درەو: بەپێی ئاماری بەڕێوەبەرایەتی گومرگی هەرێم، داهاتی سێ مانگی رابردووی دەروازە سنورییەكانی هەرێمی كوردستان زیاتر لە (400) ملیار دینارە. داهاتی گومرگی مانگی یەك: ئیبراهیم خەلیل: 65 ملیارو 392 ملیۆن دینار حاجی ئۆمەران:14 ملیارو 102 ملیۆن دینار باشماخ: 10 ملیارو 538 ملیۆن دینار پەروێزخان: 18 ملیارو 231 ملیۆن دینار داهاتی گومرگی مانگی شوباتی 2022: ئیبراهیم خەلیل: 77 ملیار و 172 ملیۆن دینار حاجی ئۆمەران:17 ملیارو 831 ملیۆن دینار باشماخ: 15 ملیار و 140 ملیۆن دینار  پەروێزخان: 21 ملیار و 642 ملیۆن دینار داهاتی گومرگی مانگی ئازاری 2022: ئیبراهیم خەلیل:73 ملیارو 320 ملیۆن دینار حاجی ئۆمەران: 22 ملیارو 488 ملیۆن دینار باشماخ: 17 ملیار و 238 ملیۆن دینار  پەروێزخان: 23 ملیار و 338 ملیۆن دینار  داهاتی گومرگی مانگی یەكی  فرۆِكەخانەكان: فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی هەولێر: ملیارێك و 853 ملیۆن دینار فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی:ملیارێك و 27 ملیۆن دینار كۆی گشتی: 2 ملیار و 880 ملیۆن دینار داهاتی گومرگی مانگی شوباتی  فرۆِكەخانەكان: فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی هەولێر: ملیارێك و 461 ملیۆن دینار فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی:ملیارێك و 225 ملیۆن دینار كۆی گشتی: 2 ملیار و 686 ملیۆن دینار داهاتی گومرگی مانگی ئازاری  فرۆِكەخانەكان: فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی هەولێر: ملیارێك و 780 ملیۆن دینار فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی: 784 ملیۆن دینار كۆی گشتی: 2 ملیار و 564 ملیۆن دینار داهاتی گومرگی مانگی یەكی 2022: 116 ملیار و 842 ملیۆن دینار داهاتی گومرگی مانگی شوباتی 2022:  142 ملیارو 56 ملیۆن دینار داهاتی گومرگی مانگی ئازاری 2022: 147 ملیارو 67 ملیۆن دینار   

لە عەرەبییەوە؛ درەو ڕاپۆرتی: ناوەندی بەیان بۆ لێکۆڵینەوەو پلاندانان سەرەتا  ئەو ڕاستییەی کە ناشارێتەوە، سروشتی ئاڵۆزی ئەو ناکۆکیانەیە ئەمڕۆ لە ناوچەی شەنگال ڕوو دەدەن، هەندێکیان هەڵقوڵاوی سروشتی دۆخی ناوخۆیی عێراقن، کە پێکهاتوون لە ململانێی نفوز و کۆنتڕۆڵی نێوان گروپە چەکدارەکان لە شەنگال، هەندێکی تر پەیوەندی بەوەوە هەیە کە بەشێکە لە ململانێیەکی ناوچەیی تورکیا و ئێران و لە شەنگال ڕەنگی داوەتەوە، بەشێکی پەیوەندیدارە بەو هەڵکەوتە جوگرافیایەی ناوچەکە هەیەتی، کە کەوتووەتە سەر لێواری سێگۆشەی عێراق، تورکیا و وەکو پشتوێنەیەکی جوگرافیش درێژ دەبێتەوە بۆ بەستنەوەی ناوچەکانی باکوری عێراق بە سوریاوە.  بەشێک لە لایەنە عێراقیی و نا عێراقییەکانیش پێیان وایە ژینگەی ئەمنی لە شەنگال زۆر ئاڵۆزە، بوونی ئەو هێزە چەکدارەی ئێستا لەو ناوچە باڵادەستە کە (پەکەکە)یە و کۆمەڵێک کێشەو گرفتی بۆ عێراق دروستکردووەو لە ئایندەشدا ئاڵنگارییەکی گەورە لە بەردەم ئاسایشی نەتەوەیی عێراق دروست دەکات. بۆیە بەشێک لە چاودێران و لایەنە عێراقییەکان و تەنانەت حکومەتی عێراقیش بە بڕوایە گەیشتوون دۆخی ئاسایشی ئەو ناوچەیە سەرەڕای ڕزگارکردنی لە دەستی "داعش" بەڵام هێشتا لە بەردەم ئاڵنگاری ئەمنیدایە، جگە لە ناسەقامگیری سیاسی و دۆخی کۆمەڵاتی، سەرباری ناسەقامگیری هەیکەلی ئابوری و ئەمنی، کە زۆرجار بووە بەهۆی دەستێوەردانی هێزی ناوخۆی و وڵاتانی هەرێمی لەو قەزایەداو قەیرانی گەورەی لێکەوتووەتەوە، ئەویش لاوازبوونی دەسەڵاتی حکومەتی عێراقە بە سەر قەزاکەوە.  تێوەگلانی هەریەک لە تورکیا و ئێران لە گەمەی نفوز و کۆنترۆڵدا لەو ناوچەیە، ئاماژەیە بۆ بوون و ڕۆڵ و قەبارەی ئاڵۆزی قەیرانێکی گەورە لەو قەزایە، کە بەشی زۆری دەگەڕێندرێتەوە بۆ بوونی ئەو هێزە سیاسیەی لە ئێستادا فەرمانڕەوایی ئەو ناوچەیە دەکات.  یەکەم: دۆخی ئاسایش و ئیداری شەنگال دوای داگیرکردنی عێراق لە ساڵی (2003) پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) توانی لە شەنگال ئامادەیی سەربازی خۆی بونیاد بنێت، لە ئەنجامی دروستبوونی بۆشایی ئەمنی لە عێراقدا، سەرباری ئەوەی "هێزی پێشمەرگەی پارتی دیموکراتی کوردستان" بەشێک لەو بۆشاییە ئەمنییەی لەو ناوچەیە و بەشێکی دیکەی لە ناوچە جێناکۆکەکان پڕکردەوە، بەڵام ئەمە ڕێگریی نەکرد لەوەی (پەکەک) بەرەو شەنگال بپەڕێتەوە. بەڵام پەرەسەندنی ناکۆکی لەسەر پڕکردنەوەی بۆشاییە ئەمنییەکانی شەنگال بە شێوەیەکی بەرچاو ڕووی لە زیادبوون کرد بەتایبەت دوای ئەوەی ئەو ناوچانە لە دەستی "داعش" ڕزگار کرا، چونکە چیتر ئەو ململانێیە بە سنوورداری نەمایەوە لە نێوان پارتی دیموکراتی کوردستان و (پەکەکە)وە، بەڵکو هاتنە ناوەوەی حەشدی شەعبی بازنەی ململانێکانی لەسەر هەژمون و دەسەڵات لەو ناوچەیە بەرفراوانتر کرد، ئەمەش بارودۆخی ئەمنی شارەکەی خراپتر کردووە، سەرباری سەرهەڵدان و دروستکردنی گروپە چەکدارەکان لە پێکهاتەی ئێزدییەکانی نزیک لە (پەکەکە)، کە دیارترینیان یەکینەکانی بەرخۆدانی شەنگال و یەکینەکانی ژنانی ئێزیدخانە، کە لەو شارەدا بڵاوەیان پێکرا. بۆیە شەنگال بووەتە گۆڕەپانێکی سەرەکی گرژییەکانی نێوان پارتی دیموکراتی کوردستان و پارتی کرێکارانی کوردستان و حەشدی شەعبی، بەشی سەرەکی هۆکارەکەشی دەگەڕێتەوە بۆ لاوازی دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندی عێراق بەسەر دۆخی ئەمنی شارەکەدا. (بڕوانە نەخشەی ژمارە (1)) دابەشبوونی هێزە چەکدارەکانی شەنگال نیشان دەدات. نەخشەی ژمارە (1) دابەشبوونی هێزە چەکدارەکانی شەنگال   هەروەها ناسەقامگیریی ئەمنی و ئیداریی لە قەزاکەدا بەستراوەتەوە بە گۆڕاوێکی ترەوە؛ کە ئەویش دەستکەوتەکانی قۆناغی دوای "داعش"ە، کە بووە هۆی لێکەوتنەوەی زۆری لایەنی ئیداری و سەربازیی ئەو هێزانەی کۆنترۆڵی ناوچەکەیان کرد لە دوای ڕزگارکردنی. دەرەنجامەکەشی ناسەقامگیری سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئەمنی لێ بەرهەم هات. ناوچەکەی ڕوبەڕووی گۆڕانی دیمۆگرافی و ململانێی ئەمنی و دەستتێوەردانی ئیداری کردەوە، بەشێکیش پێیان وایە ئەم دۆخە بەهاتنە ناوەوەی پارتی کرێکارانی کوردستان ئاڵۆزتر بوو. وەک لایەنێک بۆ نێو هاوکێشەی نفوز و دەسەڵات لە شەنگالدا، چونکە ڕێگەخۆشکەربوو بە دووبارەبوونەی ڕۆڵگێرانی تورکیاو ئێران لەو ناوچەیە. هاوکات پەرەسەندنەکانی بەرەی باکوری سوریا وایکردووە کە قەزاکە ڕووبەڕووی ئاڵنگارییەکی زۆر قورس ببێتەوە، لەسەر ئاستی ئاساییکردنەوەی دۆخی ئەمنی و ئیداری تێیدا. جگە لەوەی حکومەتەکانی بەغدا و هەولێر لەسەرەتای ڕزگارکردنی ناوچەکەوە لە دەستی "داعش" ناکۆکن لەسەر دەسەڵاتە ئیدارییەکانی ئەم قەزایە، تەنانەت ئەم ململانێیە دەگەڕێتەوە بۆ پێش دروستبوونی "داعش"یش، چونکە شەنگال دەکەوێتە ناو ئەو ناوچانەی کە مادەی (140)ی دەستووری عێراق لە ساڵی 2005 بەناوچە جێناکۆکەکان ناویبردوون   ئەوەشی دۆخەکەی ئیدارییەکەی ئاڵۆزتر کرد، کۆنترۆڵکردنی شارەکە بووە بە زەبری هێزی چەکدار و لێکەوتنەوەی دوو ئیدارەی خۆجێی لە قەزاکەدا ئەوانیش بریتین لە؛ 1.    ئیدارەی قەزای شەنگال، کە لەلایەن (مەحما خەلیل)ەوە بەڕێوەدەبرێت، وەکو قائیمقامی شەنگال و لەسەر پشکی پارتی دیموکراتی کوردستان، لە دەرەوەی شارەکە بەدیاریکراویش لە پارێزگای (دهۆک)ەوە مومارەسەی ئەرکەکانی دەکات. 2.    دەستەی بەڕێوەبردنی شەنگال: کە لەلایەن (حامد عومەر)ەوە بەڕێوەدەبرێت، وەک بەشێک لە ئیدارەی خۆجێیی دیموکراتی سەر بە پارتی کرێکارانی کوردستان، لە ناوەندی قەزاکە کاروبارەکانی ڕایی دەکات و پاڵپشتی یەکینەکانی ئێزیدیی و لایەنێک لە دەستەی حەشدی شەعبی هەیە. لەگەڵ پێشڕەوییەکانی سوپای عێراق و حەشدی شەعبی بۆ شەنگال، لە دوای ڕیفراندۆمەکەی هەرێمی کوردستان لە 25ی ئەیلولی 2017، پاشەکشەی هێزی پێشمەرگەی کوردستان لە بەشێک لە ناوچە جێناکۆکەکان، بەڵام تا ئێستا حکومەتی عێراق کۆنترۆڵی ئەمنی تەوای ئەو ناوچانەی نەکردووە، لە نێویشیاندا قەزای شەنگال، سەرەڕای واژۆکردنی ڕێککەوتنی ئاساییکردنەوەی دۆخی شەنگال لە نێوان هەردوو حکومەتی هەرێم و ناوەندا لە 9ی ئۆکتۆبەری 2020، لە پێناو چارەسەرکردنی ئەو ناسەقامگیرییە ئەمنییەی لە قەزاکەدا هەیە، بەڵام تا ئێستا هیچ یەکێک لە بەندەکانی ڕێککەوتنەکە لەسەر ئەرزی واقع جێبەجێ نەکراوە. دووەم: حکومەتی عێراق و ڕێککەوتنی ئاساییکردنەوەی دۆخی شەنگال سەرۆک وەزیرانی عێراق (مستەفا کازمی) لە 9ی ئۆکتۆبەری 2020 ڕایگەیاند کە هەردوو حکومەتی هەرێم و ناوەند، بە ڕێککەوتنێکی "مێژوویی" گەیشتوون. لە پێناو سەرلەنوێ گێرانەوەی سەقامگیری و ئاساییکردنەوەی دۆخی شنگال، ئەمەش یەکێکە لە دیارترین بەرەوپێشەوەچوونی سیاسی نێوان حکومەتی ناوەند و هەرێم، لەبارە چارەسەرکردنی بارودۆخی شەنگالەوە، کە شارەکە لەڕووی ئەمنییەوە ناساقمگیرە بەهۆی فرەیی هێزە چەکدارەکانی ئەو ناوچە جوگرافییە، بەتایبەت لەدوای ئازادکردنییەوە، سەرباری ئەوەی هاوسنورە لەگەڵ سوریادا کە بەردەوام هەڕەشەی چەکدارانی داعشی لەسەرە. جگە لەوەی تورکیا ژمارەیەک خاڵی چاودێری و بنکەی سەرەربازی لەو نزیکە کردووەتەوە، لەدوای ژمارەیەک ئۆپەراسیۆنی سەربازی دژ بە پارتی کرێکارانی کوردستان لە 15ی حوزەیرانی 2020 بەدواوە، بۆیە ڕێککەوتنەکە ڕووبەڕووی چەندین ئاڵنگاری دەبێتەوە لە تا بە سەرکەوتن بگات. لەم چوارچێوەیەدا، دەکرێت بوترێت دیارترین ئەو ئاڵنگارییانەی لەبەردەم سەرکەوتنی ڕێککەوتنی شەنگالن تا ئێستا بریتین لە؛ 1.    جێگیربوونی پارتی کرێکارانی کوردستان لە دەرەوەی قەزاکەو بوونی یەکینەکانی پاراستنی شەنگال (یەبەشە) کە سەر بە پارتی کرێکارانی کوردستانە لە ناوەوەی قەزاکە. 2.    ناکۆکییەکانی نێوان هەردوو ئیدارە خۆجێییەکە (ئیدارەی قەزای شەنگال و دەستەی بەڕێوەبردنی شەنگال)، لە بەڕێوەبردنی قەزاکە و نەگەیشتن بە چارەسەرێکی گونجاو بۆ قەزاکە لە ڕووی ئیدارییەوە. 3.    بێمتمانەیی بەردەوام لە چوارچێوەی پەیوەندی نێوان حکومەتەکانی بەغدا و هەولێر، بەتایبەتی سەبارەت بەداهاتووی قەزاکە، کە ئایا دوای ئاساییبوونەوەی بارودۆخی شارەکە، شەنگال دەبێتە هەرێمێکی سەربەخۆ؟ یان دەبێتە پارێزگایەکی پەیوەست بە حکومەتی ناوەندەوە؟ یان دەبێت بە بەشێک لە هەرێمی کوردستان؟ 4.    ئێزدییەکان پێشوازییان لەو ڕێککەوتنە نەکرد و خۆیان ئیدارەیەکی ناوخۆیی و هێزی سەربازییان پێکهێناوە، سەرباری ڕەتکردنەوەی هێزەکانی حەشدی شەعبی، کە ئەمەش هێندەی دیکە دۆخەکە ئاڵۆزتر دەکات. 5.    هێزە سیاسییەکانی عێراق بەتایبەتی هێزەکانی نزیک لەئێران ڕێککەوتنەکەیان ڕەتکردەوە، بە تایبەتیش ئەو بەشەی کە پەیوەندیدارە بە دەرکردنی هێزەکانی حەشدی شەعبی لە قەزاکە. 6.    تورکیا ڕەتی کردەوە کە هێزەکانی پەکەکە ببرێتە ناو قوڵایی تورکیاوە، وەک مەترسییەکی جدی بۆ سەر ئاسایشی تورکیا لێکیدایەوە، بۆیە تورکیا خواستی کۆتایی هێنانە بە نفوزی (پەکەکە) لەناوخۆی شەنگالدا، نەک گواستنەوەی ململانێکان بۆ نێو تورکیا. سێیەم: لێکتێگەیشتنی ئەمنی لە نێوان ئێران و پارتی کرێکارانی کوردستان لە شەنگال  لەوانەیە لێرەدا پرسیارێکی گرنگ بێتە ئاراوە: ئایا ئێران متمانەو پەیوەندی نزیکی لەگەڵ (پەکەکە) هەیە؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا سەرەتا دەکرێت بوترێت، کە پەیوەندییەکی تاکتیکی لە نێوان ئێران و پەکەکەدا هەیە، بەڵام ئەم پەیوەندیە سنوری ئەو ناوچەیە تێپەڕ ناکات. بەڵکو پەیوەندییەکە زیاتر بۆ (وەبەرهێنانە لە دوژمندا)، لەو پێناوەی ئامانجە ستراتیژییەکان بە تێچوونی سیاسیی کەمترەوە بەدەست بهێنن. پرۆسەی هەماهەنگی ئەمنی نێوان (ئێران و پەکەکە) لەسەر بنەمای ڕێککەوتنی نهێنی بووەو لەنێوان هەردوولادا ئیمزا کراوە، بەپێی ئەو ڕێککەوتنە چالاکییەکانی ئەو حیزبە قەدەغە دەبێت لە دژی بەرژەوەندییەکانی ئێران لەسەر سنووری ڕۆژئاوا، هەروەها ڕێگریکردن لە گروپە ئۆپۆزسیۆنەکانی دیکەی کورد لە دژی ڕژێمی سیاسی ئێران. لە بەرامبەر سوود وەرگرتنی ئەو پارتە لە هاوکاری و پشتیوانی ئێرانییەکان بەتایبەتی لە عێراق، تەنانەت چوونە ناوەوەی پرسی (پەکەکە) بۆ نێو لکتێگەیشتنەکان و کاریگەری دانان لەسەر حکومەتی هەرێمی کوردستان و تورکیا لە چوارچێوەیەکدا کە خزمەتی بەرژەوەندییەکانی هەردوولا بکات.  هەروەها لە چوارچێوەی ئەو لێکتێگەیشتنەدا؛ چرکردنەوەی دەزگای هەواڵگریی پاسەوانی شۆڕش لە ڕێگەی "قەرارگای ڕەمەزان"ەوە لە شاری (کرماشان)ی ئێران لەسەر سنووری عێراق و ئێران، هەماهەنگی لەگەڵ (پەکەکە) دەکات بۆ ڕێگریکردن لە نائارامی لە کوردستانی ئێران، وەکو چۆن  ئێران هانی لایەنگرەکانی ئەو حیزبەیدا کاربکەن بۆ لە هەڵوەشانەوەی خۆپیشاندان و ناڕەزاییەکانی پار ساڵی شاری سلێمانی لەڕێگەی لاینەگرانی ئەو حیزبەوە کە (چیای خواکورک)ن، بۆ ئەوەی ڕێگەنەدرێت پریشکی ئەو خۆپیشاندانانە بۆ شارە کوردییەکانی ئێران بگوازرێتەوە، کە لەم چەند ساڵەی دواییدا خۆپیشاندانی بەرفراوانیان بەخۆوە بینیوە. دەزگای هەواڵگری پاسەوانی شۆڕش پەیوەندیەکی زۆر متمانە ئامێزو نزیکی لەگەڵ (جەمیل بایک - ئەندامی کۆنسەی بەڕێوەبەرایەتیی کۆما جڤاکێن کوردستان- کەجەکە و ئەندامی دەستەی دامەزرێنەری پەکەکە) هەیە، لە ژێر کاریگەری ئەو پەیوەندییانە، ئێران توانیویەتی پرۆسە ئابووری و بازرگانییە دەرەکییەکانی لە سنورەکانی شەنگال و خۆبەڕێوەبەریی کورد لە باکوری سوریا ئەنجام بدات تا لەوێوە بگات بە تورکیا و ئەوروپا، ئەو پرۆسانەش دەرگایان بۆ ئێران ئاوەڵا کردووە ملیۆنان دۆلار بەدەستبخات لەکاتێکدا لەژێر سزای قورسی ئەمریکادایە. لەم چوارچێوەیەدا دەکرێت بوترێت هەردوو لایەن هۆکاری زۆریان هەیە بۆ هاریکاری، کە گرنگترینیان دوژمنایەتییەکی هاوبەشە بۆ ئەمەریکا و هاوپەیمانەکانی لە ناوچەکەدا، هەروەها جوڵانەوە چەکدارییەکانی کورد لە سوریا بە تایبەتی هێزی سوریای دیموکرات کە هەموو فەرمانەکانی لە چیاکانی قەندیل وەردەگرێت، چونکە ئێران باکووری سوریا دابەش دەکات، لەنێوان پارتی یەکێتی دیموکراتی و باڵی سەربازی یەکینەکانی پاراستنی گەلی کورد، وەک چۆن (پەکەکە) ڕاستەوخۆ لەگەڵ ئەفسەرانی سوری و ئێرانی کار دەکەن و تاران و دیمەشقیش ڕاستەوخۆ بەرگری لە بەرژەوەندییەکانیان دەکەن لە کوردستانی سوریادا، سەرباری گۆڕینی دیمۆگرافیا و دابەشکردنی ناوچە کوردییەکان بۆ چەند (کانتۆن)ێکی ئەمنی و ئیداری. چوارەم: ئۆپەراسیۆنەکانی سوپای تورکیا لە شەنگال ئۆپەراسیۆنەکانی سوپای تورکیا، کە لە باکوری عێراق کە لە 15ی حوزەیرانی 2020ەوە دەستیپێکرد، ئامانجی گرنگی جێگیرکردنی چەند خاڵێکی سەربازی بوو لەسنووری عێراق کە دواینیان کۆنترۆڵکردنی لوتکەی (چیای خامتیر) بوو لە پارێزگای دهۆک، هەروەها چڕکردنەوەی هەوڵەکانی لە چەند پێگەیەکی سەربازی گرنگ کە پێشتر بەکارهاتبوون لەلایەن چەکدارانی (پەکەکە)وە. هاوکات ئەنقەرە دەڕوانێتە ئەو ئامانجانەی بەدەستهاتوون لەو ئۆپەراسیۆنانەدا وەک بەشێک لەستراتیژییەکی درێژخایەنتر کە لە داهاتووی سوریاو عێراقدا ڕەنگدەداتەوەی دەبێت لە ڕووی سیاسی و ئابووری و ئەمنی و کۆمەڵایەتییەوە. نەخشەی ژمارە (2) ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیا لە شەنگال   ستراتیژی تورکیا لە ناوچەکە لە زاخۆوە درێژ دەبێتەوە تا شەنگال، بە قووڵی (109) کیلۆمەتر لەناو خاکی عێراق، ئەو ناوچەیە کۆڵەکەی سەرەکی پشت ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیا بوو لە شەنگال، بۆ ئەوەی چەندین ئامانج بەدەست بهێنێت، دیارترینیان: 1.    ڕێگریکردن لە پەڕینەوەی چەکدارانی پارتی کرێکارانی کوردستان لە ڕێگەی عێراق و سوریاوە بۆ تورکیا تاڕادەی بنجبڕ کردن. 2.    لەناوبردنی ناوەندەکانی فەرمان و کۆنتڕۆڵی حزبەکە لە شەنگال. 3.    هێشتنەوەی بنکە کاتییەکانی خۆی لە هەموو ناوچەکانی باکوری عێراق تا سەرەتای سنووری سوریا. 4.    پاراستنی سنووری عێراق و تورکیا بە تەواوی، کردنەوەی دەروازەی سنووری نوێ (ئۆڤاکۆی - فیشخابوور- تەلەعفەر- موسڵ)، کە لە بەغدادەوە درێژ دەبێتەوە بۆ باشوری پارێزگای بەسرە، زیادکردنی دەسەڵاتی حکومەتی بەغدا لەم هێڵە جوگرافییە و بەهێزکردنی ڕۆڵی ئابووری تورکیا تێیدا. 5.    پڕۆژەی ناوچەی ئارام تەواو بکات کە تورکیا لە ساڵی 2019ەوە لە باکوری سوریا دایمەزراوە، کەوا خوزیارە لە شاری دێریکی سوریاوە دەست پێبکات بۆ شەنگال، بەدرێژایی سنووری عێراق و باکوری سوریا. 6.    دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنی سوپای تورکیا لە ژێر ناوی"چنگی قوفڵ" کە لە 18ی نیسانی 2022 دەستی پێکرد، پێدانی ڕەهەندێکی زیاترە بە ئامانجەکانی تورکیا لەباکوری عێراق، بەو پێیەی ئۆپەراسیۆنەکە دوو ڕۆژ دوای ئەوە هات کە سەرۆک وەزیرانی هەرێمی کوردستان (مەسرور بارزانی) سەردانی ئەنقەرەی کرد، بەمەبەستی پرسی پرۆژەی دانانی بۆری گاز لە سلێمانییەوە بۆ هەولێرو دهۆک و لەوێشەوە بۆ تورکیا، وەک پێشتر تورکیا ڕایگەیاندبوو، کە بەدوای دەستهەڵگرتن لە گازی ئێران و سوود وەرگرتن لە گازی هەرێمەوەیە. ئەم ئۆپەراسیۆنەش بەمەبەستی لابردنی چەکدارانی (پەکەکە)یە لە ناوچەکانی ڕێڕەوی ئەو بۆریانە بۆ دڵنیابوون لە گواستنەوەی غازی هەرێم بۆ تورکیا. زیاتر لەوەی ئاماژەی بۆ کرا، لە پشت ئۆپەراسیۆنەکانی سوپای تورکەوە چەندین پاڵنەر هەیە بۆ دووبارەبوونەوە، دیارترینیان: 1.    هەوڵی ڕەجەبی تەیب ئەردۆغان - سەرۆک کۆماری تورکیا بۆ مەبەستی سیاسی و ڕاکێشانی هەستی هاوڵاتیانی ناوخۆی وڵاتەکەی، بە تایبەت لەگەڵ نزیکبوونەوە لە هەڵبژاردن و دەرکەوتنی هێزی ناڕازی لە ناوخۆی تورکیادا. 2.    بەستنەوەی دەستکەوتە سەربازییەکان لە شەنگال بە نسبەتی سوریاوە، جێهێشتنی کاریگەری لەسەر بژاردە سیاسییەکان بۆ کوردانی سوریا، کە خوازیارن ئەزموونی هەرێمی کوردستانی عێراق لە سوریادا دووبارە بکرێنەوە. 3.    گۆڕانی دینامیکی لە گۆڕەپانی سوریادا، بەتایبەتی لە ناوچەکانی باکوور، کە تورکیا لە ڕێگەیەوە هەوڵی بەدیهێنانی دەدات لەدوای (حەلەب)ەوە، لە بەرامبەر هەوڵەکانی ئێران بۆ گەیشتن بە دەریای سپی ناوەڕاست، بۆیە لەڕووی جوگرافییەوە واقیعی تورکیا بەپێویستی دەزانێت بەزووترین کات زاڵ بێت بەسەر ئەو ناوچەیەدا. لە بەرامبەر هەموو ئەمانەدا تورکیا لە هەڵوێستی بەرامبەر شەنگال ڕووبەڕووی کۆمەڵێک ئاڵنگاری دەبێتەوە، ئەوانیش؛ 1.    لەسەر ئاستی ژینگەی ناوخۆی تورکیا، هەڵوێستی سەرجەم حیزبە ئۆپۆزسیۆنەکانی ئەو وڵاتە دژ بە تێڕوانینەکانی ئەردۆغانە لەم بارەیەوە، چونکە تورکیا لە ئێستادا بە هەلومەرجێکی سەختی ئابووریدا تێدەپەڕێت، بۆیە پێیان وایە ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو دۆخە لەناوخۆدا گرنگترە لەوەی ڕووبەڕووبوونەوەی هێزی دیکە بلەناو خاکی عێراقدا. 2.    تاکە هێزی کوردی کە داوای دەرکردنی پەکەکە دەکەن لە شەنگال، پارتی دیموکراتی کوردستانە، ئەمەش دژە بە هەڵوێستی سەرجەم هێزە کوردییەکانی دیکەی عێراق. 3.    ئێران کە یارمەتیدەرێکی گەورە و پشتیوانی پەکەکەیە لە عێراقدا، بەتایبەت لە ناوخۆو دەرەوەی شەنگال، زیاتر لەوەش ئێران توانی لە ڕێگەی ناوچەکانی ژێر دەستی ئەو حیزبەوە بگاتە سوریا، بۆیە هەر سەرکەوتنێک کە تورکیا لە شەنگال بەدەستی بهێنێت ڕاستەوخۆ ڕەنگدانەوەی لەسەر مافە هەرێمییەکانی ئێران دەبێت کە ئەویش تەحەدایەکی راستەقینەی گەورە دەبێت لە بەرامبەر ئێران. پێنجەم: ئاڵنگارییەکانی سەر ئاسایشی نەتەوەیی عێراق بوونی پەکەکە لە شەنگال چەندین ئاڵنگاری بۆ ئاسایشی نەتەوەیی عێراق دروستکردووە، ئەوانیش؛ 1.    ئاڵنگاری ئەمنی؛ لاوازی ئامادەبوون و بڵاوبونەوەی هێزە ئەمنییەکانی عێراق لە شەنگال بووە بەهۆی دروستبوونی واقیعێکی ئەمنی ناسک لە شەنگال، بەتایبەتی لەسەر سنووری عێراق و سوریا، بەو پێیەی ئەم سنوورە گۆڕدراوە بۆ پەناگەیەکی ئارام بۆ گروپە شەڕکەرەکانی کورد لە سوریا و ئاسانکاری بۆ گواستنەوەی شەڕڤانان و چەک، بەڵام هێزە ئەمنییەکانی عێراق ڕووبەڕووی گرفتێکی جدی بوونەتەوە، بە بوونی هێزی چەکداری حیزب لە شەنگال، چونکە لە ماوەی ڕابردوودا هێزە ئەمنییەکانی عێراقیان چەندین دەستدرێژیی ئەمنییان کراوە تەسەر. جگە لەوەی چەندین کوژراو و بریندارییان هەبووە بەهۆی تۆپبارانە بەردەوامەکانی سوپای تورکیاوە بۆ سەر شارەکە. 2.    ئاڵنگاری ئابوری؛ بەهۆی بوونی باڵادەستی حیزبەوە لە شەنگال دیاردەی "ئابوری ڕەش، یان سنوور بە سنوور" سەریهەڵداوە، کە خۆی دەبینێتەوە لە ڕادەیەکی گەورە لە لە بازرگانیکردن بە ماددە هۆشبەرەکان، قاچاخچێتی، سەرهەڵدانی چالاکی بازاری ئاودیوکردن، بازرگانی نایاسایی، ئاسانکاری بۆ پرۆسەی تێپەڕاندنی کەلوپەل و کاڵاو خزمەتگوزارییەکان لە دەرەوەی دەسەلاتی حکومەتی ناوەند. دیارترینی ئەو دەروازانەش سمێلکاو  فیشخابور و ڕێگەی ناوچەی خانەسۆر لە نێوان سنووری سوریا و ناوچەی شەنگال کە بە یەکێکە لە دیارترین ئەوسنورانەی بۆ قاچاخچێتی بەکارهاتوون. 3.    ئاڵنگاری سیاسی؛ جگە لەو ئاڵنگارییە سیاسیە هەرێمی و ئیدارە حیزبییەی لە شەنگال بوونی هەیە. ناوچەکە ڕۆڵی هەیە لە داڕشتنەوەی سنوورەکانی عێراق و سوریا، ئەمەش پێگیەکی جیۆپۆلەتیکی پێ بەخشیەوە، بەڵام ئیدارەدانی لەلایەن حزبەوەو بێ دەسەڵاتی حکومەتی عێراق واقیعێکی سیاسی بەرهەم هێناوە کە بە ڕای بەشێک لە چاودێران جۆرێک لە نادڵنیایی لێکەوتووەتەوە، بەتایبەتی لە پەیوەندی نێوان بەغداو هەولێر و ئایندەی ناوچە جێناکۆکەکان.  بۆیە بەشێک لە لایەنە عێراقیی و نا عێراقییەکانیش پێیان وایە ژینگەی ئەمنی لە شەنگال زۆر ئاڵۆزە، بوونی ئەو هێزە چەکدارەی ئێستا لەو ناوچە باڵادەستە کە (پەکەکە)یە و کۆمەڵێک کێشەو گرفتی بۆ عێراق دروستکردووەو لە ئایندەشدا ئاڵنگارییەکی گەورە لە بەردەم ئاسایشی نەتەوەیی عێراق دروست دەکات. بۆیە بەشێک لە چاودێران و لایەنە عێراقییەکان و تەنانەت حکومەتی عێراقیش بە بڕوایە گەیشتوون دۆخی ئاسایشی ئەو ناوچەیە سەرەڕای ڕزگارکردنی لە دەستی "داعش" بەڵام هێشتا لە بەردەم ئاڵنگاری ئەمنیدایە، جگە لە ناسەقامگیری سیاسی و دۆخی کۆمەڵاتی، سەرباری ناسەقامگیری هەیکەلی ئابوری و ئەمنی، کە زۆرجار بووە بەهۆی دەستێوەردانی هێزی ناوخۆی و وڵاتانی هەرێمی لەو قەزایەداو قەیرانی گەورەی لێکەوتووەتەوە، ئەویش لاوازبوونی دەسەڵاتی حکومەتی عێراقە بە سەر قەزاکەوە.  تێوەگلانی هەریەک لە تورکیا و ئێران لە گەمەی نفوز و کۆنترۆڵدا لەو ناوچەیە، ئاماژەیە بۆ بوون و ڕۆڵ و قەبارەی ئاڵۆزی قەیرانێکی گەورە لەو قەزایە، هەموو ئەمەش بۆ بێ دەسەڵاتی حکومەتی ناوەند دەگەڕێتەوە لەو ناوچەیەو زۆرجاریش بووە بەهۆی پێشێلکردنی سەروەری وڵاتەکە.  سەرچاوە؛ د. فراس إلیاس، معچلە سنجار .. حزب العمال الكردستانی واڵامن الوگنی العراقی، مركز البیان للدراسات والتخگیگ؛  https://www.bayancenter.org/2022/04/8377/  

راپۆرت: درەو عێراق لەناو (10) خراپترین وڵاتی جیهاندایە بۆ كاری رۆژنامەنوسیی، رێكخراوی پەیامنێرانی بێسنور دەڵێ" لە عێراق، پەیوەندییەكی توندوتۆڵ لەنێوان دەزگاكانی راگەیاندن‌و حزبە سیاسییەكاندا هەیە‌و ئەوان كۆنترۆڵی هێڵی نوسینیان دەكەن.. بەهۆی كاریگەری سیاسیی لە دەزگاكانی راگەیاندندا، خەریكە هەواڵی سەربەخۆ نامێنێت.. لەپێناو دابینكردنی بودجەی خۆیاندا،  زۆرێك لە دەزگاكانی راگەیاندن دەستیان لە سەربەخۆیی خۆیان هەڵگرتووە"، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  خاكی بەپیتی زانیاری نادروست ! كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان ساڵی 1993 بڕیاریدا سالانە رۆژی 3ی ئایار بكرێت بە رۆژی جیهانیی "ئازادی رۆژنامەگەریی"، بۆئەوەی ئەم رۆژە بكرێت بە دەرفەتێك بۆ قسەكردن لەبارەی بنەما سەرەكییەكانی ئازادی رۆژنامەگەریی‌و هەڵسەنگاندنی لەسەر ئاستی جیهان‌و بەرگیركردن لە دەزگاكانی راگەیاندن لەبەرامبەر ئەو هێرشانەی كە دەكرێتەسەر ئازادی كاركردنی.  رێكخراوی پەیامنێرانی بێسنور كە بارەگا سەرەكییەكەی لە (پاریس)ی پایتەختی فەڕەنسایە، یەكێك لەو رێكخراوانەیە كە ساڵانە راپۆرتی خۆی لەبارەی دۆخی ئازادی رۆژنامەگەریی لەسەر ئاستی جیهان بڵاودەكاتەوە.  لە راپۆرتی ئەمساڵیدا، پەیامنێرانی بێسنور ئاماژە بە لێكەوتی كارەساتباری پشێوی زانیاریی دەكات لە ساڵی 2022دا، بۆ ئەمەش باس لە كاریگەریی  كەشوهەوای دیجیتاڵی دەكات كە بووە بە بابەتێكی جیهانی‌و بەشێوەیەكی نارێكخراو كاردەكات‌و بووە بە زەوییەكی بەپیت بۆ بڵاوكردنەوەی زانیاری ناڕاست‌و پڕوپاگەندە.    عێراق لەناو خراپترینەكاندایە بەپێی راپۆرتی پەیامنێرانی بێسنور، باشترین (10) وڵاتی جیهان بۆ كاری رۆژنامەوانی لە ساڵی 2022دا بریتین لەم وڵاتانە (نەرویژ- دانیمارك- سوید- ئیستوانیا- فنلەندا- ئایرلەندا- پرتوگال- كۆستاریكا- لیتوانیا- لیختنشتاین). خراپترین (10) وڵاتی جیهانیش بۆ كاری رۆژنامەوانی بریتین لەم وڵاتانە (كۆریای باكور- ئەریتیریا- ئێران- توركمانستان، بۆرما، چین، ڤێتنام- كوبا- عێراق- سوریا).  واتە عێراق لەڕووی دۆخی رۆژنامەنوسییەوە لەدوای هەندێك وڵاتی وەكو (یەمەن‌و بەنگلادیش‌و ئەفغانستان‌و توركیا‌و لیبیا‌و سۆماڵ‌و لوبنان‌و ئۆكراینا‌و روسیا)وەیە. لەسەرەتای ئەمساڵەوە تاوەكو ئێستا هیچ رۆژنامەنوسێك لە عێراق نەكوژراوە، بەڵام راپۆرتەكەی پەیامنێرانی بێسنور زیندانیكردنی (5) رۆژنامەنوسی تۆماركردووە كە گیراوانی بادینانن‌و هێشتا لە زیندانن‌و ئازاد نەكراون.  ئێستا عێراق لەكۆی (180) وڵات، لە ریزبەندی (172)دایە، ئەمساڵ بەبەراورد بە ساڵی رابردوو عێراق (9) پلە پاشەكشێی كردووە، چونكە ساڵی رابردوودا لە پلەی (163)دا بووە. لەسەر ئاستی جیهان، لەسەرەتای ئەمساڵەوە (24) رۆژنامەنوس‌و (كەسێك) كە هاوكاری دەزگاكانی راگەیاندنی كردووە كوژراون، بەگشتیش لەسەر ئاستی جیهان لەئێستادا (480) كەس لە زینداندان، (461) كەسیان رۆژنامەنوسن‌و (19) كەسیان ئەوانەن كە هاوكارییان لەگەڵ دەزگاكانی راگەیاندن كردووە.  دۆخی رۆژنامەنوسی لە وڵاتانی ناوچەكە   عێراق لەڕووی ئازادی رۆژنامەنوسییەوە، جگە لە ئێران، دەكەوێتە دوای هەموو وڵاتانی ناوچەكەشەوە، ریزبەندی وڵاتانی ناوچەكە  بەمشێوەیە:  •    ئیسرائیل: لەڕووی ئازادی رۆژنامەنوسییەوە لە پێش هەموو وڵاتانی ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستەوەیە‌و لە پلەی 86دایە •    توركیا: لە پلەی 149دایە •    سوریا: لە پلەی 171 دایە •    فەلەستین: لە پلەی 170 دایە •    سعودیە: بەرەو باشبوون رۆیشتووە‌و ئێستا لە پلەی 166دایە، ئەمە لەكاتێكدایە ساڵی رابردوو لەپلەی 170دا بووە •    یەمەن: یەمەن پارێزگاری لە ریزبەندییە خراپەكەی كردووە‌و ئەمساڵیش لەپلەی 169دا ماوەتەوە  •    میسر: دوو پلە پاشەكشێی كردووە‌و ساڵی رابردوو 166 بووە ئێستا دابەزبوە بۆ 168  •    عومان: لەپلەی 163دایە •    كوەیت: زۆر پاشەكشێی كردووە لە پلەی (105)وە دابەزیوە بۆ (158)  •    سودان: لە پلەی 151دایە •    لیبیا: لە پلەی 143دایە •    مەغریبی عەرەبی: لە پلەی 135دایە •    جەزائیر: لەپلەی 134دایە •    ئیماراتی عەرەبی: لە پلەی 131دایە •    لوبنان: لە پلەی 130دایە •    ئوردن: لە پلەی 120 دایە •    تونس: لەپلەی 73دایە بە چ پێوەرێك هەڵسەنگاندن كراوە ؟ هەڵسەنگاندنی ئازادی رۆژنامەنوسی بەپێی ئەو پێوەرەی كە رێكخراوی پەیامنێرانی بێسنور دیاریكردووە بریتییە لە "توانای كارایی رۆژنامەنوسان، بەشێوەی تاكەكەسیی بێت یاخود بەكۆمەڵ، لە هەڵبژاردن‌و بەرهەمهێنان‌و بڵاوكردنەوەی ئەو زانیارییانەی كە دەچنە خزمەتی بەرژەوەندی گشتییەوە، ئەمەش بەشێوەیەكی سەربەخۆو دور لە دەستێوەردانی سیاسی‌و ئابوری‌و یاسایی‌و كۆمەڵایەتی، بەبێ هیچ هەڕەشەیەك دژی سەلامەتی گیانیی‌و بیركردنەوەیان".  راپۆرتەكە بۆ هەڵسەنگاندنی دۆخی ئازادی رۆژنامەگەریی لە هەر وڵاتێكدا (5) پێوەری دیاریكردووە كە ئەمانەن:  1-    زەمینەی سیاسی كاری رۆژنامەنوسیی 2-    زەمینەی ئابوری كاری رۆژنامەنوسیی 3-    چوارچێوەی یاسایی كاری رۆژنامەنوسیی 4-    زەمینەی كۆمەڵایەتی‌و رۆشنبیری كاری رۆژنامەنوسیی 5-    ئاسایش‌و سەلامەتیی عێراق لەناو پێوەرەكانی ئازادی رۆژنامەنوسیدا  راپۆرتەكەی پەیامنێرانی بێسنور، بەمشێوەیە پێوەرەكانی ئازادی كاری رۆژنامەنوسی بەسەر عێراقدا جێبەجێكردووە: لەنێوان تیرۆرو ناسەقامگیری سیاسیی‌و خۆپیشاندانەكاندا، رۆژنامەنوسان لە هەموو لایەكەوە روبەڕووی هەڕەشە دەبنەوە، ئەمەش بەهۆی لاوازی دەوڵەت‌و دامەزراوەكانی كە ناتوانن رۆڵی خۆیان بۆ پاراستنی رۆژنامەنوسان بگێڕن.  شانۆی میدیایی لە عێراق، پەیوەندییەكی توندوتۆڵ لەنێوان دەزگاكانی راگەیاندن‌و حزبە سیاسییەكاندا هەیە‌و ئەوان كۆنترۆڵی هێڵی نوسینیان دەكەن. كەناڵی (فورات) نمونەیەكی روونە لەمبارەیەوە كە پەیوەندییەكی نزیكی لەگەڵ ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی عێراقدا هەیە (حزبێكی شیعەیە). هەروەك پێكهاتە ئاینییەكانیش مینبەری میدیایی تایبەت بەخۆیان هەیە وەكو كەناڵی (عەشتار) كە تایبەتە بە مەسیحییەكان، لەكاتێكدا كوردەكان بەشێوەیەكی زیاتر رێكخراوترن، بەجۆرێكە دەبینێت پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان دەنگی خۆیان هەیە كە گوزارشت لە زمانی حاڵی ئەوان دەكات، ئەمەش لەرێگەی كەناڵی ئاسمانییەكانی وەكو (NRT) كە نزیكە لە جوڵانەوەی "نەوەی نوێ"وە.  زەمینەی سیاسی بەهۆی كاریگەری سیاسیی لە دەزگاكانی راگەیاندندا، خەریكە هەواڵی سەربەخۆ نامێنێت، لەكاتێكدا راستیی لەنێوان جەمسەرگیرییەكاندا ون دەبێت، خەباتی خەڵكانی پیشەیی بۆ بەرگریكردن لە مافەكانیان بەردەوامە. لە ساڵی 2019وە بەهۆی روماڵكردنی خۆپیشاندانەكانی دژ بە گەندەڵی، زۆرینەی رۆژنامەنوسان روبەڕووی هەڕەشەی بەردەوام‌و دەزگاكانی راگەیاندنیش  روبەڕووی كردەوەی تاڵانكاریی بونەتەوە، هەندێك لە رەوتە سیاسییەكان ئەم خۆپیشاندانانە بە رێپێوانی دژ بە سیستمی سیاسی ناودەبەن، بەڵام لە كوردستان رۆژنامەنوسە رەخنەگرەكان تۆمەتبار دەكرێت بە "سیخوڕیكردن"‌و چارەنوسیان دەستگیركردن‌و زیندانیكردنە.  چوارچێوەی یاسایی ئەگەرچی دەستور لەڕووی تیۆرییەوە گرەنتی ئازادی رۆژنامەگەریی دەكات، بەڵام یاسا كارپێكراوەكان دژن لەگەڵ هەندێك لەماددەكانی دەستوردا، بۆیە زۆرجار كەسایەتییە گشتییەكان پەنا بۆ دادگاكان دەبەن بۆ چاودێریكردنی ئەو رۆژنامەنوسانەی كە لێكۆڵینەوە لە چالاكییەكانیان دەكەن، زۆرجار بەتۆمەتی ناوزڕاندن شوێنیان دەكەون، هەروەك پرۆژە یاسای تایبەت بە تاوانە ئەلیكترۆنییەكان كە بەشێوەیەكی سیستماتیك خۆی دەردەخات، بووە بە دەردەسەری بۆ خەڵكە خاوەن پیشەكە، ئەم یاسایە سزای زیندانی (تا دەگاتە زیندانی هەتا هەتایی) داناوە بۆ ئەو بڵاوكراوە ئەلیكترۆنییانەی كە "دەست بۆ سەربەخۆیی وڵات‌و یەكێتیی خاكەكەی یان بەرژەوەندییە ئابوری‌و سیاسی‌و سەربازی یاخود ئەمنییە  باڵاكان" ببات. زەمینەی ئابوریی پێدانی پارە بە دەزگاكانی راگەیاندن بەوە دەناسرێتەوە كە بەشێوەیەكی نادادپەروەرانەیە، پەیوەندی بەهێزی بە لایەنداری سیاسییەوە هەیە، هەركاتێك توانای دارایی حزبە سیاسییەكە گەورەتر بێت، مینبەرە میدیاییەكەی بەڕێژەیەكی زیاتر هەژمون بەسەر جەماوەردا دەكات، لەم چوارچێوەیەشدا زۆرێك لە دەزگاكانی راگەیاندن دەستیان لە سەربەخۆیی خۆیان هەڵگرتووە لەپێناو قەرەبووكردنەوەی لاوازی بودجەكەیان یاخود لەكۆتایدا زۆر بە سانایی چالاكییەكانی خۆیان راگرتووە، دەزگا راگەیاندنە سەربەخۆكان لەرێگەی سەكۆكانی پەیوەندی كۆمەڵایەتییەوە توانیویانە بگەن بە جەماوەرەكەیان، ئەمە سەرباری ئەوەی لەپێناو مانەوەدا لە هەردوو رووەكەوە توشی دەردەسەری بوون.  زەمینەی كۆمەڵایەتی‌و رۆشنبیریی هەندێك دامەزراوە‌و كەسایەتی ئاینیی خۆیان بە پیرۆز دەزانن بەجۆرێك كە ناكرێت رەخنەیان لێبگیرێت، لەمڕووەوە رۆژنامەنوسان‌و دەزگاكانی راگەیاندن روبەڕووی لێپێچینەوە دەبنەوە، ئەمەش بۆ رێگرتن لە بڵاوكردنەوە‌و پەخشكردن بەتۆمەتی "سوكایەتیكردن بە سیمبولە نیشتمانی‌و ئاینییەكان".  ئاسایش ئەم ساڵانەی دوایی كوژرانی زۆرێك لە رۆژنامەنوسانی بەخۆوە بینینوە لەسەردەستی گروپە چەكدارەكان، رێكخراوە جیهادی‌و میلیشیاكان. ئەم تیرۆركردنانە بەبێ هیچ سزایەك تێپەڕ دەبن، لەكاتێكدا ئەو لێكۆڵینەوانەی كە بەدەگمەن لەبارەی ئەم تیرۆرانەوە دەكرێن، بەهیچ ئەنجامێكی جددی ناكرێن، هەروەك پرۆسەكانی رفاندن‌و هەڕەشەی كوشتن بووە بە مامەڵەیەكی بەربڵاو بۆ تۆقاندنی رۆژنامەنوسان‌و دەمكوتكردنیان. ئەم ترساندنە ئەگەر تاوەكو ئەمدواییە تەنیا لەو رۆژنامەنوسانەدا كورتبوبێتەوە كە كاریگەرو ناسراو بوون، ئەمڕۆ تەنانەت ئەو چالاكە میدیاییانەشی كردوەتە ئامانج كە ناسراو نین.   

درەو: كاتژمێر (4)ی ئێوارەی ئەمڕۆ بە درۆن هێرشكرایە سەر سەربازگەی (بامەڕنێ)ی سەربە ناحیەی بامەڕنێ و كوژراوو بریندار هەیە لە ریزی سوپای توركیا. سەرچاوەیەكی سەربازی بە (درەو) راگەیاند ئەمڕۆ لە رێگەی (درۆن)ی بۆمرێژكراوەوە هێرشكراوەتە سەر سەربازگەی توركیا لە بامەڕنێ كە هاوكات فڕۆكەخانەی سەربازی توركیایە لە هەرێمی كوردستان. بە پێی زانیارییەكان بەهۆی بۆردومانەكەوە كوژراوو بریندار هەیە لە ریزی سوپای توركیا بۆیە ئۆتۆمبێلی فریاكەوتنی تەندروستی پێشمەگەر چونە بە هانای بریندارانی سوپای توركیا بەو پێیەی لیوای چواری پیادەی پێشمەرگە لەو ناوچەیە نزیكن و بەهانای سوپای توركیاوە چوون. سەربازگەو فڕۆكەخانەی (بامەڕنێ) گەورەترین بنكەی سەربازی توركیایە لە هەرێمی كوردستان لەڕووی لۆجستییەوە، سەربازگەی (بامەڕنی)یە دەكەوێتە بەرامبەر ‌ناحیەی بامەڕنی‌. لەناو ئەو بنكە سەربازییەدا گەورەترین یەكەی هەواڵگری میت هەیە. هەروەها (٣٠) تانك، (٨) زرێپۆش، (٦) هاوەن، (٦) ئۆتۆمبێلی سەربازی تێدایە، جگە لەبوونی ئامێری پێشكەوتووی دەنگگرتن كە بۆ كاری سیخوڕی بەكاریدە هێنن. ئەم سەربازگەیە كە فڕۆكەخانەی سەربازی توركیای لێیە لەدوای رووداوەكانی ساڵی 1966 هێزی توركیای لێجێگركراوە.

شيكاري:درةو لەکۆی (57) بلۆکی کانزایی (نەوت و گاز)، (14) بلۆکی نەوتی، دەکەونە سنوری پارێزگای هەولێرەوە، کە (10) کۆمپانیای (8) دەوڵەتی بیانی  و کۆمپانیایەکی خۆماڵی کاری پشکنین و گەڕان و هەڵکەندن بەرهەمێنانی نەوت دەکەن. لەگەڵ ئەوەی بەپێی زانیارییەکان (65%)ی یەدەگی نەوتی هەرێم لە پارێزگای سلێمانییە بەڵام لە (1) بلۆکدا گەیشتوونە بە بەرهەمهێنان، بەڵام لە پارێزگای هەولێر لە (4) بلۆک کە گەیشتوون بە قۆناغی بەرهەمهێنان، بە هەر چوار بلۆکەکە زیاتر لە (43%) بەرهەمی نەوتی هەرێم پێکدەهێنن.  یەکەم؛ بلۆکە نەوتییەکانی پارێزگای هەولێر لەکۆی (57) بلۆکی کانزایی (نەوت و گاز)، (14) بلۆکی نەوتی، دەکەونە سنوری پارێزگای هەولێرەوە کە لە (12) بلۆکیان (10) کۆمپانیای بیانی و (1) کۆمپانیای خۆماڵی کاری پشکنین و گەڕان و هەڵکەندن بەرهەمێنانی نەوت دەکەن، ناسنامەی کۆمپانیاکان دەگەڕێتەو بۆ (8) وڵاتی جیاوازی هەریەک لە (ئەمریکا، فەرەنسا، کەنەدا، تورکیا، نەرویج، سویسرا، کۆریا و نەمسا). بەم شێوەیە؛ بڕوانە (خشتەی ژمارە (1)). 1.    بلۆكی ته‌ق ته‌ق: قه‌زای كۆیه‌و ناحیه‌ی ته‌ق ته‌ق ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (951) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و به‌ پێی ڕاپۆرتی سكۆتیا كاپیتاڵ و گه‌نه‌ڵ ئینه‌رجی بڕی (1.5) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌، پشكی 80%ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای تی تی ئۆپكۆ كه‌ له‌ هه‌ردوو كۆمپانیای ئه‌داكسی سویسری و گه‌نه‌ڵی توركی پێك هاتوه‌ و پشكی كیپكۆ 20%یه‌. 2.    بلۆكی سارتا: ده‌كه‌وێته‌ ڕۆژاوای ناحیه‌ی مه‌سیف و خواروی ئاكرێ‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (607) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و بڕی (1) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. كۆمپانیای (شیڤرۆن)ی ئه‌مریكی (60%)ی پشكه‌كانی له‌ كۆمپانیای (ڕایه‌ ڵانس ئیندستریس)ی هیندی كڕیوه‌ و (ئۆ ئێم ڤی)ی نه‌مساوی پشكی (15%)ی هه‌یه‌ و (25%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 3.    بلۆكی ئه‌ربیل: ده‌كه‌وێته‌ باكوری خۆراوای هه‌ولێرو ناوچه‌ی به‌ستۆره‌وه‌ و ڕووبه‌ری (313) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌ پێشبینی یه‌ده‌گی (1) ملیار به‌رمیل ده‌كرێت. پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (دی ئێن ئۆ)ی نه‌رویجی و (40%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (نیو ئەیج) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 4.    بلۆكی هه‌ولێر ده‌میر داغ: شاری هه‌ولێرو ده‌شتی هه‌ولێر و ڕێگای مه‌خموور و ناحیه‌ی كه‌ڵه‌ك ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (1.531) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. (65%)ی پشكه‌كانی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئۆریکسی پیترۆلیۆم) و (15%)ی (كه‌ی ئێن ئۆ سی)ی كۆری و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 5.    بلۆكی هه‌ریر: ناحیه‌ی هه‌ریر و باكوری شه‌قڵاوه‌ تا سۆران ده‌گرێته‌وه‌و ڕووبه‌ری (700) كیلۆمه‌ترە، پێشبینی دەکرێت نزیك ملیارێك به‌رمیل نه‌وتی تێدا بێت . پشكه‌كانی (45%)ی دراوه‌ته‌ (ماراسۆن ئۆیڵ) و (35%) ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (تۆتاڵ)ی فه‌ڕه‌نسی و و(20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 6.    بلۆكی پیرمام: سه‌نته‌ری ناحیه‌ی پیرمام و سه‌ری ڕه‌ش و سه‌ربه‌ن ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (180) كیلۆمه‌تره‌. (80%)ی پشكه‌كانی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 7.    چۆمان: لە قەزای چۆمان، سەرەتا پشکەکان درا بە کۆمپانیای (تورکش ئینتیتی)ی بە پشکی (80%) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ) بەڵام دواتر کۆمپانیاکە لەو بلۆکە کشایەوە. 8.    هندرێن: بە هەمان شێوەی بلۆکی چۆمان درا بە کۆمپانیای (تورکش ئینتیتی)، بەڵام دواتر کۆمپانیاکە لەم بلۆکەش کشایەوە. 9.    بلۆكی سه‌فین: له‌ سه‌ر چیای سه‌فینه‌وه‌ تا هیزۆپ ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ری نزیكه‌ی (500) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. پشكی (35%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (تۆتاڵ)ی فه‌ڕه‌نسی و پشكی (45%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ماراسۆن ئۆیڵ) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 10.    بلۆكی بنه‌ باوێ: له‌ ده‌ربه‌ندی گۆمه‌سپانه‌وه‌ تا ناوچه‌ی هیران و نازه‌نین ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (240) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و زیاتر له‌ ملیارێك به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. 11.    بلۆكی شۆڕش: باكوری خۆرهه‌ڵاتی هه‌ولێرو ناحیه‌ی دێگه‌ڵه‌ تا ده‌ربه‌ندی گۆمه‌سپان ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (526) كیلۆمه‌تر دووجایه. پشكی (75%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئۆ ئێم ڤی) نه‌مساوی و (25%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 12.    بلۆكی مه‌لا ئۆمه‌ر: ده‌كه‌وێته‌ باشوری خۆرهه‌ڵاتی هه‌ولێره‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (285) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ پێشبینی یه‌ده‌گی (500) ملیۆن به‌رمیل نه‌وت ده‌كرێت لەم بلۆکەدا. پشكی (75%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئۆ ئێم ڤی) نه‌مساوی و (25%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 13.    بلۆكی قوشته‌په‌: له‌ قوشته‌په‌ی خوارووی هه‌ولێره‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات تا دوبزو پردێ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی نزیكه‌ی (1180) كیلۆمه‌تر دووجایه. (80%)ی پشكه‌كانی دراوه‌ته‌ (كه‌ی ئێن ئۆ سی)ی كۆری و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 14.    بلۆكی خورمه‌ڵه‌: ده‌كه‌وێته‌ باشوری خۆرئاوای هه‌ولێره‌وه‌و درێژكراوه‌ی كێڵگه‌ی كه‌ركوكه‌ كه‌ هه‌ردوو ناوچه‌ی خورمه‌ڵه‌و ئاڤانه‌ی خورمه‌ڵه‌ ده‌گرێته‌وه. ئه‌م كێڵگه‌یه‌ له‌لایه‌ن (گروپی كار)ه‌وه‌ سه‌رپه‌رشتی ده‌كرێت و پشكه‌كانی (100%) دراوه‌ته‌ كیپكۆ.    دووەم؛ بلۆکە نەوتییە بەرهەمهێنەرەکانی پارێزگای هەولێر بەپێی زانیارییەکان لە هەرێمی کوردستاندا تەنها (9) بلۆکی نەوتی لە قۆناغی بەرهەمهێناندان. کە (4) بلۆکیان دەکەونە پارێزگای هەولێرەوە و رێژەی  (43%) ی هەموو بەرهەمی نەوتی هەرێم پێک دەهێنن. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2))   ئەمە لە کاتێکدایە (بلۆکی تەقتەق) کە لەڕووی ئیدارییەوە سەر بە پارێزگای هەولێرە، بەڵام لە ژێر قەڵەمڕەوی دەسەڵاتدارانی پارێزگای سلێمانیە، ئەم بلۆکە لە کۆتایی ٢٠٢٠ دا ئاستی بەرهەمهێنانی بریتی بووە لە (٨ هەزار و ٥٨٠) بەرمیل نەوت، لەکاتێکدا لە ساڵی ٢٠١٤ بەرهەمی رۆژانەی  (١٤٨ هەزار) بەرمیل زیاتر بووە، لە ئێستاشدا بەرهەمی ڕۆژانەی ئەم کێڵگەیە بۆ خوار (٦ هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا دابەزیوە، ئەمەش وایکردووە بەشێک لە چاودێران پێیان وابێت کە ناعەدالەتی لە پەرەپێدانی کێڵگە نەوتییەکاندا بکرێت، بۆ نمونە بەپێی ڕاپۆرتێکی (د. عزەت سابیر) بە ناونیشانی "دۆخی دارایی و ئابووری هەرێمی كوردستان و  پرۆسەی نەوت"، ئاماژەی کردووە بە ناعەدالەتی پەرەپێدانی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان (بڕوانە خشتەی ژمارە (3))    سەرچاوەکان: 1.    د. سەفین جەلال فتح اللە، نەوتی هەرێمی کوردستان؛ شیکردنەوەیەکی جوگرافیایی سیاسی، دەزگای چاپ و پەخشی نارین، چاپی یەکەم، هەولێر 2015، ل 81-107. 2.    د. عزەت سابیر، دۆخی دارایی و ئابووری هەرێمی كوردستان و  پرۆسەی نەوت؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10166 3.    درەو میدیا؛  پشکی کۆمپانیا بیانییەکان لە بلۆکە نەوتییەکانی هەرێمدا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9680 4.    ڕێکخراوی ڕوونبیین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت، ئاستی بەرهەمهێنانی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێم لە چارەکی یەکەمی 2022، بڵاوکردنەوە 4/4/2022؛ https://www.roonbeen.org/ 5.    یادگار سدیق گەڵاڵی، سەربەخۆیی دارایی و دابەشبوونی جوگرافی کێڵگەکانی نەوت وگازی هەرێم، ماڵپەڕی زەمەن؛ https://www.zamenpress.com/Detail_wtar.aspx?jimare=3464 6.    The Oil and Gas Year, The Oil and Gas Year: Kurdistan Region of Iraq 2011 (KURDISTAN REGION Regional Blocks Divisions, International Journal of Business and Social Science Vol. 11 • No. 5 • May 2020. 7.    LICENCES AND ENERGY INFRASTRUCTURE, MAP 2013. http://archive.gov.krd/mnr/mnr.krg.org/images/pdfs/Licences_and_energy_infrastructure_TOGY_2013_1.pdf

درەو: راپۆرتی: سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئایندەیی - رانانی ئاییندەیی ژمارە (10)    بە ڕوانین بۆ دۆخی گەرمی سیاسیی و ناجێگیریی و ناڕوونی ئایندەی نێوچەکە، ڕەنگە هیچ کات هێندەی ئێستا کورد پێویستیی بە یەکڕیزی و هاوشانی بۆ یەکخستنی تواناکان و کەمکردنەوەی هەڕشە ئایندەییەکان نەبووبێت، بەڵام پێچەوانەکەی لەسەر زەمینی واقیع دەبینرێت. ئەوەی دەبینرێت ئەوەیە لەگەڵ باهۆزی هەڕەشە و نائارامییەکاندا، ماڵی کوردیش بەدەست شەپۆلە توند و لاوازەکانەوە ئاراستەکەی دەگۆڕدرێت و ئەوەشی نابینرێت یەکخستنی گووتار و دانانی ستراتیژ و کۆدەنگییە لەسەر ئامرازەکانی ڕووبەڕووبوونەوەی هەڕەشەکان و قۆستنەوەی دەرفەتەکانە. هەنووکە چەند پرسێکی سەرەکی یەخەی ماڵی کوردییان گرتووە و ئاسۆی چارەسەریشیان بە گوێرەی جوڵەی هێزە پێکهێنەرەکانی کوردستان و دووری مەودای گوتارەکانیان، نادیار و ڕوو بە درزی زیاترە. هەندێکیان ڕاستەوخۆ پەیوەستن بە نێوخۆی هەرێمەوە و هەندێکیشیان بەرهەمهاتووی ململانێ عێراقی و هەرێمی و نێودەوڵەتییەکانن، لە گرنگترینیان: ١. پرسی هەڵبژاردنەکانی هەرێمی کوردستان: بە گوێرەی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ساڵی ١٩٩٢، چەند مانگێکی دیکە، کۆتایی خولی ئێستای پەرلەمانە و پێویستە لە مانگی (تشرینی دووەم)ی ئەم ساڵدا هەڵبژاردنی نوێ ئەنجام بدرێت، بەڵام لە چەند مانگی ڕابردوو و بە ئێستاشەوە ڕێککنەکەوتنی لایەنەکان لەسەر هەردوو پرسی هەمواری یاساکە و  پێكهاتەی کۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان و ڕاپرسی، نەک ئامادەکارییە یاسایی و کارگێڕییەکانیان پەکخستووە، بەڵکو نیوماڵی کوردیشی دوولەت کردووە و هەڕەشەی نوێی بۆ درووستکردووە، كە بێگومان كاریگەییان لەسەر بەشداری كورد لە حكومەتی نوێی عێراقدا دەبێت. ٢. پرسی شێوازی بەڕێوەبردنی سامانی سروشتیی هەرێم: ئاشكرایە كە ئەم پرسە لە بنەڕەتدا یەكێكە لەتەوەرەكانی ململانێی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدراڵی عێراق، كە لە لایەك هەرێمی كوردستان بە ڕاڤەكردنی تاك لایەنەی خۆی بۆ هەندێك دەقی دەستوری عێراقی ساڵی ٢٠٠٥ بەمافی خۆی دەزانێت لە سنوری خۆیدا نەوت بەرهەم بهێنێت و هەناردەی بكات، لەبەرامبەریشدا حكومەتی فیدراڵی عێراق، بەپێی چەند دەقێكیتر لە هەمان دەستور، پێداگری لەسەر دەسەڵاتی حەصری خۆی دەكات لەم بوارەدا. كەواتە ناكۆكیەكان لەم پرسەدا لەنێوان هەرێم و عێراقە، نەك لە نێو لایەنە كوردییەكاندا، بەتایبەت كە هەر لەسەرەتاوە یەکێتی نیشتمانی و پارتی دیموکرات وەک پێکهێنەرانی سەرەکی حکومەتی هەرێم، بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی نەوت بە ڕێککەوتن و هاوبەشی هەردوولایان بووە و یەکدیدگاش بوون لە بەڕێوەبردنییدا، بەڵام ئەم دیدگا هاوبەشە لەئەگەری  ڕێككنەكەوتنی ئەو دوو لایەنە لەسەر چۆنێتی بەشداریكردنیان وەك هێزە سەرەكییەكانی پێكهاتەی كورد لە حكومەتی ئایندەی عێراقدا، گرەنتی بەردەوامبوونی نییە، بەتایبەت لە دوای بڕیارەكەی دادگای فییدراڵی سەبارەت بە نادەستوریبوونی بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی نەوت لەلایەن هەرێمی كوردستانەوە، وا دەخوازێت كە هەرێم لەچوارچێوە ئەو پێشهاتە یاساییە نوێیەدا دەست بە گفتوگۆ و ڕێككەوتنی توكمەتر لەجاران لەگەڵ حكومەتی فیدراڵی بكات، ئەمەش وا پێوست دەكات ئەمجارە كورد دیدگایەكی بەهێزتر و یەكگرتووتر لەسەر مافی خۆی بۆ بەڕێوەبردنی سامانە سروشتییەكانی ناو سنوری هەرێمەكەی خۆی لەبەرامبەر حكومەتی فیدراڵیدا بخاتەڕوو. ٣. پرۆسەی سیاسیی بەغدا و لێکەوتەکانی لەسەر ماڵی کوردستانی پاش دوا هەڵبژاردنی عێراق (٢٠٢١)، پرسێکی نوێ کە پێکهێنانی حکومەتی نوێی عێراق و دیاریکردنی سەرکۆمار و ترازان و جەمسەربەندیی نێو ماڵی شیعەیە، لەبری دروستکردنی هەل، بە پێچەوانەوە پرژی ململانێکە نێوماڵی کوردیشی گرتەوە و هەر لە پاش دەرکەوتنی ئەنجامەکانەوە، هێزە کوردستانییەکان هەریەكەو بە ئاڕاستەی جیا بەرەو بەغدا بەڕێ کەوتن؛ هەرچی پارتی دیموکراتی کوردستانە بە ڕێککەوتن لە بەرەی سێقۆڵی (بارزانی-صەدر-حەلبووسی)دا بوو. بەهۆی کاردانەوەی ئەم بەرەیە و پێداگری پارتی-یش لەسەر پۆستی سەرۆک کۆمار و تەحەفوزاتی یەکێتی لەسەر قاڵبی بەرە سێقۆڵییەکە، یەکێتی نیشتمانی (بە لێکگەیشتن و هاوهەڵوێستی نەک ڕێککەوتن) لە بەرەی چوارچێوەی هەماهەنگی نزیکبوویەوە و ئەوەی مایەوە کورسیەکانی نەوەی نوێ و یەکگرتووی ئیسلامییە  وەک ڕێککەوتن لەگەڵ هیچ لایەک لەم جەمسەرانە ڕێککەوتنیان نییە، بەڵام بەپێی هاوکێشە و دۆخە کاتییەکانی نێو پرۆسەی سیاسیی، هەماهەنگییان لەگەڵ تشرینییەکان و هەندێجار لەگەڵ هاوپەیمانی سێقۆڵی و بگرە چوارچێوەی هەماهەنگیشدا هەبووە. لەهەموو ئەگەرەکاندا ئەوەی ڕوونە: ماڵی کوردی پەرتەوازەیە و هیچ کاتێک بەدرێژایی ١٩ساڵی پرۆسەی سیاسیی عێراق، هێندەی ئێستا بێ بەرنامەی هاوبەش نەبووە، لەکاتێکدا باشترین هەل و کات بۆ دەستکەوتی سیاسیی و شوناسی و نیشتمانی کوردستانی، هیچکات هێندەی ئێستا هەلی باشی بۆ کورد پێنەبووە. بەڵام دەبینرێت بە پێچەوانەوە ئەم هەلە بووەتە هەڕەشە و ماڵی کوردستانی لەتتر و دەستکەوتە ناتەواوەکانی ئەزموونی هەرێمیشی خستووەتە ژێر هەڕەشەوە.   ڕانانى ئایندەیى ژمارە (١٠) ى ساڵى٢٠٢٢

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) کەسانێک دەپرسن: دوای ئەو ھەموو نووسین و شیکردنەوە و ڕەخنەیە، دوای ئەو ھەموو کتێب و وتار و گۆڤار و ڕۆژنامەیە، بۆ گۆڕانێکی مانادار لەو سیستمە سیاسیی و ئیداریی و سەربازیی و ئەمنییەدا دروستنەبووە کە لە ھەرێمدا سەروەرکراوە؟ بۆ سەرەڕای ئەم ھەموو نووسین و قسەکردنە شتەکان وەک خۆیان ماونەتەوە، یان لە خراپەوە بەرەو خراپتر ڕۆیشتون؟ بەر لە ھەموو شتێک دەبێت لەو خاڵە سەرەتایی و سادەیەوە دەستپێبکەین کە کاریگەریی نووسین و فیکر  لەسەر مێژوو، بە شێوەیەکی گشتیی، کاریگەرییەکی لاواز و ناڕاستەوخۆ و لەسەرخۆیە. فیکر و نووسین ھێزی گۆڕانکاریان لەناو خودی خۆیاندا نییە، خۆیان بە ویستی خۆیان ناچنە ناو مێژووەوە، بەڵکو ھەمیشە کۆمەڵێک بکەری مێژوویی پێویستن بۆ ئەوەی ئەو دۆزینەوە و ئاسۆیانەی فیکر و نووسین دەیانکەنەوە، بۆ ناو واقیع دابەزێنن و بە کردەوە لەناو مێژوودا پیادەبکەن. نووسین بە دوو شێوە دەتوانێت دابەزێتە ناو مێژووەوە دەسکاریی ڕیزبەندییەکانی ناوی بکات. یەکەمیان ڕێگای یاخیبوون و بەرپاکردنی شۆڕشە. نووسین بەر لە ھەمووشتێک پێویستیی بە خوێنەر ھەیە و خوێنەریش کاتێک دەتوانێت دەسکاریی جیھان بکات ،کە بووبێت بە بکەرێکی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی. کاتێک خوێنەران بەیەکەوە، بە کۆ، لەگەڵ ئەوانیتردا، لەڕێگای خۆڕێکخستن و ھاودەمیی و ھاریکارییەوە ئەوەی خوێندویانەتەوە و فێریبوون، بگۆڕن بۆ کردە، بۆ پراکتیک و جوڵەی مێژوویی، بۆ پرۆژەیەکی کردەیی بۆ گۆڕان و دەسکاریکردنی واقیع. واتە فیکر و نووسین پێویستیان بە بکەری کۆمەڵایەتییە بۆ ئەوەی بیانکەن بە وزە و کەرەستەیەک بۆ گۆڕانکاریی. ئەم ڕێگا تایبەتە بۆ بەرھەمھێنانی گۆڕانکاریی ڕێگایەکە لە ژێرەوە بۆ سەرەوە، لەناوەوەی کۆمەڵگاوە بۆ ناو دەوڵەت و کایەی سیاسیی، بەرزدەبێتەوە. جوڵەیەکە لەڕێگای ھێزی کۆمەڵگا خۆیەوە گۆڕانکارییەکان دەسەپێنێت و دەسکاریی ئەو ڕەھەندانەی جیھان دەکات کە بۆ ھەمووان ئاشکرابووە کە پێویستە بگۆڕێن، جا چ لە ڕێگای نووسین و خوێندنەوەبێت، یان لە ڕێگای ئەزموونکردنێکی ڕۆژانەی ڕاستەوخۆی ئەو واقیعەوە. ئەم ڕێگا تایبەتەی گۆڕانکاریی، زۆرجار وەک ڕێگای بەرپاکردنی شۆڕش و یاخیبوون، ڕێگای ڕاپەڕین ناسراوە. لە مێژوودا چەندان نموونەی جیاوازیی ئەم جۆرە شێواز و میتۆدیی گۆڕانکارییانە ھەبووە و کاریانکردوە. لەم ناوچەیەی ئێمەدا، بۆ نموونە، لە دوو دەیەی ڕابوردودا بزوتنەوەی سەوز لە ئێران و یاخیبونەکانی بەھاری عەرەبی لە وڵاتە عەرەبییەکان و خۆپیشاندانەکانی غازی پارک لە تورکیا و ناڕەزاییدەربڕینەکانی ١٧ شوبات لە ھەرێمدا، بینی. بە شێوەیەکی گشتیی، ھەندێک لەم بزوتنەوانە، لەم یان لەو بواری سیاسیی و یاسایی و دەزگاییدا، لە ھەنێدک لەو وڵاتاندا، چەند گۆڕنکارییەکەی کەمیان سەپاند، بەڵام بە شێوەیەکی گشتیی ئەم بزوتنەوانە سەرکەوتکران و بەو ئومێد و ئامانجانە نەگەیشتن کە یاخیبوون لەپێناویاندا.   شێوازی دووھەمی گۆڕانکاریی پیادەکردنی گۆڕانکارییە لەسەرەوە بۆ خوارەوە، لەناو دەوڵەت و حکومەتەوە بۆ ناو کۆمەڵگا، ستراتیژێک ئانتۆنیۆ گرامشی ناوی ”شۆڕی پاسیڤ“ی لێدەنێت. لەم مۆدێلەدا لە گۆڕانکاریی، واتە لە شۆڕشی پاسیڤەدا، دەوڵەت و حوکمڕانان ئامادەن چەندان ڕەھەندی ژیانی سیاسیی و دەزگایی و کۆمەڵایەتیی و ئابوریی کۆمەڵگا دەسکاریبکەن و بەشێوەیەک ڕێکیبخەنەوە باشتر و پێشکەوتوتربێت لەوەی لە ئێستادا لە ئارادایە. لەم دۆخەدا ئەوەی دەبێتە بکەری گۆڕانکاریی ئەو نوخبە حوکمڕانەیە کە دەسەڵاتەکانی دەوڵەتی لەبەردەستدایە و ئەو دەسەڵاتانەش بە ئاراستە و بەمەبەستی گۆڕانکاریی بەکاردھێنێت.  لە دونیای ئێمەدا، بە تایبەتی لەم ساتە مێژوویە تایبەتەدا، ھیچ یەکێک لەم دوو ئەگەرەی گۆڕانکاریی، بە مانا ڕاستەقینە و بە قورساییەکی مێژووییەوە، لەئارادا نین. نە توانای بەرپاکردنی شۆڕش و یاخیبوون ئامادەیە، نە بکەری مێژوویی و کۆمەڵایەتیی شۆڕشگێڕ و ڕێکخراو ھەیە، نە میزاجی گشتیی خەڵکیش لە بەردەم تاقیکردنەوەی ڕیسکی شۆڕش و یاخیبووندایە. ئەگەرچی لە ڕووی تیورییەوە ئەگەری بەرپابوونی یاخیبوون و ڕاپەڕینی خەڵک، شتێک نییە بکرێت بە تەواوی دەربکرێتە دەرەوەی مێژووەوە. چونکە مێژوو ھەمیشە فێڵ و توانای تەقینەوەی نھێنی لە ھەناوی خۆیدا ھەڵگرتوە. لەم ساتەدا لەباتی شۆڕش و ڕاپەڕین، خەڵکێکی زۆر لە ئاسمان دەپاڕێنەوە و دوعادەکەن خودا ئەم حوکمڕانانە و خێزانەکانیان لەناوببات.    ھاوکات ئەگەری دووھەمی گۆڕانکارییش، ئەگەری ئەنجامدانی ”شۆڕشی پاسیڤ“، ئەگەری ئەوەی حوکمڕانان دەسکاریی ئەو دۆخە بکەن کە خۆیان تا بینەقاقا بەرپرسن لە دروستبوونی، لەئارادانییە. لە دونیای ئێمەدا نوخبەیەکی حوکمڕان و خاوەن پرۆژەی گۆڕانکاریی مێژوویی بوونی نییە و شتێک لە بەرنامەی ھێزە حوکمڕانەکاندا بەناوی نەک شۆشی پاسیڤەوە لە ئارادانییە، بەڵکو ئەوان خەریکی درێژەدان و چەسپاندنی تاپۆکردنی وڵاتەکەن لەسەر خۆیان و نەوەکانین. لەڕاستیدا شتێک بەناوی ”خەمی گشتیی“ و ”قازانجی گشتیی“ و ”ویستیی گشتیی“ ەوە بوونی نەماوە و بوونی نییە، ”مەسەلەی نیشتیمانیی“ و ”نەتەوەیی“ بەشێک لە عەقڵیەتی ئەوان و لە سایکۆلۆژیای حوکمڕانینکردنیان، نییە. ئەسڵەن شتێکیش بەناوی ”مەسەلەی کوردەوە“ لەناو عەقڵیەت و سیاسەتی ھێزە حوکمڕانەکانی ھەرێمدا بوونی نەماوە. ئەوەی ھەیە ململانێی نێوان کۆمەڵێک خێزان و بنەماڵەی سوڵتانیی و ململانێی چەند کەسایەتییەکی سیاسیی پڕ ڕق و بوغز و دڕدۆنگییە لەگەڵ یەکتریدا، ھەموویشی لەسەر پێگە و پارە و دەسکەوت بۆخۆیان و منداڵان و نەوەکانیان، ئینجا بۆ ئەو گروپە بچووکەی لە دەوری دید و بەرنامە سوڵتانییەکانیان، کۆبووەتەوە و بەشدارە لە دروستکردن و پاراستنی ئەم تاعونە سیاسییەدا. لە مانەش بترازێت سیاسەتی ھەرێم سیاسەتی گوێڕایەڵەیکردنێکی بەردەوام و ئیتاعەتێکی ھەمەلایەنە، بۆ خواستی سیاسیی و ئابوریی و بۆ تەماحی ترسناکی، چەند وڵاتێکی ئیقلیمی جیاواز.  لە دۆخێکی تاریکیی لەو بابەتەدا ئەوەی کاریگەریی ھەیە نووسین و فیکر و فەرھەنگ و کولتور نییە، پێشنیاریی عەقڵانیی و ڕەخنەکاری بەرھەمھێن نییە، بەڵکو درۆ و فێڵ و دزیی و جەردەیی و گوێڕایەڵییە. ئەوەشی کێشەکان و ململانێکان و پەیوەندییەکان یەکلا دەکاتەوە، تەنھا ھێزە، ھێزی ڕووت، ھێزێک کلکەکانی لە ھەرێم و سەرەکانی لە ئەنقەرە و تارانە.

(درەو): كۆمپانیای قەیوان لەدوای پشووی جەژنی رەمەزانەوە، ماوەی كاركردنی كرێكارانی لە پرۆژەی  شەقامی 100 مەتریی سلێمانی لە رۆژێكدا كردووە بە  (10) كاتژمێر  ، بەپێی یاسای كار ماوەی كاركردن 8 كاتژمێرە لە رۆژێكدا.   ئیدارەی كۆمپانیای (قەیوان) كە جێبەجێكاری پرۆژەی شەقامی 100 مەتریی سلێمانی "ئۆتوبانی بابان"ە، بە فەرمانێك ماوەی كاركردنی رۆژانەی كرێكارو ئەندازیارانی پرۆژەكەی كردووە بە  10 كاتژمێر لە رۆژێكدا. ئەم بڕیارە هەندێك لە كرێكارانی پرۆژەكەی نیگەران كردووە، لە هەرێمی كوردستان تاوەكو ئێستا پەرلەمان یاسای كاری پەسەند نەكردووە‌و بۆ مامەڵەی كرێكاران پشت بە یاسای كاری ژمارەی (71)ی ساڵی 1987ی عێراقی دەبەسترێت، ئەم یاسایە ماوەی كاركردنی رۆژانەی كرێكاری بە (8) كاتژمێر دیاریكردووە.  بەپێی فەرمانە نوێیەكەی كۆمپانیای جێبەجێكاری شەقامی (100 مەتریی) سلێمانی، لەدوای پشووی جەژنی رەمەزانەوە كاركردنی كرێكارو ئەندازیارانی پرۆژەكە بەمشێوەیە دەبێت:  •    دەوامی ئۆفیس لە كاتژمێر (8:00)ی بەیانی بۆ كاتژمێر (5:00)ی عەسر لە رۆژی یەكشەممە تاوەكو  پێنج شەممە دەبێت.  •    دەوامی ستافەكانی ئالیات‌و ئەندازیاران‌و روپێو لەكاتژمێر (7:00)ی بەیانی بۆ (5:00)ی عەسر لە رۆژ شەممە تا پێنج  شەممە دەبێت.  كۆمپانیای جێبەجێكاری پرۆژەی شەقامی 100 مەتریی سلێمانی پێشتر نانی بەیانی‌و نیوەڕۆی بۆ كرێكارو كارمەندانی پرۆژەكە دابین دەكرد، بەڵام بەگوێرەی بڕیارە نوێیەكەی كۆمپانیای قەیوان لەدوای پشووی جەژنەوە تەنیا نانی نیوەڕوان ئامادە دەكرێت‌و نانی بەیانی هەڵگیراوە.  سەرباری ناڕەزایەتی لەم بڕیارانە، هەندێك لە كرێكارانی پرۆژەكە گلەیی تریان هەیە‌و بەپێی ئەوەی (درەو) قسەی لەگەڵدا كردوون، كۆمپانیای جێبەجێكار پاداشتی كاركردنی زیادەیان بۆ خەرج ناكات‌و كارمەند هەیە لەماوەی مانگێكدا (50) كاتژمێر كاری زیادەی كردووە‌و كۆمپانیاكە پارەكەی بۆ خەرج نەكردووە.  رۆژی 11ی تەموزی 2020 مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەردی بناغەی جێبەجێكردنی پرۆژەی شەقامی 100 مەتریی سلێمانی دانا، ئەم پرۆژەیە كە ناوی لێنراوە "شاڕێی بابان"، بە گوژمەی (400 ملیار) دینار لەلایەن كۆمپانیای قەیوانەوە جێبەجێ دەكرێت.  ئەمە بەشی یەكەنی پرۆژەی شەقامی 100 مەتری سلێمانییە كە درێژییەكەی (32 كیلۆمەتر)ە، بەشی دووەم‌و سێیەمی پرۆژەكە هیچ گرێبەستێكی بۆ نەكراوە‌و رەنگە هیچ كاتێك جێبەجێ نەكرێت. رۆژی 12ی ئازاری ئەمساڵ كۆمپانیای قەیوان كارەكانی خۆی لە پرۆژەی شەقامی 100 مەتریی راگرت،  بەهۆی ئەوەی لەلایەن حكومەتەوە شایستە داراییەكانی بۆ خەرج نەكراوە، راگرتنی كاركردنی لە پرۆژەكە هاوكات بوو لەگەڵ تێكچوونی پەیوەندییەكانی كۆمپانیای قەیوان لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی.

یادگار سدیق گەڵاڵی سەرەتای هاتنی کۆمپانیای ئێکسۆن مۆبیل بپ ساڵی ٢٠١١ دەگەڕێتەوە، کاتێک ئەم کۆمپانیا زەبەلاحە جیهانییە گرێبەستی لەگەڵ وەزارەتی سامانە سرووشتییەکانی هەرێم کرد  لە شەش کێڵگەی نەوتی هەرێمی کوردستان. کێڵگەان بریتیبوون لە ( قەرەهەنجیر، رۆژهەڵاتی عەربەت، بێتواتە، ئەلگوش، بەعشیقە و پیرمام) کە سێ کێڵگەی یەکەمیان لە ناوچەی پارێزگای سلێمانین و سیانەکەی تریان لە ناوچەی هەولیر و دهۆکە. کۆمپانیای ئێکسۆن ٨٠٪ ی پشکەکانی هەبوو وە کۆمپانیای وزەتی تورکی TEC رێژەی ٢٠٪ی پشکەکانی ئەوکێڵگانەی هەبوو. بەدڵنیای هاتنی ئێکسۆن مۆبیل لەوکاتەدا گرنگی خۆی هەبوو بۆ سەکتەری نەوتی هەرێمی کوردستان لەپاڵ سێ کۆمپانیای گەورەی تری جیهانیدا لەوکاتەدا کە بریتی بوون لە شێڤرۆنی ئەمەریکی،تۆتاڵی فەرەنسی وە گازپرۆم نەفتی روسی.( ساڵی پار تۆتاڵ پشکەکانی خۆی لەکێڵگەی سەرسەنگ فرۆشت بە کۆمپانیای شاماران و لە هەرێم کشایەوە) وەبەرهێنان و سەرمایەگوزاری بەشێوەیەکی گشتی لەهەر بوار و سەکتەرێکدا ئامانجی سەرەکی لێی دەستخستنی مادییە بەتایبەت لەسەکتەری نەوتدا کە سەرمایەیەکی زۆری لەسەرەتادا تێدا خەرج دەکرێت و جگەلە مەترسییە تەکنیکی و جێولۆجی و جیۆپۆلێتیکەکان کاتێکی زۆریشی دەوێت ت سەرمایە خەرج کراوەکە دەست دەخرێتەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا کۆمپانیا زەبەلاحەکان بەوە ناسراون کە روو لەوناوچانە دەکەن کە مەترسییان زیاترە چونکە لە بەرانبەردا قازانجی گەورە دەکەن.  جۆری ئەو گرێبەستانەی هەرێم لەگەڵ ئێکسۆن و کۆمپانیاکانی تری نەوتدا کردویەتی لەجۆری هاوبەشیکردنە لە بەرهەمە Production Sharing Agreements . بەپێی ئەم گرێبەستە کۆمپانی بەدوای نەوت و گازدا  دەگەرێت و ئەگەر نەوت و گازی دۆزیەوە و ئەوەندە بووو پەرەپێدانی تیادا بکات و دەگاتە بەرهەم بەردەوام دەبێت و کاتێک گەشتە بەرهەم هێنان لە نەوت یان گازی بەرهەم هاتوو ئەو کات بە قۆناغبەندی  خەرجییەکانی وەردەگرێتەوە بەڵام ئەگەر هیچی نەدۆزییەوە یان بڕەکەی ئەوەندە نەبوو ئەوکات دەتوانێت بکشێتەوە بەڵام ئەوپارەیەی خەرجی کردووە وەرناگرێتەوە( لێرەدا ناچمە ناو وردەکارییەکانەوە لە شوێنی تردا باسم کردووە).  قۆناغی گەڕان و پشکنین بەپێی گرێبەستەکانی هەرێم سەرەتا ٥ ساڵەو دەتوانرێت ٢ ساڵ درێژ بکرێتەوە بۆ ٧ ساڵ و لەهەندێ بارودۆخدا بۆ ٩ساڵیس درێژ دەکرێتەوە. ئێکسۆن مۆبیل دوای ئەوەی دەستی کرد بەگەڕان و پشکنین لەو شەش کێڵگەی هەرێم لە ساڵی ٢٠١١دا پاش ٥ ساڵ و لە کۆتایی مانگی ١٢ی ٢٠١٦ دا  لە سێ کێڵگە کشایەوە کە ئەو سێ کێڵگەیە هەرسێکیان دەکەوتنە ناوچەی سلێمانی ئەو کات زۆرێک لە لێکدانەوەکان بەرگێکی سیاسی و پەیامێکی سیاسیان بۆ دەدوری بەڵام من بە پێچەوانەوە ئەوکات پێم وابوو کە هۆکارەکە ئەوەیە کە نەگەشتوون بەو نەوتەی کە چاوەڕێیان دەکرد و هیوایان پێی بوو یاخوود بەرهەم هێنان بۆ کۆمپانیایەکی زەبەلاحی وەکو ئێکسۆن لەو کێڵگە بچوکانەدا ئابوریانە نەبووە.( بروانە بابەتێکم لە ٢٨١٢/٢٠١٦ دا لەو بارەیەوە لەژێر ناوی کشانەوەی ئێکسۆن لە هەرێم و کاتی خۆی لە سایتی دوارۆژ دابەزی). کشانەوەی ئێکسۆن مۆبیل لەسێ کێڵگەی هەرێم کەواتە سەرەتای کشانەوەی ئێکسۆن دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ٢٠١٦ ەو بەساڵی ٢٠٢١ کۆتایی دێت بەقۆناغبەندی بەم شێوەیە:    ١- لە ساڵی ٢٠١٦دا لە کێڵگەکانی ( قەرە هەنجیر، رۆژهەڵاتی عەربەت و بێتواتە)  کشاوەتەوە ٢-  پاشان لە قۆناغی دووەمدا لەساڵی ٢٠١٧ لە کێڵگەی ئەلگوشیش کشایەوە .  ٣- ساڵی ٢٠٢١ پشکەکانی لە کێڵگەی بەعشیقە کە رێژەی ٣٢٪ ی مابوو فرۆشت بە کۆمپانیای دی ئێن ئۆی  نەرویجی کە بڕیارە لەمساڵدا بکەوێتە بەرهەم.  ٤- ساڵی ٢٠٢١ دوای بەعشیقە لە دواهەمین کێڵگە کە  پیرمام بوو کشایەوە. کەواتە کشانەوەی کۆمانیاکە  زۆر پێش بڕیارەکەی دادگای فیدراڵ بووە  سەبارەت بە نادەستوری بوونی یاسای نەوت و گازی هەرێم و ئەو ڕێوشوێنانەی وەزارەتی نەوتی عێراق گرتویەتییە بەر سەبارەت بە مامەڵەکردن لەگەڵ نەوتی هەرێم دا. کۆمپانیاکان ( ئێکسۆن مۆبیل و کۆمپانیای وزەی تورکی ) تا بەرواری ٢٠١٦/٦/٢٧ لەو شەش کێڵگەیە بڕی ١ملیار و ٣٥٩ ملیۆن دۆلاریان خەرج کردووە و لەم بڕەش ١ ملیار و ٨٧ ملیۆن دۆلار ئێکسۆن مۆبیل خەرجی کردووە. کۆمپانیای ئێکسۆن مۆبیل لە عێراقیش وەبەرهێنانی دەکرد لە یەکێک لە کێڵگە گەورەکانی عێراق کە رۆژئاوای قورنەیە. ماوەی زیاد لەساڵێکە کۆمپانیاکە رایگەیاندبوو کە دەیەوێت لە کێڵگەکە بکشێتەوە و پشکەکانی بفرۆشێت ، بۆ ئەومەبەستەش قسەی لەگەڵ چەند کۆمپانیایەکی گەورەی جیهاندا کردبوو  تاوەکو لە سەرەتای ئەمساڵدا و بەدیاری کراوی لە ٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ دا وەزارەتی نەوتی عێراق ڕایگەیاند کە کۆمپانیای نەوتی نیشتمانی پشکەکانی ئێکسۆنی کڕیوەتەوە. لە ساڵی ٢٠٢١ چەندین جار وەزیری نەوتی ئێراق کشانەوەی کۆمپانیا گەورەکانی نەوتی لەعێراق بۆ ناسەقامگیری سیاسی و ئەمنی گەڕاندەوە و هۆشداریشی دا کە مەترسی هەیە کۆمپانیای تریشی بەدوادابێت. کەواتە  تەنها کشانەوەکە لە هەرێم نییە و لەسەر داوای عێراق نییە  بەڵکو لە عێراقیش کشاوەتەوە.

یادگار سدیق گڵاڵى ئێکسۆن مۆبیل لەهەرێم لە  شەش کێڵگە لە ساڵی ٢٠١١ گرێبەستی کرد لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و دەستی  بە گەڕان و پشکنین کرد. ▪️لە کۆتایی ساڵی ٢٠١٦ دا  لە ٣ کێڵگە کشایەوە کە بریتی بوو لە  قەرەهەنجیر، ڕۆژهەڵاتی عەربەت وە بێتواتە. ▪️  پاشان لەساڵی ٢٠١٧ دا لە ئەلقوش کشایەوە ▪️لەساڵی ٢٠٢١ لە بەعشیقە پشکەکانی خۆی فرۆشت بە دی ئێن ئۆ DNO ی نەرویجی. ▪️هەر هەمان ساڵ ٢٠٢١ لە کێڵگەی پیرمامیش کشایەوە. کەواتە زۆر پێش بڕیارەکەی دادگای فیدراڵ سەبارەت بە نادەستوری بوونی یاسای نەوت و گازی هەرێم و ئەو ڕێوشوێنانەی وەزارەتی نەوتی عێراق گرتویەتییە بەر  سەبارەت بە مامەڵەکردن لەگەڵ نەوتی هەرێم دا کۆمپانیاکە لە هەرێم کشاوەتەوە. ▪️ تا بەرواری ٢٠١٦/٦/٢٧  لەو شەش کێڵگەیە بڕی ١ملیار و ٣٥٩ ملیۆن دۆلار خەرج کراوە و لەم بڕەش ١ ملیار و ٨٧ ملیۆن دۆلار ئێکسۆن مۆبیل خەرجی کردووە.  - لە وتارێکدا لە ٢٠١٦/١٢/٢٨ دا هۆکارەکانی کشانەوەکەو خەرجی هەر کێڵگەیەکم باسکردووە.کاتی خۆی لە پێگەی دواڕۆژ بڵاو کرایەوە.(لە خوارەوە لینکەکەیم داناوە). ▪️کۆمپانیای ئێکسۆن مۆبیل  ساڵێک زیاترە دەیەوێت لە کێڵگەی ڕۆژئاوای قورنەش لە عێراق بکێشێتەوە و لەگەڵ چەند کۆمپانیایەک وتووێژی کردووە بۆ فرۆشتنی پشکەکانی. وە لە بەرواری ٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ دا  وەزارەتی نەوت ڕایگەیاند کە پشکەکانی ئێکسۆن مۆبیل لە لایەن کۆمپانیای نەوتی نیشتمانییە وە کڕراوەتەوە . واتە تەنها لە هەرێم نییە بەڵکو لە عێراقیش کشاوەتەوە.. راپۆرتەکە بەم شێوەیە کێڵگەکانی هەڵسەنگاندووە. کێڵگەی پیرمام: بەرنامەی پشکنین و لێدانی بیرێکی ئەزمونی تەواوبووە ،گاز وکۆندیسینت دۆزراوەتەوە لە بیری پیرمام 2 و راپۆرتی دۆزینەوە نێردراوە بۆ وەزارەت لە 9/15/3126 ، حەشارگەکە تقدیر کراوە بە 991 بیلیون پێ سێ جا گاز و 2.5 ملیۆن بەرمیل کۆندینسەیت . زیتر لەم حەشارگەیە لە حەشارگەی پیرمامی باکوریش امکانی 221 ملیۆن بەرمیل .یەدەگی نەوت هەیە کە کەوتووەتە باکوری حەشارگەکەوە بلۆکی ئەلقۆش: لە مانگی 9 ی 3125 هەڵکەندن لەم بلۆکە وەستا بە هۆکاری ئەمنی تا مانگی 6ی 3126 کە دەست کرایەوەبەکار لە مانگی :ی 3126 دا راپۆرتی دۆزینەوە نێردراوە بۆ وەزارەت لە :3:/1/3126 لە مانگی 2ی 3127 باشترین بریتی بووە لە 367 ملیۆن بەرمیل نەوت و 242 ملیار پێ سێجا گازا ) بەپێی 1 P5 )هەڵسەنگاندنی حەشارگە کە بەعشیقە: دیاری کردنی بیری یەکەم لە تەواو بۆۆندایە بەاڵم بە هۆی بۆم باران و هۆکاری ئەمنییەوەلە 8/9/3125 کار وەستاوە ، ئەم بلۆکە زۆر نزیکە لە شاری موسڵەوە )لەژێر بەندی اسباب قاهرە( دوای ئاسایی بۆۆنە وەی باری ئەمنی٣ بیری پشکنین ئامادە ئەکرێت ، هەڵسەنگاندنی ئەم حەشارگەیە ئەکرێت بە 531 ملیۆن نەوت لە حەشارگەیە وە ئەگەری .271 ملیوۆن بەرمیل نەوت لەباشوری بەعشیقەش هەیە قەرە هەنجیر: کار 43 کم داتای بوومەلەرزەیی کۆ کراوەتەوە لە چواردەوری کەرکوک. کار وەستا لە مانگی 9/3125 بەهۆی بەربەستی حکومەتی خۆجێی کەرکوکەوە. حکومەتیش ئەو ماوەیە لە 9/3125 تا :/3126 بە وەستانی کار ئەژمار کرد) قوە قاهرە( لە 41/22/3126 دەست بەکار بوونەوە وە نزیکەی 619کم زانیاری بوومەلەرزەیی کۆ کرایەوە تا 31/17/3127 چاوەرێ دەکرێت کۆکردنەوەی زانیارییەکان تەواوبێت لە مانگی21/3127 دا . بە پێیی هەڵسەنگاندنە سەرەتاییەکانی ئێکسۆن مۆبیل. لێکۆڵینەوەکان وا پیشان ئەدەن سترەکچەری ئەم حەشارگەیە بەشێوەیەکی باڵوە ، و چڕی کەمە، پێویستی بەلێدانی - ژمارەیەکی زۆر بیر هەیە کە کاریگەریی نەرێنیی هەیە لە رووی ئابوورییەوە. ئەستوری پایە نەوتییەکان کەمە 91-211 مەترە و رێژەی ئاوی زۆرە بە تایبەت لە قۆناغەکانی سەرەتای بەرهەم دا - -P10 بۆ کراوە و گەشتوونەتە ئەوەی کە وازی لێ بێنن و لە سە ر ئەو بنەمایەی کە بری یەدەگ لە حەشارگە کەدا لە P50-P90 بار و گونجاو نییە، لەگەڵ ئەو مەترسییانەی تریش کە لەسەرەوە باسکران. بلۆکی رۆژهەاڵتی عەربەت ٣١٤کم سێزمیک تەواوبووە و هەڵسەنگاندنی حەشارگە کراوە بە پشتبەستن بە چەند سیناریۆیەک . هەڵسانگاندنی حەشارگەکان لەالیە ئێکسۆنەوە کراوە بۆ کۆمپانیاکەمان لە 7/7 /3127 تێکرای)معدل( ئەو برەی لە حەشارگەکەدایە بەرانبەرە 7:4 ملیۆن بەرمیل، لەم برە 388 ملیۆن بەرمیلی نەوتە و - :76 ملیار پێ سێجا گازە) غاز( وە بری 39 ملیۆن بەرمیل کۆندینسەتە بە پێیی جۆری هایدرۆ کاربۆنەکە. - probabilityگریمانەی P90 بۆ بڕی حەشارگەکە = :6 ملیۆن بەرمیل - probabilityاحتمالیP50 بۆ ئەو بڕەی لە حەشارگەکەدایە = 426 ملیۆن بەرمیل -probability –احتمالیP10 بۆ ئەو بڕەی لە حەشارگەکەدایە = :96 ملیۆن بەرمیل بە پێیی هەڵسەنگاندنی ئێکسۆن : -.پێشبینی ئەکرێت لە پێکهاتەکەیا گازو نەوت هەبێت - مەترسی زۆر هەیە - مەترسیە کە ئەگەڕێتەوە بۆ کات و تەمەن و پێکهاتەی نەوتەکە - مەترسی تەحەلولی بایۆلۆجی هەیە و حەشارگەکان قۆڵ نین کە بەشێوەیەکی نەرێنی کاریگەری هەیە لەسەر ئەو بڕەی کەبەرهەم دێت ) کەم بەرهەم دێت( .ئێکسۆن مۆبیل بریاری دا کە بلۆکە کە بەجێ بێڵێت بەلە بەرچاو گرتنی ئەو مەترسییانە بلۆکی بێتواتە: ٣٦١کم داتای سیزمیک کۆکراوەتەوە . ئیکسۆن پێی وایە کە سەرکەوتنی جیۆلۆجی لە م بلۆکەدا زۆر الوازە) مەترسی بەرزە( توانای حەشارگەکان کافی نییە. EMKRIL و TECوە بڕیاریان دا لە سەر گواستنەوەت 2بیری استکشافی لە بێتواتەوە بۆ بەعشیقە وە بڕیاریاندا بە داخستنی بلۆکەکە کە لە مانگی 22/3126 ئەو پارانەی کە خەرج کراوە: ٣١٪ی ئەوە پارانەی کە خەرج کراوە لەالیەن کۆمپانیای TEC دابین کراوە هەروەها ٢١٪ی لەالیەن کۆمپانیای EMKRIL ئێکسۆن مۆبیل دابین کراوە تا بەرواری ٣٧/٧/٣١٢٧ کراوە. بۆ هەموو بلۆکەکان بەم شێوەیە بوو: پوختەی هەڵسەنگاندنە کان بەم شێوەیە: ٢ -کۆپانیا بڕیاری داوە کە دەست لە سێ کێڵگە هەڵبگرێت ئەوانیش ) بێتواتە] کە سالی 3126 ئەوبریارە دراوە وە ئەو ئیلتیزاماتەی لێرە لەسەر شانی کۆمپانیایە ئەگوازرێتەوە بۆ بەعشیقە[ ، قەرە هەنجیر وە بێتواتە( هۆکارەکانیش بەشێوەیەکی گشتی پێکهاتەی جیۆلۆجی وتێچوونی نەوتەکە و برەکەیەتی کە لە رووی ئابوورییە وە بەالیانەوە گونجاونییە بەرهەم هێنانی زیاتری تیا بکەن ، وە لە کێڵگەی قەرەهەنجیر بە بەپێی رێکەوتنێک لە گەڵ وەزیری سامانە سرووشتییەکان بۆ دەرچون لە و بەرپرسیارییەتەی لەسەرشانیانە بری 26 ملیون دۆالر بەحکومەت ددەدەن. ٣ -سێ کێڵگەکەی تر: ا- پیرمام: راگەیاندنی ئەوەی کە هایدرۆ کاربۆن دۆزراوەتەوە بەپێێ گرێبەستی وەبەرهێنانی هاوبەش .و بیری ژمارە2 پیرمام لێدراوە وە پێکهاتەکەی ی گازو کۆندێسێتە. ب- بلۆکی ئالقۆش: - وەرگرتنی ماوەی زیادە بۆ فەیزی یەکەم کۆکردنەوەی زانیاری سیزمیکی زیاتر لە 3128 دا - بریار بۆ ئەوەی کە بچەنە ماوەی دووەمی گەران ە پشکنین ،و بریار دان بۆ ئەوەی بیری نوێ هەڵکەنن یان بیری ٢- ئالقۆش قوڵتر بکرێت ج- بلۆکی بەعشیقە: هەڵپەساردنی کار تا ئەوکاتەی کە هەرێم ئاسایشی کێڵگەکە دابین ئەکات - . ئەوماوەیەی لە بەعشیقە بە هەدەر دراوە لەبەر بارودۆخی ئەمنی ئەخرێتە سەر ماوەی کاتی گەران وپشکنین ی ئەم - بلۆکە لە سەریانە 3 بیرلێدەن وە ئەو ئەرکی گەرانەی لەسەریان بووە لە بلۆکی بێتواتە گوازراوەتەوە بۆ بەعشیقە لەو ماوەیەیەی کە دیاری دەکرێت. لێکۆڵینەوەی تەکنیکی بەردەوامە لە بلۆکەکاندا و دوای تەواوبونی پرۆگرامی دۆزینەوە وکەشفکردن بڕیار بەنزیککراوەیی لەسەر ئاست و توانای حەشارگەکان دەدرێت کە ئایا دۆزینەوەکە بازرگانییە یان نا. کەواتە جیاواز لەو بانگەشانەی ئەکرا، کە هۆکاری سیاسی لەپشت کشانەوەکەیە بەڵکو مەسەلەیەکی ئابووری و تەکنیکی یە وە و بەپێی یاساش دوای ئەوەی الی کەمی بەرپرسیارێتیان ئەنجامدا بە پێی بەرنامەی کاری ماوەی گەران، گەر ویستیان ئەتوانن بکشێنەوە وەهەر ئەوەش کراوە/ ( درێژەی الیەنی تەکنیکی و ئیلتزاماتی یاسایی لە راپۆرتەکەدا هاتووە) هاوپێچ: - دەقی راپۆرتەکەی ویکیلیکس - چەند چارتێک و روونکردنەوەی زیاتر * شیکردنەوە بۆ کشانەوەی ئێکسۆن لە ٣ کێڵگە ساڵی ٢٠١٦  کشانەوری-ئێکسۆن-مۆبیل-لە-هەرێم.pdf - Google Drive      

 درەو: سەرچاوەیەك لە جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان بە (درەو) راگەیاند: ماوەی چەند رۆژێكە بزوتنەوەی گۆڕان نامەیەكی ئاراستەی هەریەك لە عەلی حەمە ساڵح و دابان محەمەد ئەندامانی پەرلەمانی كوردستان كردووە، دەستبەرداری كورسی پەرلەمان بن و كورسیەكەی پەرلەمان بۆ بزوتنەوەی گۆڕان بگێڕنەوە. ئەو سەرچاوەیە ئەوەشی بۆ (درەو) ئاشكراكرد، كە هەریەك لە عەلی حەمە ساڵح و دابان محەمەد ماوەی دوو ساڵە هیچ پەیوەندیی و ئیلتیزاماتێكیان بە بزوتنەوەی گۆڕانەوە نەماوە بۆیە پێویستە دەستبەرداری كورسیەكەی پەرلەمان بن و بیگێرنەوە بۆ بزوتنەوەی گۆڕان.    

درەو: كۆی داهاتی گومرگی خاڵە سنورییەكانی هەرێمی كوردستان ( ترلیۆنێك و 691 ملیار) دینارە داهاتی ئیبراهیم خەلیل (48%)ی كۆی داهاتی گومرگی هەرێم پێكدەهێنێت كە (807) ملیار دینارە لە كاتێكدا بە باشماخ و پەروێزخان (460) ملیار دینارە.  كۆی داهاتی گومرگی سنوری هەولێر و دهۆك لە ساڵی 2021دا : ترلیۆنێك و 149 ملیار دیناربووە بەرێژەی 68% كۆی داهاتی گومرگی سنوری سلێمانی لە ساڵی 2021دا : 541 ملیار و 526 ملیۆن دیناربووە 32% بە پێی خشتەیەكی بەڕێوەبەرێتی گشتی گومرگی هەرێمی كوردستان داهاتی گومرگی دەروازە سنوریەكانی هەرێمی كوردستان بۆ ساڵی 2021 (ترلیۆنێك و 961 ملیار) دیناربووە زۆرترین داهات داهاتی ئیبراهیم خەلیل بووە كە لە كۆی ساڵەكەدا: 807 ملیارو 756 ملیۆن دینار بووە، بە تێكڕا مانگانە (67) ملیار دیناربووە داهاتی، بەرزترین داهاتی مانگانە لە مانگی ئازاردا بووە كە (71) ملیار دیناربووە، نمترین ئاستی داهاتیش ماگی شوبات بووە كە (61 ملیار) دینار بووە. دوای ئیبراهیم خەلیل داهاتی دەروازەی حاجی ئۆمەران بەرزترین بووە كۆی ساڵەكەدا: 292 ملیار دینار بووە، بە تێكڕا مانگانە (24) ملیار دیناربووە داهاتی، بەرزترین داهاتی مانگانە لە مانگی ئەیلولدا بووە كە (32) ملیار دیناربووە، نمترین ئاستی داهاتیش ماگی شوبات بووە كە (13 ملیار) دینار بووە. دواتر پەروێزخان بەرزترین داهاتی هەبووە كە كۆی ساڵەكەدا: 239 ملیارو 638 ملیۆن دینار بووە، بە تێكڕا مانگانە (20) ملیار دیناربووە داهاتی، بەرزترین داهاتی مانگانە لە مانگی كانونی یەكەم بووە كە (29) ملیار دیناربووە، نمترین ئاستی داهاتیش مانگی بووە بووە كە (13 ملیار) دینار بووە. دواتر باشماخ بووە كۆی داهاتی ساڵەكەدا: 225 ملیارو 987 ملیۆن دینار بووە، بە تێكڕا مانگانە داهاتی (19) ملیار دیناربووە ، بەرزترین داهاتی مانگانە لە مانگی شوبات بووە كە (22) ملیار دیناربووە، نمترین ئاستی داهاتیش مانگی كانونی یەكەم بووە كە (13 ملیار) دینار بووە. تەنها داهاتی گومرگی ئیبراهیم خەلیل كە (807) ملیار دینار بووە دوو ئەوەندەی داهاتی باشماخ و بەروێزخانە كە (460) ملیار دینارە. داهاتی گومرگی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی هەولێر ساڵی 2021: (21) ملیار دینار بووە، لەكاتێكدا داهاتی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی ساڵی 2021: (8) ملیار دینار بووە. كۆی داهاتی گومرگی سنوری هەولێر و دهۆك لە ساڵی 2021دا : ترلیۆنێك و 149 ملیار و 504 ملیۆن دیناربووە بەرێژەی 68% كۆی داهاتی گومرگی سنوری سلێمانی لە ساڵاَی 2021دا : 541 ملیار و 526 ملیۆن دیناربووە 32%  

درەو: داهاتی وەزارەتی ناوخۆ لە هەولێر (69%) دهۆك (12%) سلێمانی (19%)ە، داهاتی كارەبا لە هەولێر (42%) دهۆك (13%) سلێمانی (45%)ە، داهاتی گومرگ لە هەولێرو دهۆك (69%) و لە سلێمانی (31%). (درەو) لە سەرچاوەیەكی باڵا ناو ئەنجومەنی وەزیرانەوە زانیاری دەستكەوتووە سەبارەت بە رێژەی داهاتی گۆمرگ، باج، داهاتی وەزارەتەكانی (شارەوانی، گەشتوگوزار، ناوخۆ) و تۆماری خانوبەرە، لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان . داهاتی نانەوتی داهاتی نانەوتی دابەش دەبێت بۆ دووبەش یەكەم: داهاتی وەزارەتی دارایی •    داهاتی وەزارەتی دارایی بریتیەو لە داهاتی گومرگ و داهاتی باج و داهاتی فەرهەنگەكانی تری سەر بە وەزارەتی گومرگ: •    تێكڕای یەك مانگی داهاتی گومرگی لە هەولێر و دهۆك بریتی بووە لە (99) ملیار دینار كە دەكاتە (68) ملیۆن دۆلار. •    رێژەی داهاتی گۆمرگ لە هەولێر و دهۆك (69%) لە هەموو داهاتی گۆمرگی هەرێمی كوردستان پێكدێت. •    تێكڕای یەك مانگی داهاتی گۆمرگ لە سلێمانی بریتی بووە لە (45) ملیار دینار كە دەكاتە (31) ملیۆن دۆلار. •    رێژەی داهاتی گومرگ لە سلێمانی لە (31%) لە هەموو گومرگی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت. باج: •    تێكڕای یەك مانگی داهاتی باج لە هەولێر و دهۆك بریتی بووە لە (35) ملیار دینار كە دەكاتە (24) ملیۆن دۆلار. •    رێژەی داهاتی باج لە هەولێر و دهۆك (82%) لە هەموو داهاتی باجی هەرێمی كوردستان پێكدێت. •    تێكڕای یەك مانگی داهاتی باج لە سلێمانی بریتی بووە لە (7.4) ملیار دینار كە دەكاتە (5.6) ملیۆن دۆلار. •    رێژەی داهاتی باج لە سلێمانی لە (18%) لە هەموو باجی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت. دووە: داهاتەكانی تر  داهاتی وەزارەتی ناوخۆ •    تێكڕای یەك مانگی داهاتی ناوخۆ لە هەولێر و دهۆك بریتی بووە لە هەولێر (21 ملیار و 128 ملیۆن دینار) بەرێژەی (69%) دهۆك بریتی بووە لە (3 ملیار و 771 ملیۆن) دینار بەرێژەی (12%) •    تێكڕای رێژەی یەك مانگی داهاتی وەزارەتی ناوخۆ لە هەولێر و دهۆك (81%) لە هەموو داهاتی وەزارەتی ناوخۆی هەرێمی كوردستان پێكدێت. •    تێكڕای یەك مانگی داهاتی وەزارەتی ناوخۆ لە سلێمانی بریتی بووە لە (5 ملیار و 887 ملیۆن دینار) بەرێژەی (19%) •    رێژەی داهاتی یەك مانگی وەزارەتی ناوخۆ لە سلێمانی لە (19%) لە هەموو داهاتی وەزارەتی ناوخۆ پێكدەهێنێت. داهاتی وەزارەتی شارەوانی  •    تێكڕای یەك مانگی داهاتی وەزارەتی شارەوانی لە هەولێر و دهۆك بریتی بووە لە هەولێر (7 ملیار و 838 ملیۆن دینار) بەرێژەی (69%) دهۆك بریتی بووە لە (1 ملیار و 110 ملیۆن) دینار بەرێژەی (10%) •    تێكڕای رێژەی یەك مانگی داهاتی وەزارەتی شارەوانی لە هەولێر و دهۆك (79%) لە هەموو داهاتی وەزارەتی شارەوانی هەرێمی كوردستان پێكدێت. •    تێكڕای یەك مانگی داهاتی وەزارەتی شارەوانی لە سلێمانی بریتی بووە لە (2 ملیار و 449 ملیۆن دینار) بەرێژەی (21%) •    رێژەی داهاتی یەك مانگی وەزارەتی شارەوانی لە سلێمانی لە (21%) لە هەموو داهاتی وەزارەتی شارەوانی  پێكدەهێنێت. •      داهاتی بەڕێوەبەرایەتی گشتی تۆمارەكانی خانوبەرە: •    تێكڕای یەك مانگی داهاتی بەرێوەبەرایەتی گشتی تۆمارەكانی خانوبەرە لە هەولێر و دهۆك بریتی بووە، لە هەولێر (5 ملیار و 196 ملیۆن دینار) بەرێژەی (54%) دهۆك بریتی بووە لە (1 ملیار و 549 ملیۆن) دینار بەرێژەی (16%) •    تێكڕای رێژەی یەك مانگی داهاتی بەڕێوەبەرایەتی گشتی تۆمارەكانی خانوبەرە لە هەولێر و دهۆك (70%) لە هەموو داهاتی وەزارەتی ناوخۆی هەرێمی كوردستان پێكدێت. •    تێكڕای یەك مانگی داهاتی تۆمارەكانی خانوبەرە لە سلێمانی بریتی بووە لە (2 ملیار و 918 ملیۆن دینار) بەرێژەی (30%) •    رێژەی داهاتی یەك مانگی تۆمارەكانی خانوبەرە لە سلێمانی لە (30%) لە هەموو داهاتی تۆمارەكانی خانوبەرەی هەرێم پێكدەهێنێت. داهاتی وەزارەتی كارەبا: •    تێكڕای یەك مانگی داهاتی وەزارەتی كارەبا  لە هەولێر و دهۆك بریتی بووە لە هەولێر (17 ملیار و 298 ملیۆن دینار) بەرێژەی (42%) دهۆك بریتی بووە لە (5 ملیار و 216 ملیۆن) دینار بەرێژەی (13%) •    تێكڕای رێژەی یەك مانگی داهاتی وەزارەتی كارەبا لە هەولێر و دهۆك (55%) لە هەموو داهاتی وەزارەتی كارەبا هەرێمی كوردستان پێكدێت. •    تێكڕای یەك مانگی داهاتی وەزارەتی كارەبا لە سلێمانی بریتی بووە لە (18 ملیار و 647 ملیۆن دینار) بەرێژەی (45%) •    رێژەی داهاتی یەك مانگی وەزارەتی كارەبا لە سلێمانی لە (45%) لە هەموو داهاتی وەزارەتی نكارەبا پێكدەهێنێت. داهاتەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە تێكڕا مانگانە لە 2021 داهاتی نەوت بۆ موچە: 350 ملیۆن دۆلار تەمویلی حكومەتی عێراق: 137 ملیۆن دۆلار داهاتی ناوخۆ بۆ موچە: 112 ملیۆن دۆلار تەمویلی هاوپەیمانان: 22 ملیۆن دۆلار داهاتی ناوخۆ بۆ خەرجیەكان: 91 ملیۆن دۆلار كۆی گشتی داهات: 712 ملیۆن دۆلار خەرجیەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە تێكڕا مانگانە لە 2021 خەرجی موچە مانگانە: 622 ملیۆن دۆلار خەرجی نەسریەی مانگانە: 25 ملیۆن دۆلار خەرجی بەكارخستنی مانگانە: 67 ملیۆن دۆلار خەرجی وەبەرهێنانی مانگانە: 23 ملیۆن دۆلار كۆی گشتی خەرجیەكان مانگانە: 737 ملیۆن دۆلار

درەو: راپۆرتی: د. عزەت سابیر    حكومەتی هەرێمی كوردستان بە شێوەیەكی ناهاوسەنگ داهاتەكانی خەرجكردووە و ناعەدالەتی زۆر لە نێوان پارێزگاكانی سلێمانی لەگەڵ هەولێر و دهۆكدا كردووە،  بڕی (300) ملیار دینار بۆ شارەوانی زاخۆ تەرخانكراوە (4) ملیار دینار بۆ شارەوانی  چەمچەماڵ تەرخانكراوە، رێژەی (95%)ی بەرهەمهێنان لە كێڵگەنەوتیەكانی سنوری سلێمانی كەمیكردووە (94%)بەرهەمهێنان لە كێڵگە نەوتیەكانی هەولێر و (67%)ی بەرهەمهێنان لە كێڵگە نەوتییەكانی دهۆك زیادیكردووە. ژمارەی خانەنشینانی پیشمەرگەی پارتی بریتیە لە ( 70  هەزار) خانەنشین، ژمارەی خانەنشینانی یەكێتی و سەرجەم حیزبەكانی تر بریتیە لە ( 36 هەزار) خانەنشین.   قەیرانی دارایی هەرێمی كوردستان ماوەی هەشت ساڵە هەرێمی كوردستان توشی قەیرانی دارایی هاتووە كە خۆی لە دواكەوتنی مووچەی مووچەخۆران و پێنەدانی سلفەی بەڵیندەران و كۆمپانیاكانی كەرتی تایبەت و وەستاندنی پێشینەكان و جێبەجێنەكردنی ئەو یاسایانەی كە لە پەرلەمانی كوردستان پەسەند كراوە و وەزارەتی دارایی ناتوانی جێبەجێی بكات وەك ( یاسای خاوەن پێداویستیە تایبەتیەكان و یاسای ماف و ئیمتیازاتی كەس و كاری شەهیدان و ئەنفالكراوان و زیادكردنی دەرماڵەی مامۆستایانی زانكۆ و هتد.....)، لە گەڵ ئەوەشدا نەبوونی سیولەی نەقدی لە بانكەكانی هەرێمی كوردستان. هۆكارەكانی دروست بوونی ئەم قەیرانە •    لەبەر ئەوەی 85% ی داهاتی هەرێمی كوردستان لە بەشە بودجەی بەغداوە دێت و حكومەتی بەغدادیش لە ساڵی 2014 وە بەشە بودجەی هەرێمی كوردستانی بە تەواوی نەناردووە، بۆیە هەرێمی كوردستان تووشی قەیرانی دارایی و كەمی پارەی بانكەكان و دواكەوتنی مووچەی موچەخۆران هاتووە. •    حكومەتی هەرێمی كوردستان وەك پێویست گرنگی نەداوە بە كەرتە ئابووریەكانی تری وەك ( كشتوكاڵ، پیشەسازی و گەشتیاری و هتد...) بۆ ئەوەی ببێتە هۆكارێك بۆ دابینكردنی داهاتی ناوخۆیی بۆ پڕكردنەوەی خەرجیە گشتیەكانی حكومەت. •    لە دوای ساڵی 2003 وە كە ووڵاتی عێراق ئازادكرا، تا ئێستا پەیوەندی نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی بەغداد لە ڕووی سیاسیەوە پەیوەندیەكی تەندروست نەبووە كە ببێتە هۆی چەسپاندنی بەشە بودجەی حكومەتی هەرێم و مافە داراییەكانی خۆی بە بەردەوامی و بە بێ كێشە ساڵانە وەربگرێت، باشترین نموونەش مووچەی هێزەكانی پێشمەرگەیە كە ماوەی 11 ساڵە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بودجەی وەبەرهێنانی خۆی خەرجی دەكات. •    حكومەتی هەرێمی كوردستان نەیتوانیوە وەك پێویست ژێرخانی ئابووریەكەی پتەو بكات بە شێوەیەك ئەگەر بەغداد بودجەی نەنارد خۆی بتوانێت بە بەرهەمی ناوخۆ و داهاتی ناوخۆ ئابووریەكەی بەڕێوە بەرێت. حوكمڕانی ناهاوسەنگ و نایەكسان ئەنجومەنی پارێزگاكان •    لە نوسراوی هاوپێچ حكومەتی عێراق لە بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاكانی عێراق بڕی 44 ملیار دیناری بۆ هەرێمی كوردستان ناردووە و تیایدا بڕی 18 ملیار دینار بۆ پارێزگای سلێمانی تەرخان كراوە بەڵام بە داخەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان نیوەی پارەكە كە 9 ملیار دیناری ناردووە بۆ پارێزگای سلێمانی. ناعەدالەتی لە پلە و مووچەی هێزی پێشمەرگە •    هاوپێچ دەردەكەوێت زۆرینەی هێزەكانی 80 و زێرەڤانی پلەی بەرزیان هەیە و هێزەكانی 70 پلەی نزمیان هەیە و ئەمەش وا دەكات بۆ لیوا هاوبەشكان و ئامر فەوجەكان و پلەدارەكان زۆرینەی لە پارتی بێت. •    لە لایەكی ترەوە ئەگەر زۆرینەی هێزەكانی هەشتا پلەی بەرزیان هەبێت ئەوا مووچەشیان زۆر دەبێت وەك چۆن لە خشتەی هاوپێچ دەبینین كە مووچەی هێزەكانی 80 زۆر زیاترە لە مووچەی هێزەكانی 70. هێرشی هێزی هاوپەیمانان لە دژی داعش •    کوردستان دابەشکراوە بۆ( ٨ ) میحوەر ، ( ٤ ) میحوەر لەلای یەکێتی نیشتمانی کوردستان و ( ٤ ) میحوەر لە لای پارتی دیموکراتی کوردستان ، ژمارەی میحوەرەکانی ( ١،٢،٣،٤ ) لە ژێر سەرپرشتی یەکێتیدان ، ( ٤ ) میحوەرەکەی کەیان لە لای پارتین بە ژمارەکانی ( ٥،٦،٧،٨)، بۆردومانی هاوپەیمانان بۆسەر داعش لە ( ١٢\٨\٢٠١٤ ) بۆ ( ١٠\١\٢٠١٦ ) بەم شێوەیە بووە: •    ( %١٧ ) ی بۆردومانەکانی هاوپەیمانان لە ناوچەی میحوەرەکانی یەکێتیدا بووە، ( %٨٣ ) بۆردومانەکان بۆ میحوەری پارتی بووە، هەر بۆیە دەبینین ( % ٨٣ ) ی شەهیدەکانی پیشمەرگە لە شەڕی دژ بە داعش سەر بە هێزەکانی یەکێتی بووبن. بۆردومانی هەلیکۆپتەری عێراق لە شەری داعش   لە ڕۆژی ( ٧\٧\٢٠١٤ ) دەستی بە بۆردومانی ناوچەکانی تیرۆرستان کردووە تا ( ١٠\١١\٢٠١٦ ) ، (١٦) جار بۆردومانی لە میحوەرەکانی یەکێتی نیشتمانی کوردستان کردووە، ( ٢٦٦ ) جار بۆردومانی لە میحوەرەکانی ناوچەی پارتی دیموکراتی کوردستان کردووە، چونکە لێپرسراوی ژووری ئۆپراسیۆنی شەڕی داعش سەر بە ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێم و پارتی دیموکراتی کوردستانە، بەم شێوەیەی لای خوارەوە:   ناعەدالەتی دابەشكردنی بەرهەمە نەوتیەكان بودجەی پارێزگای دهۆك •    بۆدجەی پەسەندكراوی پارێزگای دهۆك بۆ ساڵی 2013 بریتیە لە 11.7 ملیار دینار، بەڵام 48 ملیار دیناری بۆ خەرج كراوە. •    بۆ ساڵی 2014 بودجە پەسەند نەكراوە و بری 32 ملیار دیناری بۆ خەرج كراوە. •    ساڵی 2015 و 2016 لەسەر بنەمای 100% ی خەرجی 2014 پارەی دهۆك خەرج كراوە. •    بەڵام بۆ پارێزگای سلێمانی بودجەكەی كەمكراوەتەوە بۆ 35%. •    بۆ پارێزگای هەولێر بودجەكەی كەمكراوەتەوە بەڵام لە پارەی نەوت 18.5ملیۆن دۆلاری بۆ خەرجكراوە بۆ تەواوكردنی پرۆژەكانی. •    كەواتە پارێزگای سلێمانی باجی گەورەی ئەم قەیرانە داراییەی داوە. ناعەدالەتی لە خانەنشینی •    ژمارەی خانەنشینانی پیشمەرگەی پارتی بریتیە لە 70  هەزار خانەنشین. •    ژمارەی خانەنشینانی یەكێتی و سەرجەم حیزبەكانی تر بریتیە لە  36 هەزار خانەنشین. ناعەدالەتی لە بودجەی ئەنجومەنی ئاسایش •    هاوپێچ بودجەی ساڵی 2013 ی ئەنجومەنی ئاسایش نیشان ئەدات كە 75% ی بودجەكە بۆ پاراستنە و 25% ی بودجەكە بۆ زانیاری و دژە تیرۆرە، لە كاتێكدا ناوچەیەكی فراوانی ئەم هەرێمی كوردستانە لەسەر دەستی دژەتیرۆر پارێزراوە.  كەرتی كارەبا •    كارەبای كوردستان بەم خراپیەی خۆی لەگەڵ ئەوەشدا ناعەدالەتی هەیە لە دابەشكردنی، غەدر لە سلێمانی و هەڵەبجە و ڕاپەرین دەكریت، پارێزگای سلێمانی شایانی 42% ی كارەبای كوردستانە و تەنها 30% ی دەدەنێ‌، هەولێر شایانی 36% ی كارەبایە بەڵام 42% ی دەدەنێ‌، ئەم خشتەیەی خوارەوە بڕی كارەبای رۆژی   1-1-2016 یە. پرۆسەی نەوت و گاز و كانزاكان لە هەرێمی كوردستان  •    لە نەخشەی پێشوو بۆمان دەردەكەوێت كە گرێبەستەكانی نەوت لە ژمارە 1 تا ژمارە 15، واتە 15 گرێبەستی یەكەم لەسەر كێڵگە  نەوتیەكانی دهۆك و هەولێر كراوە بۆ ئەوەی بەرهەمی ئەم كێڵگە نەوتیانە زۆر بە خێرایی زیاد بكات و ناوچەكانی سلێمانی و گەرمیان بە مەبەست هەوڵدراوە بەرهەمی كەم بێت. تەنانەت بەرهەمی كێڵگەی نەوتی تەقتەق لە كۆیە نەك زیادی نەكردووە لەم حەوت ساڵەدا بەڵكو كەمی كردووە بە ریژەی %90، لە كاتێكدا بەرهەمی كێڵگەی خورمەڵە لە هەولێر و تاوكێ‌ لە زاخۆ بە رێژەی %100زیادی كردووە.   •    شیكارێك بۆ ڕاپۆرتی كۆمپانیای دیلۆیت بۆ ووردبینی بەرهەمهێنان و هەناردەكردن و داهات و خەرجی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ سالێ‌ 2019   كوردستان خۆی نەوت بفرۆشێت یان بودجەی بەغداد وەرگرین؟   شیكارێك بۆ ڕاپۆرتی كۆمپانیای دیلۆیت بۆ ووردبینی بەرهەمهێنان و هەناردەكردن و داهات و خەرجی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ سالێ‌ 2019 سیستمی یەک بازنەیی و فرە بازنەیی لە هەرێمی کوردستان •    لە سیستمی یەک بازنەیی نا عەدالەتییەکی گەورەی تێدایە  •    پارێزگایەک ژمارەی دانیشتوانەکه شی کەمبێت دەتوانێت زۆرترین نوێنەر بنێرێتە پەرلەمان بۆ نمونە وەک پارێزگاری دهۆک •    لەوەش زیاتر نا یەکسانییەکی زیاتر سەبارەت بە قەزاکان دەردەکەوێت لە سیستمی یەک بازنەیدا بۆ نمونە لە هەڵبژاردنی       ( ٢٠١٨ ) لە کۆی (١٣٥ ) قەزا لە هەرێمی کوردستان ( ١١٤ ) قەزا نوێنەرییان نەبووە لە پەرلەمانی کوردستان، خشتەی خواروە جیاوازی کورسییەکانی حیزبەکان دەردەخات لە سیستمی یەک بازنەیی و ٤ بازنەیی: دۆخی دارایی ئیدارەی سلێمانی* *ئیدارەی سلێمانی پێكهاتووە لە (پارێزگای سلێمانی+پارێزگای هەڵەبجە+ئیدارەی ڕاپەڕین+ئیدارەی گەرمیان+ئیدارەی كۆیە) ڕوبەری پارێزگای سلێمانی بریتیە لە 21 هەزار كیلۆمەتر چوارگۆشە و ژمارەی دانیشتوانی بریتیە لە 2,300,000 كەس، ژمارەی خێزانەكانی بریتیە لە 455500 خێزان و پێكهاتووە لە 16 قەزاو 45 ناحیە و 2248 گوند. ڕێژەی ئەو خیزانانەی كە خاوەنی خانووی خۆیانن بریتیە لە 82% ی كۆی خێزانەكان و ڕێژەی ئەو خێزانانەی كە كرێچین بریتیە لە 18% ی كۆی خێزانەكان و ئەوەی دەمێنێتەوە دانیشتوی خانووی كەس و كاری خۆیانن. سەرچاوەی سروشتی پارێزگای سلێمانی بریتیە لە نەوت و گازی سروشتی و ئاوی دوو بەنداوەكە و بەردی بە نرخی وەك بەردی كلس كە بۆ بەرهەمهێنانی چیمەنتۆ بەكاردێت و زەوی كشتوكاڵی دەشتی شارەزور و ناوچەكانی تری ، و سەرچاوەی داهاتی پارێزگای سلێمانی بریتیە لە داهاتی نەوتی خاوو و بەرهەمە نەوتیەكان و گومرگی خاڵە سنوریەكان و داهاتی فەرمانگە گشتیەكانی پارێزگای سلێمانی. ژێرخان و سەرخانی  پارێزگای سلێمانی بریتیە لە قوتابخانەكان و نەخۆشخانەكان و فرۆكەخانە و زانكۆكان و بەنداوەكان و پاڵاوگەكان و كارگەكان ڕێگاوبانەكان و هتد.....  پارێزگای سلێمانی لە ڕووی جوگرافیەوە نزیكە لە وڵاتی ئێران و دوو خاڵی سنوری سەرەكی  هەیە لەگەڵ ووڵاتی ئێران  ( پەروێزخان و باشماخ)، داهاتی ناوخۆی پارێزگای سلێمانی بریتیە لە داهاتی بەڕێوەبەرایتیە گشتیەكانی (كارەبا و ئاو، هاتووچۆ، بەرهەمە نەوتیەكان، تەندروستی و ناوخۆ و هتد....)، داهاتی هەناردەكردنی نەوتی خاوی شیواشۆك لە كۆیە و كوردەمیر و حەسیرە لە گەرمیان و كۆر مۆر و چەمچەماڵ و خەلەكان، لە كاتی بڕیاردان لە ئیدارەی سەربەخۆی پارێزگای سلێمانی بە بێ سوود وەرگرتن لە بودجەی بەغداد داهاتی پێویست دابین ناكرێت بۆ خەرجیەكەی. لە ڕووی سامانی سرووشتیەوە •    ئیدارەی سلێمانی خاكێكی بە پیتی هەیە بۆ كشتوكاڵ وەك دەشتی شارەزور. •    2 بەنداوی گەورەی هەیە (دوكان و دەربەندیخان) وەك سەرچاوەی ئاوو و سامانی ماسی. •    33% ی سەرجەم كارگە پیشەسازیەكانی عێراق كەوتۆتە سنوری ئیدارەی سلێمانیەوە. •    دوو ویستگەی گەورەی بەرهەمهێنانی كارەبای هەیە (چەمچەمال و بازیان) جگە لە بەنداوەكان. •    كەرەسەی خاوی زۆری هەیە بۆ چیمەنتۆ و چەندین ماددەی گرنگی تری هەیە. •    چەندین زانكۆ و پەیمانگای هەیە. •    2 پاڵاوگەی گەورەی هەیە •    سەرچاوەیەكی مرۆیی زۆری هەیە. لە ڕووی یاساییەوە پشت بەستوو بە دەستوری هەمیشەیی عێراق هەرێمی كوردستان، هەرێمێكی سەربەخۆیە لە عێراقێكی فیدڕالێ‌ و پێك هاتووە لە پارێزگاكانی سلێمانی و هەولێر و دهۆك، بۆ ئەوەی ڕاستەوخۆ حكومەتی عێراق مامەڵە لەگەڵ ئیدارەی سلێمانی بكات،ئەویش ئەوەیە لە حاڵەتی  ڕێكەوتنی هەولێر و بەغداد، هەولێر داهاتی نەوت بدات بە بەغداد و بەغدادیش بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان دابین بكات و لەو بەشە بودجەیە 43% ی بدرێت بە ئیدارەی سلێمانی وەك ساڵەكانی 2004 تا 2010. لە حاڵەتی ڕێكنەكەوتنی هەوڵیر و بەغداد، ئیدارەی سلێمانی داهاتی نەوتەكەی بدات بە بەغداد و ڕێژەی 43% ی كۆی بودجەی شایستەی هەرێمی كوردستان وەربگریت كە بە نزیكەیی دەكاتە 345 ملیار دینار لە مانگێكدا. كە زۆر زیاترە لەو داهاتی نەوتەی ئیدارەی سلێمانی. ئەم 345 ملیارە لەوەوە هاتووە كە پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەی 2018 ی عَیراق بریتیە لە 9600 نۆ ترلیۆن و شەش سەد ملیار دینار بۆ ساڵێك، واتە مانگانە 800 ملیار دینار پشكی  هەرێمی كوردستانە: 800 ملیار*43%=345ملیار دینار. ئەو پرۆژانەی كە بە داهاتی 43% ی بەغداد جێبەجێكراون 1- زانكۆی سلێمانی و گەرمیان و ڕاپەڕین و هەڵەبجە و چەمچەماڵ. 2- تونێلی پێشڕەو. 3- سەرجەم ڕێگاگانی سلێمانی –دوكان-ڕاپەڕین-گەرمیان-پێنجوێن. 4- پاڵاوگەی بازیان. 5- تۆڕی ئاوی خواردنەوەی سلێمانی بە بەهای یەك ملیار دۆلار. 6- 2 ملیار دۆلار وەك قەرزی خانووبەرە بۆ هاووڵاتیان. 7- خەستەخانەی 400 قەرەوێڵەی سلێمانی. 8- دروستكردنی چەندین بەنداوی بچووك. 9- پیدانی قەرزی خانوبەرە، ژنهێنان، كشتوكالی، گەشتیاری، پیشەسازی بۆ زیاتر لە 300 هەزار خێزان لە سنوری ئیدارەی سلێمانی. 10- بە نزیكەسی جێبەجێكردنی زیاتر لە 3000 پرۆژە لە سنوری ئیدارەی سلێمانی. لە خشتەی پێشوو ئەگەر سەیری داهات و خەرجی مانگانەی پارێزگای سلێمانی بكەین (بێجگە لە مووچە)، دەبینین داهاتەكەی زیاترە لە خەرجیەكەی، بۆ نمونە تێكرای داهاتی مانگێكی لە سالێ‌ 2015 دا  بریتیە لە 41 ملیۆن دۆلار لە كاتێكدا تێكرای خەرجی مانگێكی بریتیە لە 36 ملیۆن دۆلار واتە 5 ملیۆن دۆلاری زیاترە لە خەرجیەكەی بەشی پارێزگای هەڵەبجەش دەكات، بۆیە گرنگە سیستەمی لامەركەزی ئیداری و دارایی لە هەرێمی كوردستان پەیرەو بكرێت و شارەكانی كوردستان گەشەیەكی باشتر دەكەن و بەشێكی زۆری ئەم قەیرانە چارەسەر دەبێت.           پێشنیار  1-پێشنیاری زۆر گرنگ و بەرهەمدار ئەوەیە زۆر ڕاشكاوانە بە پارتی بوترێت دەبیچت سەرجەم مووچەی هەموو كوردستان تەنها لە پارەی نەوت بدرێت بە تایبەتی لە ئێستادا نرخی نەوت لە بازاڕی جیهانی نزیكە لە 100 دۆلار، سەرجەم داهاتی نانەوتی بۆ پرۆژەكان و خەرجی و نسریەی دام و دەزگاكانی حكومەت خەرج بكرێت هەر پارێزگایەك بۆ سنورەكەی خۆی، ئەگەر لێیان زیاد بوو بەشداری بكەن لە پێدانی مووچە. 2- یان بە شێوەیەكی ڕاستەقینە 43% ی كۆی داهاتی نەوتی هەرێم و بودجەی بغداد و داهاتی نانەوتی هەموو هەرێمی كوردستان بدرێت بە ئیدارەی سلێمانی و سوپاسیان دەكەین. 3- یان 50% ی كۆی داهاتی سلێمانی بۆ مووچە تەرخان بكرێت و 50% ی تر بۆ پرۆژە و خەرجیەكانی تری حكومەت تەرخان بكرێت لە سلێمانی.

درەو: راپۆرتی: سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئایندەیی - رانانی ئاییندەیی ژمارە (10)    لەدوای هەڵبژاردنەکانی ١٠/١٠/٢٠٢١ و ڕاگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردن و دەرکەوتنی هاوپەیمانی سەدر وەک گەورەترین براوەی شیعەکان بە ٧٣ کورسی پەرلەمانی، ململانێیەکی توندی لە نێوان هێزە شیعەکان دروست بوو بە تایبەت لە نێوان هێزە شیعیەکان لەلایەك و ڕەوتی سەدر لەلاكەیەكەیتر، تا گەیشتن بەوەی کە هێزەکانی دەوڵەتی یاسا و هاوپەیمانی فەتح تانە لە ئەنجامی هەڵبژاردنەکان بدەن، بەڵام دواجار دادگای باڵای فیدراڵی بە بریارێک ئەم کەیسەی یەکلایکردەوە، لە گێمی یەکەمدا سەدرییەکان یارییەکیان بردەوە و ئەنجامی هەڵبژاردنەکان ڕاستاندنی بۆ کرا و هەمووان ئەنجامەکەیان پەسەندکرد، گێمی دووەمی ململانێکە ئەو کات دەستی پێکردەوە کە دانیشتنی یەکەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق راگەیەندرا و سەرۆکی ئەو ئەنجومەنە بە رێککەوتنێکی سێ قۆڵی: ڕەوتی سەدر، هاوپەیمانی سونە (عەزم و تەقەدوم) و پارتی دیموکراتی کوردستان، سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەرانیان هەڵبژارد، ئەم ڕێککەوتنە درزێکی گەورەتری کردە نێو پێکهاتەی شیعەکانەوە، تا دروستکردنی دوو بەرەی جیاواز (هاوپەیمانی چوارچێوەی هەماهەنگی) لە بەرامبەر ڕەوتی سەدر و هاوپەیمانییە سێ قۆڵییەکەی کە دواتر ناونرا (ڕزگاری نیشتمان- إنفاذ وطن). بەڵام لە دوای سێ دانیشتنی پەرلەمانی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار هاوپەیمانی سێ قۆڵی شکستی هێنا لە ئەنجامدانی دانیشتنی یاسایی بۆ هەڵبژاردنی سەرکۆمار و ڕاسپاردنی لیستی یەکەم بۆ دەستنیشانکردنی سەرۆک وەزیران و پێکهێنانی( حکومەتی زۆرینەی نیشتیمانی). لێرەدا گرنگە ئەو هۆکارانەی ڕۆڵیان هەیە لە تۆخکردنەوەی ململانێكانی نێوماڵی شیعە و بەبنبەستگەیشتنی پەیوەندییە سیاسییەكانی نێوانیان باس بکرێن: یەکەم : ئاستەکانی هاوسەنگی نوێنەرایەتی و کارگێڕی لەبەرئەوەی دابەشکاریی پۆستەکانی حکومەت و یەکە کارگێڕییەکان بە پێوەری پشکپشکێنەی پێكهاتەیی و حیزبی و ناوچەییە،  بە تایبەتی دوای ئەوەی ئەنجومەنی پارێزگاكان هەڵوەشێنرایەوە، کە هەردوو ڕۆڵی یاسادانان و چاودێری دەبینی لە سنوری یەکە کارگێرییەکاندا، ئێستا تاکە دەزگای نوینەرایەتی لۆکاڵی پارێزگایە لەرووی پێشکەشکردنی هەموو جۆرە خزمەتگوزاریییە گشتیەکانەوە، بۆیە شەڕی یەکلاکردنەوەی ئەم پۆستانە، یەکێکە لە هۆکارەکانی قوڵکردنەوەی ململانێکانی، بە تایبەت دوای ئەوەی هەردوو پارێزگاری نەجەف و ناسرییە بۆ ڕەوتی سەدر یەکلایی بووتەوە، ئەم گۆرانکارییە نەخشەی دابەشکردنی سیاسی گۆڕی، چونکە زۆربەی زۆری پارێزگاکانی باشوری عێراق لە پێشوودا لای هێزەکانی حیزبی دەعوە و ڕەوتی حیکمە و فەتح بوون. دووەم: ململانێی چەکداری  حکومەتی زۆرینەی نیشتیمانی   هەرچەندە زۆربەی هێزە سیاسییە شیعەکان لەهەردوو بەرەی چوارچێوەی هەماهەنگی و ڕەوتی سەدر خاوەنی هێزی ناڕێکخراون و لە چوارچێوەی فەرمیدا لە ژێر سێبەری حەشدی شەعبیدا ڕێکخراون، بەڵام بنچینەی ململانێکە لەم ئاستەدا ئەوەیە کەوا لە سەدر دەیەوێت لە ڕێگەی بانگەشەی ڕێکخستنەوەی هێزەکان کۆنترۆڵی دەوڵەت بکات، هێزەکانی چوارچێوەی هەماهەنگیش ترسی گەورەیان ئەوەیە ئەم درووشمە بۆ لێپرسنەوە بێت. فاکتەرێکی تر لە پاڵ ئەم فاکتەرەدا بابەتی حکومەتی زۆرینەی نیشتیمانییە، کە نیگەرانییەکانی زیاتر کردوە، چونکە دەستوری عێراقی زیاتر لە ناوەڕۆکدا دەستورێکی تەوافوقییە، پێداگرییەکانی سەدر بۆ دروستکردنی حکومەتی زۆرینەی نیشتیمانی بە لێکدانەوەیەکی تر بەپەراوێزخستن و دورخستنەوە ئەوانی دی دەخوێنرێتەوە.  ڕەنگە مێژووی پێکدادانی حکومەتی سەردەمی مالیکی لەگەڵ هێزەکانی سوپای مەهدی سەر بە ڕەوتی سەدر کاریگەریی بەرچاوی هەبێت لە چەقبەستنی زیاتری نێوان ئەم دوو ڕەوتە سێیەم: دەسەڵاتی باوکایەتی دوای ئەوەی ماوەیەکی درێژخایەنە مەرجەعی باڵای شیعەکان (عەلی سیستانی) خۆی بەدوور گرتووە لە هەموو ڕایەکی سیاسی، بەهۆکاری بێلایەنی و فاکتەری هەڵکشانی تەمەن و خۆتەرخانکردن بۆ کاری ئایینی، بۆشاییەکی سیاسی دروستبووە، ئەم بۆشاییە کاری کردووتە سەر لێکترازانی زیاتری هێزە شیعیەکان، ئەوەی لە فەزای شیعەکاندا دەتوانێت یارییەکە بگۆڕێت کۆمەڵێک فاکتەرە، شەڕی کاریزمای ئاینی و سیاسی، باکگراوندی سیاسی، سوودوەرگرتن لە میراتی مێژوویی بنەماڵە و پاشخانی کۆمەڵایەتی لە کاروبار ئاینی و سیاسەتدا، پشتگیری جەماوەری لەڕێگەی گوتاری پۆپۆلیستی، ئەم فاکتەرانە پیکەوە، بۆ کەسێکی وەکو موقتەدا سەدر ڕێگە خۆشکەرن کە چانسی زیاتری لە سەرکردە سیاسیەکانی تر دەبوو ئەگەر پلەکانی کاریزمای مەرجەعی ئاینی هەبوایە، لانی کەم لەڕووی پلەبەندی پێدانی ئەم نازناوە لە روانگەی مەزهەبی شیعیەوە. سەدر زیاتر لە جارێک بانگەشەی ئەوەی کردووە کە دەبێت ئەو حکومەتەی سەدر دروستی دەکات باوکانە بێت، لە بەرامبەردا هێزەکانی چوارچێوەی هەماهەنگی وا موقتەدا سەدر دەناسێنن کە تەنها سەرکردەیەکی سیاسییە نەک مەرجەعێکی ئاینی، چونکە سەدر بەرەی خۆی هەیە، بەیەک دووری لەگەڵ هەموو هێزەکان نییە. لەلایەکی ترەوە ئەو ململانێ مێژوییەی لە نێوان باڵەکانی حیزبی دەعوەی ئیسلامیدا هەبووە و چەندین جیابوونەوەی لە وێستگە جیاوازەکاندا بە خۆوە بینیووە، رۆڵی نەرێنی هەیە لە قووڵبوونەوەی ململانێکان، بە تایبەت کە بنەماڵەی سەدر خۆیان بە خاوەنی ڕاستەقینەی حیزبەکە دەزانن. بۆیە بەڕوونی ئەو ململانێ مێژووییە لە نێوان سەدر و مالیکیدا دیارە، ڕەنگە مێژووی پێکدادانی حکومەتی سەردەمی مالیکی لەگەڵ هێزەکانی سوپای مەهدی سەر بە ڕەوتی سەدر کاریگەریی بەرچاوی هەبێت لە چەقبەستنی زیاتری نێوان ئەم دوو ڕەوتە، چونکە سەدر ئەوەی نەشاردۆتەوە كە نایەوێت فراکسیۆنی دەوڵەتی یاسا لە حکومەتدا بەشداربن.   ڕانانى ئایندەیى ژمارە (١٠) ى ساڵى٢٠٢٢