەجۆرێک مامۆستای وا هەیە سێ‌ پلەی زانستی بەوهۆیەوە بڕیووە. گۆڤارە ساختەکان بەشێکن لە جۆرەکانی ئەو باندە نێودەوڵەتیانەی لەبواری توێژینەوە زانستیەکاندا کاردەکەن و واخۆیان دەناسێنن کە دەزگای توێژینەوە و پەبڵیشەری زانستین، بەڵام لە راستیدا تەنها دەزگایەکی وەهمی سەر تۆڕی ئینتەرنێتن کە ئامانجیان بزنس و کۆکردنەوەی پارەیە. لەمساڵانەی دوایدا ئەم جۆرە گۆڤارانە لە جیهاندا ڕوو لە زیادبونن و بەشێکی زۆریشیان ناوەندە زانستیەکانی وڵاتانی جیهانی سێهەمیان کردۆتە ئامانج، چونکە مامۆستایان و توێژەرانی ئەو وڵاتانە بەئاسانی دەبنە نێچیری ئەم باندانە. بڵاوبونەوەی ئەم دیارەدەیە لە زانکۆکانی هەرێمی کوردستاندا بەجۆرێکە لەو توێژینەوانەی ساڵی 2016 لە لایەن مامۆستایانی زانکۆکانی کوردستانەوە لە گۆڤارە نێودەوڵەتیەکاندا بڵاوکراونەتەوە 25% یان لەو گۆڤارە ساختەکاندا بووە. چەند توێژەرێکی گەنج سەنتەری (بایۆساینس) بەڕێوەدەبن، کە سەنتەرێکی ئەکادیمی سەربەخۆیە تایبەت بە توێژینەوەی زانستی لە بورەکانی فیزیا، کیمیا، بایەلۆجی و پزیشکی و کۆمپیوتەر. توێژەرانی ئەم سەنتەرە لەپاڵ کارە سەرەکیەکەیاندا کە هاندان و یارمەتیدانی مامۆستایانە بۆ ئەنجامدانی توێژینەوە و بڵاوکردنەوەی بەشێوەیەکی ئەکادیمی لە جۆرناڵێکی باوەڕپێکراودا. کاردەکەن لەسەر چێککردن و هەڵسەنگاندنی ئەو توێژینەوانەی لەلایەن مامۆستایانی زانکۆکانی کوردستان ئەنجامدراون لە جۆرناڵە جیهانی و لۆکاڵییەکان. لە بڵاوکراوەیەکدا کە لە پەیجی تایبەتی خۆیان لە تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیسبووک بڵاویانکردۆتەوە سەنتەری بایۆ ساینس دەڵێت بەپێی توێژینەوەکانمان دەرکەوت لە بواری زانستە سروشتیەکاندا 27% توێژینەوەکانی زانکۆی سلێمانی و 31%ی توێژینەوەکانی زانکۆی کۆیە و 19%ی توێژینەوەکانی زانکۆی چەرموو لە گۆڤارە ساختەکاندا بڵاوکراونەتەوە. پەرلەمانتارو خوێندنی باڵا بابەتەكە تەنیا ساختەكاری نییە، بەگوێرەی بڕیاری وەزارەتی خوێندنی باڵا‌و ئەنجومەنی شورای هەرێم، پەرلەمانتارانی كوردستان‌و عێراق‌و خاوەن پۆست‌و پلە تایبەتەكان لە وەزارەتەكان‌و فەرمانگەكانی حكومەتی هەرێم، لەوكاتەی لە پۆستەكانیاندان، بۆیان نیە، پێشكەشی خوێندنی باڵا بكەن، چونكە لەیەك كاتدا هەردوو كارەكە پێكەوە ناكرێت. بەگوێرەی بەدواداچونەكانی (درەو)، سەرباری ئەو رێنماییانەی وەزارەتی خوێندنی باڵاو ئەنجومەنی شورا، ژمارەیەكی زۆر لە ئەندامانی پەرلەمانی كوردستان لە خولەكانی پێشوو و ئێستای پەرلەمانی كوردستان‌و بەرپرسانی حكومەت‌و فەرمانگەكان، لەناوخۆو دەرەوەی كوردستان دەخوێنن، ئەمەش پێشێلكردنی رێنماییەكانە، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرسوڕمانە وەزارەت‌و ئەو زانكۆیانەی كە ئەم پلە تایبەتانە لێی دەخوێنن، بێدەنگن.  (درەو) زانیویەتی، لە خولی ئێستا پەرلەمانی كوردستاندا، زیاتر لە (25) ئەندام پەرلەمان هاوكات لەگەڵ كاری پەرلەمانتاریی، لە خوێندنی باڵاش دەخوێنن، واتە بەپێچەوانەی یاساوە دوو كار پێكەوە دەكەن. سەرچاوەکان １.    ڕاپۆرتی لیژنەی خوێندنی باڵای پەرلەمانی کوردستان. ٢٠٢١. ２.    ئینستتیوتی پەی، خــوێندنی بــاڵا لەبەردەم ئاڵنگاری و گرفتی چارەنەكراودا، ڕاپۆرتی هەڵسەنگاندنی ڕەوشی خوێندنی باڵا لە کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان (2014-2018)، کانونی دووەمی 2019. ３.    ڕاپۆرتی درەو میدیا، ساختەکاری لە خوێندنی باڵا... لە لیستەکەدا پەرلەمانتار هەیە؛ http://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8027 ４.    گۆڤارە ساختەکان زانکۆکانی هەرێم دەکەنە ئامانج، کورد پیدیا؛ https://www.kurdipedia.org/default.aspx?q=20170610145950101439&amplng=23 ５.    حزب لەبری وەزارەت پۆستەكانی ناو زانكۆ پڕدەكاتەوە، ڕوانگەو ڕەخنە؛ https://www.rwangauraxna.com/detail.aspx?IDNews=4751 ６.    لوقمان مصگفی ، عێراق و هەرێم دوو بازاڕی گەرمی بڕوانامەی ساختەن، ئاوێنە؛ https://www.awene.com/article?no=3957&auther=89

شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو) ئێراننامە (10) بەگوێرەی ئامارە سەرەتاییەکان، هەڵبژاردنی سەرۆکایەتیی ئێران بەسەرکەوتنی ئیبراهیم ڕەئیسی، سەربە باڵی توندئاژۆکان و کەسایەتییەکی نزیک لە ڕێبەری ئێران، کۆتایی هات. ئەو لە کۆی ٢٨ ملیۆن و ٩٣٣ هەزار و ٤ کەس، ١٧ ملیۆن و ٩٢٦هەزار و ٣٤٥ دەنگی بۆ تۆمارکراوە. پاش رەئیسی، دەنگی پووچ پلەی دووەم و موحسین رەزایی بە پلەی سێیەم و هیممەتی لە باڵی ڕیفۆرمیستان بە پلەی چوارەم و قازی زادە هاشمی-یش بە پلەی پێنجەم دێت.(ئەڵبەت بە حسێبکردنی دەنگی پووچەوە). جیالەوەش نیوە زیاتری وەڵاتیانی ئەو وڵاتە بایکۆتی دەنگدانیان کرد. لەڕوانگەی گوتاری هێزە کوردییە ئۆپۆزسیۆنەکان و بارگۆڕانی خواستی شەقامی ئێرانییەوە، یەکەمجارە خواستێکی کوردستانی شەقام و هێزە کوردییەکان، ببێتە خواستێکی سەرانسەریی نیوەی زیاتری سەرجەم ئێرانییەکان، چونکە ئەوە کوردەکان بوون لە ساڵی ١٩٧٩ەوە و لە پرسی پەسەندکردنی دەستووری ئێراندا باوەڕییان وابوو چەکی مەدەنیی بایکۆتی هەڵبژاردنەکان هیچی کەمتر نییە لە شێوازەکانی دیکەی ناڕەزایی. گەرنا زۆرێک لەئێرانییەکان ئەمجارەی لێدەربچێت بە چەپ و ڕاست و ئیسلامی و پان ئێرانیستەوە لەسەر سندووقەکان دەمانەوە.  لەئەنجامەکانەوە، سێ تێبینی:  - یەکەم: دەنگی پووچ (سپی) پلەی دووەمی بەدەست هێناوە و نزیکەی ١٥٪ی دەنگدەران دەکات. لەکاتێکدا هیچ هێزێک نە ئۆپۆزسیۆن و نە دەسەڵات خواست و پێشنیارێکی سیاسیی وایان نەخستەڕوو. بەڵام بەشێکی خەڵک خۆی لەنێوان بایکۆت و دەنگداندا ڕێگای سێیەمی دۆزییەوە و کاریگەری و پرسی گەورەشی هەم لەسەر ڕەوایەتی کۆی پرۆسەکە و هەم لەسەر تێنەگەیشتنی ئۆپۆزسیۆنی ئێرانی لەشەقامەکەی جێهێشت. دووەم: لەم هەڵبژاردنەدا و بە هەڵبژاردنی ئیبراهیم ڕەئیسی، سەرجەم دەسەڵاتە کاریگەرەکان لەئێراندا یەکدەست دەبن و بواری ڕۆڵگۆڕێن و ڕۆڵ دابەشکردن لەسیاسەتی نێوخۆ و دەرەوەی ئێراندا نامێنێت، چونکە هەرسێ دەسەڵاتەکە (داد و پەرلەمان و حکومەت) و ڕێبەر و دەزگاکانی دیکەی وەک ئەنجومەنی شارەزایان و شورای پاسەوان و میدیای دەوڵەتی و...تاد، سەرلەبەر یەک تەوژمی سیاسیی بەڕێوەیان دەبات و بەمەش درزی نێوان دەوڵەت و حکومەت و پەرلەمان نامێنێت و بیانوو یان خۆدزینەوە لە بەجێگەیاندنی خواستی خەڵک یان هەر پرسێکی دیکە (وەک ڕێککەوتن لەگەڵ دەرەوەدا) بواری بۆ نامێنێت و چیتر هیچ دەزگایەک ناتوانێت ئەوی دی بە کەمتەرخەم لەقەڵەم بدات و خۆی بدزێتەوە، چونکە لەهەر بارێکی ئەرێنی و نەرێنیدا هەر تەوژمی توندئاژۆکانن لێی بەرپرسن. - سێیەم: هەڵبژاردنی ٢٠٢١ی سەرکۆماریی، بە یەکێک لەو هەڵبژاردنانە دادەنرێت کە لەمێژووی شۆڕشی ئیسلامیی ئێراندا کەمترین پێشوازی لێکرا بێت. بەسروشت لەم جۆرە هەڵبژاردنانەدا کە ئێران لە قولەی گۆڕانکاریی و ئەگەری گۆڕێنی ڕێبەرەکەیدایە، وا چاوەڕوان دەکرا زیاتر بەشداری پرسەکەیان بکردایە(وەک هەڵبژاردنی ١٩٨١ کە تێیدا عەلی خامینەیی بەبەشدارییەکی بەرچاوی خەڵک وەک سەرۆک هەڵبژێردراو و هەر ئەو دەنگ و پێشوازییە وایکرد ببێتە بەردەبازێک تا بگاتە پۆستی ڕێبەریش). لەم هەڵبژاردنەدا لە کۆی ٥٩ملیۆن کەس کە مافی بەشدارییان لەدەنگداندا هەبوو، نیوە کەمتر واتە (٢٨ملیۆن و ٩٣٣هەزار و ٤ کەس دەنگی تۆمارکراوە)، واتە نیوە کەمتری دەنگدەر ئەو مافەی خۆی بەکارهێنا (ئەڵبەت جیا لە گومانەکان لەسەر ساغڵەمی و ناستانداردی هەڵبژاردنەکان و شێوازی پەسەندکردنی کاندیدەکان). ئەمەش چەند فاکتەرێک دەکرێت دیاری بکرێن بۆ کەمی دەنگدەران: ١. هەڵمەتی بایکۆت: زیاتر لە شەش مانگە، کەمپەینی بایکۆت و هاندانی خەڵک بۆ بەشدارینەکردن لە هەڵبژاردنەکاندا دەستی پێکردووە کە زۆرێک لە لایەنە ناکۆکەکانی دەرەوەی دەسەڵات (کورد، بەلوچ، موجاهیدین، پاشاییخوازەکان و ...تاد) و هەندێ ئاراستەی نێو دەسەڵاتیش وەک (باڵی ئەحمەدی نەژاد لە توندئاژۆکان، حسێن موسەوی و تاجزادە لە ڕیفۆرمیستەکان و زۆرێک لە نوخبە و گرووپ و ڕێکخراوە مەدەنییەکانی نێو کۆمەڵگە)ی لە خۆدەگرت. ٢. هەریەک لە پرسە گەرمەکانی خۆپیشاندانەکانی ٢٠١٧ و ٢٠١٩ و خستنەخوارەوەی فرۆکە ئۆکراینییەکە کە ١٧٩ کەس تێیدا گیانیان لەدەست دا، دابەزینی بەهای تمەن و بژێوی سەخت و گرانی نرخ کاریگەری لەسەر دڵساردیی ئێرانییەکان جێهێشت بوو، لەبری ئەوەی هەڵبژاردن وەک مەراسیم و فیستیڤاڵێکی نیشتمانی (وەک جاران) لێێ بڕوانن، وەک جۆرێک لە ململانێی توند  و نابەرابەر و خەمباریی پرۆسەکەیان بەڕێکرد، تەنانەت خودی لایەنگرانی دەسەڵاتیش وەک قۆناغێکی سەخت و دژوار لە هەڵبژاردنەکانیان دەڕوانی و وەک پرۆسەیەکی پاکسازیی نەیاری نێوخۆیی لەقەڵەمیان دەدا. ٣. کارنامەی هەشتساڵەی حکومەتی ڕۆحانی، ناڕەزایەتی بەدووی خۆیدا هێنا، چونکە پڕبوو لە بەجێنەهێنانی بەڵێنی زۆر و زەوەندە بە: خەڵک و بژێوی و گوزەرانیان (هەرزانی و خۆشگوزەرانی و بووژانەوەی بازاڕ) و لایەنەسیاسییەکان (ئازادیی سیاسیی)، پێکهاتەکان (ئازادیی کولتووریی و مەزهەبی و ئازادیی زمانەکان) و کرانەوە لەگەڵ جیهانی دەرەوەدا بەتایبەت ئەمریکا، بەڵام سەرلەبەر هیچ یان نیوەچڵ دەرچوون و ئەمەش خەڵکی لە حکومەت و سیستەم نیگەرانتر کرد. کێن براوە و دۆڕاوەکان؟ دەرئەنجام پاش کۆتایی پرۆسەکە، دەکرێت دوو لایەن بە براوەی سەرەکی دابنرێن، توندئاژۆکانی نێودەسەڵات، بەرەیەکی فراوانی خەڵک و هێزە ئۆپۆزسیۆنە بایکۆتییەکان:  ١.لەڕووی ئەنجامەوە، توندئاژۆکان جارێکی دیکە سەرجەمی دەسەڵاتەکانیان وەدەست گرتەوە و حکومەت و دەوڵەتیان خستەوە مشتی خۆ. بۆیە براوەی نێو تەوژمەکانی نێو پرۆسەی سیاسیی ئێران، ئەوانن. ٢. لایەنی دووەمی براوەکان، هەوادارانی بایکۆتن کە خۆیان لە خەڵکی توڕەی شەقام، هێزە سیاسییەکانی وەک کورد، پاشاییەکان، موجاهدین، گروپێکی بچووکی نێو ڕیفۆرمیستان و هەندێکی نێو توندئاژۆکانیش دەبیننەوە. ئەمانە ڕاستە لەسەر سندووق کاندیدیان نەبوو بەڵام لەڕێگەی بایکۆتەوە تاڕادەیەک هەژموونی خۆیان بەرامبەر شەقامی ئێرانی و دەسەڵات و وڵاتانی دەرەوە نیشاندا و ڕەنگە سەرەتای هەماهەنگی ئەو هیزانەش بێت بۆ کاری پێکەوەیی لەدواڕۆژدا و ئەمە بکەنە سەرەتای ئەزموونێکی هاوبەشی سەرکەوتوو و مۆدێلێک بۆ پیادەکردن، پێجەوانەی ڕابردوو کە پەرتەوازەیی لێدانی کوشندەی بە پەیکەری ئۆپۆزسیۆن گەیاند. هەرچی لایەنی دۆڕاوی دەنگدانیشە، پشکی شێری بەر ڕیفۆرمیستەکان دەکەوێت، کە هەر لەسەرەتای پرۆسەکەوە کە کاندیدە ڕاستینەکانیان ڕەتکرانەوە، تا ئەنجامدان و دەرئەنجامی پرۆسەکە کە تێیدا کاندیدی دەستەدوویان پلەی چوارەمی بەدەستهێنا، تەنانەت لەدەنگی سپیش کەمتریان لەسەر سندووقەکان مسۆگەر کرد. کێشەی ڕیفۆرمیستان تەنها دۆڕانێکی ئاسایی و لەدەستدانی پۆستێک نییە، بەڵکو گرفتەکە بەجێمانە لەشەقام و تاقیکردنەوەیەکی سەرنەکەوتووی سەرانی ڕێبەرانی وەک خاتەمی و کەڕووبی بوو کە قیبلەی ئەو باڵەن و داوای بەشداری دەنگدان و دەنگدانیان بە هیممەتی کرد، بەڵام ئەوە هیچ کە خەڵک نەچوو بەدەم داواکانیانەوە، بەڵکو تەوژمی سیاسیی ڕیفۆرمیستانیشی بەم هەنگاوە هەڵەیە کردە نەیاری سێ تەوژمی لەخۆی بەهێزتر: یەکەم جەماوەری بایکۆتچی نێوخۆ(٥٠٪زیاتری کۆمەڵگە)، دووەم: لایەنە ئۆپۆزسیۆنە دەرەکییەکان، سێیەمیش بەجۆرێک سەنگیان تاقیکرایەوە کە توندئاژۆکانیش منەتیان پێیان نەما و چیتر ناتوانن وەک جاران لەنێو دەسەڵاتدا ئەو ململانێیە بکەن کە هەم تەمەنی سیاسیی خۆیان و هەم تەمەنی کۆماری ئیسلامیی ئێرانیشیان چەندجارێک درێژ کردەوە. ئێراننامە : زنجیرە بابەتێکە لە سەرووبەندی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئێراندا، لەبارەی سیستمی سیاسیی، هەرەمی دەسەڵات، پێگەی هەڵبژاردن لە نێو سیستەمەکەدا، ئاراستە و حزبەسیاسییەکان، دەزگاهەڵبژێردراو و ناهەڵبژێردراوەکانی نێو سیاسەت لە درەومیدیادا دەخرێنەڕوو.   ئێراننامە (1) .. هەڵبژاردن لەئێراندا ئێراننامە (2) سەرۆک کۆماری ئێران؛ مێژوو، پێگە و شێوازی هەڵبژاردنی ئێراننامە (3) ..شورای پاسەوان؛ پێگەی لە سیسستەمی سیاسی و ڕۆڵی لەهەڵبژاردنەکاندا ئێراننامە (4): ڕێبەری باڵای کۆماری ئیسلامیی ئێران؛ پێگە و دەسەڵاتەکانی ئێراننامە (5): سێ هەڵبژاردنەکەی ٢٠٢١ی ئێران؛ ئامار و تێبینیی گشتی ئێراننامە (6): سوپا و سیاسەت؛ کاندیدانی سوپایی و سەرکۆمارێتی ئێران ئێراننامە (7): هەڵبژاردنێکی بێڕەنگ بۆ قۆناغێکی سەخت ئێراننامە (8): کورد و هەڵبژاردنی سەرکۆماری ئێران ئێراننامە (9): سەرکۆماری نوێ و یەخانگیرییەکانی سیستەمی سیاسیی ئێران   

راپۆرت: درەو  بەشێك لەداهاتی غرامەی مەشروب و جگەرەكێشان و سەرپێچی هاتوچۆ دەچێتە ناو سندوقی شێرپەنجەوە، كەچی ماوەی شەش مانگە پزیشك و كارمەندانی نەخۆشخانەی هیوا بەشێك لە موچەكانیان پێنەدراوە، توشبوانی شێرپەنجە سەرباری قورسی  ژیان و دۆخی تەندروستیان ئێستا كەوتونەتە ناو ململانێی كەرتی گشتی و تایبەتەوە، كۆمپانیا و نەخۆشخانە ئەهلیەكان چاویان لە سەرمایەگوزاریە لە سەر ژیان و تەندروستی توشبوانی شێرپەنجە. لەم راپۆرتەدا، (درەو) وردەكاری كێشەكان دەخاتەڕوو. سەرچاوەی كێشەكە ؟ تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان پڕبووە لە لۆگۆی نەخۆشخانەی (هیوا)، خەڵك پشتیوان بۆ بەردەوامبوونی ئەم نەخۆشخانەیە دەردەبڕن‌و ترسیان هەیە نەخۆشخانەكە دابخرێت‌و پزیشك‌و كارمەندەكانی لە كاركردنەوە لە كەرتی گشتی، بگوازرێنەوە بۆ كەرتی تایبەت، بەمەش توشبوانی شێرپەنجە زەرەرمەند ببن. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، ئەو شڵەژانەی ئەم چەند رۆژە روبەڕووی نەخۆشخانەی (هیوا) بووەتەوە، بۆ دوو هۆكاری سەرەكی دەگەڕێتەوە، كە هەردوو هۆكارەكە چارەسەرەكەی لای حكومەتە:  هۆكاری یەكەم: عەبدولڕەحمان ساڵح بەڕێوەبەری گشتی بانكی ناوەندی هەرێم بڕیارێكی دەركردووە، بەپێی ئەم بڕیارە تەنیا رێژەی (2%) شایستەی دارایی ئەو كۆمپانیایانە خەرج دەكات كە دەرمان بۆ نەخۆشخانە حكومییەكان دابین دەكەن، واتا ئەگەر كۆمپانیایەك بەبەهای (ملیارێك) دینار دەرمان‌و پێداویستی بۆ نەخۆشخانەی (هیوا) دابین بكات، حكومەت بە (50) مانگ ئەم پارەیە بە كۆمپانیاكە دەدات، ئەم بڕیارەی حكومەت كۆمپانیاكانی لە دابینكردنی دەرمان بۆ كەرتی تەندروستی گشتی ساردكردوەتەوە، بڕیارەكە هەموو نەخۆشخانە گشتییەكان دەگرێتەوە، بەڵام كاریگەرییەكەی زیاتر لەسەر نەخۆشخانەی (هیوا) دەركەوتووە، چونكە (هیوا) نەخۆشی زۆری هەیە‌و بەبێ بەرامبەر چارەسەر بۆ نەخۆشەكان دەكات، پشكنین‌و چارەسەری نەخۆشی شێرپەنجە بەبەراورد بە نەخۆشییەكانی تر، گرانترە.   هۆكاری دووەم: پزیشك‌و كارمەندانی نەخۆشخانەی (هیوا) بەپێچەوانەی پزیشك‌و كارمەندانی نەخۆشخانە گشتییەكانی ترەوە، ئێواران لە كەرتی تایبەت‌و نۆرینگە ئەهلییەكان كارناكەن، بەڵكو هەر لە نەخۆشخانەی (هیوا) دەمێننەوە، ئەمە بەهۆی ئەوەی ئەم پزیشك‌و كارمەندانە لەگەڵ نەخۆشەكان راهاتوون‌و هەندێكیان خۆیان كەسی یەكەم یان دووەمیان توشی نەخۆشی شێرپەنجە بووە، لەبری كاركردنی ئێوارانیان لەناو نەخۆشخانەكە، موچە یاخود پاداشتێكی دارایی دیاریكراویان پێدەدرێت، ئەو پزیشك‌و كارمەندانەی ئێواران لە نەخۆشخانەكە كاردەكەن، لەسەرەتای ئەمساڵەوە (1/1/2021)ەوە حكومەت موچەی بۆ خەرج نەكردوون، واتا ماوەی شەش مانگە موچەی كاركردنی ئێوارانیان وەرنەگرتووە.  د. یاد نەقشبەندی بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی هیوا ئەوەی بە (درەو) وت ئێستا لێكتێگەیشتنی باش هەیەو لەهەوڵی چارەسەركردنی كێشەكەداین و لە ئاییندەیەكی زۆر نزیكدا كێشەكان چارەسەر دەبێت. هیوا دادەخرێت ؟ لە دوێنێوە لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان كەمپەینێك بۆ پشتیوانی نەخۆشخانەی (هیوا) دەستی پێكردووە، دوای دروستبوونی رایگشتی لەسەر بابەتەكە،  دكتۆر ئاسۆ حەوێزی وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی رونكردنەوەیەكی بڵاوكردەوە‌و رایگەیاند" دەنگۆی داخستن یاخود فرۆشتنی نەخۆشخانەی هیوا بە كەرتی تایبەت هیچ بنەمایەكی نیە‌و دوورە لە راستییەوە". وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی دەڵێ:" بە پاڵپشتی سەرۆكی حكومەت‌و هەماهەنگی وەزارەتی دارایی، پێداویستیەكییەكانی نەخۆشخانەی هیوا وەكو خەرجكردنی بودجەی (بەدەل عیادە) بەپێی پێویستی‌و هاوسەنگی دابەشكردن لەسەر بنەمای یەكسانی‌و پابەندبوون بە رێنماییەكانی چاكسازی چارەسەر دەكرێت، هەروەها هەموو پاڵپشتی‌و ئاسانكارییەك دەكەین بۆ كۆمپانیاكانی دابینكەر بۆ وەرگرتنی شایستەكانیان لە وەزارەتی دارایی لەپێناو بەردەوامبوونی دابینكردنی دەرمان‌و پێداویستی پزیشكی بۆ توشبووانی شێرپەنجە". لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتیش سەردانە نەخۆشخانەكەی كرد‌و وتی:" ئەم نەخۆشخانەیە چەپكەگوڵی مام جەلالە بۆ توشبوانی شێرپەنجە، بۆیە داناخرێت".  د. یاد نەقشبەندی بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی هیوا بە (درەو)ی راگەیاند، ئێستا رێژەی 80%ی خزمەتگوزارییەكان لە نەخۆشخانەكە بەردەوامە، بەڵام ناڕەزایەتی‌و كەمپەین بۆ ئەوەیە لە داهاتوودا ئاستی خزمەتگوزارییەكانیان دانەبەزێت و لە داهاتوودا روبەرووی كێشە نەبنەوە.  ململانێی كەرتی گشتی‌و تایبەت بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، پزیشكەكانی نەخۆشخانەی هیوا كە ئێواران لەبری نۆرینگە (عیادەی ئەهلی) لە نەخۆشخانەكە دەمێننەوە، مانگانە بە موچەی دەوامی فەرمی‌و دەوامی ئێوارانیشەوە، بڕی نزیكەی (3 ملیۆن) دینار وەردەگرن، كارمەندەكانیش بە هەردوو دەوامەكەوە مانگانە نزیكەی (ملیۆنێك) دینار موچە وەردەگرن.  ئەگەر پزیشكێكی نەخۆشخانەی (هیوا) ئێواران لە عیادەی ئەهلی كاربكات هاوكێشە ئابورییەكەی گۆڕانكاری گەورەی بەسەردا دێت، ئەم پزیشكە ئەگەر لە عیادە تایبەتەكەی خۆی رۆژانە (50) نەخۆش ببینێت، بۆ هەر نەخۆشێك بڕی (15 هەزار) دینار پارەی پسوڵە وەربگرێت، داهاتی رۆژێك كاركردنی دەبێت بە (750 هەزار) دینار، خۆ ئەگەر لەمانگێكدا ماوەی (20) رۆژ لە عیادە تایبەتەكەی خۆی كار بكات (دوای لێدەكردنی رۆژانی پشوو)، ئەوا داهاتی یەك مانگی دەبێت بە (15 ملیۆن) دینار.  پزیشكەكانی نەخۆشخانەی (هیوا) ئێستا لەبەردەم دوو بژاردەدان، بە موچەیەكی (3 ملیۆن) دینارییەوە لە نەخۆشخانەكە بمێننەوە كە ماوەی شەش مانگە پارەی كاركردنی ئێوارانیان پێنەدراوە، یاخود روو لە (15 ملیۆن) دیناری مانگانەی عیادەو نەخۆشخانە ئەهلییەكان بكەن، ئەمە سەرچاوەی ترسی خەڵك‌و كەسوكاری توشبوانی شێرپەنجەیە.  بەمدواییە نەخۆشخانەیەكی ئەهلی لە سلێمانی كراوەتەوە بەناوی (ئەنوەر شێخە)، دكتۆر (ئەنور شێخە) بەڕێوەبەری ئەم نەخۆشخانەیە كە خۆی یەكێكە لە دكتۆرەكانی نەخۆشی شێرپەنجە، ساڵی رابردوو نەخۆشخانەی (ئەنوەر شێخە)، دكتۆر (دۆستی نەجات) بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی (هیوا)ی گواستنەوە بۆلای خۆی، ئەوكاتیش ناڕەزایەتی دروستبوو لەبارەی ئەوەی نەخۆشخانەی (ئەنوەر شێخە) دەیەوێت نەخۆشخانەی (هیوا) قوت بدات، ئەمە ململانێیە لەنێوان كەرتی گشتی‌و كەرتی تایبەت لە هەرێمی كوردستان، ململانێیەك كە رۆژ لەدوای رۆژ كەرتی گشتی تێیدا بەرەو شكست هەنگاو دەنێت، لەم ململانێیەدا خەڵك بەگشتی لەبەرەی كەرتی گشتیدان، چونكە كەرتی گشتی لەلایەن حكومەتەوە پاڵپشتی دارایی دەكرێت‌و نرخەكانی بەبەراورد بە كەرتی تایبەت نەك هەرزانترە بەڵكو لە نۆخشخانەیەكی وەك هیوا بە بێ بەرامبەرە.  نەخۆشخانەكانی شێرپەنجە لە هەرێم نەخۆشخانەی (هیوا) تایبەت بە توشبوانی شێرپەنجە كە ئێستا رایگشتی لەسەر دروستبووە، لە ساڵی (2005) دامەزراوە، یەكێكە لە باشترین سەنتەرەكانی چارەسەری شێرپەنجە لە عێراق‌و هەرێمی كوردستاندا، زۆرترین نەخۆشی شێرپەنجە لەسەر ئاستی عێراق رووی تێدەكات، هەموو خزمەتگوزارییەكانی ئەم نەخۆشخانەیە بێ بەرامبەرە. مانگی ئەیلولی ئەمساڵ نەخۆشخانەیەكی تری تایبەت بە شێرپەنجە‌و تالاسیما لە تەنیشت نەخۆشخانەی هیوا لە سلێمانی دەكرێتەوە، ئەمە نەخۆشخانەیەكی خێرخوازییە كە سەرمایەدارێكی شاری سلێمانی بەناوی (جەمال حاجی عەلی) دروستیكردووە‌و دوای تەواوكردنی بیناكەی، رادەستی وەزارەتی تەندروستی دەكرێت، نەخۆشخانەكە ناوی (جەمال حاجی عەلی بۆ چارەسەری شێرپەنجەو تالاسیما)یە، لە (5) نهۆم پێكدێت‌و نهۆمێك بۆ (تیشك)‌و نهۆمێك بۆ (نەشتەرگەری)‌و نهۆمێكی (60) قەرەوێڵەیی بۆ نەخۆش تەرخانكراوە، دوای تەواوبوونی، نەخۆشخانەی هیوا دەیەوێت نەشتەرگەیی شێرپەنجە بباتە ناو نەخۆشخانە نوێیەكەوە. بەرێوەبەری نەخۆشخانەی هیوا دەڵێت نەخۆشخانەی (جەمال حاجی عەلی) لە ماوەیەكی نزیكدا دەكرێتەوەو  تایبەتە بە شێرپەنجەو بێ بەرامبەر درووستكراوەو كوالێتی لە (100%)ە. ئێستا لە هەرێمی كوردستان لەپاڵ نەخۆشخانەی (هیوا) لە شاری سلێمانی، دوو نەخۆشخانەی تری تایبەت بە نەخۆشی شێرپەنجە هەن كە بریتین لە نەخۆشخانەی (نانەكەلی) لە هەولێرو نەخۆشخانەی (ئازادی) لە دهۆك. بەپێی قسەی بەرپرسانی تەندروستی، ژمارەی بینین‌و چارەسەری نەخۆش بەتەنیا لە نەخۆشخانەی (هیوا) هێندەی هەردوو نەخۆشخانەكەی هەولێرو دهۆكە. دكتۆر یاد نەقشبەندی بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی هیوا بە (درەو)ی وت" تەنیا لە رۆژی (6)ی ئەم مانگەدا (500) نەخۆش سەردانی نەخۆشخانەی هیوایان كردووە، لەو ژمارەیە (150) نەخۆشی بێ بەرامبەر چارەسەری كیمیاییان بۆ كراوە". پزیشك‌و بەرپرسانی نەخۆشخانەی هیوا گلەییان لە حكومەتی هەرێم هەیە‌و دەڵێن:" بەم دۆخەوە حكومەت دەیەوێت هاوشێوەی نەخۆشخانەكانی تری شێرپەنجە مامەڵە لەگەڵ نەخۆشخانەی (هیوا)دا بكات". بەرپرسان دەڵێن، هەندێك بابەت هەن كە نەخۆشخانەی هیوا لە نەخۆشخانەكانی تر جیادەكاتەوە‌و وا دەكات حكومەت زیاتر چاوی لەسەر بێت، بۆ ئەمەش نمونە دەهێننەوە بە:  •    (بەشی شێرپەنجەی منداڵ) كە ژمارەیەكی زۆر منداڵی تێدایە‌و لە پارێزگاكانی عێراقەوە نەخۆشی بۆ رەوانە دەكرێت. •    (بەشی چاندنی مۆخی ئێسك) كە تاكە سەنتەرە لە هەرێمی كوردستان‌و لەسەر ئاستی عێراقەوە نەخۆشی بۆ رەوانە دەكرێت، تێچوی چاندنی مۆخێك لەسەر حكومەت ئەگەر نەخۆشەكە بباتە دەرەوەی وڵات بڕی (80 بۆ 100 هەزار) دۆلارە، بەڵام لە نەخۆشخانەی (هیوا) بێ بەرامبەرە.  •    میلاكی نەخۆشخانەی هیوا لە هەموو نەخۆشخانەكانی تر زیاترە. •    لە هەولێرو دهۆك رێژەی نزیكەی 70%ی چارەسەری نەخۆشی شێرپەنجە لە نەخۆشخانە ئەهلییەكان دەكرێت، بەڵام لە سلێمانی رێژەی 95%ی لە نەخۆشخانەی (هیوا) دەكرێت.  •    رێژەی چاكبوونەوە بە وتەی بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی هیوا (47%)ە. •     (50% بۆ 60%)ی ئەوانەی ئامادەكارییان بۆ كراوە بۆ چاندنی مۆخی ئێسكیان لەساڵی 2020 هی پارێزگای سلێمانی و دەوروبەری نەبوون، هی پارێزگاكانی تری هەرێم و عێراق بوون. سندوقی شێرپەنجە چیە ؟ بەپێی یاسایەك كە پەرلەمانی كوردستان ساڵی 2012 دەریكردووە، سندوقێك بۆ كۆمەككردنی توشبوانی شێرپەنجە دروستكراوە. سەرچاوەی داهاتی ئەم سندوقە، بەگوێرەی یاساكەی بریتییە لە: •    ئەو بڕە پارەیەی كە حكومەت ساڵانە لە بودجەی گشتی هەرێم تەرخانی دەكات. •    بەشی سندوقی لە پارەی تەرخانكراوی وەزارەتی تەندروستی. •    زیادكردنی رێژەی (5%)ی ئەو باج‌و روسوماتانەی كە دەخرێتەسەر شتومەك‌و بەرهەمی زیانبەخشی تەندروستی چ بەرهەمی هاوردەكراو چ خۆماڵی ( جگەرە، خواردنەوە كحولییەكان)، بە بەرژەوەندی سندوق وەردەگرێت. •    غەرامەی وەرگیراو بەپێی یاسای جگەرەكێشان. •    رێژەی (50%)ی لەو بژاردانەی كە لە شتومەك‌و خۆراك‌و سەرپێچیكار بۆ مەرجە تەندروستییەكان وەردەگیرێن. •    رێژەی (25%) لەو بژاردانەی كە بەپێی یاسای چاودێری تەندروستی وەردەگیرێن. •    پیتاك‌و كۆمەك بەخشین لەدوای رەزامەندی ئەنجومەنی وەزیران، گەر لە دەرەوەی هەرێم بێت. •    داهاتی چالاكییەكانی سندوق. •    زیادكردنی رێژەی (5%) بۆ رەسمی تۆماركردنی هەموو جۆرە ئۆتۆمبیلێك‌و گواستنەوەی خاوەنداێتی‌و نوێكردنەوەی ساڵانەی ئۆتۆمبیل، بۆ مەبەستی سندوق وەردەگیرێت. •    رێژەی (5%)ی ئەو بژاردنانەی لە سەرپێچییەكانی هاتوچۆ وەردەگیرێن. بەگوێرەی قسەی عەقید بەختیار محەمەد وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی هاتوچۆی سلێمانی، لەچوارچێوەی ئەم یاسایەدا، هاتوچۆی سلێمانی  مانگانە زیاتر لە (ملیار)ێك دینار دەخاتەسەر ئەژماری نەخۆشخانەی (هیوا)‌و ئێستا زیاتر لە (50 ملیار) دینار لە ئەژماری نەخۆشخانەی (هیوا)دا هەیە.  لوقمان وەردی ئەندانی لیژنەی تەندروستی لە پەرلەمانی كوردستان دەڵێ:" پارەكانی سندوقی شێرپەنجە لە سلێمانی دەچێتە بانكی باخان، لە هەولێریش بانكی فیدراڵ". بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، بەگشتی هەر نەخۆشێكی شێرپەنجە لەماوەی چەند مانگێكدا، چارەسەركردنی لە نەخۆشخانەی هیوا بڕی (18 بۆ 20 هەزار) دۆلاری تێدەچێت، ئەمە سەرباری خەرجی ئەنجامدانی پشكنین بۆ نەخۆشەكان كە هەر لەسەر سندوقی شێرپەنجە دەكرێت، یەكێك لە پشكنینەكان پێی دەوترێت پشكنینی (جین) كە نرخەكەی (2 هەزارو 500) دۆلارە‌و بێ بەرامبەر لە نەخۆشخانەی هیوا بۆ نەخۆشەكان دەكرێت.  بەوتەی بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی هیوا لەو ماوەیەدا كە كێشەی دەرمان هەبووە  لە نەخۆشخانەكەیان بۆ یەك وەجبە چارەسەری (شێرپەنجەی مەمك) كە (21) رۆژ جارێك سەریەتی بایی (5800) دۆلار بووە، نەخۆشمان هەیە خانوی فرۆشتووە بۆ كڕینی دەرمان و چارەسەر، هەیە ئۆتۆمبێلی فرۆشتووە. ئەم دەرمانانە لەسەر سندوقی كۆمەكی توشبوانی شێرپەنجە دەكڕدرێت، وەزیری تەندروستی سەرپەرشتی سندوقەكە دەكات، بەگوێرەی قسەی رۆژنامەنوس (سەرتیپ جەوهەر) سندوقی هاوكاری توشبوانی شیرپەنجە لە سلێمانی بڕی (40 ملیار) دیناری تێدابووە، حكومەتی هەرێم لەكاتی كەرەنتینەكەی ساڵی رابردوودا بڕی (27 ملیار) دیناری لێ راكێشاوە بۆ كڕینی دەرمان، لەو (27 ملیار) دینارە بڕی (21 ملیار) بۆ نەخۆشخانەكانی هەولێرو دهۆك بووە بەرێژەی (78%)‌و بڕی (6 ملیار) دیناری بۆ نەخۆشخانەی هیوابووە لە سلێمانی واتا (22%).  شێرپەنجە لە هەرێمی كوردستان بەپێی قسەی بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی (هیوا)، رێژەی توشبوون بە شێرپەنجە لە هەرێمی كوردستان لەخوار ستانداردی جیهانیەوەیە، ستانداردی جیهانی ئەوەیە لە هەر (100 هەزار) كەسێك (100) كەس توشی شێرپەنجە ببن.  لە هەرێمی كوردستان ژمارەكە لەسەرو (100) نەخۆشە بۆ هەر (100 هەزار) كەسێك لە دانیشتوان، بەڵام لەبەرئەوەی (80%)ی نەخۆشەكان لەسنوری سلێمانین‌و ئەوانی تر لە پارێزگاكانی تری عێراقەوە دێن، بۆیە ژمارەكە دێتە خوارەوە. لەو وڵاتانەی رێژەی شێرپەنجە بەرزە لە هەر (100 هەزار) كەسێك  (300) كەس توشی شێرپەنجە دەبن، لە ئەمریكا لە هەر (100 هەزار) كەسێك (400) كەس توش دەبن، بەڵام لە هەرێمی كوردستان لەهەر (100 هەزار) كەسێك (109) توشبوو تۆماركراون، بەڵام لەبەر ئەوەی بەشێك لە نەخۆشەكانی شێرپەنجە لە پارێزگاكانی خواروی عێراقە بۆیە رێژەی شێرپەنجە لە هەرێمی كوردستان لەخوار (100) كەسەوەیە . لەساڵی 2018 لە هەرێمی كوردستان بۆ هەر (100 هەزار) كەسێك (92) توشبووی شیرپەنجە تۆماركراوە‌و ژمارەی توشبوان لە ساڵەكەدا (4 هەزارو 808) كەس بووە.  ساڵی 2013 تووشبوون بە شێرپەنجە لە كوردستان (61) كەس بووە بۆ هەر (100 هەزار) كەسێك، هەمان ساڵ لە وڵاتێكی وەك قەتەر تووشبوون بە شێرپەنجە لە هەر (100 هەزار) كەسدا (63) كەس بووە، لە ئوردن (113) كەس، میسر (143)، بەریتانیا (597 )و ئەمریكا (318).  

شیكاری: درەو عێراق تەنها لە ناوخۆدا گیرۆدەی حکومڕانییەکی شکستخواردوو نەبووە کە نەیوانییوە ئاسایشی ناوخۆ (بە هەموو شێوەکانییەوە) دەستەبەر بکات، بەڵکو لەسەر ئاستی دەرەکیش نەیتوانیەوە سەرەوەری خاکی عێراق بپارێزێت و سنورەکانی بە ئاشکراو نهێنی لەژێر هەڕەشەی دراوسێکانێیەتی و لەماوەی نزیکەی چوار دەیەی ڕابردوودا تەنها لەلایەن تورکیاوە زیاتر لە ٣٠ جار سنورەکانی بە ئاشکرا بەزێندراوە و ئۆپرەراسیۆنی ئەنجامداوە، نەك تەنیا ئۆپەراسیۆن بەڵكو دەیان بنكەی سەربازی و فڕۆكەخانەی سەربازی توركیا لە ناوخاكی هەرێم و عێراقدایە، كە گەورەترین سەربازكەی توركیا لە باشیكی سەربە پارێزگای نەینەوایە كە زیاتر لە 150 كیلۆمەتر لەناو چەقی خاكی عێراقدایە    سەروەری دەوڵەتی عێراق کاتێک باس لە قەوارەیەکی سیاسی وەک دەوڵەت دەکەین بیرمەندان کۆکن لەسەر ئەوەی کە پێویستە چەند ڕەگەزێکی سەرەکی لەو قەوارە سیاسییەدا هەبێت جا وەکو دەوڵەتێکی تەواو ناودەبرێ، گرنگترین ئەو ڕەگەزانەش بریتین لە؛ 1.    گه‌ل، وه‌ک ژماره‌یه‌کی پێویست له‌ دانیشتوان. 2.    خاک یان هه‌رێم، وه‌کو سنورێکی جوگرافی که‌ ئه‌و دانیشتوانه‌ی له‌ سه‌ر دەژی. 3.    حکومه‌ت یان ده‌سه‌ڵاتی سیاسی، واتا سیستمێکی سیاسی که‌ گوزارشت له‌ ویستی یاسایی ده‌وڵه‌ت بکات‌و کاروباره‌کانی به‌ڕێوه‌ببات. 4.    سه‌روه‌ری (ناوخۆیی‌و دەرەکی)، به‌و مانایه‌ی ده‌وڵه‌ت بتوانێت باڵاده‌ست بێت‌و له‌ژێر هەژمونی هیچ ده‌سه‌ڵات‌و یه‌که‌یه‌کی ده‌ره‌کی دیکه‌دا نه‌بێت. هەرچەندە به‌شێک له‌ یاسا ناسان پێیان وایه‌ سه‌روه‌ری ڕه‌گه‌ز نیه‌، به‌ڵکو سیفه‌ته‌، به‌و پێیه‌ی ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌ت سه‌وه‌ریشی پێشێل بکرێت له‌ ده‌وڵه‌ت بوون ناکه‌وێت. خاک یان سنوری جوگرافی وەک ڕەگەزێکی سەرەکی دەوڵەت هەمیشە یەکێک بووە لەو گیروگرفتانەی لە ڕابردوودا بەرۆکی وڵاتانی دنیای گرتووە، جا بەهۆکاری تەماحکاری و چاوتێبڕین بووبێت یان بە کێشەی ئەمنی و ناسەقامگیری بووبێت یان یەکلانەکردنەوەی تەواوی سنورەکان لەنێوان وڵاتانی هاوسنوردا، بەشی زۆری ئەو کێشانەش لەوەوە سەرچاوەی گرتووە کە لە نێوان سنورەکاندا بوارێک نەمابێتەوە لە نێوان وڵاتان خۆیان، بەڵکو بەکۆتایی هاتنی سنوری دەوڵەتێک ڕاستەوخۆ سنور و سەروەری دەوڵەتێکی دیکە دەستپێدەکات بەزاندنیشی لەلایەن هەر دەوڵەتێکەوە بە دەستدرێژی و نایاسایی دادەنرێت، ئەگەر ڕێککەوتنێکی پێشوەختەی نێودەوڵەتی لەو بارەوە نەبێت.  شێوازەکانی سنوری نێودەوڵەتی کۆمەڵێک فاکتەر کاریگەرییان هەیە لەسەر شێوازو جۆری سنوری نێوان دەوڵەتان، ئەوانیش بریتین لە؛ یەکەم: دیایکردنی سنور لەژێر فاکتەری سروشتی، ئەوانیش وەکو؛  -    سنوری ئاوی وەک (چەم و ڕوبارو دەریا) -    سنوری وشکانی وەک (دۆڵ و شیوو شاخ) دووەم دیایکردنی سنور لەژێر فاکتەری جیاوازی مرۆیی، ئەوانیش وەکو؛ -    ئاین -    زمان -     نەتەوە سێیەم: دیایکردنی سنور لەژێر فاکتەری دەستی مرۆڤ، ئەوانیش وەکو؛ -    دیاریکردنی سنوری ئاسمانی  -    دیاریکردنی هێڵ و هەڵکەندنی چاڵ و تەلبەندو ئاماژە هەندەسییەکانی دیکەی سەر ئاوو وشکانی.  گرنگی سنوری سیاسی بۆ دەوڵەت بەشێوەیەکی گشتی دیاریکردنی سنوری نێوان دەوڵەتان ڕیشەیەکی مێژوویی هەیەو لەگەڵ گۆڕانکارییە سیاسییەکان گۆڕانکاری لە سنوری وڵاتاندا دروستبووە، لە پێناو ڕێکخستنی سنورەکانیشدا سەدان ڕێککەوتنی دوولایەنەو سێ لایەنەوە فرە لایەنەی نێوان وڵاتان ئەنجامدراوە چەندین بڕیارو یاسای نێودەوڵەتی لەلایەن ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکانەوە دەرکراوە بۆ ڕێکستن و پاراستنی سنورە ئاسمانی و وشکانی و ئاوییەکانی نێوان وڵاتان، دیاریکردنی سنوری نێوان وڵاتانیش ئەگەر چی سلبیاتی خۆی هەیە، بەڵام گرنگییەکەی زۆر لەوە زیاترە کە سنورێک نەبێت بۆ جیاکردنەوەی وڵاتێک لە وڵاتێکی دیکە، بەشێک لەو گرنگییانەش بریتین لە؛  1.    گوزارشتە لە هێڵی بەرگری دەوڵەت و هەردەوڵەتە مافی ڕەوای خۆیەتی بەرگری لێبکات و بەزاندنیشی لەلایەن وڵاتانی دەرەوە بەدەستدرێژی دێتە هەژمار. 2.    ئاستی پاراستنی سنور لەلایەن دەوڵەتەوە گوزارشتە توانای هێزی ئەو دەوڵەتە. 3.    دیاریکردنی سنور تەنها بۆ پارێزگاری کردن نییە لە خاک و پێگەی جوگرافی، بەڵکو پارێزگارییە لە سیستمی ئابوری و سەرچاوەکانی وزەو سەرجەم دەرامەتەکانی دیکەی ولات.  4.    دیاریکردنی سنوری تەنها وشکانی ناگرێتەوە بەڵکو ئاوی و ئاسمانیش دەگرێتەوەو سنوری دەسەڵاتی دەوڵەت دیاری دەکات لە بواری فڕوکەوانی و کەشتیوانیشدا. 5.    دیاریکردنی سنور جگە لە ڕێکخسنی هاتووچۆی هاوڵاتیان لە نێوان وڵاتاندا ڕێگایەکیشە بۆ پارێزگاریکردن و کونترۆڵکردنی تیرۆر و بازگانی نایاسایی بە چەک و ماددە هۆشبەرەکان.  عێراق و کێشە سنورییەکانی دەوڵەتی عێراق لەگەڵ شەش دەوڵەتی دیکە کە بریتین لە (ئێران، کوەیت، سعودییە، ئوردن، سوریا، تورکیا) هاوسنور و دراوسێیە، لەگەڵ بەشێکی زۆریان کێشەی سنوری هەیە و زیاتر لە جارێکیش لەپاڵ چەند هۆکارێکی تر لەسەر ئەو کێشە سنورییانە جەنگی خوێناوی هەڵگیرساوە.  کێشەی عێراق - ئێران یەکێک لە گەوەرەترین کێشەکانی سنوری سیاسی لە جیهاندا سەردەمانێک کێشەی کەنداوی عەرەبی بوو لە نێوان عێراق و ئێراندا، کە عێراق درێژترین سنوری هەیە لە گەڵیدا نزیکەی 1458 کیلۆ مەترە، مێژوونوسان دەڵێن لە نێوان ساڵانی 1555 بۆ 1975 لەسەر ئەو سنورە 18 ڕێککەوتنی جیاواز ئەنجامدراوە لەبارەی ڕێکخستنی ئەو سنورەوە.  ئەم کێشەیە بەشێکی سەرەتاکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی 17 کاتێک سەفەوییەکان بەشێکی خوارووی عێراقیان خستە ژێردەستی خۆیان و پاشان دواتر ئەو ناوچەیە کەوتە دەست عوسمانییەکان بەپێ ڕێککەوتنێک لە نێوانیاندا بەسرە وەک پارچەیەک لە دەوڵەتی عوسمانی ناسێندرا. بەڵام لە سەدەی 19دا و دوای هاتنی ئینگلیزەکان ڕێگە بە ئێرانییەکان درا کەشتیوانی بکەن لە کەنداوی عەرەبیدا، پاشان لە ساڵی 1913 ڕێککەوتنێک لە نێوان عوسمانییەکان و دەوڵەتی فارسدا ئەنجامدرا، تێیدا هات کە کەنداوی عەرەبی بە کراوەیی دەمێنێتەوە لەبەردەم کەشتیوانی و کەشتیگەلی سەرجەم وڵاتان و تا ناوچەی خورمشەهر لەژێر سەروەری ئێراندا دەبێت.  لە ساڵی 1937 ئێران داوای هەڵوەشاندنەوەی ڕێککەوتنەکەی ساڵی 1913 کردو پێی وابوو ئەمە دەستکردی ئینگلیز و ئیمپریالیزمە بۆیە دەستی لە بەشێک لەو ناوچانەی کەنداوی عەرەبی بەردا کە کەشتوانی تێدا دەکرد لە بەرامبەر ئەوەی عێراق دەست بە قوڵی 4 میل دەست لە ناوچەی عەبدان بەربدات، بەمەش ئێران سنوری ڕێڕەوی کەشتیوانی کەمبوویەوە. لە ساڵی 1975 حکومەتی ئەوکاتی عێراق بۆ تواندنەوەی جوڵانەوەی کورد لە باکوری عێراق ڕێککەوتننامەی جەزائیری لەگەڵ ئێراندا مۆرکرد و مافی بە ئێراندا کە کاری کەشتیوانی ئەنجامبدات لە کەنداوی عەرەبیدا. لە ساڵی 1980 جەنگی نێوان عێراق – ئێران هەڵگیرسا دوای ئەوەی عێراق پاشگەز بوویەوە لە ڕێککەوتننامەی جەزائیر هەشت ساڵ شەڕ بەردەوامی هەبوو.      کێشەی عێراق - کوەیت دەوڵەتی عێراق تەنها لەگەڵ ئێراندا کێشەی سنوری نییە، بەڵکو لەگەڵ سەرجەم دراوسێکانی کێشەی سنوری بە ئاست و قەبارەی جیاواز هەیە، بۆ خۆبەدورگرتن لە هەر بەڵگەو پاساوێکی مێژوویی لەبارەی ڕاستی یاخود ناڕاستی کێشەی سنوری عێراق - کوەیت لە ڕابردوودا یەکێک بووە لەو کێشە گەورانەی وڵاتانی زلهێزو بگرە جیهانی هێنایە سەر خەت. کێشەکە بەڕادەیەک بوو سەدام حسێن کوەتی وەک پارێزگای 19یەمنی عێراق دەبینی، تا گەیشت بەوەی لە مانگی 8ی 1990 پەلاماریداو دوای ماوەیەکی کەم لەمانەوە و لەژێر فشای هاوپەیمانان پاشکشەی کرد. لە ڕووی یاساییەوە کە 3/4/1991 ئەنجومەنی ئاسایشی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان بڕیاری ژمارە 687 دەرکرد، بەپێی ئەو بڕیارە چەند لیژنەیەک پێکهێنرا لە نێویشیاندا لیژنەیەکی (5) کەسی سەر بەنەتەوە یەکگرتووەکان بۆ دیاریکردنی سنوری نێوان ئەو دوو وڵاتە بە سەرۆکایەتی (موختار کۆسۆما – سەرۆکی ئەوکاتی ئەندۆنیسیا)دیاریکرا. عێراق لەگەڵ هەریەک لە سعودییەو ئوردن و سوریاش بێ کێشە نەبووە، بەڵام بەراورد بە ئێران و کوەیت تا ڕادەیەک کێشەکان بە گفتووگۆو ڕێککەوتن چارەسەرکراوەن، سەریان نەکێشاوە بۆ ململانێی چەکداری و شەڕ هەڵنەگیرساوە.  کێشەی عێراق - تورکیا وڵاتی تورکیا یەکێکی دیکەیە لە دراوسێکانی عێراق تایبەتمەندی خۆی هەیەوە سەرجەم سنورەکەی لەگەڵ باکوری عێراقدا هاوسنوری هەرێمی کوردستانە بەپێی ڕێککەوتننامەی لۆزان لە ساڵی 1923 ئەو سنورە یەکلا کراوەتەوە، تا ڕادەیەک هەردوو وڵات بۆ ماوەیەکی درێژ ئیلتزامیان بە سنورەکانی خۆیانەوە دەکرد، بەڵام لەسەرەتای ساڵانی 1980 هاوکاری و هەماهەنگی نێوان هێزە کوردییەکانی عێراق و تورکیا پاڵی بەو دوو وڵاتەوە نا بۆ پاراستنی سنورەکانیان ڕێککەونێک ئەنجام بدەن لە مانگی 10ی ساڵی 1984 گەیشتنە ڕێککەوتن و "پەیمانی ئاسایشی سنوورەکان"یان مۆرکرد بەپێی ئەم ڕێککەوتننە ڕێگە بۆ هێزی سەربازی تورکیا خۆشکرا بە قوڵی 20 کیلۆمەتر ئۆپەراسیۆنی سەربازی لە خاکی عێراق هەرێمی کوردستان ئەنجامبدات، ئەم ڕێککەوتنەش تا ئێستا بەبێ هیچ هەموارکردنەوەو ئیلغاکردنێک ماوەتەوەو تورکیا سودی لێوەرگرتووە     ئۆپەراسیۆنەکانی تورکیا لە نێو خاکی عێراقدا تورکیا لە ساڵی ١٩٨٣وە تا ئێستا زیاتر لە ٣٠ جار ئۆپەراسیۆنی دەرەوەی سنووری خۆی ولە خاکی عێراق و هەرێمی کوردستاندا ئەنجامداوە، تا ئێستاش تورکیا بەردەوامە بۆ دەستدرێژیکردنە سەر سنوری عێراق بەبێ ڕەزامەندی وڵاتەکە بە بیانوی بوونی پەکەکە لەو سنورە، زۆر جاریش ئەر سنورەی بەپێی ڕێککەوتنی هەردوولا دیاری کراوە لەلایەن تورکیاوە بەزێندراوە. گرنگترین ئەو ئۆپەراسیۆنانەش ئەنجامیداون بریتین لە 1.    ساڵی ١٩٨٣ ئۆپەراسیۆنێک بە بەهانەی "پەیمانی ئاسایشی سنوورەکان" بە فەرماندەیی کەنعان ئەڤران، ڕێبەری کودەتای ١٢ی ئەیلول و سەرۆکی تورکیا بەهاوکاریی حکومەتی بەغدا دەستیپێکرد، حەوت هەزار سەربازی تورک ڕۆژی ٢٥ی ئایاری ساڵی ١٩٨٣ هاتنە ناو خاکی باشوری کوردستانەوە. 2.    لە مانگی ١٠ی ساڵی ١٩٨٤دا دووەمین ئۆپەراسیۆنی دەرەوەی سنووری تورکیا دژی پەکەکە دەستیپێکرد، هەر لەو مانگەشدا بەبێ ئەنجام کۆتاییهات. 3.    ١٢ی ئابی ساڵی ١٩٨٦ سێیەم ئۆپەراسیۆنی سوپای تورک دژی پەکەکە دەستیپێکرد، لە چوارچێوەی ئەو ئۆپەراسیۆنەدا هێرش کرایە سەر کامپەکانی پەکەکە و هاوکات هێرشیانکردە سەر کامپەکانی پارتیش. 4.     لە ڕۆژی ٤ی ئازاری ساڵی ١٩٨٧دا ئۆپەراسیۆنێک بە هاوکاری هێزە ئاسمانییەکانی سوپای تورک دژی پەکەکە ئەنجامدرا. 5.    ساڵی ١٩٩١ و لە سەردەمی تورگوت ئۆزالدا، سێ جار ئۆپەراسیۆنی دەرەوەی سنوور ئەنجامدرا، یەکەم ئۆپەراسیۆن لە نیسانی ١٩٩١دا پێکهات و ناویان نا "ملکس"، دووەمین ئۆپەراسیۆن لە ڕۆژی ٥ی ئابدا دەستیپێکرد و ماوەی ١٥ رۆژی خایاندو دوایین ئۆپەراسیۆنی ساڵی ١٩٩١ لە ڕۆژی ١١ مانگی ١٠وە بۆ ٢٥ی مانگ ئەنجامدرا. 6.    ڕۆژی ٦ی ئایاری ساڵی ١٩٩٢ سوپای تورک بۆ هەشتەم جار ئۆپەراسیۆنی "ڤەدیزی" دەستپێکرد. 7.    ڕۆژی ١٢ی مانگی ١٠ی ساڵی ١٩٩٢ بۆ نۆیەم جار لە باشوری کوردستانەوە هێرشیانکردە سەر سەنگەرەکانی پەکەکە و ماوەی ٢٠ ڕۆژ ئەو ئۆپەراسیۆنە درێژەی هەبوو. 8.    ڕۆژی ١٠ی حوزەیرانی ساڵی ١٩٩٣ و ڕۆژی ٢٨ی مانگی ١ی ساڵی ١٩٩٤ دوو ئۆپەراسیۆنی بەرفراوان دژی کامپی "زەلێ" کرا و پاشان لە ڕۆژی ٦ی شوباتی ١٩٩٤دا ناوچەکانی "مەزرێ" و "کاریەدەرێ"یان بە ئامانج گرت، لە مانگی نیسانی ساڵی ١٩٩٤دا پێنج هەزار سەرباز ئۆپەراسیۆنێکی دیکەی دەرەوەی سنووریان ئەنجامدا.  9.    لە بەهاری ساڵی ١٩٩٥دا ڕۆژی ٢٠ی ئازار سوپای تورک ئۆپەراسیۆنی دەرەوەی سنووری ئەنجامدا، بە ١٥هەزار سەربازەوەو بە فەرماندەیی ١٣ ژەنەراڵەوە ئۆپەراسیۆنی دەستپێکردو ناویان نابوو "چەلیک" . 10.    تورکیا لە مانگی تەمموزی 1995 هێرشێکی دیکەی کردە سەر هەرێمەکانی تامپۆن، ئەو ئۆپەراسیۆنە ماوەی ٤٥ ڕۆژی خایەند. 11.    ساڵی ١٩٩٦ دوو ئۆپەراسیۆن لە هێڵی سنهەت، هەفتانین و کەلاڕەشەوە ئەنجامدرا، ناوی ئەو ئۆپەراسیۆنەیان نا "ئاتماجا تۆکات"، لە مانگی کانونی دووەمی هەمان ساڵدا سوپای توک جارێکی دیکە ئۆپەراسیۆنی دەرەوەی سنووری ئەنجامدا. 12.    ساڵی ١٩٩٧ توركیا ئۆپەراسیۆنێکی دیەکەیان ئەنجامدا کە ناویان نا "باڵیۆز"، ئەو ئۆپەراسیۆنە ١٤ی ئایاری ساڵی ١٩٩٧ دەستیپێکردو ٥٠ هەزار سەرباز بەشداری بوون. 13.    ئۆپەراسیۆنی ئەیلولی ساڵی ١٩٩٧ بە بەشداربوونی ١٠ هەزار سەرباز و ١٠٠ تانک دەستیپێکردو ناوی نرا " چاکوچ" و لە چوارچێوەیدا دەڤەری خواکورک بە ئامانج گیرا. 14.     هەر لە ساڵی ١٩٩٧ بڕیارگەیەکی گەورەی سەربازی لەو هێڵەدا دامەزرا کە تانک و تۆپ و هەموو کەرەسە سەربازییەکانی شەڕی تێدابوو، هەروەها ژمارەیەکی زۆری سەرباز لە ناوچەکانی باتووفا، کانیماسی و بامەڕنێ و شیلادزێ جێگرکران.  15.    سوپای تورک لە ساڵی ١٩٩٨دا بە ٤٠ هەزار سەربازەوە ئۆپەراسیۆنێکی دەستپێکردو ناوی نا "موراد". 16.     ٢٤ەمین ئۆپەراسیۆنی دەرەوەی سنووری سوپای تورک لە ساڵی ١٩٩٩دا پێکهات، ئەو ئۆپەراسیۆنەی ناونا "ساندویچ". 17.    لە ڕۆژی ٤ی ئایاری ساڵی ٢٠٠٠ ئۆپەراسیۆنێک ئەنجامدرا، بەڵام ڕۆژی ٨ی ئایار پاشەکشەیانکرد 18.    سوپای تورک هەوڵیدا لە رێگای ئاسمانییەوە ئۆپەراسیۆنەکانی بەرفراوان بکات، بۆ ئەم مەبەستەش لە مانگی کانوونی ٢٠٠٧دا هێرشێکی قورسی ئاسمانیکردە سەر پەکەکە. 19.    سوپای تورک لە ڕۆژی ٢١ی شوباتی ساڵی ٢٠٠٨دا هاتە ناو خاکی باشوری کوردستانەوەو ئۆپەراسیۆنێکی بە ناوی ئۆپەراسیۆنی "ڕۆژ" بەڕێوەبردو لە ڕۆژی ٢٩ی شوبات پاشەکشەی کرد. 20.    لە٢٤ی تەموزی ٢٠١٥ تورکیا دەستیکردەوە بەهێرشی ئاسمانی و هەرێمەکانی(قەندیل، مەتینا، هەفتانین، ئاڤاشین، خواکورک، خنێرەو گارە)ی بە ٥٠ فرۆکە بۆردومانکرد. ئەم هێرشە هاوکات بو لەهێرش و پاکتاوی سیاسی لەباکوری کوردستان لەو ساڵەدا. 21.    تورکیا لە ١٤ی کانونی یەکەمی ٢٠١٧دا لە ناوچەی شەمزینانی جۆلەمێرگەوە، دەستی کردەوە بەهێرشکردن بۆسەر خاکی هەرێمی کوردستان و بە کۆپتەر ژمارەیەکی زۆر سەربازی لە ناوچەکانی (گەلیی رەش، چیای سیرۆ، چیای ئەڤدۆلکۆفی، ئاڤا حاجی بەگ) دابەزاندو بە قوڵایی ٣٠ کیلۆمەتر هاتە ناو خاکێ هەرێمەوەو لەناوچەی (لێلکان، چیادێڵ و چەند شوێنێکی تر) بنکەی نوێی سەربازیی دروستکرد. تورکیا بەردەوام بوو. 22.     لەئۆپەراسیۆنەکانی لە٢٧ی ئایاری ٢٠١٩ ئۆپەراسیۆنی(پەنجە)ی بەهاوکاری فرۆکە جەنگیەکانی دەستپێکرد. لەهەمو ئەم هێرشانەشدا بەردەوام هاوڵاتیانی مەدەنی بونەتە قوربانی یەکەمی پەلامارو بۆردومانەکانی تورکیا. 23.    رۆژی ١٥ی حوزەیرانی ٢٠٢٠ تورکیا ئۆپەراسیۆنێکی لەناکاوی سەربازی و ئاسمانی بەناوی "چنگی هەڵۆ"، دژ بە بنکە و بارەگاکانی پارتی کرێکارانی کوردستان لە سنورەکانی هەرێمی کوردستان دەستپێکرد. رۆژێک دواتر، لە ١٦ی حوزەیران، ئۆپەراسیۆنێکی مەیدانی و زەمینی، بەناوی ئۆپەراسیۆنی "چنگی پڵنگ" بۆ ناوچەی هەفتانین لەزاخۆ بە هەمان ئامانج راگەیاند. 24.    ٢٣ ی نیسانی ٢٠٢١ ، تورکیا بە بۆردوومانکردنی دەوروبەری گوندی کێستە دەستی کرد بە ئۆپەراسیۆنی چنگی- هەورە بروسکە. لەماوەی یەک هەفتەدا تورکیا بەردەوام بوو لە بەئامانج گرتنی زناری کێستە و فڕۆکەی جەنگی، فڕۆکەی بێفڕۆکەوان، تۆپخانە و هێلیکۆپتەرە سەربازییەکان بە بەردەوامی بۆردوومانی ناوچەکەیان دەکرد. هەروەها سوپای تورکیا لەڕێگەی هێلیکۆپتەرەوە چەندین سەربازی خستە خوارەوە بۆ گرتنی زناری کێستە و دروستکردنی بارەگای سەربازی لەسەر چیاکە، کە ئەمەش بووە هۆی دروستبوونی چەندین شەڕ و پێکدادان لەنێوان سەربازانی تورکیا و گەریلاکانی پارتی کرێکارانی کوردستان. بۆزانیاری زیاترو سەرچاوەکان بڕوانە؛ د. نمیر طه یاسین، العراق وإشكالیة الحدود مع دول الجوار در اسة تاریخیة، علی الموقع: https://www.iasj.net/iasj/download/a3ff96337cb3ad61 محمد يوسف محمود أبوالليل، حــدود الإقليـم وفق القانـون الـدولي، علی الموقع: http://dspace.mediu.edu.my:8181/xmlui/handle/123456789/115196 الدكتور صدام الفتلاوي و هاني عبد الله عمران، عملیة ترسیم الحدود الدولیة، والمنازعات الناجمة عنها؛ مجلة جامعة بابل، علی الموقع: https://www.iasj.net/iasj/download/8ca52ff7036df4f9 حسين حافظ وهيب، العراق ودول الجوار دراسة في الفاعلين التركي والايراني، علی الموقع: https://www.iasj.net/iasj/download/dcb99625f96d1e5b گەیلان عەباس، هێرشەكانی توركیا بۆسەر هەرێمی كوردستان، لێكەوتەو سیناریۆكان‌، پێگەی پەیسەر پرێس؛ https://www.peyserpress.com/detail/6154 مێژووی ئۆپەراسیۆنەکانی دەرەوەی سنووری تورکیا دژی پەکەکە.. دۆسییە، پگەی رۆژ نیوز؛ https://rojnews.news/%DA%95%DB%86%DA%98%D9%87%DB%95%DA%B5%D8%A7%D8%AA%DB%8C-%D9%86%D8%A7%D9%88%DB%95%DA%95%D8%A7%D8%B3%D8%AA/%D9%85%DB%8E%DA%98%D9%88%D9%88%DB%8C-%D8%A6%DB%86%D9%BE%DB%95%D8%B1%D8%A7%D8%B3%DB%8C%DB%86%D9%86%DB%95%DA%A9%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AF%DB%95%D8%B1%DB%95%D9%88%DB%95%DB%8C-%D8%B3%D9%86%D9%88%D9%88/

درەو: راپۆرتی: رێناس ساڵح - نەوژین بە بڵێسەی ئاگرەکەی جەستەی و بەرزبونەوەی دوکەڵ هەواڵی مەرگی 'بژوێن' دەگەیەتە خەڵکی شار، چونکە بکوژەکەی بە سێ فیشک و ناڵەی خوێن ومەرگی سوکنایەتی بە دڵدانایەت و جەستەکەی دەسوتێنێت، خێزانەکەی دەڵێن بێئاگاین لە کوشتنی، پارێزەری رێکخراوێکی ژنان باسلەوەدەکات وشەی شەرف دراوە بە گوێیاندا بۆ بێدەنگبون لە بەدواداچون، هەروەک بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی شارەکەش جەخت لە مەتریسەکی گەورە دەکاتەوە دەڵێت: ”کوشتنەکان هەنگاویان بۆ بەدیاردەبون بڕیوە“ پۆلیسیش لە لێکۆڵینەوە بەردەوامە. رۆژی ١١ ئەم مانگە هەواڵی دۆزینەوەی تەرمێکی نەناسراو بە سوتێنراوی بڵاوبویەوە ”شەوی هەینی ئەو کاتەی مەفرەزەکانی پاراستنی فرۆکەخانەی سلێمانی لە نزیک گوندی عەزیز ئاوا گڕ و دوکەڵ دەبینن پۆلیس ئاگەدار دەکەنەوە بگەنە شوێنەکە بۆ زانینی هۆکار رێگری کردن لەو ئاگرەی بینیویانە، کاتێک هێزەکانی نەهێشتنی تاوان گەشتنە شوێنی ئاگرەکە بینیان جەستەی کەسێکە سوتێنراوە“. ئەمە قسەکانی سەرکەوت ئەحمەد، وتەبێژی پۆلیسی سلێمانیە. ئەو زیاتر وتی: ئەو کاتەی دۆزرایەوە تا رۆژی دواتر تەرمەکە نەناسرایەوە چونکە سوتێنرابو لە پزیشکی دادوەری توێکاری بۆکرا  دەرکەوت پێش سوتانی سێ فیشەکی پێوەنراوە“. دوای رۆژێک لە دۆزینەوەی تەرمەکەی دەناسرێتەوە کە خانمێکی شاری سلێمانیە بەناوی 'بژوێن عوسمان'ەو خێزانەکەی ئاگەداردەکرێنەوە، بژوێن عوسمان، لە دایک بوی ساڵی(١٩٩٠) دانیشتوی شاری سلێمانی رۆژی ١٠ ئەم مانگە لەدوای چونە دەروەی لەماڵ ناگەڕێتەوە.   ”پێیان وتین کوشتنەکەی کێشەی کۆمەڵایەتیە بۆ ئەوەی بە بیانوی شەرەف کپ بکرێتەوە“   دوای ئاگەدارکردنەوەیان خێزانەکەی لە بکەی پۆلیس وتەیان لێوەردەگیرێت ئەوان دەڵێن”ئێمە هیچ کێشیەکمان نەبوە“. ئەمە لە کاتێکدایە ئەشواق نەجیب، پارێزەر لە رێکخراوی هاریکاری یاسایی بۆ نەوژین وتی: ”دەستمان بە بەدواداچون کردوە بە ئێمە وتراوە کێشەکە کۆمەڵایەتیە، خوێندنەوەی ئێمە بۆ ئەم قسەیە ئەوەیە دەیانەوێت ئێمە کاری لەسەر نەکەین و بڵێن با سومعەی خێزانەکەی نەچێت“. ئەو پارێزەرە جەختدەکاتەوە کە ئەوان ناوەستن لە بەدواداچون بۆ کەیسەکە ”یەکەم رۆژ چوینە پرسەکەی، چاوەڕێی خێزانەکەین سکاڵا تۆماربکەن چونکە تا کەسێک لە خێزانەکەی سکاڵا تۆمارنەکات کەیسەکە بەروپێش ناچێت و بەخاوی کاری تێدادەکرێت ئێمە پلانمان هەیە بەم نزیکانە دوبارە سەردانی خێزانەکەی بکەینەوە“. بژوێن، لەگەڵ ماڵی باوک و دایکی دەژیا لە ماوەی رابردودا هاوسەرگیریکردوە، بەڵام جیابوەتەوە پۆلیسی سلێمانیش دەڵێت: ”کوشتنەکەی پەیوەندی بە هاوسەرگیری یەکەمیەوە نیە“.   ”لە کوشتنی ژنان کەسانی نزیکیان تێوەدەگەلێن لە تاوانەکە“   بە وتەی سەرکەوت ئەحمەد، خودی بەڕێوبەری پۆلیسی سلێمانی راستەوخۆ سەرپەرشتی ئەم دۆسیە دەکات، هاوکات ئاماژەی بەوەکرد لەمجۆرە کەیسانە بە زۆری کەسی نزیکیان تاوانەکە ئەنجام دەدات. هەروەک هیوا کەریم، وتەبێژی بەڕێوبەرایەتی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی خێزان و ئافرەتان لە سلێمانی ئەوەی بە نەوژین رایگەیاند: ”زۆربەی دۆسیەکانی کوشتن کوتوپڕن، ئەم خاتونەش پێشتر هیچ سکاڵایەکی لە بنەکانی ئێمە تۆمارنەکردوە“. ئەمە لەکاتێکدایە بە گوێرەی ئامارەکانی بەڕێوبەرایەتی گشتی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی خێزان و ئافرەتان لەماوەی ساڵی رابردو لە سلێمانی ١٥ تاوانی کوشتن و خۆکوشتنی ژنان تۆمارکراوە کە بەشێکیان پێشوەخت سکاڵایان تۆمارکردوە.   ”لێکۆڵینەوەکان هۆکارن بۆ ون بونی بەڵگەکانی تاوانی کوشتنی ژنان“   پارێزەر ئەشواق نەجیب، نیگەرانە بەوەی کەیسەکانی کوشتنی ژنان بە ئەنقەس بێت یاخود بێ مەبەست دەست و بردی تێداناکرێت بەم هۆیەش ئەگەری ونکردنی بەڵگەی حاشاهەڵنەگر 'مەلموس'ی تاوانەکە ون دەبێت. ئەو دەڵێت: ”دۆسیەمان هەبوە کە ئێمە دوای دو مانگ داخڵی بوین کەچی کامێرای شوێنە نزیکەکانی روداوکە وەرنەگیراوە وەک بەڵگە، کاتێک ئێمە چوین بۆ وەرگرتنی تۆماری ڤیدۆی کامێرای شوێنە نزیکەکانی روداوەکە ئەو کاتە هەرنەمابو لە لای دوکان وماڵەکان چونکە هاردەکەی(شوێنی خەزنکردنی) هەر مانگێک خەزن دەکات، یان ئەوەندە درەنگ دەگەنە شوێنەکە بۆ لێکۆڵینەوە شوێن پەنجەی تاوان ون دەبێت و کەرسەتەکانی تاوان لە ناو دەبرێت، یان هیچ هێڵکاریەک بۆ شوێنی تاوانەکە ناکرێت“. ئەم پارێزەرەی رێکخراوی هاریکاری یاسایی جەختدەکاتەوە ئەمانە کاریگەری خراپی هەبوە لەسەر قەزیەی کوشتنی ژنان بە وتەی ئەو ”کاتێک ژنێک دەکوژرێت ئەوەنەدە بێ ئەرزش لێکۆڵینەوە دەکرێت هەندێک جار دواتر هەر دەیکەنە خۆکوژی تاوانەکە!“.     لێکۆڵینەوە و هێڵکاری بۆ تاوانێکی کوشتن بە شێوەیەکی زانستی  بۆچارەسەری ئەمە پێشنیاردەکات ئەگەر بەجدی حکومەت دەیەوێت دۆسیەکانی کوشتنی ژنان بێئەرزش سەیرنەکرێت لیژنەی تایمەند بەند لە داگاو پۆلیس دورستبکات بۆ لێکۆڵینەوە لە دۆسیەکان بە کەمترین ماوە و بە ئامێری پێشکەوتو لێکۆڵینەوە بکەن بە وردی بۆ ئەوەی چی دیکە خوێنی ژنان ون نەبێت.   ”کوشتنی ژنان مەترسی بون بە دیاردەی هەیە حکومەتیش بەرپرسی یەکەمە لەم کێشەیە“    لەسەرتایی  دوهەفتەی یەکەمی ئەم مانگەدا ئەمە دوەم حاڵەتی کوشتنی ژنانە لە سلێمانی ”تاوانەکانی کوشتن لە نێویاندا کوشتنی ژنان بەگوێرەی داتاکان لە حاڵەتەوە هەنگاو دەنێن بۆ بون بە دیاردە“ بە وتەی هیوا کەریم، وتەبێژی بەڕێوبەرایەتی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژی خێزان و ئافرەتان/ سلێمانی.  حکومەت بەرپرسی یەکەم دەزانێت بۆ هەڵکشانی ئەم تاوانە و دەڵێت: ”ئەرکی حکومەتە راستەوخۆ هەنگاوی بەپەلەبنێت بۆ هۆکارەکانی پشت ئەم تاوانانە و چارەسەریان بکات ناکرێت بڵێت رێگری دەکەین و قەیرانەکان هەر وەک خۆیانبن راستە پەرلەمان کۆبویەوە و جێگری سەرۆکی حکومەتیش کۆمەڵێک بڕیاری دەرکرد کە جێبەجێبکرێن بەڵام ئەمانە دڵخۆشکەرنین ئەگەر کار لە هۆکارەکانی پشت روداوەکان نەکرێت“. مەرگی بژوێن و تاوانەکانی کوشتن دەبەستێتەوە بە زیندوکردنەوەی عەشیرەت و خێڵ هیوا کەریم، دەڵێت: ”ئەمە بوتەهۆی زیادبونی سوڵح، متمانە بە یاسا لاوازبوە هۆکاریش ئەوەیە یاساکانمان هەیە، بەڵام نەتوانراوە وەک خۆی جێبەجێبکرێت“. ئەو قەیرانی دارایی و نمایشکردنی کلتوری تورکی لە رێگەی راگەیاندنەکان بۆ ناوکۆمەڵگە بەهۆکارێکی دیکە دەزانێت و دەڵێت: ”سیستەمی پەروەردە بەتەواوی شکستی هێناوە کە بە کەوتنی کۆمەڵگا روبەڕوی دۆخی شڵەژان دەبێتەوە“.   هاوڕێکانی ”ئێمە شۆکی مەرگی بژوێنین“   هاوڕێکانی بژوێن، شۆک و نیگەرانن بە مردنی ئەم خانمە چالاکوانە, ئەوان بۆ نەوژین بەم شێوەیە باسی بژوێنیان کرد وتیان: ” کەسایەتیەکی باش و جوانی هەبوە و خوێندنی ماستەری لەم دواییانەدا لەوڵاتی هندستان تەواو کردوە“.  بۆ هۆکاری لەدەستدانی دەڵێن: ”ئێمە ناتوانین هیچ لێدوانیک بدەین و چاوەروانی لایەنی پەیوەندیدارین لێکۆلینەوە لە کەیسەکە بکەن و بکوژانی بدۆزرێتەوە“.     بژوێن محەمەد، لەکاتی رێزلێنای بەهۆی چالاکیەکانیەوە وێنە: هەژماری فەیسبوکی ناوبراو   هیچ کەسێک وەک تۆمەتبار دەستگیرنەکراوە دوای پێنج رۆژ لە تاوانی کوشتنی بژوێن و سوتاندنی هیچ کەسێک دەستگیرنەکراوە، سەرکەوت ئەحمەد، ئەوەی بەنەوژین وت بەڵگەی زۆریان لەسەر تاوانەکە دەستکەوتوە، بەڵام لەبەر رێکاری یاسایی دادوەر نایەوێت زانیاریەکان ئاشکرابن. مەرگی بژوێن لە کاتێکدایە لە ساڵی رابردو لە هەرێم ١٣٠ کچ ژن بە کوشتن و خۆکوشتن و سوتان کۆتایی بە ژیانیان هاتوە لەگەڵ ئەوەشدا بە پێی زانیاریەکان هەنگاوەکان بۆ کۆتایی هێنان بە کوشتنی ژنان بە خاوی دەڕوات و  گڕی ئاگرەکەی جەستەی بژوێن کراسی دەیان ژنی دیکە دەسوتێنێت.

درەو:  ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بڕیاریدا مانگانە (200 ملیار) دینار بۆ موچەی موچەخۆرانی  هەرێمی كوردستان بنێردرێت، وەزیری دارایی عێراق رازی نەبووە پارە بۆ هەرێم بنێردرێت، بۆیە لە كۆبونەوەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی وەزیراندا خراوەتە دەنگدانەوە، بەناردنی ئەو (200 ملیار) دینارەی بەغداد كۆی پارەی تەرخانكراوی هەرێم بۆ موچە ، زیاتر لە ( ترلیۆنێك) دینار دەبێت و (100 ملیار) دیناریشی لە كۆی موچەی موچەخۆران  زیاتر دەبێت. سەرچاوەیەك لەئەنجومەنی وەزیرانی عێراقەوە بە (درەو)ی راگەیاند: مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق  بەدوای بیانویەكدا گەڕاوە بۆ ئەوەی بڕێك پارە بۆ هەرێمی كوردستان بنێرێت، چەند جارێك داوای لە عەلی عەلاوی وەزیری دارایی عێراق كردووە، بڕێك پارە بۆ هەرێم بنێرێت، بەڵام رازی نەبوو، دوای گەڕانەوەی وەفدی چاودێری دارایی عێراق لە هەرێمی كوردستان، مستەفا كازمی ئەوەی بەهەلزانیوە، بۆیە لەكۆبونەوەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی وەزیراندا خستویەتیە دەنگدانەوە، كە مانگانە بڕی (200 ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان بنێردرێت و وەزارەتی دارایی عێراقیش ناچار كراوە ئەو بڕیارە بە دەقێك بۆ وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستان بنێرێت. بەپێی زانیارییەكان ئەمڕۆ چەند جارێك مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان و بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق  پەیوەندیان بە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراقەوە كردووەن بۆ ناردنی بڕێك پارەبۆ هەرێمی كوردستان.  ئەو سەرچاوەیە بە (درەو)ی راگەیاند كە وەزارەتی دارایی عێراق دەقێكی بۆ وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستان نادرووەو تیایدا هاتووە: وەزارەتی دارایی عێراق مانگانە بڕی (200 ملیار) دینار بۆ پێدانی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان خەرج دەكات، ئەمەش دوای تەواوبوونی وردبینیكردنی داتاكانی تایبەت بە داهاتی نانەوتی لەلایەن دیوانی چاودێریی دارایی فیدراڵی بە هەماهەنگی لەگەڵ دیوانی چاودێریی دارایی هەرێمی كوردستان.  لە دەقەكەدا ئەوەش هاتووە:  "ئەو بڕە پارەیە لە  1/1/2021ەوە خەرجدەكرێت"، واتا بەغداد بۆ شەش مانگی رابردوو (ترلیۆنێك و 200 ملیار) دینار وەك مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان خەرج بكات.  پاش نیوەڕۆی ئەمرۆ لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی لە لێدوانێكدا رایگەیاند: بەم زووانە فەرمانبەران و موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان مژدەی خۆش دەبیستن. لە تویتێكیشدا مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان رایگەیاند: خۆشحاڵم ڕایبگەیەنم كە گەیشتووینەتە ڕێكەوتنێك كە بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان بگەڕێندرێتەوە، ئەمەش لە مانگی یەكی ئەمساڵەوە حیساب دەكرێت بە (أثر رجعي)، ئاماژەی بە پەیوەندی تەلەفۆنی كردووە لەگەڵ مستەفا كازمی. بەو پارەیەی كە لەبەغدادەوە بۆ هەرێمی كوردستان دەنێردرێت كۆی داهاتەكانی هەرێم بەم شێوەیە دەبێت: •    200 ملیار دینار لە پارەی بەغداد •    300 ملیۆن دۆلار داهاتی نەوت بۆ موچە واتا (450 ملیار) دینار. •    350 ملیار دینار داهاتی ناوخۆ  •    25 ملیار تەمویلی هاوپەیمانان كۆی گشتی دەكاتە (ترلیۆنێك و 25 ملیار) دینار، كۆی موچەی موچەخۆران مانگانە (894 ملیار) دینارە، واتا بەشی تەواوی موچە دەكات بە بێ لێبڕین و زیاتر لە(130 ملیار) دیناریش زیاد دەبێت. خۆ ئەگەر تەنیا پارەی موچەی مانگی رابردوو لێكبدرێتەوە كە حومەتی هەرێم (706 ملیار) دیناری داوە بە موچەخۆران بە 21%ی لێبڕینەوە لەگەڵ ئەو (200 ملیار) دینارەی كەبڕیارە لە بەغدادەوە بێت، ئەوا دەكاتە (906 ملیار) دینار كە ئەو كاتیش زیاتر لە (10 ملیار) دیناری زیاترە لە كۆی موچەی موچەخۆران، كە بڕی 21%ی لێبڕینی موچە (188 ملیار) دینارە، ئەو (200 ملیار) دینارە (12 ملیار) دیناریشی زیاترە لەبڕی لێبڕینی موچە، چونكە بەپێی بڕیارەكە ئەو پارەیەی لە بەغدادەوە دێت تەنیا بۆ موچەی موچەخۆرانە. 

(درەو): بازرگانان، لیترێك بەنزین لە ئێران بە (487) دینار دەكڕن، لە دەروازە سنورییەكان (133) دیناری دەكەوێتە سەر، لە گۆڕەپان‌و بەنزینخانەكانیش نزیكەی (100 بۆ 150) دیناری دەخرێتە سەر، بەمشێوەیە تێكڕای هێنانی لیترێك بەنزین لە ئێرانەوە تا بە نزینخانەكان دەكرێتە زیاتر لە (720) دینار.  هاوكێشەی بەنزین لە كوردستان یەكێك لەو بازرگانانەی كە بەنزین لە ئێرانەوە هاوردەی هەرێم دەكات، وردەكاری هێنانی بەنزین‌و نرخەكەی بۆ (درەو) ئاشكراكرد.  ئەو بازرگانە كە ناوی لای (درەو) پارێزراوە، بەمشێوەیە وردەكاری نرخی بەنزینی خستەڕوو: ئێمە تەنێك بەنزین (1355 لیتر) لە ئێران بە (440) دۆلار واتە (660 هەزار) دینار دەكڕین، ئەم نرخە بۆ هەر لیترێك لەناو ئێران دەكاتە (487) دینار. هاوكێشەكە بەمشێوەیە: (440 دۆلار 150 x دینار = 660 هەزار دینار، دابەش 1355 لیتر = 487 دینار). بەنزین بە دوو شێوە هاوردە دەكرێت بەنزین ئەگەر وەك بەنزینی پوخت هاوردە بكرێت، بۆ هەر تەنێك لەخاڵی سنوری باشماخ (70) دۆلار وەك گومرگ دەدەین، واتا تەنێك بەنزین (440 دۆلار + 70 دۆلاری گومرگ = 510 دۆلار)، ئەم پارەیە بە دیناری عێراقی دەكاتە (765 هەزار) دینار، واتا هەر لیترێك (78) دیناری دەخرێتە سەر‌و هاوكێشەكە بەمشێوەیە دەبێت: (487 + 78 = 565) دینار.  خۆ ئەگەر وەك بەنزین داخڵ نەكرێت‌و وەكو مەواد ئەژماربكرێت، ئەوا لە باشماخ بۆ هەر تەنێك (120) دۆلاری گومرگ دەسەنرێت، واتا (50) دۆلار زیاتر دەسەنرێت لەوەی وەكو بەنزینی پوخت هاوردەبكرێت، لەم حاڵەتەدا هاوكێشەكە بۆ تەنێك بەنزین بەمشێوەیە دەبێت: (440 دۆلار + 120 دۆلاری گومرگ = 560 دۆلار)، ئەم پارەیە بە دیناری عێراقی دەكاتە (840 هەزار) دینار، واتا هەر لیترێك بەنزین لەم حاڵەتەدا بڕی (133) دیناری دەخرێتە سەر، بەمشێوەیە: (487 + 133 = 620) دینار. ئەم هاوكێشانە دەریدەخەن، تاوەكو خاڵە سنورییەكانی هەرێمی كوردستان، لیترێك بەنزین بە دوو جۆر نرخ هاوردە دەكرێت: •    ئەگەر بە بەنزین هاوردە بكرێت: 565 دینار دەكەوێت •    ئەگەر بە مەواد  هاوردە بكرێت: 620 دینار دەكەوێت ئەو (50) دۆلارەی كە لە دەخرێتەسەر هەر تەنێك لە خاڵە سنورییەكان، بڕی (55) دیناری دەكەوێتە سەر هەر لیترێك، واتا (50 دۆلار 1500 x دینار = 75 هەزار دینار دابەش 1355 لیتر = 55 دینار) بۆ هەر لیترێك. لە سنورەوە بۆ گۆڕەپانەكان هەر لیترێك بەنزین لە ئێرانەوە تا خاڵە سنورییەكان (620) دینار دەكەوێت، لەدوای خاڵە سنورییەكان بەنزین بەتەنكەر دەهێنرێت بۆ گۆڕەپانەكانی تایبەت بە بەنزین، لەم گۆڕەپانانە "نەفتا" تێكەڵی بەنزینەكە دەكرێت، كوالێتی بەنزینەكە دادەبەزێنن‌و خراپی دەكەن، سەرباری ئەمە لەم قۆناغەدا ماددەی شێرپەنجە بەكاردەهێنرێت، نەفتا تەنی بە (400) دۆلارە‌و لیترەكەشی زیاترە، پاشان رەوانەی  بەنزینخانەكان دەكرێت، لەناو گۆڕەپانەكان‌و تێكەڵكردنی نەفتاوە تادەگاتە بەنزینخانەكان، نزیكەی (100 بۆ 150 ) دیناری نرخی تر بۆ هەر لیترێك بەنزین زیاد دەكرێت، بەمشێوەیە لیترێك بەنزین بە (700 بۆ 800) دینار دەفرۆشرێت.   واتا لیترێك لە ئێران بە (487 دینار + 133 دیناری لە سنور دەخرێتە سەر + 100 بۆ 150 دیناری لە گۆڕەپان‌و بەنزینخانەكان دەخرێتە سەر دەكاتە = 720 بۆ 800 دینار.   حكومەت دەتوانێت چی بكات؟ ئەم پرۆسەی هێنانی بەنزین‌و فرۆشتن‌و ساغكردنەوەیە، زیاتر بازرگانان‌و خاوەن بەنزینخانەكان دەیكەن، حكومەت دەتوانێت ئەم پرۆسەیە رێكبخاتەوەو زیاتر لە (100) دینار بۆ هەر لیترێك كەمبكاتەوە، چۆن ؟ ئەو (50) دۆلارە زیادەیەی لە خاڵە سنورییەكان دەخرێتەسەر نرخی بەنزین لاببرێت، بڕی (55) دینار بۆ هەر لیترێك كەمدەبێتەوە، سەبارەت بە گۆڕەپانەكان‌و بەنزینخانەكانیش، حكومەت‌و ئیدارە خۆجێییەكان دەتواننن بڕی (50) دینار كەمبكەنەوە، چونكە ئێستا بەنزینخانەكان بە رێككەوتنی نێوان خۆیان نرخەكە زیاد دەكەن، لەكاتێكدا حكومەتی عێراق دەستوەردان دەكات‌و خۆی نرخی دیاری كردووە، لە عێراق، حكومەت لیترێك بەنزین بە (425) دینار دەداتە بەنزینخانەكان، ئەوانیش ناچار دەكات تەنیا (25) دیناری بخەنەسەر، بەڵام لە هەرێمی كوردستان پرۆسەكە بەمشێوەیە بەڕێوەناچێت.  بۆیە ئەگەر حكومەتی هەرێم ئەو رێوشوێنانە بگرێتەبەر، دەتوانێت بڕی (100) دینار نرخ لە هەر لیترێك بەنزین بكاتەوەو نرخەكە بۆ (600 بۆ 625) دابەزێنێت.  راپۆرتی پەیوەندیدار: هۆکاری بەرزبوونەوەی نرخی بەنزین لە زاری بازرگانێکەوە