درەو: حكومەتی عێراق بڕیاریداوە لە 1/12/2021 ەوە  (200 ملیار) دینارەكەی هەرێمی كوردستان بببڕێت، دواكەوتنی (200 ملیار)ەكەی مانگی (11)ش پەیوەندی بە بەنەبونی پارەی كاشەوە هەیە. سەرچاوەیەك لە وەزارەتی دارایی عێراق بە (درەو)ی راگەیاند: حكومەتی عێراق پاڵپشت بە بڕیاری دادگا بڕیاریداوە لە 1/12/2021ەوە بڕی (200 ملیار) دینارەكەی هەرێمی كوردستان ببڕیت و لە ساڵی نوێشەوە چیدیكە پارە بۆ هەرێم نانێرێت، حكومەتی هەرێمی كوردستان لە 25/11/2021 ەوە دابەشكردنی موچەی راگەیاندووە، بەڵام تا ئێستا بەشێك لە وەزارەت و سەرۆكایەتیەكان و خانەنشینان ماوە موچە وەربگرن، بە پێی راگەیەندراوی حكومەتی هەرێم تا ئێستا كۆی گشتی داهاتەكەی بە نەوت و ناوخۆوە (681 ملیار) دیناربووەو چاوەڕوانی (200 ملیار) دینارەكەی بەغداد دەكەن بۆ تەواوكردنی موچەی مانگانە.  ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوە كردووە، لەدوای جێبەجێكردنی یاسای بودجەو ناردنی (200 ملیار) دینار بۆ هەرێم، حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەندی هیچ بڕیارێك نەبووە، تا ئێستا هیچ راپۆرتێكی نەناردووەو رێگەشی نەداوە چاودێری دارایی وردبینی لە داهاتی هەرێم بكەن، سەرەرای ئەوەی هەرێمی كوردستان كە خۆی نەوتەكەی فرۆشتووە لەماوەی شەش مانگاندا زیانی ( 2 ملیارو 300 ملیۆن) دیناری لە عێراقداوە، بەو پێیەی ئەگەر عێراق نەوتی هەرێمی بفرۆشتایە، كە بە پێی راپۆرتی دیلۆیت، لە شەش مانگی یەكەمی 2021 هەرێمی كوردستان بایی (4 ملیارو 127 ملیۆن) دۆلار نەوتی فرۆشتووە، بەڵام بڕی (1 ملیارێك و 737 ملیۆن) دۆلاری بۆ ماوەتەوەو (2 ملیارو 390 ملیۆن) دۆلاری داوە بە خەرجی كۆمپانیاكان و (10) دۆلار لە بازڕی جیهانیش هەرزانتر نەوتەكەی فرۆشتوویەتی، بەرپرسانی وەزارەتی دارایی عێراق ئاماژەیان بەو راپۆرتەی دیلۆیت كردووەو رایانگەیاندووە: ئەگەر هەرێم ئەو نەوتەی لەرێگەی عێراقەوە بفرۆشتایە لە بری ( ملیارێك و 737 ملیۆن) دۆلار، نزیكەی (4 ملیار) دۆلاری بۆ دەمایەوە واتا (2 ملیارو 300 ملیۆن) دینار زیانی كردووە. ئەمە سەرەرای ئەوەی عەلی عەلاوی وەزیری دارایی عێراق بەردەوام نیگەرانە لە ناردنی ئەو بڕە پارەیە بۆ هەرێم و پێی وایە نایاساییەو مستەفا كازمی لەسەر بەرپرسیارێتی خۆی ئەو بڕیارەی داوەو چیتر توانای بەرگری لە ئاست نیگەرانی لایەنە عێراقیەكان لە ناردنی ئەو پارەیە نەماوە، بۆیە دەبێت بەرپرسانی هەرێم و سەرۆكی حكومەت خۆیان جارێكی تر گفتوگۆ دەستپێبكەنەوە.  عێراق تا ئێستا پرۆژە یاسای بودجەی 2022ی ئامادە نیەو حكومەتی عێراق بە پێی بڕیاری یەك لەسەر دوانزە (1/12) لەسەری ساڵەوە لەسەر یاسای بودجەی 2021 بودجە خەرج دەكات، كە ئەویش دەتوانێت تەنیا بودجەی بەكاربردن خەرج بكات ( موچە + خەرجی پرۆژە تەواو نەكراوەكان) بەڵام (200 ملیار) دینارەكەی هەرێمی كوردستان وەكو سولفە نێدراوە، بۆیە ئەگەر نەچێتە چوار چێوەی خەرجی موچەوە ئەوا بە بێ بڕیاریش دەبڕدرێت لە دوای سەری ساڵەوە.  بە پێی بڕیارێكی (194)ی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق رەوانە دەكرا، مانگانە (200 ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان دەنێرێت بەمەبەستی دابەشكردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم، ئەویش دوای ووردبینی كردنی داتاكانی تایبەت بە داهاتی نانەوتی هەرێمەوە لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی عێراقەوە بە هەماهەنگی لەگەڵ دیوانی چاودێری هەرێمی كوردستان، هەروەها جێبەجێكردنی بڕگەكانی (ا، ب، د) لەبەندی دووەمی مادەی (11)ی یاسای بودجەی عێراق. دەقی مادەی (11):  لە دەقی مادەی 11 لەپرۆژە یاسای بودجەی گشتی فیدڕاڵی ساڵی 2021 تایبەت بە هەرێمی كوردستان هاتووە: دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەند بێت كە رۆژانە بڕێك نەوت بەرهەم بهێنێت كە رێژەكەی نابێت لە 460 هەزار بەرمیل كەمتر بێت و بڕێكی پێویستی لێ دەردەكرێت بەمەبەستی دابینكردنی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەو پاش ئەوەی زانیاری پێویست لەبارەوە پێشكەش دەكرێت، هەروەها بڕێكی بۆ بەكاربردنی نێوخۆ دەبێت و بڕێكیشی وەك پشكی هەرێم لەپترۆ دۆلار دەبێت، دەبێت داهاتی فرۆشی رۆژانەی 250 هەزار بەرمیل بەنرخی كۆمپانیای سۆمۆ بداتە حكومەتی فیدڕاڵ. دەقی ماددەكە: یەكەم:دەستبكرێت بەڕێككردنەوەی شایستە داراییەكانی نێوان حكومەتی فیدڕاڵ و هەرێمی كوردستان لە2004ەوە تاوەكو 2020، پاشان دیوانی چاودێری دارایی فیدڕاڵ بەهەماهەنگی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی حكومەتی هەرێم هەڵدەسێت بەوردبینیكردنی ئەو زانیارییانەو ئاشكراكردنی ژمێریاری كۆتایی پەسەندكراو لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی فیدڕاڵەوە، لەڕێگەیەوە بڕی داهاتی بەدەستهاتوو و خەرجییەكان دەخرێنەڕوو، دوای ئەوەی خەرجییە سیادییەكانی لێ دەردەكرێت، ئەو بڕەش دەستنیشان دەكرێت كە لەچوارچێوەی خەرجییە حاكمەكاندا بەر هەرێم دەكەوێت. دووەم: أ- دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەند بێت كە رۆژانە بڕێك نەوت بەرهەم بهێنێت كە رێژەكەی نابێت لە 460 هەزار بەرمیل كەمتر بێت و بڕێكی پێویستی لێ دەردەكرێت بەمەبەستی دابینكردنی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەو پاش ئەوەی زانیاری پێویست لەبارەوە پێشكەش دەكرێت، هەروەها بڕێكی بۆ بەكاربردنی نێوخۆ دەبێت و بڕێكیشی وەك پشكی هەرێم لەپترۆ دۆلار دەبێت، دەبێت داهاتی فرۆشی رۆژانەی 250 هەزار بەرمیل بەنرخی كۆمپانیای سۆمۆ بداتە حكومەتی فیدڕاڵ. ب- بڕگەی (أ) بەهەماهەنگی لەنێوان وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵ و وەزارەتی سامانە سروشتییەكان لەحكومەتی هەرێمی كوردستان جێبەجێ دەكرێت. ج-دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەند بێت بەڕادەستكردنی داهاتی نانەوتی بەخەزێنەی وڵات، پاڵپشت بەیاسای كارگێڕی دارایی فیدڕاڵ، دیوانی چاودێری دارایی فیدڕاڵ بەهەماهەنگی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستان وردبینی لەو زانیارییانەدا دەكەن كە پەیوەستە بەو داهاتانەوە. د- دەبێت پرسی سەرجەم ئەو پارانە چارەسەر بكرێت كە بەناوی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە كە لە بنەڕەتدا پارەی بانكی بازرگانی عیراقەو لەلای بانكەكانی تری حكومەت و تایبەت هەڵگیراوە، وەزارەتی دارایی فیدڕاڵیش لەساڵی دارایی 2021ەوە و بۆ ماوەی 7 ساڵ و مانگانە ئەو قەرزانە لەبڕینی پشكی هەرێم وەردەگرێتەوە. د- دوای ئەوەی هەرێم بڕگەكانی (ا،ب،ج،د) ئەم مادەیە جێبەجێ دەكات، ئەوا حكومەتی فیدڕاڵی پابەند دەبێت بەناردنی شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان وەك لەم یاسایەو خشتە هاوپێچەكانیدا هاتووە. سێیەم: هەرێمی كوردستان پابەندكراوە كە تاوەكو 30-6-2021، زانیاری لەبارەی ژمارەی فەرمانبەران، جا چ فەرمانبەری شارستانی بێت یاخود سەربازی بدات بە وەزارەتی دارایی فیدڕاڵ، دوای ئەوەی لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی فیدڕاڵ و بەهەماهەنگی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم وردبینییان بۆ دەكرێت، زانیارییەكانیش بەپێی پلەو ناونیشانی پیشەیی و رەگەز دابەشكراون، ژمارەی فەرمانبەرانیش بەگوێرەی خشتەی هێزی كار دەستنیشان دەكرێت. چوارەم: دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەند بێت بەخەرجكردنی مووچەی فەرمانبەران لەو پارەیەی لەناو بودجەی هەرێمدا وەك (قەرەبووی فەرمانبەران) بڕیاری لەسەر دراوە، دەبێت لەناو بودجەی هەرێمی كوردستان بۆ ساڵی 2021 مووچەی فەرمانبەران لە پێش هەرچی خەرجییەكی ترەوە دابنرێت.  

(درەو):  ئەمریكا بەفەرمی پارتی و یەكێتی ئاگاداركردووەتەوە لەوەی، پشتیوانی مانەوەی سێ سەرۆكایەتییەكەی عێراق دەكات لە شوێنی خۆیان. رۆژی 13ی ئەم مانگە برێت مەكگۆرك رێكخەری كاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و باكوری ئەفریقا لە كۆشی سپی ئەمریكا، سەردانی هەولێری كرد.  باڵیۆزی ئەمریكا لە بەغداد‌و كونسوڵی ئەمریكا لە هەولێر، لەم سەردانەدا بۆ هەولێر هاوڕێیەتی مەكگۆرك-یان دەكرد، مەكگۆرك لە هەولێر مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی‌و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی نەبینی، تەنیا دیداری لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم وەكو نوێنەری پارتی‌و بافڵ تاڵەبانی‌و قوباد تاڵەبانیدا وەكو نوێنەری یەكێتیدا، كرد.  بەپێی زانیارییەك كە لەسەرچاوەیەكی ئاگادارەوە دەست (درەو) كەوتووە، لەم سەردانەدا بۆ هەولێر، مەكگۆرك بە نێچیرڤان بارزانی وتووە" ئەمریكا پشتیوانی مانەوەی سێ سەرۆكایەتییەكەی عێراق دەكات لە كابینەی نوێی حكومەتدا". واتە ئەمریكییەكان پشتیوانی مانەوەی (مستەفا كازمی) لە پۆستی سەرۆك وەزیران‌و (بەرهەم ساڵح) لە پۆستی سەرۆك كۆمار‌و (محەمەد حەلبوسی) لە پۆستی سەرۆكی پەرلەماندا، دەكەن. ئەمە لەكاتێكدایە پارتی بەمدواییە لە بەرهەم ساڵح نیگەرانە‌و تۆمەتباری دەكات بەوەی وەكو سەرۆك كۆماری دەستوەردانی لە كاروباری كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراقدا كردووە‌و دوو كورسی پارتی بەلای یەكێتیدا شكاندوەتەوە. بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لە كۆبونەوەكەیدا لەگەڵ مەكگۆرك، نێچیرڤان بارزانی وتویەتی" ئەگەر ئەمریكا پشتیوانی مانەوەی سێ سەرۆكایەتییەكە بكات، ئەوان وەكو پارتی كێشەیان نابێت لەوەی یەكێتی جارێكی تر بەرهەم ساڵح بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار كاندید بكەنەوە".  بەمدواییە ئێرانییەكانیش لە چەند كۆبونەوەیەكدا لەگەڵ بەرپرسانی یەكێتی باسیان لەوەكردووە كە ئەوانیش پشتیوانی دانانەوەی بەرهەم ساڵح لە پۆستی سەرۆك كۆماردا دەكەن، ئەگەر پشتیوانی ئەمریكا‌و ئێران تا كۆتایی بەردەوام بێت، ڤیتۆی مەسعود بارزانی لەسەر دانانەوەی بەرهەم ساڵح كاریگەری بەهێزی نامێنێت، بەتایبەتیش ئەگەر حكومەتی نوێ لە عێراق لەسەر بنەمای "تەوافوق" دروست بكرێت، نەك ئەو زۆرینەیەی كە موقتەدا سەدر بانگەوازی بۆ دەكات.  سەرباری ئەوەی ناوی چەند كەسێك بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار لەناو یەكێتیدا تاوتوێ دەكرێت، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بەمدواییە بافڵ تاڵەبانی باسی لەوەكردووە، بەهۆی ئەوەی پارتی فشاریان لێدەكات، بۆیە جارێكی تر بەرهەم ساڵح بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار كاندید دەكەنەوە‌و ناچنە ژێر باری فشارەكانەوە.

راپۆرت: درەو موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان ئامادەكاری بۆ سەری ساڵی نوێی 2022 دەكەن، بەڵام موچەخۆری (11) وەزارەت‌و دامەزراوە هێشتا موچەی مانگی (11)ی ئەمساڵیان وەرنەگرتووە، بۆ پێدانی موچەی ئەم وەزارەتانە حكومەتی هەرێم پێویستی بە (264 ملیار) دینار هەیە، دواكەوتنی موچەی مانگی (11) سەری موچەی مانگی (12) دەخوات، لەكاتێكدا بەشێك لە بەرپرسان بۆ پشووی سەری ساڵ گەشتی دەرەوەی وڵات دەكەن، موچەخۆران بە قەیرانی داراییەوە پێشوازی لە ساڵێكی نوێ دەكەن.  ساڵی نوێ بە قەیرانی موچەوە وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێم رۆژی 25/11 دەستیكرد بە دابەشكردنی موچەی مانگی (11)ی موچەخۆرانی هەرێم كرد، بەڵام تا ئەمڕۆ كە (21) رۆژ بەسەر ئەو وادەیەدا تێپەڕێوە، هێشتا موچەخۆرانی (11) وەزارەت‌و دامەزراوە موچەیان وەرنەگرتووە، واتە ماوەی (50) رۆژە موچەخۆرانی ئەم وەزارەتانە موچەیان وەرنەگرتووە. بەرپرسانی حكومەت خۆیان دەبوێرن لە هەرجۆرە قسەكردنێك لەبارەی موچەوە، هەموو كێشەكەیان كورت كردوەتەوە لەوەدا" چاوەڕێی گەیشتنی 200 ملیار دینارەكەی بەغداد دەكەن"، بەرپرسانی بەغدادیش بەهۆی كۆتایی هاتنی ساڵ‌و حساباتی خۆیانەوە، ناردنی (200 ملیار) دینارەكەیان دواخستووە. چەند رۆژێك لەمەوبەر فارس عیسا نوێنەری هەرێمی كوردستان لە بەغداد وتی:" بەغداد 200 ملیارەكە دەنێرێت"، بەڵام هێشتا پارەكە نەگەیشتووە، (درەو) پەیوەندی بە فارس عیساوە كرد، بەگەشتێك لە دەرەوەی وڵاتە، ئامادە نەبوو قسە بكات.   ئایا بەبێ (200 ملیار) دینارەكەی بەغداد حكومەتی هەرێم پارەی لەبەردەستدایە موچەی مانگی (11) تەواو بكات ؟ زیاد جەبار سەرۆكی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی كوردستان بە (درەو)ی وت:" حكومەت پارەی لەبەردەستدا بۆ موچە ". عومەر گوڵپی ئەندامی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی كوردستان دەڵێ" دوو هۆكار هەیە بۆ پێنەدانی موچە، یەكەم: ناكۆكی سیاسی نێوان پارتی و یەكێتی وایكردووە یەكێتی دەست بەسەر بەشێكی داهاتی سلێمانیدا بگرێت و پارتیش دەست بەسەر بەشێكی داهاتی هەولێر و دهۆكدا گرتووە و نایگەڕێننەوە بۆ خەزێنەی گشتی، دووەم: ئەیانەوێت موچەی موچەخۆران ببەستنەوە بەو (200 ملیار) دینارەی كە لەبەغدادەوە دێت، بۆ ئەوەی بە بەغداد بڵێن ئێمە ئەو موچەیە بۆ موچەخۆران خەرج دەكەین وەك ئەوەی لە یاسای بودجەدا هاتووە". لەنێوان ئەم دوو بۆچونە جیاوازەدا، هەندێكی تر پێیانوایە، دواخستنی دابەشكردنی موچەی مانگی (11) لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە بۆ ئەوەیە موچەی مانگی (12)ی موچەخۆران نەدرێت، چونكە ئەگەر حكومەت لە هەفتەی داهاتووشدا موچەی ئەو وەزارەتانە خەرج بكات كە هێشتا موچەیان وەرنەگرتووە،  تا ئێستا موچەی (11) وەزارەت نەدراوە كە بڕەكەی (264 ملیار) دینارە، خۆ ئەگەر لە هەفتەی داهاتووشدا خەرجی بكات ئەوا كۆتایی دابەشكردنی موچە دەگاتە رۆژی 25/12، ئایا بەم حاڵەوە حكومەت دەتوانێت بەر لە ساڵی نوێ موچەی مانگی (12)ی موچەخۆران خەرج بكات؟  بەم دۆخەوە، بەرپرسانی هەرێمی كوردستان بۆ بەسەربردنی پشووەكانی سەری ساڵی نوێ گەشتی دەرەوەی وڵات دەكەن‌و موچەخۆرانیش لەچاوەڕوانی موچەی مانگی (12)دا پێدەنێنە ساڵی نوێی 2022ەوە.  لەبارەی موچەی مانگی 11وە لە كۆی (894 ملیار) دینار كە خەرجی موچەی مانگانەی موچەخۆرانە، بۆ مانگی (11) حكومەتی هەرێم تائێستا (630 ملیار) دیناری بۆ موچەی بەشێك لە وەزارەتەكان خەرجكراوەو بڕی (264 ملیار) دینار ماوە بۆ تەواوكردنی خەرجی موچەی وەزارەت‌و دامەزراوەكانی تر.  كۆی داهاتی بۆ موچە كە خراوەتە بەردەستی وەزارەتی دارایی بۆ مانگی (11) بەمشێوەیە بووە: •    داهاتی نەوت: 350 ملیۆن دۆلار واتا (510 ملیار) دینار •    پارەی هاوپەیمانان: 20 ملیار دینار •    داهاتی ناوخۆ: 100 ملیار دینار ئەو وەزارەتانەی تا ئەمڕۆ موچەی مانگی (11)یان وەر نەگرتووە ئەمانەن:  •    خوێندنی باڵا: كۆی خەرجی موچەی مانگانەی ئەم وەزارەتە (41 ملیارو 929 ملیۆن) دینارە •    وەزارەتی كارەبا: كۆی خەرجی موچەی مانگانەی ئەم وەزارەتە (17 ملیارو 850 ملیۆن) دینارە •    شارەوانی‌و گەشتوگوزار: كۆی خەرجی موچەی مانگانەی ئەم وەزارەتە (23 ملیارو 12 ملیۆن) دینارە •    ئاوەدانكردنەوە: كۆی خەرجی موچەی مانگانەی ئەم وەزارەتە (4 ملیارو 672 ملیۆن) دینارە •    زیندانیە سیاسییەكان: كۆی خەرجی موچەی مانگانەیان (2 ملیارو  516 ملیۆن) دینارە  •    كەمئەندامان: كۆی خەرجی موچەی مانگانەیان (12 ملیارو 839 ملیۆن) دینارە •    ئەنجومەنی ئاسایش‌و دەزگای ئاسایش: كۆی خەرجی موچەی مانگانەیان (62 ملیارو 997 ملیۆن) دینارە •    سەرۆكایەتی هەرێم: كۆی خەرجی موچەی مانگانەی (ملیارێك و 155 ملیۆن) دینارە •    سەرۆكایەتی پەرلەمان: كۆی خەرجی موچەی مانگانەی (ملیارێك و 820 ملیۆن) دینارە •    سەرۆكایەتی حكومەت: كۆی خەرجی موچەی مانگانەی (ملیارێك و 630 ملیۆن) دینارە  •    خانەنشینی شارستانی‌و سەربازی: كۆی خەرجی موچەی مانگانەی (116 ملیارو 560 ملیۆن) دینارە كۆی گشتی خەرجی موچەی ئەو وەزارەتانەی كە تائێستا موچەیان وەرنەگرتووە (264 ملیار) دینارە.  ئەو وەزارەتانەی كە موچەی مانگی (11)یان وەرگرتووە ئەمانەن: •    پەروەردە: كۆی خەرجی موچەی مانگانەی ئەم وەزارەتە (149 ملیارو 505 ملیۆن) دینارە •    تەندروستی: كۆی خەرجی موچەی مانگانەی ئەم وەزارەتە (50 ملیارو 520 ملیۆن) دینارە •    دارایی: كۆی خەرجی موچەی مانگانەی ئەم وەزارەتە (11 ملیارو 722 ملیۆن) دینارە •    پێشمەرگە: كۆی خەرجی موچەی مانگانەی ئەم وەزارەتە (133 ملیارو 61 ملیۆن) دینارە  •    ناوخۆ: كۆی خەرجی موچەی مانگانەی ئەم وەزارەتە (178 ملیارو 489 ملیۆن) دینارە •    سامانە سروشتییەكان: كۆی خەرجی موچەی مانگانەی ئەم وەزارەتە (2 ملیارو 80 ملیۆن) دینارە •    پلاندانان: كۆی خەرجی موچەی مانگانەی ئەم وەزارەتە (808 ملیۆن) دینارە  •    بازرگانی: كۆی خەرجی موچەی مانگانەی ئەم وەزارەتە (2 ملیارو 265 ملیۆن) دینارە   •    گواستنەوەو گەیاندن: كۆی خەرجی موچەی مانگانەی ئەم وەزارەتە (4 ملیارو 217 ملیۆن) دینارە   •    رۆشنبیری‌و لاوان: كۆی خەرجی موچەی مانگانەی ئەم وەزارەتە (4 ملیارو 689 ملیۆن) دینارە •    كشتوكاڵ: كۆی خەرجی موچەی مانگانەی ئەم وەزارەتە (8 ملیارو 951 ملیۆن) دینارە  •    وەزارەتی داد: كۆی خەرجی موچەی مانگانەی ئەم وەزارەتە (4 ملیارو 787 ملیۆن) دینارە •    وەزارەتی شەهیدان: كۆی خەرجی موچەی مانگانەی ئەم وەزارەتە (855 ملیۆن) دینارە  •    كەسوكاری شەهیدان: كۆی خەرجی موچەی مانگانەیان (35 ملیارو 637 ملیۆن) دینارە  •    وەزارەتی ئەوقاف: كۆی خەرجی موچەی مانگانەی ئەم وەزارەتە (7 ملیارو 814 ملیۆن) دینارە •    دیوانی چاودێری: كۆی خەرجی موچەی مانگانەیان (749 ملیۆن) دینارە  •    دەستەی وەبەرهێنان: كۆی خەرجی موچەی مانگانەیان (392 ملیۆن) دینارە •    ئەنجومەنی دادوەری: كۆی خەرجی موچەی مانگانەیان (3 ملیارو 769 ملیۆن) دینارە  •    ناوچەكانی دەرەوەی هەرێم: كۆی خەرجی موچەی مانگانەیان (111 ملیۆن) دینارە  •    دەستەی ژینكە: كۆی خەرجی موچەی مانگانەیان (290 ملیۆن) دینارە  •    دەستەی مافی مرۆڤ: كۆی خەرجی موچەی مانگانەیان (237 ملیۆن) دینارە •    دەستەی دەستپاكی: كۆی خەرجی موچەی مانگانەیان (267 ملیۆن) دینارە •    كۆمسیۆنی هەڵبژاردن: كۆی خەرجی موچەی مانگانەیان (568 ملیۆن) دینارە  •    دەزگای مین: كۆی خەرجی موچەی مانگانەیان (946 ملیۆن) دینارە  

ئامادەكردنی: ئاوێنە عیرفان قانعی فەرد، شارەزای کاروباری ئێران لە گفتوگۆیەی ئاوێنەدا ئاماژە بەوە دەكات"هێرۆخان بەلاریجانی وتبو با كوردێكی تر نەبێتەوە بەسەرۆك كۆمار، مام جەلال یەكەمین‌و دواهەمین كورد بێت دەبێت بەسەرۆك كۆمار، لاریجانی پێكەنیبو. وەختێكیش د.بەرهەم هات كەس بڕوای نەدەكرد ئەم ببێت بەسەرۆك كۆمار، ئەوەی د.بەرهەم جارێكیتر دەبێتەوە بەسەرۆك كۆمار لەسەر رای ئەمەریكاو ئێران وەستاوە" پرسیار: ئەوەی جێی سەرنجە ماوەیەكە قسەكانت زیاتر رەخنەگرتنن لەكۆماری ئیسلامی ئێران، وەك لەچاوپێكەوتنەكانی ئەم دواییەت لەكەناڵە فارسی‌و عەرەبیەكاندا دەبینرێت، هۆكاری ئەم گۆڕانكارییە لەهەڵوێستی تۆدا چییە کە پێشتر وا دەرنەدەكەوتی؟ عیرفان: مێژونوس ئەبێت كەسێكی سەربەخۆ بێت، سەربەخۆیی بەشێك بووە لەكارنامەی من‌و هەمیشە زمانی منیش زمانی رەخنە بووە، پێشتر هاتوچۆی کوردستان‌و ناوچەكەم دەكرد دەبو بەزمانی گوڵ قسەم بكردایە، بەڵام خەڵك دەزانێت ستایش‌و مەدحی كۆماری ئیسلامیم قەت نەكردوە، ئەگەر لەجێگەیەكدا مەدحیم كردووە كوا فیلمەكەی؟ کوا فایلە دەنگییەكەی؟ کوا نوسینەكە؟ با بڵاویبكەنەوە بزانن من لەكوێدا مەدحی كۆماری ئیسلامیم كردوە؟ بەڵام لەدوای ئەوەی ئیتر من هاتوچۆی کوردستان‌و ناوچەكە ناكەم، ئیتر هەڵگەڕاومەتەوە سەر هەڵوێستی جاری جارانی خۆم‌و وتومە كۆماری ئیسلامی تیرۆریست‌و پشتیوانی تیرۆریستە، ئەمە شتێكی شاراوە نەبووە لەكۆمەڵگە. پرسیار: پێشتر رەخنەت لەحیزبە بەرهەڵستكارەكانی كوردی رۆژهەڵاتی وەك دیموكرات‌و كۆمەڵە دەگرت، ئەمە ناكاتە ئەوەی جۆرێك لەبەرگری كردن بووە لەكۆماری ئیسلامی؟ عیرفان: من رەخنەی مێژویم لەئۆپۆزیسیۆنی كورد گرتووە، وتومە ئەگەر ئەم شتانەتان نەكردایە سەركەوتوتر دەبون، ئەمە خۆ قسەیەكی خراپ نییە، با رەخنەش بێتە كۆمەڵگەی ئێمەوە. وتومە حیزبی دیموكرات لەگەڵ كۆماری ئیسلامی دانیشت هەڵەی كرد جارێك‌و دوان‌و سیان، ئیدی بۆ جاری چوارەم دەیكاتەوە؟ پرسیار: بەڵام پێشتر تۆ بۆچونت وابو د.قاسملو كۆماری ئیسلامی تیرۆری نەكردوە؟ عیرفان: من بۆچونی وام نەبوە، من وتومە سێ‌ دیدگام ئاشکرا کردوە لەسەر تیرۆركردنی قاسملو، یەكەمیان دەڵێن كۆماری ئیسلامی كوشتویەتی، مام جەلال لەیاداشتەكانیدا بەڕاشكاوی وتویەتی. دوەم ئەوەیە لەناوخۆیاندا كوژراوە، كە كتێبەەكەی كریس كۆچێرا باسی دەكات. سێهەمیان یان كۆماری ئیسلامی كوشتویەتی یان لەناو خۆیاندا كوژراوە، یان وڵاتێكی دەرەكی كوشتویەتی، كە دوو كاربەدەستی ئێرانی‌و قەتەری دەڵێن وڵاتی دەرەكی كوشتویەتی. ئیتر با خەڵكی خۆی داوەری بكات كامیان راستە، بەڵام وەكو خۆم لەگەڵ قسەكەی مام جەلالم. پرسیار: پەیوەندیت لەگەڵ حیزبە كوردییەكان چۆنە ئێستا؟ عیرفان: حیزبێكی كوردی نییە من نانم لەگەڵ نەخوارد بێت‌و دانیشتنم لەگەڵیان نەكرد بێت پرسیار: پێشتر پەیوەندیت لەگەڵ یەكێتی زۆر توندوتۆڵ بو، ئێستاش هەر ئەو پەیوەندییەت ماوە؟ عیرفان: من پەیوەندیم لەگەڵ یەکێتی‌و لەگەڵ پارتیش هەبوە. پرسیار: بەڵام تۆ زیاتر رەخنەت لەپارتی گرتووە؟ عیرفان: رەخنەم لەهەردوكیان هەبوە، ئەوەی لەمیدیا دەوترێ‌ لەگەڵ ئەوەی لەدنیای واقیعدا هەیە تا ئەندازەیەك جیاوازە، ئەوەی میدیا دەیڵێت مەرج نییە هەموی راست بێت. پرسیار: پەیوەندیت لەگەڵ سەركردەكانی ئێستای یەكێتی هەیە؟ عیرفان: دواهەمین جار كە لەكوردستان بوم لە2017دا بو، لەوساوە نەهاتومەتە کوردستان، دوا جاریش كە بافلم بینیبێت لەماڵی د.بەرهەم بینیومە لەسلێمانی. پرسیار: گۆڕانكارییەكانی ناو یەكێتی چۆن دەبینیت؟ عیرفان: ئەو گۆڕانكاریانە لەمێژووی حیزبە كوردییەكاندا باو بوە، فڵانە حیزب پێی خۆش بوە بنەماڵەی خۆی دابنێ‌، زۆرتر بەرەو ئاڕاستەی بەبنەماڵەیی كردن رۆشتون، لەمێژوی كوردا زۆر ششتی وامان هەیە ئەمیش دەڕژێتە ئەو خانەیەوە. پرسیار: ئێران رۆڵی هەیە لەم گۆڕانكاریانەدا؟ ئایا ئێران پێیخۆشە كە بافل بوە بەكەسی یەكەمی ناو یەكێتی؟ عیرفان: بەدڵنیایی ئێران پێیخۆشە ماڵی مام جەلال مەرجەع بێت، ماڵی بارزانی مەرجەع بێت، هەم توركیا پێیخۆشەو هەم ئێرانیش. پرسیار: ئایندەی یەكێتی چۆن دەبینیت؟ عیرفان: یەکێتی لەسەر بنەمای کەسێک بنیاتنرابو کە مام جەلال بو، بەداخەوە سیاسەت لەكوردستاندا لەسەر ئەو بنەمایە بنیات نراوە، من وای نابینم داهاتویەكی رونی هەبێت یەكێتی، پێموایە زەحمەتە بەیەكگرتویی بمێنێتەوە. پرسیار: ئایا بافل‌و قوباد دەتوانن سەركردایەتی یەكێتی بكەن لەقۆناغی داهاتودا؟ عیرفان: هەردوكیان لەئەوروپا ژیاون، بەڵام خوێندنێكی بەرزیان نەخوێندوە، نەبونەتە مەرجەعی حیزبی وەك مام جەلالی باوكیان كە پلە پلە سەركەوت‌و قۆناغەكانی خەبات‌و حیزبایەتی بڕی، ئەمان ئەو قۆناغانەیان تێنەپەڕاندوەو یەكسەر بونەتە كەسی یەكەم، ناوبانگێكیان هەیە هی باوكیانە، خۆیان زەحمەتیان بۆ ئەو ناوبانگە نەكێشاوە، بەڵام ئایا لەمێژوودا دەتوانن شایستەیی خۆیان بسەلمێنن؟ ئەوە دادگای مێژوو خەڵكی لەداهاتودا دادوەریی دەكەن كە سەركەوتو دەبن یان نا، هێشتا زوە. پرسیار:مەسەلەی سەرۆك كۆماری مشتومڕی زۆر لەیسەر دەكرێ‌، بەبڕوای تۆ جارێكیتر د.بەرهەم دەبێتەوە بەسەرۆك كۆمار؟ عیرفان: لەدوای 2003ەوە سەرۆك كۆماری عێراق بەبێ‌ رەزامەندی ئێران‌و ئەمەریكا هەڵنەبژێردراوە، وەختێ‌ هێرۆ خان هات بۆ ئێران داوەتی سەرۆكی پەرلەمانی ئێران بو، خۆ ئەمە رۆژنامەنوسەكانی ئێران نوسیویانەو قسەی من نییە، هێرۆخان بەلاریجانی وتبو با كوردێكی تر نەبێتەوە بەسەرۆك كۆمار، مام جەلال یەكەمین‌و دواهەمین كورد بێت دەبێت بەسەرۆك كۆمار، لاریجانی پێكەنیبو. وەختێكیش د.بەرهەم هات كەس بڕوای نەدەكرد ئەم ببێت بەسەرۆك كۆمار، ئەوەی د.بەرهەم جارێكیتر دەبێتەوە بەسەرۆك كۆمار لەسەر رای ئەمەریكاو ئێران وەستاوە كە ریال پۆلەتیكی خۆیان لەبەرچاو دەگرن، دیارە لەناوخۆشدا گەلەكۆمەیەكی سیاسی حزبەکان لەدژی د.بەرهەم هەیە. بێگومان ئێران‌و ئەمەریكاش سەیری ئەوە دەكەن كێ‌ بەرژەوەندی ئەوان دەپارێزێت.

ئاراس فەتاح ( هەموو چوارشەممە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   هونەری گفتوگۆکردن و ئارگیومێنتهێنانەوە یەکێکە لە کۆڵەکە گرنگەکانی زانستی ریتۆریک. گەورەفەیلەسوفی ئەڵمانی ئارتۆر شۆپنهاوەر لە کتێبە بەناوبانگەکەیدا (هونەری لەسەر حەق بوون) لە ٣٨ خاڵدا بۆمان رووندەکاتەوە چۆن و بە چ شێوەیەک دەتوانین لە گفتوگۆیەکدا سەرکەوتووبین گەر پاساو و ئارگیومێنتەکانیشمان خراپ بن. دەتوانین ئەو ٣٨ خاڵەی شۆپنهاوەر بە ٣٨ فێڵ ناودێڕیبکەین بۆ فریودانی گوێگر، چونکە ئەو تەکنیکانەی ئەو باسیان دەکات هیچ پەیوەندییەکی بە ئەخلاق و دۆزینەوەی حەقیقەتەوە نییە کە لە گفتوگۆدا دەستمانبکەوێت، بەڵکو پەیوەندی بە یەک ئامانجەوە هەیە ئەویش ئەوەیە مرۆڤ چۆن قەناعەت بە جمهور بهێنێت کە ئەو لەسەر حەقە گەرچی حەقیقەت لای ئەویش نەبێت. سەرەڕای ئەوەی شۆپنهاوەر لەپاشوەختێکدا تەحەفوزێکی زۆری لە تێزەکانی سەبارەت بە هونەری ئارگیومێنت هەبوو، بەڵام ئەم کتێبەی لە ئێستادا بووە بە یەکێک لە کۆڵەکە سەرەکییە کلاسیکییەکانی زانستی گفتوگۆ و ریتۆریک. لە دونیای نوێی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی ئێمەدا دوو ریتۆریکی باڵادەستی ئایدیۆلۆژیی بوونیان هەیە، یەکەمیان ریتۆریکی ناسیۆنالیزمی کوردییە کە پارتی و ماڵباتی بارزانیی ڕابەرایەتیی دەکات، دووهەمیان ریتۆریکی فاندەمێنتالیزم یان ئوسوڵییەتی ئیسلامییە، کە ئیخوانییەکان و سەلەفییەکان نوێنەرایەتیدەکەن. ئەم دوو ریتۆریکە ڕاستەوخۆ کار بە خاڵی ٣٨ی کتێبەکەی شۆپنهاوەر دەکەن، چونکە دەزانن کە بە ئارگیومێنتی عەقلانیی لە گفتوگۆی دیالێکتیکییدا سەرکەوتونابن. بۆیە لادان لە خودی بابەتەکە و ڕووکردن لە خودی کەسەکە مانای ئەوەیە یان نەیارەکان بە تیرۆریست و هەواداری پەکەکە و مەترسیی بۆ سەر ئاساییشی نیشتیمانیی نماییشبکەیت وەک پارتی دەیکات، یان مۆری مولحید و کافر و زەندیقیان لێدەدەرێت و فەتوای کوشتنیان بۆ دەردەکرێت، وەک هێزە ئیسلامییە توندڕەوەکان دەیکەن. بە کورتییەکەی گەر هیچ یەکێک لەو ٣٧ ئارگیومێنتەی تر نەیتوانی دەرەقەتی بەرامبەرەکەت بێت و پشتی لە ئەرزبدات، دەبێت لە بابەتە سەرەکییەکە لابدەیت و پەلاماری شەخسیی کەسەکە بدەیت.  نموونەی ئەم جۆرە تەکنیکانە دژ بە نووسەران و میدیاکاران و چالاکوانی مەدەنیی زۆرن. لە شێرکۆ بێکەسەوە بیگرە تادەگات بە مامۆستا شێرزاد حەسەن نموونەی ئەو نووسەرانەن کە بە حوکمی تێڕوانینە ڕەخنەییەکانیان بۆ ڕۆڵی ئایین لە بواری پەروەردە و کۆمەڵگادا کراون بە کافر. گروپە توندڕەوە ئایینییەکان مۆڵەتی نافەرمییان بە ئیماندار و ئەندامە توندڕەوەکانیان داوە کە کوشتنی نەیارەکانیان وەک ڕاوکردنی مەلی ئازاد حەڵاڵە.  هاوکات لە بەرەکەی تریشدا نموونەی سەردەشت عوسمانمان هەیە کە کرا بە تیرۆریست و پاشان نموونەی چالاکوان و میدیاکارانی بادینانمان هەیە کە لە نماییشکرنێکی دادگاییدا بەتۆمەتی تێکدان و جاسوسییکردن حوکمی زیندانییان بۆ دەرکرا. نوێترین نموونەشمان بەیاننامەکەی نوسینگەی سەرۆکی حکومەتە دژ بە رۆژنامەنووس زاک کۆپلینی ئەمریکیی بوو سەبارەت بە بنکۆڵییەکانی لەسەر پرسی گەندەڵیی سەرۆکوەزیرانی هەرێم لە ئەمریکا. ئەوەی جێگای تێڕامانە بەیاننامەکە تەنها پەلاماردانی شەخسیی رۆژنامەنووسەکە نەبوو، بەڵکو هێرشێکی ئەخلاقیی زۆر بەدکارانە بوو دژ بە شنیار ئەنوەری هاوسەری سەرکەوت شەمسەدینی ئەندام پەرلەمانی پێشوی عێراق. ئەم بەیاننامەیە هیچ پەیوەندییەکی بە خودی بابەتەکەوە نییە، بەڵکو پیادەکردنی پەلاماردانێکی شەخسیی و جێبەجێکردنی ریتۆریکی خاڵی ٣٨ی شۆپنهاوەرە بۆ بەلاداڕێدابردنی ڕای گشتیی لەسەر ئەسڵی بابەتەکە.  کاتێک مرۆڤ ئەم بەیاننامەیە دەخوێنێتەوە جگە لە بوغز و ڕق و شکاندنی بەرامبەر هیچ ئارگیومێنتێکی تری تێدا نابینێتەوە. لە مێژووی سیاسیی ئێمەدا کەمن ئەو سیاسییانەی کە ئەوەندەی ئەم نەوە نوێیە هەم بوغزاویی و هەم لاوازبن لە تەکنیکی ئارگیومێنت و ریتۆریک دژ بە نەیارەکانیان. ئەم نەوە نوێیە لە هەردوو بەرەکەدا بەرهەمی یەک لۆژیک و تێڕوانینە بۆ دەسەڵات و دەسەڵاتدارێتیی. دەسەڵاتدارێتیی بۆ هەردوولایان سوڵتانییە و دەسەڵاتی سوڵتانیش هەم لای ئەندامە حیزبییەکان و هەم لای سەلەفییەکان مەقامێکی پیرۆزە و سوڵتان وەک وەلی ئەمر وایە و هەروا بەئاسانی ناتوانرێت لەسەر کورسیی دەسەڵات بهێنرێتە خوارەوە. لەم سۆنگەیەوە هەردو بەرەکە سەرقاڵی تیرۆرکردنی مەعنەویی و ڕاوکردنی یاسایی و نەیارەکانی خۆیانن. یەکێکیان لەڕێگای شەرعییەتی یاسایی دەسەڵاتەکەیەوە، ئەوی تریان لەڕێگای ئەو دەسەڵاتەی کە لە شەریعەتی ئیسلامیییەوە بەخۆیان ڕەوادەبینن. لە کەیسی سەردەشت عوسمانەوە لە هەولێر، تێپەڕ بە گرتن و دادگاییکردنی چالاکوان و میدیاکاران  لە بادینان تادەگات بە هەڕەشەی کوشتنی شێرزاد حەسەن لە سلێمانیی، دەرئەنجامی ئەو تێزەیە کە تاوان لە هەرێمی کوردستاندا پێشئەوەی کردەیەک یان روداوێکی جینائیی بێت، تاوانێکی سیاسییە. لای فەندەمێنتالیزمە دینییەکان داعش وەک هێزێکی وەحشەتگەر تاوانبار  نییە لە ناشیرینکردنی ئیسلام، بەڵکو ئەوانەی کە تەماهیی لەنێوان داعش و ئیسلامدا دەکەن و وەک نوێنەری خودا لەسەر زەوی رەخنەی دەکەن، لێپرسراوی بەدکردنی هەیبەت و سومعەی ئایینی ملیۆنان کەسن. لای دادگا و پەرلەمان و دەسەڵاتدارانی هەرێم کڕینی ڤێلایەکی ١٨ ملیۆن دۆلاری تاوان نییە، بەڵکو ئەو ژنەی کە پەیوەندی بە رۆژنامەنووسە ئەمریکییەوە هەیە تاوانبارە وەک نوسینگەی سەرۆکی هەرێم بانگەشەی دەکات. ئەم لۆژیک و ریتۆریکە لاواز و بێتیامە لە ئارگیومێنت چ لای سوڵتانەکان و چ لای پاسەوانانی خودا یەک دەرئەنجامی هەیە؛ کوشتنی مەعنەوی نەیارەکەت، دوورکەوتنەوە لە حەقیقەتی مەسەلەکە و شێواندنی واقیعی شتەکان. هونەری بێدەنگردن هونەری گفتوگۆکردن نییە، بەڵکو هونەری تەکنیکی دروستکردنی دوژمنی وەهمییە بۆ خوداو و سوڵتان کە دەبن بە سەبەبی شێواندنی ئەمنی قەومیی و تێکدانی کولتووری ئیسلام و ئادابی گشتیی. هەموو رەخنەکردنێکی دین لای هێزە فەندەمێنتالیست و سەلەفییەکان و هەموو رەخنەکردنێکی سوڵتانە سیاسییەکانیش لای ئەندامە حیزبییەکان، کوفر و تاوانە. بەبۆچوونی من هەم ستراتیژی حکومەتەکەی مەسرور بارزانی و هەم ستراتیژی فەندەمێنتالیزمە دینییەکان لە جەوهەردا لەو خاڵەدا یەکدەگرنەوە کە  دروستکردنی دوژمنی وەهمیی هەنگاوی یەکەمە بۆ سزادانی حەقیقییان. 

راپۆرتی: درەو   رۆژی 17ی تشرینی دووەمی هەموو ساڵێك بە رۆژی ئاڵای كوردستان دیاریكراوە و پەرلەمانی كوردستان بە بڕیاری ژمارە 48 ی رۆژی  19/6/2004 ئەو رۆژەی دیاریكردووە و ساڵی 1999ش یاسای ژمارە 4 بۆ ئاڵای كوردستان پەسەندكراوە و پێكهاتەی ئاڵای كوردستان رونكراوەتەوە. شێوەی ئاڵای كوردستان گۆڕاوە  لە یاسای ژمارە ( 14 ) ساڵی 1999ی یاسای ئاڵای هەرێمی كوردستانی عێراق كە پەرلەمانی كوردستان پەسەندیكردووە، ئاماژە بەوە كراوە  ئەو ئاڵایەی ئێستای هەرێمی كوردستان " سەركردەی نەمر قازی محەمەد بەر لە شەهیدبوونی ئەو ئاڵایەی تەسلیم بەسەركردەی روحی هەمیشە زیندووی نەتەوەی كورد مستەفا بارزانی كردووە" بەڵام كێشەكە لێرەوە دەستپێدەكات، چونكە ئەو ئاڵایەی ئێستا زۆر جیاوازە لە ئاڵاكەی قازی محەمەد كە لە سەردەمی دامەزراندنی كۆماری كوردستان لە مهاباد لە 16/12/1945 هەڵكراوە و لە بری خۆرەكەی ئێستا دوو گوڵە گەنم و قەڵەم و خۆرێكی تیایە و بەدەستكاریەكی كەمەوە لە ئاڵای سەردەمی پاشایەتی ئێران وەرگیراوە و قازی محەمەد تەنها شێرو خورشیدەكەی ناوی گۆڕیوە بۆ دوو گوڵە گەنم و قەڵەم و خۆرێك، ئەگەرنا تەختی ئاڵاكەو رەنگەكانی هەمان ئاڵایە، بەڵام ئەو ئاڵایەی ئێستا زۆر جیاوازە لەو ئاڵایەی قازی محەمەد. هەژاری موكریانی ( 1921 – 1991 ) لە شیعری ئاڵای كوردستاندا كە لە ژمارەی یەكی رۆژنامەی كوردستاندا لە 11/1/1946 بڵاوكراوەتەوە لە وەسفی ئاڵای كوردستاندا دەڵێت: بێ ببینێ ئەو كەسەی پێی وایە كورد سەرناكەوێ كێ بوو پێی وابوو تەمی نەگبەتی لەسەرمان ناڕەوێ داری ئاڵاكەم وەكو چقڵێكە بۆ چاوی عەدوو هەر دڵێ خۆشی نەوێ رەبی وەبەر خەنجەر كەوێ پارچەكەی سێ رەنگی خۆی دەنوێنێ رەنگی سور دەڵێ تا تنۆكێ خوێنی كورد مابێ قەدی من نانەوێ سپییەكەی مژدەی بەیانی بەختی كورد كرد بەیان رۆژی بەختی كوردی پەیدا بوو نەما پەردەی شەوێ دوو گوڵی گەنمی دەڵێ ئاگات لە رزقی خۆت بێ خۆت كە برسی بوو چی دوژمن پێی بژین لێرەو لەوێ پێو دەڵێ نوكی قەڵەم گەر ژینی خۆش و پێی دەوێ غەیری من دەست ناكەوێ بورجی تەرەقی پێش رەوێ رەنگی سەوزی یانی دایكی ( نیشتمان) لەو رۆكەوە جوان و سەرسەوزە وەرگیری كەوتەوە عومری نوێ لاوەكان ناموسی نۆ ملیۆنە ئەو ئاڵایەمان گیان بدەن بۆ حیفزی ئەو ناموسەتان لەمنوكەوێ بە هەموو پێوەرێك ئەو ئاڵایەی ئێستای هەرێمی كوردستان، تەواو جیاوازە لەو ئاڵایەی سەردەمی قازی محەمەد لە ساڵی 1946 كە لە كۆماری كوردستان لە مهاباد هەڵكراوە، بۆیە ئێستا پرسیارەكە لەسەر ئەوەیە كە ئایا ئەو ئاڵایە ئەگەر ئاڵاكەی سەردەمی قازی محەمەدە بۆچی دەستكاری كراوە، كێ دەستكاری كردووە، " ئەگەر قازی محەمەد بە ئەمانەت داویەتیە دەست مستەفا بارزانی" بۆچی ئەو ئاڵایەی ئێستا نیە، لەگەڵ ئەوەی بەپێی زۆربەی سەرچاوە مێژووییەكان لەسەردەمی كۆتایی كۆماری كوردستان و دەستگیركردنی قازی محەمەد هیچ جۆرە بینینێك لە نێوان مستەفا بارزانی و قازی محەمەد روینەداوە و قازی محەمەد لە 23/12/1946 دەستگیركراوەو دوای زیاتر لە سێ مانگ لە 31/3/1947 لە سێدارە دراوە، لەو كاتانەشدا مستەفا بارزانی و بارزانییەكان لە مهاباد نەبوون لە شنۆ و نەغەدە نیشتەجێبوون، تەنانەت ( عەقید بەكر حەوێزی) كە ئەفسەر بووە لە سوپای كۆماری كوردستان و خەڵكی كۆیەیە لە كتێبەكەیدا بەناوی ( گەشتێك بە كۆماری مهاباددا) ئاماژە بەوە دەكات كە دواینجار كە پێكەوە لەگەڵ مەلا مستەفا، قازی محەمەدیان بینیوە، هیچ ئەمانەتێكی نەداوە بە مەلا مستەفا تەنها بە منی ئەوی وتوە " ماشێنەكەی من بەرن و سودی لێ وەربگرن، منیش وتومە چاوم بەرایی نادات ماشێنی تۆ بەكاربهێنم و بۆ خۆت بیسوتێنە" بۆیە گەڕاندنەوەی ئەم ئاڵایەی ئێستا هەرێمی كوردستان بۆ ئاڵاكەی سەردەمی كۆماری كوردستان گومان و پرسیاری  زۆر هەڵدەگرێت.    ئاڵای كوردستان لە هەرێمی كوردستان ئاڵای كوردستان لەهەرێمی كوردستانن ساڵی 1999 لەلاین پەرلەمانەوە كە ئەو كات تەنها پارتی دیموكراتی كوردستان لە پەرلەماندا بوو بە یاسایی كرا. بەپێی یاسای ژمارە ( 4 ) ساڵی 1999ی یاسای ئاڵای هەرێمی كوردستانی عێراق كە لە پەرلەمانی كوردستان دەركراوە، لە مادەی یەكەمی یاساكەدا ئاماژە بەوە پێكهاتەی ئاڵای كوردستان كراوە كە : هەرێمی كوردستانی عێراق ئاڵایەكی دەبێت بە شێوەی لاكێشەیی كە پانیەكەی دوو لەسەر سێی درێژیەكەی دەبێت و دابەشكراوە بەسەر سێ لاكێشەی ئاسۆیی یەكسان لە درێژی و پانیدا و پێكهاتەكەی بەم شێوەیە دەبێت: 1-    لاكێشەی سەرەوە رەنگی سورە هێمای شەهیدانی بزاڤی رزگاری خوازی كوردە. 2-    لاكێشەی ناوەرسات رەنگی سپی دەبێت هێمای ئاشتی و ئازادی و دیموكراسی و لێبوردنە كە خەڵكی كوردستان ئاواتە خوازیەتی. 3-    خۆرێكی زەرد دەكەوێتە ناوەراستی لاكێشە سپییەكەوە چەقەكەی خاڵی یەكتربڕینی تیرەی لاكێشە سپیەكە دەبێت و تیرەی خۆرەكە ئەوەندەی پانایی لاكێشە سپیەكە دەبێت و ( 21 ) تیشكی لێوە دەردەچێت بە شێوەی سێ گۆشەی دولای یەكسان، خۆرە زەردەكە هێمای بەردەوام بونی ژیان و زانست و هێواو ئومێدەو 21 تیشكەكەشیش هێمای جەژنی نەورۆزە.  4-    لاكێشەی خوارەوە سەوز دەبێت و هێمای كشتوكاڵ و سروشت و ژینگەی كوردستانە. لە مادەی سێیەمیشدا ئاماژە بەوە كراوە كە هەڵكردنی ئاڵاكە لە كاتی خۆرهەڵاتندا دەبێت و هاتنە خوارەوەشی لەكاتی خۆرئاوابووندا دەبێت.  جیاوازی لەسەر ئاڵای كوردستان  ئەگەرچی لە هەرێمی كوردستان ئەم ئاڵایەی ئێستا بە یاسایی كراوەو لە رۆژهەڵاتی كوردستانیش بەكاردەهێنرێت، بەڵام ئەو ئاڵایە لە رۆژئاوا و باكوری كوردستان بەكارناهێنرێت و لەوێ زیاتر ئاڵای سەردەمی ماد بەكاردەهێنن كە سێ رەنگە ( زەرد و سور و سەوز) بەو پێیەش كورد لە چوار پارچەكەی كوردستان لەسەر شێوازی ئاڵایەك رێكنەكەوتوون و جیاوازیان هەیە.   پۆلێن كردنی مێژووی ئاڵای كورد: 1-    ئاڵای كورد لە سەردەمی دەوڵەتی ماد (700 ساڵ پێش زایین): لە سێ رەنگ پێكهاتووە (زەرد و سور و  سەوز)  2-    ڕاپەڕینی بەتلیس لە ساڵی 1914 ئاڵایەكی هەبوو بە قوماشێكی زێڕین دروستكرابوو ئایەتێكی قورئانی تێدا بوو. 3-    ئاڵای سەردەمی شێخ مەحمود لە ساڵی 1919 لەسەر باڵەخانەی ئەفسەری سیاسی بەریتانیا هەڵكرا كە بریتی بوو لە مانگێكی سور و ڕووبەرێكی سەوز. 4-    ئاڵای سەردەمی شۆڕشەكەی سمكۆی شكاك لە ساڵی 1922 هەڵكرا تیایدا نوسرا بوو كوردستانی ئازاد . 5-    شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران لە ساڵی 1925 ئاڵایەكی هەبوو ڕەنگی سەوز بوو ڕۆژێك لە ناوەڕاستیدا بوو. 6-    ئاڵای كورد لە كۆماری ئارارات 1927 – 1930: لە سێ رەنگی ( سور و سەوز و سپی و ناوەڕاستەكەشی بازنەیەكی زەردو و شاخێكی تیایە).  7-    لەسەردەم كۆمەڵەی هیوا لە ساڵی 1937 ئاڵایەكیان هەبوو، ئەندامانی ئەم كۆمەڵەیە بە قورئان و خەنجەر و ئاڵا دەبوو سوێندبخۆن. 8-    حزبی ئازادی كوردستان لە ساڵی 1938 دەمەزرا، ئاڵایەكەیان بریتی بوو لە دوو خەنجەر و سێ ئەستێرە. 9-    بۆ یەكەمجار لەسەردەمی دامەزراندنی كۆماری كوردستاندا لە مهاباد لە رۆژی 16/12/1945 لە گۆڕەپانی چوارچرا یەكەمین ئاڵا هەڵكرا تاوەكو ئێستا وەك ئاڵای كورد ماوەتەوە. 10-    ئێستاش ئاڵای كوردستان بەرەسمی لە پەرلەمانی كوردستان بە یاساییكراوەو لە رەنگەكانی ( سور و سپی و سەوز ) پێكهاتووەو ناوەڕاستەكەشی خۆرێكی تیایە.  ئاڵای كوردستان لە شیعری كوردیدا     ئاڵا یەكێكە لەو هێما نەتەوەییانەی كە شاعیرانی كورد بایەخێكی فراوانیان پێداوە و لەروانگەی جیاوازەوە لە شیعرەكانیاندا بەرجەستەیان كردووە. لێرەدا بە كورتی و چەند نمونەیەك ئاماژە پێدەدەین:  عەلی هەریری (1530 – 1600):  سەبیدی حەق نەزەر ڤێرا  د  ئیقلیمان عەلەم  گیرا  ئەحمەدی خانی (1650– 1707:  من دی عەلەما كەلامێ مەوزون  عالی بكرا ل بانی گەردوون  مەلای جزیری (1567 -1640):  رایەتا فەتحی بە نەسرا (لم یرل) مەنشوور بوو  شەهسواری فەردێ سوبحانی عەلەمدارێ تەبی   (مستەفا بەگی كوردی  1809 – 1849)  دڵ بوو؟ بردی ، عەقڵ ودین و ئابڕوو بوو ؟ لێی سەندم  بۆیە، نابووت، تەپڵی، تەپڵی سەر، لە دەس ئاڵا دەكا  خانای قوبادی (1704 – 1778):  مەهدی لە مەككەیێ دەردێ  ئاڵای تەبیبی لە بۆدێ  نالی (1797 – 1855):  وا چاكە خەیاڵت لەگەڵ ئەسراری هودابێ  نەك بەحسی سروور  و عەلەمی بادی هەوا بێ  حاجی قادری كوێی (1815 -1897):  بەشیر و خامە دەوڵەت پایەدارە  ئەمن خامەم هەیە شیر نادیارە  نە بەیداغی هەیە نە  تەپڵ و كورسی  ئەمەندەی پێ كرا بێ چارەنووسی   ئاڵا لە شیعری  نوێی كوردیدا:    شێخ نوری شێخ ساڵح (١٨٩٦- ١٩٥٨) لەشیعری (شیوەنی شێخ مەحمودی سەرۆك)دا دەڵێ:  هەزاران روحی جۆشانی وەتەن خواهانی كوردستان  لەسەر تابووتەكەی وەستاوە بۆ تەشیعی جوسمانی  بەسەر سەیارەوە بەیداخی رەش ئەشنێتەوە دایم  جلی ڕەش بوەتە مۆدە بۆ هەموو خەڵقی سلێمانی  كانی (١٧٩٧- ١٩٧٥):  بەشەر ئیللا بە كۆشش بەرز ئەكا بەیداغ و رەمزی خۆی  موحەققەق تەمبەڵی و سستی پەشیمانی لەگەڵ دایە  قانیع (١٨٩٩- ١٩٦٥)، لە ساڵی ١٩٤٦ و لەكاتی هەڵكردنی ئاڵای كۆماری كوردستان، نامە شیعرێك دەهۆنێتەوە و بۆ(بێكەس)ی شاعیری دەنێرێت، كە تیایدا دەڵێت:  ئەلحەمدولیلا ئاڵا  هەڵكرا  ماوەی ئەهلی دڵ ئەمڕۆكە درا  هەركەس لەهەرلا وڕ و سەرسامە  راكا ئەم ئاڵا كۆگای مەرامە  جگەر خوێن (١٩٠٣- ١٩٨٤):  وەرە خوشكێ تو زوو ڕابە دشەڕدا رەنگێ شێرابە  بەری ئاڵا مەیە رەنگن ل سەر شاخان تە هلدا بی  دڵداری شاعیر (1918 -1948) كە خاوەنی سرودی نەتەوەیی (ئەی ڕەقیب)ە و هەر لەنێو ئەو سرودەدا باس لە ئاڵای كوردستان) دەكات و دەڵێت:  كەس نەڵێ كورد مردووە كورد زیندووە  زیندووە قەت نانەوێ ئاڵاكەمان  سەید كامیلی ئیمامی " ئاوات " (1903 – 1989) لە شیعرێكدا بەناوی (ئاڵا) دەڵێ:  لەو پارچە سێ ڕەنگەی وەك باڵی هومای ئاڵا  هەودایەكی لێ بووە، فەوری لە ملم ئاڵا  تەعریفی نییە ئاڵا، ئاڵایەكی ڕەنگینە  سوور و سپی و سەوزە، ڕۆح حازرە بەسەودا كامەران موكری (1929 – 1986) لە شیعرێكیدا بە نێوی (بۆ قازی محەمەد) دوای لەسێدارەدانی پێشەوا بە حوزنێكی قوڵەوە لەو كارەساتە دەدوێت و ئاوا باس لە(ئاڵا) دەكات:  ئاڵای كورد لە دڵ و چاوا  لە كەژا جۆگەی خوێناوا  بۆ ئەم گەلەی هی تۆ و منە  وردە وردە كەوتە شنە  عەبدوڵڵا پەشێو لە (دوازدە وانە بۆ منداڵان)دا، وانەی یازدەمی تایبەت كردووە بەئاڵا و دەڵێت:  مناڵەكان! ئەی بێلانە ژین تاڵەكان،  شەو لە خەوما ڕێبوارێك بووم  بۆ بارەگای (یوتان) دەچووم  كە دەروازەكەی قووتی دام  ڕەشم بینی ـ ئاڵای هەبوو،  سپیم بینی ـ ئاڵای هەبوو،  هەرچیم بینی ـ ئاڵای هەبوو،  قیژاندییان:  “ئەی بێ وڵات، بۆ دەرەوە!  ئەی بێ ئاڵا، بۆ دەرەوە!”  منیش گوتم:  “مەقیژێنن!  كە دەچمەوە،  ئەم چیرۆكە بۆ منداڵان دەگێڕمەوە!  

شیكاری: درەو لە خولی ئێستای پەرلەمانی کوردستان کە کار بە سیستمی یەک بازنەیی کراوە، پارێزگای هەولێر (41) نوێنەر و سلێمانی (35) نوێنەر و دهۆک (23) نوێنەر و پارێزگای هەڵەبجە تەنها (1) نوێنەری لە پەرلەمانی کوردستاندا هەیە. بەڵام ئەگەر پارێزگاکانی هەرێم بکرێن بە (4) بازنەی هەڵبژاردن ئەوا پارێزگای هەولێر (34 - 36) نوێنەر و سلێمانی (35 - 39) نوێنەر و دهۆک (25 -27) نوێنەر و پارێزگای هەڵەبجە تەنها (2) نوێنەریان لە پەرلەمانی کوردستاندا دەبێت. ئەمە چۆن؟ و بۆچی؟ وردەکاری زیاتر لەم ڕاپۆرتەدا.... بایەخی گۆڕانکاری لە یەک بازنەیی بۆ فرە بازنەیی رۆژی 30ی ئەیلولی 2022 وادەی فەرمی بەڕێوەچونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستانە، یەکێک لەو پرسانەی لە ئێستادا پەرلەمانی کوردستان پێوەی سەرقاڵە پرسی "هەمواری هەشتەمی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان" ژمارە (1)ی ساڵی (1992)ە، بۆ ئەم مەبەستەش سەرۆکایەتی پەرلەمانی کوردستان ڕای لایەنە سیاسییەکانی وەرگرتووە، جگە پرسی گۆڕانکاری کۆمسیۆن و پێداچوونەوە بە تۆماری دەنگدەران، چەند دەقێکی تری نێو یاساکە جێی باسە، یەکێک لە گرنگترین داواکاری زۆرینەی حیزبە سیاسییەکان گۆڕینی بازنەی هەڵبژاردنە لە یەک بازنەییەوە بۆ فرە بازنەیی، یان چوار بازنەی هەڵبژاردن، بەپێی سنوری ئیداری پارێزگاکان. بەپێی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان" ژمارە (1)ی ساڵی (1992)ە، بەشی دووەم ماددەی نۆیەم هاتووە؛ "هەرێمی کوردستان – عێراق بە یەک ناوچەی دەنگدان دادەنرێت و دابەشدەکرێت بەسەر چەند مەرکەزێکی دەنگیداندا" لە ماوەی پێنج خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کورستان لە ساڵانی (1992، 2005، 2009، 2013، 2018) کار بەم دەقە کراوە، بەڵام لە ئێستادا باس لە هەمواردنەوەی ئەم دەقەیە، ئەویش گۆڕانکارییەتی لە یەک ناوچەی هەڵبژاردنەوە بۆ (4) ناوچەی هەڵبژاردن، بایەخی ئەم گۆڕانکارییەش بەلای شارەزایانی بواری هەڵبژاردن لەم خاڵانەی خوارەوەیە؛ 1.    بەهێزبوونی پەیوەندی پەرلەمانتار بە دەنگدەرانەوە، بە پێچەوانەشەوە. 2.    دەنگدەران و هاوڵاتیان باشتر دەتوانن پەرلەمانتار بکەنە بەردەم بەرپرسیارێتی و تەنانەت لێپرسینەوە و بەدواداچوونی داواو کێشەو گرفتەکانیان. 3.    لە سیستمی هەڵبژارنی فرە بازنەیدا، سەقامگیری زیاتری سیاسی بەدیدێت، چونکە لە توانایدایە ڕی لەوە بگرێت حیزبێکی سیاسی بەتەنها بتوانێت حکومەت پێکبهێنێت، یان زۆرینەیەکی بەهێز لە پەرلەمان دروست بکات و کۆنترۆڵی حکومرانی بکات. 4.    لەڕووی جوگرافییەوە کارکردن بە سیستمی فرە بازنەیەیی دادپەروەری زۆرتری تێدایە بۆ نمونە، بەپێی توێژینەوەیەکی پەیمانگای کوردی بۆ هەڵبژاردن، لە هەرێمی کوردستان، دوای پێنج هەڵبژاردن ژمارەیەکی زۆر لە قەزاو ناحییەکان نوێنەریان لەناو پەرلەماندا نییەو چەند قەزایەکی کەمیش هەڵاوسانیان هەیە لە ژمارەی نوێنەردا، بۆ نمونە لە کۆی (111) کورسی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستاندا (74) پەرلەمنتاریان لە (3) قەزاکەی ناوەندی پارێزگاکانی هەولێر، سلێمانی و دهۆکەوە دەرچوون، کە ڕێژەکەی دەکاتە (67%)، لە کاتێکدا پارێزگایەک و (119) قەزا و ناحیە (28 قەزاو 91 ناحیە) لەدەرەوەی ئەو سێ شارە گەورەیەیە، بەڵام بە سەرجەمیان (37) بە ڕێژەی (33%) نوێنەریان لە نێو پەرلەمانی کوردستاندا هەیە بڕوانە خشتەی ژمارە (1). سەرچاوە: پەیمانگای کوردی بۆ هەڵبژاردن 5.    بەشێکی گەورەی داخوازییەکانی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان، بۆ گۆڕانکاری لەو دەقە، هەوڵێکە بۆ ڕاستکردنەوە و ڕێگریکردن لە کاریگەرییەکانی ساختەکاری هەڵبژاردن لە پارێزگایەک و کاریگەری لەسەر پارێزگانی تر. سەرەڕای نەهێشتنی کاریگەری پرسی بەرزی ڕێژەی بەشداری لە پارێزگایەک و نزمی ڕێژەی بەشداری هاوڵاتیان لە پارێزگایەکی تر و دەرەنجامەکەشی گۆڕانکاریی دەبێت لە ژمارەی کوردسییەکانی لایەنێک یان چەند لایەنێک لە سەر حسابی لایەن و پارێزگاکانی تر.     6.    بەکورتی دەتوانرێت بوترێت تا بازنەکانی هەڵبژاردن زۆرتربێت، دیموکراتی ترەو دەنگدەران نوێنەرەکانی خۆیان لەسەر ئاستی ناوچەکان دەنێرنە ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەکان. کاریگەری گۆڕانکاری لە یەک بازنەیی بۆ فرە بازنەیی لەسەر پشکی پارێزگاکان لە پەرلەمانی کوردستان بۆ دیارکردنی ژمارەی کورسییەکانی هەر بازنەیەکی هەڵبژاردن پشت بە چەند پێوەرێک دەبەسترێت، کە گرنگترینیان ژمارەی دانیشتوانی پارێزگا، یان ناوچەی هەڵبژادنە، هەرێمی کوردستان بۆ ئەم مەبەستە لەبەردەم دوو پێوەردایە، ئەوانیش؛ یەکەم: دیاریکردنی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستان لەسەر بنەمای ژمارەی دانیشتوانی پارێزگاکان بەپێی ئامارەکانی دەستەی ئامار لە وەزارەتی پلاندانانی حکومەتی هەرێمی کوردستان ژمارەی دانیشتوانی هەرێم بە (6 ملیۆن و 171 هەزار و  83) کەس خەمڵێندراوە. ئەگەر ژمارەی کورسییەکانی پەرلەمان بەبێ (11) کورست کۆتاکان هەژمار بکەین، ئەوا (100) کوردسی پەرلەمان هەیە، واتە هەر (61 هەزار و 710) کەسێک لە هەرێمی کوردستان کورسییەکی پەرلەمانی بۆ دیاری دەکرێت، هەر بەپێی ئامارەکانی دەستەی ئامار لە وەزارەتی پلاندانانی حکومەتی هەرێمی کوردستان، ژمارەی خەمڵێندراوی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان بەپێی پارێزگاکان بەمشێوەیە: -    پارێزگای هەولێر: (2 ملیۆن و 254 هەزار و 422) کەسە -    پارێزگای سلێمانی: (2 ملیۆن و 152 هەزار و 717) کەسە -    پارێزگای دهۆک: (ملیۆنێک و 648 هەزار و 611) کەسە -    پارێزگای هەڵەبجە: (115 هەزار و 333) کەسە بەم پێیەش کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستان بەسەر (4) پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان بەم شێوەیە دابەش دەبێت، بڕوانە خشتەی ژمارە (2) دووەم: دیاریکردنی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستان لەسەر بنەمانی دابەشکردنی ژمارەی کورسییەکانی ئەنجومەنی نوێنەران عێراق بەپێی یاسای ژمارە (9)ی ساڵی 2020ی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، پارێزگای هەولێر لە چوار بازنەی هەڵبژاردن و پێکەوە (15) کورسی بۆ تەرخان کراوە، پارێزگای سلێمانی لە پێنج بازنەو پێکەوە (18) کورسی لە ئەنجومەنی نوێنەران بۆ تەرخان کراوەو پارێزگای دهۆکیش لە سێ بازنە و پێکەوە (11) کورسی بۆ تەرخان کراوە. سەرجەم پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان (44) کورسیان لە ئەنجومەنی نوێنەران بۆ تەرخانکراوە. پارێزگای هەڵەبجە لەگەڵ پارێزگای سلێمانی هەژمارکراوە، بەڵام بەگوێرەی دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لەگەڵ پارێزگای هەڵەبجە ناوچەکانی (وارماوە + هەڵەبجەی تازە 1، 2+ هەڵەبجەی شەهید 1، 2، 3 + سەید سادق 1، 2، 3، 4+ پێنجوێن 1، 2، 3 + شارباژێڕ 2) بە یەک بازنەی هەڵبژاردن دیاری کرابوو (3)ی کورسی بۆ تەرخان کرابوو، بۆیە ئەگەر ئەو ناوچانەی دیکەی لێ داببڕین کە لەڕووی ئیدارییەوە سەر بە پارێزگای هەڵەبجە نین ئەوا تەنها (1) کورسی ئەنجومەنی نوێنەرانی بەردەکەوێت و (1) کورسی لە پشکی پارێزگای سلێمانی کەم دەبێتەوە. ئەگەر بەشێوەی (نسبەو تەناسب) ڕێژەی کورسی پارێزگاکان بەرز بکەینەوە بۆ ئەوەی ژمارەی کوردسییەکان بگەن بە ئاستی ژمارەی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستان، ئەوا ئەنجامەکە بەم شێوەیە دەبێت (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)) جیاوازی پێوەرەکان بەراورد بە دەرەنجامی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان  بەپێی ئەو پێکهاتەیەی ئێستا لە پەرلەمانی کوردسان هەیەو دەرەنجامی هەڵبژاردنی (30 ئەیلولی 2018)یە، هەڵبژاردنەکە بە شێوەی یەک بازنەیی ئەنجام دراوە، لەسەر ئاستی پارێزگاکان بەم شێوەیە بووە (بڕوانە خشتی ژمارە (4)) لێرەوە ئەوە بەدیدەکرێت کە ژمارەی کورسییەکانی پاێزگای هەولێر (41) کورسی و پارێزگای سلێمانی (35) کورسی و پارێزگای دهۆک (23) کورسی و پارێزگای هەڵەبجە تەنها (1) کوردسی بەرکەوتووە، لە پەیڕەوکردنی سیستمی (1) بازنەی هەڵبژاردن. بەڵام گۆڕانکاری ڕوودەدات کاتێک هەرێمی کوردستان بکرێتە (4) بازنەی هەڵبژاردن، ئەم خشتەیەی خوارەوە بەراوردی ئەو گۆڕانکارییە دەرەخات (بڕوانە خشتەی ژمارە (5))  

درەو: نەوشیروان مستەفا لە كتێبی پەنجەكان یەكتری دەشكێنن, دیوی ناوەوەی روداوەكانی كوردستانی عێراق لە 1970 تا 1983 دا دەڵێت: رۆژێكیان خەریكی شتنی قەمسەڵەكەم بووم, تەشتێكی گەورەم دانابو قەمسەڵەكەم تێخستبوو, خەرێكی شۆردنی بووم, حەمەی حەمە باقی  بەهەڵەداوان هات كردی بە هەرا, وتی : ئێوە رێزی هونەرمەند ناگرن! ئێوە رێزی نوسەر ناگرن! ئێوە هەر چەك و چەكدارتان بەلاوە گرنگە!. وتم: كاكە حەمە هێواش چییە؟ وتی: دلێریان نارد حەپسی بكەن. وتم: دلێر كێیە؟ وتی: دلێر مۆسیقارێكی گەورەی كوردە. وتم: كێ‌ ناردویەتی حەبسی  بكا؟ وتی: ئەرسەلان. وتم: دانیشە ئێستا ئەنێرم بەدویا بیهێنن بۆ ئێرە, دڵی ئەدەینەوە و لەگەڵ ئەرسەلان ئاشتیان ئەكەینەوە. ئەرسەلان كاروباری راگەیاندنی یەكێتی ئەكرد, ناردم بەدوای دلێردا هات, چیرۆكەكەم لێپرسی  وتی: من تازە هاتومەتە دەرەوە لە شار لە رێكخستندا بووم, ئەرسەلان ناردمی بۆ فڵان بەش لە راگەیاندن لەگەڵ زەوقی من نەئەگونجا, وتم ناچم, وتی ئەبێ‌ هەربچی, وتم ناچم, وتی ئەگەر نەچی ئەتنێرم بۆ زیندان, وتم هەر ناچم لەسەرئەوە ناردمی حەپسم بكەن. دیاربو دلێر چاوەڕوانی پێشوازی گەرم و نازكێشانی زۆری كردبو, ئەم رەفتارە ئەرسەلان پێچەوانەی چاوەڕوانییەكانی ئەو بوو. زۆر دڵگیر ببوو, من دڵم دایەوە ویستم توڕە بوونەكەی خاو بكەمەوە و تێبی بگەیەنم كە یەكێ دێتە دەرەوە ئەبێ‌ بە گوێرەی پێویستییەكانی جوڵانەوەكە لێرە یا لەوێ‌ دابنرێ نەك بە ئارەزوی حۆی, ئەگینا كارەكان ناڕۆن و تۆ پیاوێكی تێكۆشەر‌و هونەرمەندی و ئەو شتانە لە خەڵكی تر باشتر ئەزانی, ئەرسەلانیش پیاوێكی تێكۆشەرە و تازە لە زیندان هاتۆتە دەرێ‌‌و شارەزای كاروباری  راگەیاندنەو بۆ قازانجی راگەیاندن ئەو داوایەی لێكردوی, ئەبوایە قبوڵت بكردایە  یان بە خۆشی و بێ‌ توڕەبون رەتت بكردایەتەوە. هەرچی لەگەڵم وت دڵی بهێنمەوە جێگای خۆی كەڵكی نەبوو, بێ‌ ئەندازە لاسار بوو, سور بوو لەسەر ئەوەی ئیتر بەلای مۆسیقادا ناچێ‌ و پێشمەرگایەتی ناكا, منیش گەیشتە تینم ‌و وتم: كاك دلێر عاجز مەبە شۆڕش بەبێ‌ مۆسیقاش دەكرێ. -    كتێبی پەنجەكان یەكتری دەشكێنن, نوسینی نەوشیراون مستەفا ئەمین،لاپەڕە   261.   

مەریوان وریا قانع ( هەموو یەكشەمەیەك تایبەت بە درەو دەینوسێت) مرۆڤ بوونەوەرێکی خاوەن ئینتیمایە، ھەمیشە ئینتیمای بۆ شتێک، مەسەلەیەک، ڕوانینێک، لۆژیکێک، جۆرێکی تایبەت لە ژیان، دۆرمێکی دیاریکراو لە مۆرڤبوون، ھتد... ھەیە. ھەیە ئینتیمای بۆ ڕابردوو ھەیە، دیاردە، ڕووداو و دەق و کەسایەتییەکی ڕابوردو شوێنی ئینتیماکەیەتی، ھەیە ئینتیمای بۆ ئایندەیە، ئایندەیەک لە ئێستا نەچێت و ئەو شتانەی تێدابێت ئەو کەسە بەگرنگ و بنەڕەتیی و ماناداریی دەزانێت. ھەموو فۆرمێکی ئینتیما گەر شتێک لە ڕاستگۆیی تێدابێت، دەشێت شتێک لە جوانیی تێدابێت. ڕاستگۆبوون دیوە ساختەکەی ئینتیما و دیوە نمایشکار و دەمامکاویەکەی ئیتیماکانی مرۆڤ ئاشکرادەکات. جیاوازیی نێوان ئینتیمای ڕاستەقینە و ئینتیمای ساختە، جیاوازی نێوان مرۆڤی ڕاستەقینە و مرۆڤی ساختەیە لەیەکتری.   لەناو جۆرە جیاوازەکانی ئینتیمادا ئەوەی بەلای منەوە گرنگە ئینتیمایە بۆ ئێستا، ئینتیما بۆ ئەو جیھانەی لە ئێستادا ھەیە و لەئارادایە، ئینتیما بۆ ئەو شوێن و جێ و سەردەمەی لەناویدا لەدایکدەبین و دەژین و دەمرین. بە بۆچوونی من ئینتیما بۆ ئێستا لە فۆرمەکانی تری ئینتیما گرنگترە. کە باس لە ئێستاش دەکەم باس لە کۆمەڵێک کێشە و تەحەدا و ئەگەر دەکەم لەناو ئەو دونیایەدا کە تیایدا دەژین، قسە لە جۆرێکی تایبەت لە ئەخلاقیات و فۆرمێکی بەرپرسانەی بەرپرسیاریەت دەکەم. باس لە جۆرێک لە ڕیسک و مەترسیش دەکەم کە ماناکانی ئەو ئینتیمایە قووڵتر و ڕاستگۆیانەتر، دەکات.  ئێمە لە سەردەمێکدا دەژین ھەموو ئێستاکان، بە پلە و ڕادەی جیاواز، ئێستایەکی نوقسان و بیمار و ماندووکەرن، ھەندێکیان، وەک لە دونیای ئێمەدا، ئێستای کوشندەن، ھەڵگری چەندەھا دەرکەوت و ڕووکاریی ناشیرین و نائینسانین، ڕیسکی گەورە بە ژیانی ھەمووانەوە دەکەن، ھێزی نامۆکردنی مرۆڤن لە مرۆڤ و مرۆڤن لە جیھان و مرۆڤن لە خودی خۆی. لە ھەموو ئەودۆخانەدا ئینتیما بۆ ئێستا بە مانای ئینتیما بۆ ئەو لۆژیک و عەقڵیەت و ھێزانە نا، کە ئەو ئێستایەیان دروستکردوە و بەبەردەوامیش دروستیدەکەن، ئینتیما بۆ شێوازە باڵادەست و کۆنترۆڵکراوەکانی خودسازیی و بەکەسبوون نا، کە مرۆڤی گوێڕایەڵ و دەستەمۆ دروستدەکەن، ئینتیما بۆ ئەو سیستمە ئەخلاقییانەش نا، کە لەسەر سڕینەوەی ئازادیی و شکاندنی ئیرادەی مرۆڤەکان، کاردەکەن. ئینتیما بۆ ئێستایەکیش نا کە پڕبێت لە چاوساغی سیاسیی و دینیی و ئەخلاقیی و  بە کۆ ئەمر بە مرۆڤەکان بکەن،چۆن ھەڵسوکەوت بکەن و چۆن بجوڵێنەوە و چۆن بژین، چۆن قسەبکەن و چی بڵێن و چی نەڵێن و کام حەرام و نەشیاو لەناو خەیاڵ و زمانیاندا، بچێنن. لە دۆخێکی لەو بابەتەدا ئینتیما بۆ ئێستا کاتێک دەبێت بە ئینتیمایەکی ڕاستەقینە و مانادار، کە مانای رەفزکردنێکی ھەمەلایەنی ئەو ئێستایە، بێت. بەگژاچوونەوەی لۆژیک و عەقڵیەت و بکەر و ھێزە ترسناکەکانی ناوی بێت. رەفزکردنێکی گشتگریی ئەخلاقیات و سیاسەت و بەھا و نۆرمەکانی، ڕەفزکردنی ئەو جیھانە ڕەمزیی و ئایدیۆلۆژیە بێت، کە لەناو خانە جیاوازەکانی ئەو ئێستایەدا چنراون. وەکچۆن ڕەفزکردنی سیاسەتی بەکەسکردن و بەخودبوونی باڵادەست بێت لەناویدا. لەم دۆخانەدا ئینتیما بۆ ئێستا مانای ئینتیما بۆ ڕەخنەکردن و بەگژاچوونەوەی ئەو ئێستایە، بەرەنگاربوونەوەی ئەو نەخۆشیانەی لەناویدا چێنراون. دژایەتیکردنی ئەو ھێزانەی بەنیازن ئەو ئێستایە بەردەوام دروستبکەنەوە و بە ئەبەدیی بکەن، ئەم جۆرە ئینتیما ڕەخنەییە بۆ ئێستا ئەو جۆرە تایبەتەی پەیوەندییەیە کە دەمانکات بە بوونەوەرێکی ئێستایی، بە بەشێک لەو جیھانەی لەناویدا دەژین بەڵام بەشە ڕەخنەیی و رەفزکەرەکەی، بە ھێزێک لە ھێزەکانی ناوی، بەڵام ھێزە ڕەخنەیی و عەقڵانیی و ئەخلاقییەکەی ئەو ئێستایە، بەشە بەرپرس و متمانەپێکراوەکەی.  ھەموو بیرکردنەوەیەک لە ئایندە، لە دۆخێکی جیاواز و باشتر و ئینسانیتر لەوەی لە ئێستادا ھەیە و باڵادەستە، بەناو دەرگیربوونێکی بەرپرسیار و ئەخلاقیی لەگەڵ ئێستادا تێدەپەڕێت، بەناو ئەو ئینتیما ئەخلاقیەدا کە نرخێک بە بوونمان وەک مرۆڤ و وەک بکەرێکی کۆمەڵایەتیی بەرپرس و وەک ھاوڵاتییەک، دەبەخشێت.  ئەوەی لە ئێستای ئێمەدا باڵادەستە شتگەلێکی ناشیرین و نائینسانییە، جیھانێکە بە ڕق و ئیھانەکردن و بێمافی دروستکراوە، دەیەھا و سەدەھا میکانیزم بەڕێوەیدەبات مرۆڤ ھەم لە خۆی و ھەم لەوانیتر و ھەم لەو ژینگەیە نامۆدەکات کە تیایدا دەژیی. پاڵی پێوەدەنێت سەرھەڵگرێت و بڕوات. بەڵام ئەم دۆخی ناشیرینیی و نامۆکردنە، نابێت ھۆکاری ئەوەبن مرۆڤ ئینتیمانی بۆ ئێستا نەمێنێت. ئینتیمایەک کە رەفزی ھەموو پاشەکشێ و دانوسانێک لەسەر بڕیاری گۆڕین و دەسکاریکردنی ئەو ئێستایە، بکات. لە ھەنگاوی یەکەمدا نەبوون بە بەشێک لە ناشیرینیی و تاریکییەکانی ئەو ئێستایە، وادەکات خۆبەخۆ بکەوینە ناو ئەو ھاوکێشەیەوە کە دەمانکات بە دژ و نەیاری سەرجەمی ئەو ھێزانەی ئەو ئێستایەیان بەو شێوەیە دروستکردوە. ئەم دۆخەش جارێکی تر دەمانباتەوە بەردەمی چەمکی بەرگریکردن.  ئینتیما بۆ ئێستا، بە مانا ئەخلاقیی و بەرپرسیارەکەی، مانای سەرلەنوێ بونیادنانەوەی خودی بەرگریی خۆیشی، بەرگریی بە مانای رەفزکردنێکی ھەمەلایەنی ئەو جیھانە نائینسانییەی دروستکراوە. لە ھەنگاوی یەکەمدا بەرگریی مانایەکی ئەخلاقیی ھەیە، لە فۆرمی جۆرێک لە ئەخلاقی جیاوازدا دەردەکەوێت، ئەخلاقی پاراستنی خود لەوەی ببێت بە بەشێک لەو دونیا ناشیرینەی دروستکراوە. خەمخواردن و مشورخواردن لە خود خۆی و ھێشتنەوەی لە دەرەوەی یارییە بۆگەن و پیسەکانی ناو واقیعدا، لەوەی نەھێڵیت بەوجۆرە بیربکەیتەوە و ببیت بەو کەسەی کە ئەوان، ھێزە ناشیرینەکانی ناو ئەو واقیعە. دەیانەوێت بیربکەیتەوە و ببیت. بەرگریی ئەخلاقیی لەم دۆخەدا پاراستنی خود خۆیەتی لەوەی ببێت بە پارچەیەک لە پارچەکانی ئەو دونیا ناشیرینەی دروستکراوە. نەبوون بە بەشێک لە ناشیرینیی و تاریکییەکانی ئێستا، نەچوونە ناو ستراتیژیەتە باڵادەستەکانی واقیعەوە بەو شێوەیەی کە ھەیە و دروستکراوە، ڕاستەوخۆ وادەکات دژ بە سەرجەمی ئەو ھێزانەبیت کە ئەو ئێستایەیان بەوشێوەیە دروستکردوە. یەکەمین کردەی بەرگریکردنی ڕاستەقینە لەم خاڵەوە دستپێدەکات.

راپۆرتی: درەو  كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم كە خۆی ناوناوە "كابینەی چاكسازی"، بووە بە بەهەشتی دارایی بۆ وەزیرەكانی، هەر وەزیرێكی ئەم كابینەیە مانگانە نزیكەی (7 ملیۆن‌و 850 هەزار) دینار موچەو (15 ملیۆن) دینار مینحە وەردەگرێت، دوو ئۆتۆمبێل‌و دوو ڤێلا یان (شوقە)و 10 پاسەوانیان بۆ دابین كراوە، خەرجی ئۆتۆمبێل‌و بەنزین‌و تەنانەت كارتی مۆبایل‌و چاو قاوەشیان بە نایاسایی دەخەنە سەر بودجەی وەزارەت.   كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە كابینەی سێقۆڵی (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان)ە، لە سەرۆك‌و جێگرو (22) وەزیرو چەندین كەس بە پلەی وەزیر پێكهاتووە لەگەڵ چەندین بریكاری وەزیر، ئەمانە مانگانە بودجەیەكی زۆریان بۆ دیاری دەكرێت، كە بە سێ شێواز وەریدەگرن‌و لێی سودمەند دەبن. موچەی وەزیر موچەی هەر وەزیرێكی حكومەتی هەرێم مانگانە دەگاتە  (7 ملیۆن‌و 850 هەزار) دینار، ئەویش لە دەرماڵەو موچەی بنەڕەتی پێكهاتووە بە لێدەركردن خانەنشینی نزیك دەبێتەوە لە (7 ملیۆن و 250 هەزار) دینار. مینحەی وەزیر هەموو وەزیرێكی حكومەتی هەرێم مانگانە مینحەیەكی وەردەگرێت بۆ خەرجی كاروباری بەردەست‌و بەخشین، ئەو بڕە پارەیە لە وەزیرێكەوە بۆ وەزیرێكی تر جیاوازە. بۆ نموونە: •    هەریەك لە وەزارەتەكانی (ئاوەدانكردنەوە، سامانە سروشتییەكان، پەروەردە) مانگانە (15 ملیۆن) دینار مینحە وەردەگرن. •    وەزارەتەكانی (بازرگانی، ئەوقاف، گواستنەوە، رۆشنبیری) مانگانە (10 ملیۆن) دینار مینحە وەردەگرن.  •    وەزارەتی دارایی مانگانە (25 ملیۆن) دینار مینحە وەردەگرێت. •    وەزارەتەكانی (ناوخۆ، پێشمەرگە) مانگانە (20 ملیۆن) دینار مینحە وەردەگرن. •    ئەوانەی لە پلەی وەزیردان مانگانە (7 ملیۆن‌و 500 هەزار) دینار مینحە وەردەگرن. ئەم مینحەیە بۆ كاروباری بەردەست‌و بەخششە، بەڵام ئێستا وەكو موچەی لێهاتووەو راستەوخۆ وەزیر هەڵیدەگرێت بۆخۆی‌و تەسویە ناكرێت‌و لەلایەن چاودێری دارایی، چاودێری چۆنیەتی خەرجكردنی ناكرێت، ئەمەش پێچەوانەی یاسای چاكسازییە، یاسای چاكسازیی كە یەكێكە لەو یاسایانەی كە كابینەی نویەم شانازی پێوەدەكات، وەزیرەكانی نەگرتووەتەوە.  شێوازی مامەڵەكردنی وەزیرەكان كابینەی نۆیەم لەگەڵ مینحەدا شێوازێكی نایاساییە، چونكە دەبێت ئەم مینحە بگۆڕدرێت بۆ سولفەو تەسویە بكرێت، پێشتر ئەو مینحەیە بەناوی نەسریەوە بووەو لەژێر چاودێری دیوانی چاودێری داراییدا بووە، بەڵام ئێستا كە ناوی لێنراوە مینحە (بەخشین) تەسویە ناكرێت‌و چاودێری داراییش چاودێری خەرجكردنی ناكات.    سولفەی وەزارەت سەرەڕای موچەو مینحەی كە لەبەر دەستی وەزیردایە، مانگانە هەر وەزارەتی سولفەیەك وەردەگرێت بۆ خەرجیەكانی دیوانی وەزارەت‌و پێداویستیەكانی رۆژانە لە (قرتاسیە، بەنزین، گاز، پرنتەر، چا، قاوەو خەرجیەكانی تری ناو دیوانی وەزارەت). خەرجی سولفە لەژێر چاودێری دیوانی وەزارەتدایەو دەبێت تەسویە بكرێت، ئەم سولفەیە لەلایەن دیوانی وەزارەتەكانەوە خەرج دەكرێت. بۆ نمونە: •    وەزارەتەكانی (ناوخۆ، دارایی، پێشمەرگە) مانگانە بڕی (30 ملیۆن) دینار سولفە وەردەگرن. •    وەزارەتەكانی (ئاوەدانكردنەوە، بازرگانی، كارو كاروباری كۆمەڵایەتی، ئەوقاف، رۆشنبیری) مانگانە بڕی (15 ملیۆن) دینار سولفە وەردەگرن.  ئەو سولفەیە كە (بودجەی تەشغیلی)یە، مانگانە لە كاتی دیاریكراوی خۆیدا دەدرێت‌و  هیچ رۆژێك دواناكەوێت، كێشەی ئەو سولفەیە لەوەدایە، بۆ خەرجی دیوانی وەزارەت‌و  ناو وەزارەتە، بەڵام وەزیرو بریكاری وەزیرەكان سەرەڕای موچەو مینحەكەی بەردەستیان، خەرجی خۆیان‌و نوسینگەكانیان لە نمونەی خەرجی بەنزین‌و چاككردنەوەی ئۆتۆمبێل‌و كارتی مۆبایل دەخەنە سەر ئەو سولفەیە، كە ئەمەش نایاساییە.      ئیمتیازاتەكانی وەزیر سەرەڕای موچەو مینحەو سولفەی وەزارەتەكەی هەر وزیرێك ئەم ئیمتیازاتانەی هەیە: •    دوو ئۆتۆمبێلی مۆدێل بەرز لەگەڵ ئەو ئۆتۆمبێلانەی پێشتر هی وەزیر بوون‌و ماونەتەوە، بەشێك لە وەزیرەكان چوار ئۆتۆمبێلیان هەیە. •    هەر وەزیرێك دوو ڤێلا یان (شوقە)ی بۆ دابینكراوە  لە گوندی (ئیتالی و فیوچەر)، ڤێلایەك بۆ خۆی‌و ئەوی تر بۆ پاسەوانەكانی. •    هەر وەزیرێك (10) پاسەوانی هەیەو هەندێكیان (20) پاسەوان (پێشمەرگەو ناوخۆ).  •    ئیفادی سەفەرو خەرجی پێداویستی نەخۆشی‌و هتد... بریكاری وەزیر هەر وەزیرێك، بریكارێكی هەیە، وەزیری ناوخۆ (2) بریكاری هەیە، بەگشتی كابینەی نۆیەم زیاتر لە (20) بریكاری وەزیر هەیە. موچەی ئەوانەی بریكاری وەزیرن مانگانە (5 ملیۆن‌و 500 هەزار) دینارە، موچەی بنەڕەتیان (2 ملیۆن‌و 500 هەزار) دینارە، (3 ملیۆن) دیناریش وەكو دەرماڵە وەردەگرن، جگە لە بڕوانامە ئەگەر بڕوانامەی ماستەر و دكتۆرایان هەبێت، ئەوە لانیكەم ( ملیۆنێك) دیناری تر دەچێتە سەر موچەكەیان. ئەوانەی بریكاری وەزیرن، سەرەرای موچەكەیان، مانگانە بڕی (3 ملیۆن) دینار مینحە دەخرێتە بەردەستیان بۆ (خەرجی‌و پێداویستی نوسینگەكەیان‌و بەخشین)، بەڵام بریكارەكان ئەم پارەیە بۆخیان هەڵدەگرن‌و خەرجی مانگانەی كە (ملیۆن‌و 500 هەزار دینار بۆ 2 ملیۆن) دینارە، دەیخەنە سەر سولفەو خەرجیەكانی وەزارەت.    واتا بریكارێكی وەزیر مانگانە بەتێكڕا بڕی (10 ملیۆن) دینار وەردەگرێت، كە بەشێكی نایاساییە، چونكە پێویستە خەرجیەكانی لە پارەی مینحەكەی بەردەستی خەرجبكات. لەپاڵ ئەمانەدا، بریكاری وەزیر (3) پاسەوان‌و ئۆتۆمبێلێكی مۆدێل بەرزو ڤێلایەك یان (شوقە)ی بۆ دابینكراوە .       كابینەی نۆیەم كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە كابینەی سێقۆڵی (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان)ەو ناوی لەخۆی ناوە "كابینەی چاكسازی"، پێكهاتەكەی بەمشێوەیە: •    مەسرور بارزانی: سەرۆك وەزیران (پارتی) •    قوباد تاڵەبانی: جێگری سەرۆك وەزیران (یەكێتی) •    فەرسەت ئەحمد عبدوڵا: وەزیری داد (پارتی) •    شۆڕش ئسماعیل عبدوڵا: وەزیری كاروباری پێشمەرگە (یەكێتی) •    رێبەر ئەحمد خالد: وەزیری ناوخۆ (پارتی) •    ئاوات جەناب نوری ساڵح: وەزیری دارایی‌و ئابووری (گۆڕان) •    كەمال عەبدولحەمید ئەتروشی: وەزیری سامانە سروشتییەكان (پارتی) •    سامان بەرزنجی: وەزیری تەندروستی (پارتی) •    ئالان حەمەسەعید: وەزیری پەروەردە (پارتی) •    دانا عبدولكەریم حمەساڵح: وەزیری ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكردن (گۆڕان) •    ساسان عوسمان عەونی: وەزیری شارەوانی‌و گەشتوگوزار (پارتی) •    ئارام محەمەد قادر ئەمین: وەزیری خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی (یەكێتی) •    دارا رەشید مەحمود: وەزیری پلاندانان (یەكێتی) •    كوێستان محەمەد عەبدوڵا: وەزیری كارو كاروباری كۆمەڵایەتی (گۆڕان) •    محەمەد سەعید عەلی: وەزیری رۆشنبیری‌و لاوان (یەكێتی) •    عەبدوڵا مەحمود محەمەد: وەزیری شەهیدان‌و ئەنفالكراوان (حزبی سۆسیالیست) •    بێگەرد تاڵەبانی: وەزیری كشتوكاڵ‌و سەرچاوەكانی ئاو (یەكێتی) •    كەمال موسلیم سەعید قەرەنی: وەزیری بازرگانی‌و پیشەسازی (گۆڕان) •    ئانو جەوهەر عبدولمەسیح: وەزیری گواستنەوەو گەیاندن (پارتی لەسەر پشكی پێكهاتەكان) •    پشتیوان سادق عەبدوڵا: وەزیری ئەوقاف‌و كاروباری ئاینی (پارتی) •    كەمال محەمەد ساڵح خەلیل: وەزیری كارەبا (پارتی) •    خالید سەلام سەعید شوانی: وەزیری هەرێم (یەكێتی) •    ئایدن مەعروف سەلیم: وەزیری هەرێم (بەرەی توركمانی) •    ڤالا فەرید ئیبراهیم: وەزیری هەرێم (پارتی) •    ئومێد سەباح عوسمان: سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران (پارتی) •    ئامانج رەحیم: سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران (یەكێتی) •    جوتیار عادل: وتەبێژی حكومەت‌و سەرۆكی فەرمانگەی میدیاو زانیاری (پارتی) •    عەبدولحەكیم خەسرەو: سەرۆكی فەرمانگەی هەماهەنگی‌و بەدواداچوون (پارتی)  

درەو: کاتێک بەراوردی شەڕی داعش دەکەیت بە جەنگە گەورەکانی دیکە، دەبینیت شەڕی داعش زیاتر لە (7) ساڵی خایاند!، ئێستاش بەردەوامی هەیە! لەکاتێکدا جەنگی جیهانی یەکەم (4 ساڵ و 3 مانگ)ی خایاند، جەنگی جیهانی دووەم (6) ساڵی خایاند، پرۆسەی ڕزگارکردنی کوەیت لە ساڵی (1991) بە هاوپەیمانی (38) وڵات و بە سەرکردایەتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە چوارچێوەی پرۆسەی (گەردەلولی بیابان) تەنها (43) ڕۆژی خایاند. زیاتر لەوەش پرۆسەی ئازادکردنی عێراق لە ساڵی (2003) لە لایەن هاوپەیمانانەوە بە سەرکردایەتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە 19/3/2003 دەستی پێکردو لە 9/4/2003 پایتەختەخت (بەغداد) سقوتی کرد! سەرەتا ئەو ناوچەیەی کە لەجوگرافیای سیاسی و بواری ستراتیجی بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناوبراوە، بۆ چەند دەیەیەک دەچێت گەرمترین و پڕ ململانێترین ناوچەی جیهانە، لەسەرەتای نەوەدەکان و هەزارەی دووەمەوە چوار هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتی بە سەرکردایەتی ئەمریکا پێکهێنراوە کە دونیان دژ بە عێراق و دوانیان بە بیانووی ڕوبەڕوبوونەوەی ڕێکخراوە تیرۆرستییەکان و گێرانەوەی سەقامگیری سیاسی و ئەمنی لە ناوچەکە پێکهێنراوە، سێ جەنگیان لەسەر خاکێ عێراق یەکلا کراونەتەوە. یەکەم هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتی لە ساڵی (1991) بە سەرکردایەتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و بەشداری (38) دەوڵەت دژ بە پێشڕەوییەکانی عێراق بۆ سەر وڵاتی کوەیت پێکهێنرا و لە ژێر ناوی "گەردەلولی بیابان" هێزە عێراقییەکانیان لەو وڵاتە وەدەرنا. لە سەرەتای هەزارەی دووەمەوەو لە دوای ڕوداوەکانی 11ی سێپتەمبەر هاوپەیمانێتییەکی دیکەی نێودەوڵەتی دژ بە ڕێکخراوی قاعیدەو تاڵیبان لە وڵاتی ئەفغانستان پێکهێنرا، دواتریش لە ساڵی (2003) هاوپەیمانێتییەکی دیکەی نێودەوڵەتی بە قیادەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دژ بە ڕژێمی بەعس لە عێراق پێکهێنرا. دواین هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتیش بە سەرکردایەتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە ساڵی (2014) دژ بە دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) پێکهێنرا کاتێک توانی بەخێراییەکی زۆر ناوچەیەکی فراوانی عێراق کۆنترۆڵ بکات. لە لێکۆلێنەوەیەکی ناوەندی بەیان بۆ لێکۆڵینەوەو پلاندانان لە ژێر ناوی "هەڵسەنگانی ئەدای هاوپەیمانی نێودەوڵەتی حەوت ساڵ لە عێراق" بە وردی تیشک خراوەتە سەر هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژ بە داعش، کە لێرەدا بە پوختی گرنگترین بابەتەکانی دەخەینە ڕوو، بە تایبەت چۆنییەتی دروستبوونی هاوپەیمانێتییەکەو دەستکەوت و پاڵپشتییەکانی بۆ عێراق و ئەو ڕەخنە جدییانەی ڕووبەڕووی کاری ڕێکخراوەکە بووتەوە لە عێراقدا. یەکەم: پێکهێنانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژ بە داعش لەگەڵ پەلهاویشتنی خێراو لەناکاوی رێکخراوی تیرۆرستی داعش لەسەر خاکی عێراق لە سەرەتاکانی مانگ حوزەیرانی ساڵی 2014، حکومەتی عێراقی ناچارکرد بەئاشکراو بێ لەبەرچاوگرنتی سەروەری خاكی عێراق و دۆخی خراپی هاوڵاتیانی سڤیل لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی ڕێکخراوەکە داوای هاریکاری نێودەوڵەتی بکات بۆ ئەو دۆخەی تێی کەوتبوو، لە مانگی ئابی 2014 حکومەتی عێراق بە ڕون و ڕاشکاوی داوای دەستتێوەردانی نێودەوڵەتی کردو نامەیەکی ئاراستەی سەرۆکی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی کردو لە بەشێکیدا هاتبوو "بەپێی ڕێککەوتنی دوو قۆڵی و فرە لایەن لەگەڵ وڵاتانی هاوپەیماناندا حکومەتی عێراق داواکاری هاریکاری پێشکەش دەکات بۆ ڕوبەڕووبوونەوەی ڕێکخراوی تیرۆرستی داعش و لێدانیان لە لایەن ئەو دەوڵەتانەوە".  هەر لەو سەروبەندەشدا "هۆشیار زێباری" وەزیری دەرەوەی ئەو کاتی عێراق ڕایگەیان؛ حکومەتی عێراق داواکاری فەرمی پێشکەش کردووە بۆ هاریکاری ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و لێدان لە پێگەکانی داعش. دوای چەندبارە بوونەوەی داواکانی حکومەتی عێراق بۆ پاڵپشتی دەرەکی، زۆری نەخایاند حکومەتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بەدەم داخوازییەکانی عێراقەوە هات و لەو کاتەدا "باراک ئۆباما" لەسەر کورسی دەسەڵات بوو، بەخێرایی هاتە سەرخەت. بەتایبەت کاتێک هێرشەکانی داعش نزیکبوونەوە لە پارێزگای هەولێر و داعش هێرشی دڕندانەی دژ بە پێهاتەی ئیزدییەکان لە شەنگال دەستپێکردو هەر لەو سەروبەندەدا بوو ڕێکخراوەکە دوو ڕۆژنامەنووسی ئەمریکی بە ناوەکانی "جیمس فولی" و "ستیڤن سوتلوف" سەربڕی، هێندەی تر ڕێگەی خۆشکرد ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بەرپەرچی توندی ڕێکخراوەکە بداتەوە.  بۆیە بە دەستپێشخەری و سەرکردایەتی ئەو وڵاتە هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتی دژ بە داعش لە 8/8/2014 پێکهێنرا کە لەسەرەتادا برتیبوون لە وڵاتانی (ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، بەریتانیا، فەرەنسا، ئوسترالیا و ئەڵمانیا).  "باراک ئۆباما" لە یادی هێرشەکانی 11ی سێپتەمبەری ساڵی 2014 بۆ سەر وڵاتەکەی پێشنیاری فراوانکردنی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی کرد بۆ بەرەنگاربوونەوەی ڕێکخراوەکە و لە چەند ڕۆژێک دوای ئەوە لە دوو کۆبوونەوەی لوتکەی وڵاتانی ئەندام لە ڕێکخراوی ناتۆ و لە شارەکانی (جدە و پاریس) (40) دەوڵەتی عەرەبی ڕۆژئاوایی بڕیاریاندا بەشداری پرۆسەکەبن، دواتریش وتەبێژی ئەوکاتی وەزارەتی دەرەوەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا "جینیفەر ساکی" ڕایگەیاند؛ "هاوپەیمانێتییەکە فراوان بووەو لە سێ کۆبوونەوەی (جدە، پاریس، بارەگای ئەنجومەنی ئاسایش) بەرەی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی فراوان بووە بۆ (60) دەوڵەت"، پاشان چەندین وڵاتی دیکە هاتنە نێو هاوپەیمانێتییەکەوە تا گەیشت بە (79) دەوڵەت. بەشێوەیەکی گشتی هاوپەیمانێتییەکەش لە پێکهاتەی دوو گروپی سەرەکی لە دەوڵەتان دروست بوو بوو کە گروپێکیان وڵاتانی نێو هاوپەیمانی ناتۆ بوون. گروپی دووەمیشیان بریتبوون لە وڵاتانی ناوچەکەو دۆستەکانی نزیک لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، لە کۆبوونەوەی لوتکەی سەرکردەکانیان لە شاری "جدە" ڕەزامەندی خۆیان بۆ ڕوبەڕووبوونەوەی داعش نیشاندا. لەسەر خواست و داوای لایەنی عێراقی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە ڕێگەی هێزی ئاسمانی خۆیەوە لە مانگی ئابی 2014 یەکەم گورزی خۆی لە شاری موسڵ و بەدیاریکراویش لە نزیک بەنداوی موسڵ لە ڕێکخراوەکە وەشاند. بەشێوەیەکی گشتی لەسەر ئاستی بەشداری دەوڵەتان لە هاوپەیمانێتییەکەدا جیاوازی هەبوو، هەندێک لە دەوڵەتان ڕۆڵی گەورەیان گێرا بە تایبەت (بەریتانیا، فەرەنسا، ئوسترالیا و ئوردن)، هەندێک لەو دەوڵەتانە ڕاستەوخۆ بەشداربوون لە لێدانی ڕێکخراوەکە، هەندێکی تریان هاریکاربوون لە پێشکەشکردن چەک و پێداویستی جەنگی و هەندێکیان بە پاڵپشتی لۆجستی و ڕاهێنان و تا ئاستی پێدانی ڕاوێژکاری سەربازی و هەواڵگری سەربازی و پێدانی زانیاری و هەندێکیشیان تەنها بە شێوەی ڕەمزی پشتیوانی هاوپەیمانێتییەکە بوون. ئامانجی سەرەکی هاوپەیمانێتییەکەش لێدان و لەناوبردنی پێگە سەربازییەکانی داعش بوو، لەدوای پێکهێنانی هاوپەیمانێتییەکەش یەکەم هێرشی هاوپەیمانان بۆسەر "سەربازگەی غەزلان" بوو لە پارێزگای موسڵ کە چەک و پێداویشتی زۆری سەربازی تێدابوو، پێشتر داعش لە ژێر دەستی سوپای عێراق دەریهێنابوو، بەدوایدا سەدان هێرشی ئاسمانی بۆسەر پێگەکانی ئەو ڕێکخراوە ئەنجام درا. بەشێکی تری ئامانجەکە بونیادنانەوەی ناوچە ئازادکراوەکان و پێکهێنانی بەرەیەکی ڕاگەیاندنی جەنگی هاوبەش و ئاڵوگۆڕی زانیاری هەواڵگری نێوانیان بوو.  دووەم: دەستکەوتەکانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژ بە داعش 1.    لێدان لە پێگەو تواناکانی داعش  یەکێک لە سەرەکیترین ئامانجەکانی هاوپەیمانێتییەکە، لێدان بوو لە پێگەو بارەگاو بنکە سەربازییەکانی ڕێکخراوەکە، لەدوای پێکهێنانی هێزی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی سەدان ‌هێرشی ئاسمانی بۆسەر پێگەکانی ڕێکخراوەکە لە ناوچە و شوێنە جیاوازەکانی عێراق دەستی پێکرد و تاڕادەیەکی زۆر توانا سەربازییەکانی ڕێکخراوەکەی لاوازکرد. هاوپەیمانێتییەکە لە مانگی ئۆکتۆبەری ساڵی 2020 لە ڕێگەی بەیاننامەیەکەوە ڕایگەیاند؛ کە زیاتر لە (110) هەزار کیلۆمەتر خاکی لە عێراق سوریا ئازاد کردووە، کە زیاتر لە (7.7) ملیۆن هاوڵاتی ئەو دوو وڵاتە لەو ناوچانە لە ژێر دەسەڵاتی داعش ژیاون، لە بەیانەکەدا ئاماژەی بەوەش داوە کە لە مانگی ئابی 2014 بۆ مانگی ئەیلولی 2020 (34 هەزاو و 917) هێرشی بۆ سەر پێگەکانی داعش لە عێراق و سوریا ئەنجام داوە. بەپێی دواین ئامارەکانی بەردەست لە پێگەی (AIR WARS) لە ماوەی حەوت ساڵی ڕابردوودا هاوپەیمانێتییەکە (14 هەزار و 883) هێرشی ئاسمانی بۆ سەر ڕێکخراوەکە تەنها لە عێراقدا ئەنجام داوە، پشکی شێری ئەو هێرشانەش بەر پارێزگای موسڵ دەکەوێت. بەڵام لەدوای لاوازبوونی تەواوی داعش و لەدەستدانی نزیک لەسەرجەم بنکەو بارەگاکانی و دەرکەوتنی ڤایرۆسی کۆرۆنا هێرشەکانی هاوپەیمانانیش بە ئاستێکی زۆر بۆ سەر بارەگاکانی ڕێکخراوەکە دابەزی. بەڵام جموجۆڵیان لە ناوچە شاخاوی و پەنهانەکان هەرماوەو لەناو نەچوون، بەپێی بەڵگەو زانیارییەکان جموجۆڵەکانی ئەم دواییەیان، بەپێی زانیارییە هەوڵگرییەکانی عێراق لە بەیاننامەیەکدا لە 22ی ئازاری 2021 ئاماژە بەوە دراوە کە؛ (133) هێرشی ئاسمانی لە ماوەی دوو ساڵی ڕابردوودا لە لایەن هاوپەیمانانەوە بۆ سەر چیای قەرەچوغ لە پارێزگای موسڵ ئەنجام دراوە و زیاتر لە (80) بنکە و بارەگای داعش لەنابراوەو چەندین چەکداریان لێ کوژراوە. هەروەها زانیارییەکان ئاماژە بەوە دەدەن کە جگە لەو ناوچانە، لە زنجیرە چیاکانی مەکحۆل لە سنوری پارێزگای سەلاحەدین و چیای مەخمور لە سنوری پارێزگای هەولێر و دۆڵی چای (وادی شای) لە سنوری پارێزگای کەرکوک و ناوچە شاخاوییەکانی گەرمیان و سنورەکانی دوز خورماتوو جموجۆڵ و بنکەو بەرەگایان هەیەو چەندین جاریش کراون بە ئامانج، ئەو هێرشانەی لەماوەی چەند ڕۆژی ڕابردوو لە ناوچە جیاوازەکانی نێوان سنوری حکومەتی عێراق و هەرێمی کوردستان ئەنجامیان داوە دەرخەری ڕاستی مانەوەو بەردەوانییانە.  2.    کوشتن و لەناوبردنی سەرکردە گەورەو دیارەکانی داعش هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بە قیادەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا ڕۆڵی گەورەی بینی لە لەناوبردن و گرتن و کوشتنی سەکردە دیارەکانی ڕێکخراوی تیرۆرستی داعش، بە هێرشەکانیان سەرکردەی دیاری لە عێراق و سوریا لێ کوشتوون لە دیاریترینی ئەوانە (ئەبو عەلی ئەنباری، ئەبو موسلمی تورکمانی، ئەبو عومەری شیشانی، ترکی بن عەلی...هتد) تاگەیشت بە کوشتنی کەسی یەکەمی ڕێکخراوەکە (ئەبوبەکر بەغدادی)، ئەم گورزە کوشندانەش ڕۆڵی گەورەی گێڕا لە شکانی ورەو پایە گرنگەکانی ڕێکخراوەکە. ئەمە جگە لەوەی هاوپەیمانێتییەکە لە ساڵی (2016) ئەوەی ڕاگەیاند کە لە دوو ساڵی ڕابردوودا نزیکەی (45) هەزار چەکداری داعش لە عێراق کوژراون، هەروەها وتەبێژی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی (جەنەراڵ شون ماکفارلاند) ڕایگەیاند کە؛ لە ماوەی (11) مانگدا (25) هەزار چەکداری داعش کوژراون. لەسەرەتای ساڵی (2021) جارێکی تر هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بە قیادەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا هەوڵەکانی چڕکردەوە بۆ لەناوبردنی پاشماوەی بنکەو بارەگاکانی داعش و کوشتنی سەرکردەکانیان، لە ئۆپەراسیۆنێکی هاوبەشدا لەگەڵ هێزە عێراقییەکان لە 28/1/2021 لە دۆڵی چای کەرکوک لە باشوری پارێزگاکە جێگری ئەبوبەکر بەغدادی و والی داعش لە عێراق (ئەبو یاسر عیساوی) کوژرا. چەند ڕۆژێک دوای ئەو ئۆپەراسیۆنە لە 2/2/2021 هاوپەیمانی نێودەوڵەتی ڕایگەیاند؛ (ابو حەسەن ئەلغەریباوی) و سێ لە هاوڕێکانی لە هێرشێکی ئاسمانی هاوپەیمانان لە ناوچەی ئەبو غرێبی ڕۆژئاوای عێراق کوژراون، ناوبراو یەکێک بووە کە سەرکردە ناسراوو دیارەکانی ڕێکخراوەکە، دواتریش مستەفا کازمی سەرۆک وەزیرانی عێراق ڕایگەیاند؛ والی داعش لە باشوری عێراق و بەرپرسی گواستنەوەی خۆکوژەکانی داعش (غانم سەباح) کوژراوە. هاوکات وتەبێژی فەرمی سەرکردایەتی ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەکان (تەحسین خەفاجی) ڕیگەیاند؛ لە ماوەی چەند ڕۆژی ڕابردوودا بەهۆی دەستکەوتنی زانیارییەکانەوە توانراوە چەندین کەسی دیاری ڕێکخراوی تیرۆرستی داعش بکوژرێن. 3.    ڕاهێنان و هاریکاری  یەکێکی دیکە لەو ئەرکانەی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی لە ئەستۆی گرت، ڕاهێنان بوو بە هێزە چەکدارەکانی عێراق، بەم پێیەش ئەکی سەرەکی لە ئاسمان هێرشبردن و لەسەر زەویش ڕاهێنان بوو بە هێزە عێراقییەکان، بەتایبەت لە دوای ساڵی (2017)ەوە. "واین ماریتۆ" وتەبێژی فەرمی هێزەکانی هاوپەیمانان لە عێراق لە ئازاری ساڵی (2021) ڕایگەیاند؛ ڕۆڵی هێزی هاوپەیمانان لە عێراق تەنها پێشکەشکردنی ڕاوێژکارییە، ڕووبەڕووبوونەوەی داعشیش لە دەسەڵاتی هێزە عێراقییەکان دەبێت بە شێوەیەکی حەسری، زیاتر لەوەش ئاژانسی هەواڵی فەرمی عێراقی ئاماژەی بەوەدا، هێزەکانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی وەڵامگۆی داخوازییەکانی عێراق بوونە لە ڕوبەرووبوونەوەی داعش لە چەند ناوچەیەکی عێراق، هاوکات ئاماژەی بە هاریکاری هاوپەیمانان داوە لە بوارە جیاوازەکانی هەواڵگری و زانیاری و پاڵپشتی لۆجستی و ڕاوێژکاری، سەرەڕای هەوڵەکان بۆ بەرزکردنەوەی توانای هێزە عێراقییەکان لەسەر ئاستی مەیدانی و ستراتیجی. "واین ماریتۆ" لە کۆتاییەکانی ساڵی (2020) ئەوەی ڕونکردبوویەوە کە هێزەکانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی ڕاهێنانیان بە (240) هەزار چەکدار لە هێزە سەربازی و ئەمنییەکانی عێراق کردووە. هەر لەم بارەیەوە "عەمید تەحسین خەفاجی" وتەبێژی ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەکانی عێراق لە سەرەتای ساڵی (2021) ڕایگەیاند؛ هێزەکانی هاوپەیمانان لە ساڵانی ڕابردوودا ڕاهێنانیان بە (17) لیوای سەربازی کردووە کە زیاتر لە (49) هەزار سەرباز پێکهاتوون. لەگەڵ (29) هەزار چەکدار لە هێزەکانی پۆلیس و (8 هەزار و 500) پاسەوانی سنور و (23) هەزار پێشمەرگەو (10) هەزار کەس لە حەشدی عەشائیری ڕاهێنانیان پێکراوە. 4.    پاڵپشتی ماددی و پێداویستی سەربازی یەکێک لە گرنگترین کارەکانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی ئەو پاڵپشتییە ماددی و سەربازییانە بوو کە لە چوارچێوەی بەرەنگاربوونەوەی داعش پێشکەشی کرد، بەتایبەت لە عێراق کە بۆ ماوەیەکی درێژ پاڵپشتییەکانی بەردەوامی هەبوو، ئەوە لە کاتێکدا بوو عێراق لە چەندین ڕووی ئابوری و دارایی و سەربازی و پێداویستی سەربازی و ئەمنییەوە لە قەیراندا بوو تاڕدەیەکی زۆریش توانای کۆنترۆڵکردنەوەی خاکەکەی لەدەست دابوو. بۆیە هاوکارییەکانی هاوپەیمانان ڕۆڵێکی گەورەی بینی لە گۆڕینی چۆنییەتیەتی و شێوازی ڕووبەڕووبوونەوەی داعش. بەپێی وتەی "واین ماریتۆ" هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بە بەهای زیاتر لە (5) ملیار دۆلار هاریکاری سەربازی پێشکەش بە حکومەتی عێراق و هەرێمی کوردستانی کردووە. بەشێک لەو پێشکەش بە حکومەتی عێراق و هەرێم کراون بریتیبوونە لە ئامرازەکانی گواستنەوەی وەک (1100) مودەرەعەی جەنگی و زیاتر لە (100) ئۆتۆمبێلی توێتا لاندکرۆزەر و ئامرازەکانی پەیوەندی و ئاڵوگۆڕی زانیاری و بەرنامەو پێداویستییەکانی چاودێری و کامێرای حەراری و مۆلیدەی کارەبا....هتد. ڕاگەیاندنی سەربازی عێراقی چەندین جار جەختی لەوە کردووەتەوە کە ژمارەیەکی زۆر پێداویستی و چەکی سەربازی لە هاوپەیمانان وەرگرتووە، لەو بارەیەوە "موحسین خەفاجی" لە ساڵی (2020) لە توڕی کۆمەڵایەتی فەیس بووک لە پۆستێکیدا ئەوەی ئاشکرا کردووە کە ئەو هاوکارییانەی وەریانگرتووە بە بەهای (5) ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت. هەر بەپێی زانیارییە بڵاوکراوەکان لە نیسانی ساڵی 2021 هاوپەیمانی نێودەوڵەتی هاریکاری وەزارەتی بەرگری عێراقی کردووە بە زیاتر لە (250) پارچە چەکی (M4S)  و (M240BS)  و (81) چەکی کاردانەوەی خێرا و لەگەڵ چەندین پێداویستی تر. لە مانگی دواتر و لە ئایاری (2021) جارێکی تر هاوپەیمانی نێودەوڵەتی ڕایگەیاند بەبەهای (3) ملیۆن دۆلاری ئەمریکی چەکی پێشکەش بە وەزارەتی بەرگری عێراق کردووە. لەلایەکی ترەوە لە حوزەیرانی (2021) ڕاگەیاندنی سەربازی عێراق ڕایگەیاند؛ هاوپەیمانی نێودەوڵەتی چەک و پێداویستی سەربازی پێشکەش بە هێزە عێراقییەکان کردووە، بەبەهای (1 ملیۆن و 136 هەزار 600) دۆلار لەگەڵ کۆمەڵێک پێداویستی تر کە بەهاکەی بە (3) ملیۆن دۆلار دەخەمڵێندرێت و لە مانگی تەموزی ئەمساڵ وەزارەتی بەرگری عێراق جارێکی تر ڕایگەیاند کومەڵێک پێداویستی بەدەست گەیشتووە بەهاکەی بە (5.2) ملیۆن دۆلار دەخەمڵێندرێت، کە بەشێکیان ئۆتۆمبێلی سەربازی بوونە. سێەم: ئەو ڕەخنانەی ئاراستەی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژ بە داعش دەکرێت لەماوەی حەوت ساڵی ڕابردوودا، هاوپەیمانی نێودەوڵەتی ڕووبەڕووی ڕەخنەی زۆری بەرپرسانی عێراقی و ناعێراقی بوویەوەو دەبێت، بەگشتی ڕەخنەکان خۆی دەبینێتەوە لە؛ دەستدرێژی و قوربانیانی زۆری هاوڵاتیانی سڤیل لە هێرشەکانی هاوپەیماناندا، ناڕوونی نەبوونی نەخشیەکی ڕوون و خشتەیەکی زەمەنی دیاریکراو بۆ بەرەنگاربوونەوەی لەناوبردنی یەکجارەکی ڕێکخراوە تیرۆرستییەکە، لەدەستدانی هەندێک لایەنی ناوخۆیی نێو هاوپەیمانێتییەکەو بەریەککەوتنی بەرژەوەندییەکان و نەبوونی هەر یەک لە (سوریا، ئێران و ڕوسیا) لە چوارچێوەی هاوپەیمانێتییەکە... هتد. لێرەدا تیشک دەخەینە سەر دوو گرنگترین ئەو ڕەخنانەی کە ڕووبەڕووی ڕێکخراوەکە دەبێتەوە، ئەوانیش بەرزی ژمارەی قوربانیانی مەدەنی لە هێرشەکان و ناڕونی لە نەبوونی خشتەیەکی کاتی بۆ لەناوبردنی چالاکییەکانی ڕێکخراوەکە. 1.    تۆمارکردنیی ڕێژەیەکی بەرز لە کوشتنی هاوڵاتیانی سڤیل لە هێرشە سەربازییەکاندا دیاترین ڕەخنەیەک کە ڕووبەڕووی هاوپەیمانێتییەکە دەبێتەوە بەرزی ژمارەی قوربانیان و زیانلێکەوتوونی مەدەنییە لەو هێرشە ئاسمانیانەی ڕێکخراوەکە ئەنجامی داون، لە تشرینی یەکەمی ساڵی 2020 هاوپەیمانێتییەکە ئەوەی ڕاگەیاندووە کە؛ لە کاتی جێبەجێکردنی ئەرکە سەربازییەکاندا تەنها لە عێراق (هەزار و 410) هاوڵاتی بەهەڵە کوژراون، لە کاتێکدا سەرۆکی کۆمسیۆنی مافی مرۆڤ لە عێراق "مستەفا سەعدون" ئەوەی ڕەتکردووەتەوە کە ئەو ژمارانە ڕاست و وردو دروستبن، بەڵکو ژمارەکان زۆر لەوە زیاترن، بەپێی ئەو ئامارەی ئەوان ئاماژەیان پێداوە تەنها لە ماوەی ساڵی (2017-2018) لەکاتی ئازادکردنەوەی شاری موسڵ زیاتر لە (4) هەزار هاوڵاتی مەدەنی بوونە بەقوربانی بە هەڵەی هێرشە سەربازییەکان. بەپێی زانیارییەکانی دامەزراوەی (AIR WAR) کە بەدواداچوونی بۆ ئەم پرسە کردووە، ئەو زانیارییانەی ڕەتکردووەتەوەو ئەوەی ڕاگەیاندووە کە ئەو ژمارانە دورن لە ڕاستی و واقعەوە، چونکە ژمارەکان زۆر لەوە زیاترن کە باس دەکرێن. لەئەنجامی بەداوادچونەکانی گەیشتووە بەو ئەنجامەی کۆی قوربانیانی سڤیل لەماوەی حەوت ساڵی ڕابردوودا لە نێوان (8 هەزار 318) بۆ (13 هەزار و 190) قوربانییە، کە بەشی زۆریان لە شەڕی ئازادکردنەوەی پارێزگای موسڵ لە عێراق و شاری ڕەقە لە سوریا کوژراون (بڕوانە گرافیک)ەکە. دۆخەکە بەجۆرێک بوو ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکانیش بەدەنگ هاتن و ڕێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی لە ساڵی (2017) بەیاننامەیەکی بڵاوکردەوە و ڕایگەیاند ئەوەی لە پرۆسەی ئازدکردنی شاری موسڵ دەگوزەرێت پێچەوانەی مافەکانی مرۆڤە. تاگەیشت بە ئاستێک هەندێک لایەنی سیاسی عێراقی سکاڵایان دژی هێرشە ئاسمانییەکانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی لە ساڵی (2020) تۆمارکرد بەوەی گۆڕەپانی عێراق و سوریایان بۆ تاقکردنەوەی چەکەکانی خۆیان بەکارهێناوە. 2.    ناڕونی و نەبوونی خشتەیەکی زەمەنی بۆ بەلاداخستنی شەڕی دژ بەداعش بەشێکی دیکە لەو ڕەخنانەی بەدرێژایی جەنگەکە ئاراستەی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دەکرا لە عێراق و سوریا، نەبوونی خشتەیەکی زەمەنی ڕوون بوو بۆ یەکلاکردنەوەی جەنگەکە، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا جەنگی داعشی بە هاوشێوەی جەنگ دژ بە ئەلقاعیدە دەشوبهاند، بۆ نمونە وەزیری بەرگری ئەوکاتی ئەمریکا "جیمس ماتیس" لە شوباتی ساڵی (2017) ڕایگەیاند شەڕ لەگەڵ داعش ماوەیەکی درێژ دەخایەنێت. هەر لەم بارەیەوە سەرۆک وەزیرانی ئەو کاتی عێراق "حەیدەر عەبادی" لە کۆبوونەوەکاندا ئاماژەی بەوە کردووە، بۆ نمونە لە کۆبوونەوەکانی کۆنگرەی وڵاتانی ئەندامانی هاوپەیمان لە پاریس و کۆنگرەی وڵاتانی جی 7 لە ئەڵمانیا، ڕایگەیاندووە؛ "پێویستە کۆمەڵگای نێودەوڵەتی جدیتر بێت لە پەلهاویشتنەکانی داعش، ئەندامانی هاوپەیمانێتییەکە هەموو وەک یەک جدی نین و پێویستە هەموان زیاتر هەست بە بەرپرسیارێتی بکەن". دواتریش "حەیدەر عەبادی" لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانی بە ڕاشکاوی دانی بەوەدا نا کە "کاری هاوپەیمانێتییەکە لە ڕووبەڕووبوونەوەی داعش و ڕاهێنانی هێزەکان زۆر لەسەر خۆن". بە بڕوای شارەزایانی ئاسایش و چاودێرانی سیاسی لە سەرەتای ساڵانی یەکەمی دەسپێکی شەڕی داعش، ستراتیجییەتی ئەمریکا لە ڕووبەڕووبوونەوەی داعش لە عێراق و سوریا زۆر ناڕوون بوو، بەتایبەت کاتێک زانیاری هەبوو کە هێزە چەکدارەکانی داعش بەئاسانی لە نێوان سنورەکانی سوریا و عێراق جموجۆڵ و هاتوو چۆ دەکەن، لەلایەکی ترەوە لەسەرەتاوە کەمتەرخەم بوو لە پارێزگاری کردن لە هێزی پێشمەرگە و باکوری موسڵ و ڕێگری لە پێشڕەوییەکانی داعش نەکرد کاتێک ویستی هێرش بکاتە سەر شارەکانی هەرێمی کوردستان بەتایبەتیش شاری هەولێر. هەر وەک چۆن بە هێزی خۆی دەرنەخست کاتێک داعش هێرشی کردە سەر پارێزگاکانی ئەنبار و موسڵ. زۆر بە ڕاشکاوی وتەبێژی نوسینگەی سەرۆک وەزیرانی ئەو کاتی عێراق "سەعد ئەلحەدیسی" لە ساڵی (2015) ڕایگەیاند؛ "هێرشەکانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی لە ئاستی چاوەڕوانییەکان نەبووە، بەراورد ناکرێت بە ژمارە و قەبارەی تواناکانی وڵاتانی بەشدار لە هاوپەیمانێتییەکەدا". بۆ سەلماندنی ئەو ڕاستییانەش کاتێک بەراوردی شەڕی داعش دەکەیت بە جەنگە گەورەکانی دیکە هەست بەو ڕاستییە دەکەیت، بۆ نمونە شەڕی داعش زیاتر لە (7) ساڵی خایاند، لەکاتێکدا جەنگی جیهانی یەکەم (4 ساڵ و 3 مانگ)ی خایاند، جەنگی جیهانی دووەم (6) ساڵی خایاند، پرۆسەی ڕزگارکردنی کوەیت لە ساڵی (1991) بە هاوپەیمانی (38) وڵات و بە سەرکردایەتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە چوارچێوەی پرۆسەی (گەردەلولی بیابان) تەنها (43) ڕۆژی خایاند. زیاتر لەوەش پرۆسەی ئازادکردنی عێراق لە ساڵی (2003) لە لایەن هاوپەیمانانەوە بە سەرکردایەتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە 19/3/2003 دەستی پێکردو لە 9/4/2003 پایتەختەخت (بەغداد) سقوتی کرد. هەندێک لە چاودێرانیش بەشێکی زۆری هۆکارەکەی بۆ ئەوە دەگێڕنەوە کە هاوپەیمانان تەنها بە هێزی ئاسمانی بەشداری ڕاستەوخۆی تێدا بەکارهێنا و لەسەر ئاستی زەمینی ئۆپوراسیۆنی بەرهەمداریان ئەنجام نەداوە. بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە؛ •    علی نجاة، تقييم أداء التحالف الدولي خلال السنوات السبع في العراق، مركز البيان للدراسات والتخطيط، علی الموقع؛     https://www.bayancenter.org/wp-content/uploads/2021/09/8e6ytg3v.pdf    

راپۆرت: درەو هێرشی داعش بۆسەر گوندی (لهێبان)‌و كاردانەوەی توندی هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی عێراق، پەردەی لەسەر ژمارەیەك بیرە نەوت لەم سنورە هەڵدایەوە كە ماوەیەكی زۆرە لە میدیاكاندا پشتگوێ خراون، خەڵكی سنورەكە گومانیان هەیە چەكدارانی داعش پشكیان لە قاچاخچێتی نەوتی سنورەكەدا هەبێت، دەستگەیشتنەوە بە نەوتی كەركوك لە لهێبانەوە دەبێت، سەعات 12ی شەو بە فەرمانی بارزانی هێز رەوانەی لهێبانكراو، بەیانیەكەی كازمی خۆی گەیاندە ئەوێ زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  لەبارەی گوندی (لهێبان)ەوە هەفتەیەكە ناوی (لهێبان) كەوتوەتە ناو میدیاكانی عێراق‌و هەرێمی كوردستان، تەنانەت هەندێك لە میدیا جیهانییەكانیشەوە، چەكدارانی داعش سەرەتای شەڕێكی نوێیان لەم گوندەوە دەستپێكرد، ئەمە لەكاتێكدا رویدا بڕیارە كۆتایی ئەم مانگە هێزە شەڕكەرەكانی ئەمریكا لە عێراق بكشێنەوە.  لهێبان گوندێكی كوردنیشینە، سەر بە ناحیەی (سەرگەڕان)ەو (4 كیلۆمەترو 500 مەتر) لەناوەندی ناحیەكەوە دوورە، ناحیەی سەرگەڕان بەتێكڕا (42) گوندی لەسەرەو ژمارەی دانیشتوانی ناحیەكە نزیكەی (25 هەزار) كەس دەبێت. دوای هێرشەكانی ئەمدواییەی داعش بۆسەر گوندەكە كە خەڵكی گوندەكەی ناچاركرد ماڵ‌و حاڵی خۆیان بەجێبهێڵن، مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی هێزی پێشمەرگەی رەوانەی سنورەكە كرد، دوێنێش مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق چووە ناو گوندەكەوە‌و بە زمانی كوردی سڵاوی لە خەڵكەكە كرد.  بەڵام دوای چەند كاتژمێرێك لە سەردانەكەی مستەفا كازمی، چەكدارانی داعش هێرشیانكردە سەر رەبیەیەكی فەوجی (4)ی لیوای (50)ی فیرقەی (14)ی سوپای عێراق لە گوندی "سلێمان پەخشان" كە نزیكەی (3) كیلۆمەتر لە گوندی (لهێبان)ەوە دوورە، نزیكەی (40) خولەك شەڕ لەم گوندەدا بەردەوام بوو،  سێ سەربازی سوپای عێراق برینداربوون و چەكدارانی داعش گەڕانەوە بۆ چیای قەرەچوغ. لهێبان ئێستا ناوی گوندێكە كە بۆ زۆرێك لە خەڵك‌و میدیاكانی عێراق‌و كوردستان ناسراوە، لایەنی ستراتیژی لهێبان چییە كە داعش هێرشی دەكاتەسەر ؟ نەوت لە لهێبان لە دەوروبەری گوندی (لهێبان)دا (58) بیرە نەوت هەیە، گوندەكە (5) كیلۆمەتر لە وێستگەی (داود گورگە)ەوە دوورە كە رۆژانە توانای بەرهەمهێنانی (70 هەزار) بەرمیل نەوتی هەیە. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، چەكدارانی داعش بەناو بیرە نەوتییەكاندا دەچنە سەر گوندنشینەكان‌و هێزەكانی سوپای عێراق و پێشمەرگە.  (درەو) قسەی لەگەڵ بەشێك لە دانیشتوانی ئەو ناوچانە كردووە، ئەوان دەڵین چەكدارانی داعش چەكی پێشكەوتوو و دوربینی "حەراری"یان هەیە، دوربینەكە نرخەكەی (8 بۆ 10 هەزار) دۆلارە، ئەمە لەكاتێكدایە هێزی پێشمەرگە بڕی پێویست لەم دوربینانەی لەبەردەستدا نییە. هەندێك لەوانەی لە سنورەكە دەژین، گومانیان بۆ دروستبووە، چەكدارانی داعش پشكیان لە بەقاچاخبردنی نەوتی سنورەكەدا هەبێت‌و بەو پارانە چەك‌و تەقەمەنی گرانبەهایان بۆ خۆیان دابین كردبێت.  چەندینجار چەكدارانی داعش لە گوندەكانی دەوروبەری چیای قەرەچوغ‌و مەخمور هێرشیان كردووە، بەڵام هیچ كات هێندەی هێرشەكەیان بۆسەر گوندی (لهێبان) توڕەیی‌و كاردانەوەی لای بەرپرسانی هەرێمی كوردستان دروست نەكردووە، تا ئەو رادەیەی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی بەبێ گەڕانەوە بۆ حكومەت‌و وەزارەتی پێشمەرگە، خۆی فەرمانی دەركرد‌و هێزەكانی فەرماندەیی هەولێری بەرەو گوندەكە جوڵاند، لە كاتێكدا لە زۆربەی هێرشەكانی دیكەی داعش بۆسەر گوندەكان شەهید و قوربانی هەبووە بەڵام لە لهێبان شەهید و قوربانی نەبووە.   لە سنوری ناحیەی سەرگەڕان (58) بیری نەوت هەیە، بەرهەمی رۆژانەی ئەم بیرانە نزیكەی (70 هەزار) بەرمیلە، نەوتی ئەم بیرانە دەچێنەوە وێستگەی سەرگەڕان (داود گورگە)، كە وێستگەی جیاكردنەوەی نەوت‌و غازە، دواتر بەرهەمەكەی رەوانەی كەركوك دەكرێت. تەنیا لە دەوروبەری گوندی (لهێبان) نزیكەی (28) بیرە نەوت هەیە، لەنێوان (لهێبان)و گوندی (سلێمان بەخشیان) و (چیای قەرەچوغ) كە (3 كیلۆمەتر و نیوە)، (11) بیری نەوت هەیە، لەنێوان گوندی (لهێبان)و ناحیەی (سەرگەڕان) نزیكەی (12) بیری نەوتی تر هەیە، لە نێوان گوندی (لهێبان)و گوندی (شەعەل) (5) بیرە نەوت هەیە.  واتا بیرە نەوتییەكان دەكەونە نێوان (گوندی لهێبان – سەرگەران، لهێبان – سلێمان پەخشان، لهێبان – شەعلان). ئەم بیرە نەوتانە لەلایەن پۆلیسی نەوتی عێراقی پاسەوانی دەكرێن، بەڵام گوندی (لهێبان) دەكەوێتە نێوان پێشمەرگەو سوپای عێراق، (5) كیلۆمەتر لە پێشمەرگە دوورەو (4) كیلۆمەتریش لە حكومەت‌و سوپای عێراقی.   ئەم بیرە نەوتانە لەدوای 2014 و هاتنی داعش بۆ ناوچەكە، كەوتە ژێر دەسەڵاتی هێزی پێشمەرگەو لەلایەن لیوای نەوت‌و گازی هەرێمی كوردستانەوە پاسەوانی دەكران، لەدوای رووداوەكانی (16)ی ئۆكتۆبەری 2017وە كە حەشدی شەعبی‌و سوپای عێراق گەڕانەوە، بیرە نەوتییەكانی سنورەكە كەوتنەوە ژێر كۆنترۆڵی سوپای عێراق، بەڵام دەستگەیشتنەوەی بەرپرسانی هەرێم بەبیرە نەوتیەكانی كەركوك لە لهێبانەوە دەبێت، چونكە سەرەتای بیرە نەوتیەكانی بای حەسەنە بە دیوی دەسەڵاتی پێشمەرگەوە. لەم ناوچەیە بۆشاییەكی ئەمنی هەیە، سود لەم بۆشاییە وەرگیراوە بۆ بەقاچاخبردنی نەوتی سنورەكە، گومان دەكرێت داعش سودمەند بووبێت لە داهاتی نەوتی بەقاچاخبراوی سنورەكە. بەتەنگەوەهاتنی دەسەڵاتدارانی هەرێم‌و بەغداد بۆ كێشەی خەڵكی سنورەكە، زیاتر لەوەی بایەخدان بێت بە مافەكانیان، وادەردەكەوێت بۆنی نەوتی لێ بێت.  

درەو: پاش ئەوەی مستەفا بارزانی لە واشنتۆن كۆچی دواییكرد و ، لە ٥ئازاری ١٩٧٩ تەرمەكەی لە شاری شنۆی ڕۆژهەڵاتی کوردستان بە خاک سپێردرا. لە ڕووداوێکی تەمومژاوییدا تەرمەکەی پاش دوو ساڵ لە گۆڕدا دەرهێنرایەوە... لەم بارەیەوە، مەسعود بارزانی لە یاداشتەکانییدا، بەم شێوەیە ئەم ڕووداوە دەگێڕێتەوە: یەکێک لەو تاوانانەی هەرگیز لەیادماندا ناسڕێتەوە، تاوانی دەرهێنانەوەی جەنازەی بارزانی لە ١ی تەمووزی١٩٨١دا بوو... هەرچەندە زانیاریی جیاجیامان لەسەر تاوانباران و ئەنجامدەرانی ئەم تاوانە قێزەونە بۆ دەهات، بەڵام هیچ کات، حزبی دیموکراتمان بە ئەنجامدانی دەرهێنانی جەنازەکە تاوانبار نەکردووە. تەنانەت چەندین جار داوامان لە عەبدوڕەحمان قاسملوو کرد بۆ ئەوەی لە دۆزینەوەی تاوانباران هاوکاریمان بکات .... کاتی خۆی هەوڵمان دا پاسەوان بۆ زیارەتی بازرانی دابنرێت، بەڵام حزبی دیموکرات ڕێگەیان نەدا و ڕایانگەیاند خۆیان پاسەوانیی لێ دەکەن. بەر لەدەرهێنانی جەنازەکە پاسەوانەکان شوێنەکەیان بەجێ هێشتبوو. دوای دەرهێنانی جەنازەکە پرسیارم لە عەبدوڕەحمان قاسملوو کرد کە هۆی چۆڵکردنی گۆڕستان لەلایەن پاسەوانەکانەوە بەر لە دەرهێنانی جەنازەکە چی بوو، بەڵام بابەتەکەی پشتگوێ خست و بەلایەوە گرنگ نەبوو. دیسانەوە بۆ ڕێگرتن لە ڕوودانی گرژی و شەڕ، داوام لە عەبدوڕەحمان قاسملوو کرد کە پێکەوە سەردانی زێوە بکەین و ئەو قسە بۆ جەماوەر بکات. داوام لێ کرد تەنیا بە جەماوەر ڕابگەیەنێت ئێمەش هاوسۆزین لەگەڵتان...بە خەڵک بڵێ ئامادەین هاوکاریتان بكەین بۆ دۆزینەوەی تاوانباران، کەچی لە وەڵامدا قاسملوو گووتی: نەخێر ئەمە بوختان و بەخشینەوەی تۆمەتە بە ئێمە و تاوانەکە دەرێتە سەرشانمان، ئەگەر ئەم تاوانبارکردن و بوختانبەخشینە بەردەوام بێت بەشەش ملیۆن کورد ڕووبەڕووتان دەبینەوە". بارزانی لە درێژەی ئەو باسەدا، دەڵێت: بە عەبدورەحمان قاسملووم ڕاگەیاند، کە ناوی سەید ڕەسووڵی بابی گەورە لەو بابەتەدا دێت، بەبێ ئەوەی تاوانباری بکەین، بەڵام لە بەرژەوەندییدا نییە مادام ناوی ئەو کەسە دێت، بیکەنە فەرماندەی سەربازیی حزبی دیموکرات لە ناوجەی مەرگەوەڕ... بەڵام دیسان قاسملوو لە وەڵامدا گوتی: ئێمە بڕیار دەدەین، نەک ئەوەی ئەوامرتان جێبەجێ بکەین. بارزانی بە وتەی خۆی هیچکات حزبی دیموکراتیان لەدەرهێنانەوەی تەرمەکەدا تاوانبار نەکردووە، بەڵام باوەڕی وایە کە ئەو حزبە بە "ڕەفتاری هەڵە و لەخۆباییبوون لەسەر خۆیان کردە ماڵ". ئەو لە کۆتایی ئەم باسەدا لەبارەی ئەنجامدەرانی ڕاستەقینەی تەرمی دەرهێنانەوەی مستەفا بارزانی، ئەوە یەکلادەکاتەوە کە بکەری ڕاستەقینەی ڕووداوەکە ئەفسەرێکی دەزگای ئیتڵاعاتی ئێران بە ناوی "میحراب عەلی یونس قودسی" ئەو کارەی لەڕێگەی بەرپرسێکی حزبی دیموکراتەوە ئەنجام داوە "کەچی هەتا ئێستاش (٢٠٢١)، ئەو بەرپرسەی حزبی دیموکراتمان بۆ نەناسراوەتەوە". سەرچاوە: بارزانی و بزوتنەوەی ڕزگارییخوازیی کورد، نوسینی مەسعود بارزانی، بەرگی چوارەم، بەشی یەکەم، چاپی یەکەم، لاپەڕە 142.  

ئاراس فەتاح ( هەموو چوارشەممە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   داننان بە یەکتر و بە یاسا و رێساکانی کۆمەڵگا پرۆسەیەکی گرنگیی گەشەی کەسایەتیی و کۆمەڵایەتیی مرۆڤە. یەکێک لە گرنگترین ئەو بیریارانەی تیۆریی دانپێهێنانی بەرهەمهێناوە بریتییە لە ئاکسل هۆنێت. ئەم فەیلەسوفە سەر بە نەوەی سێهەمی قوتابخانەی تیۆریی ڕەخنەیی فرانکفۆرتە. لە کتێبە بەناوبانگەکەی (خەبات بۆ دانپێهێنان) باس لە سێ فۆرم و سێ فەزای جیاواز لە دانپێهێنان دەکات. فەزای یەکەمیان بریتییە لە خۆشەویستیی. ئەم فەزایە بۆ هۆنێت لە کۆی ئەو پەیوەندییە بنەڕەتییانە پێکدێت کە مرۆڤ لە ژیانی شەخسییدا تیایدەژی. بۆ نموونە پەیوەندیی نێوان منداڵ و دایک و باوک، یان پەیوەندی سۆزداریی و ئیرۆتیکی نێوان دوو خۆشەویست، یان پەیوەندیی هاوڕێتیی. ئەم پەیوەندییانە پەیوەندیی وجودیین و لە دانپێدانانی یەکتردا مرۆڤ تیایدا شوناس بەرهەمدەهێنێت، گەشەدەکات و خۆی دەدۆزێتەوە. لەم پەیوەندییانەدا مرۆڤ بڕوا بەخۆی دروستدەکات و دەبێت بە بوونەوەرێک کە هەست بە گەرمیی کۆمەڵایەتیی و دانپێهێنان بکات.دووهەم فەزای کۆمەڵایەیتیی کە دانپێهێنانی تێدا بەرهەمدێت بریتییە لە یاسا. یاسا ئەو فەزایەیە کە دانپێهێنان لەنێوان تاک و گروپەکان بەدەزگاییدەکات و ماف و ئەرکەکان دەپارێزێت و دیاریدەکات. واتە یاسا ئەو پەیمانە کۆمەڵایەتییە مۆدێرنەی پێکەوەژیانە کە مرۆڤ دەکات بە کەسێکی یاسایی و سەربەخۆیی تاک لە فەرزکردنی رێزگرتنی ئەوانی تردا دەپارێزێت.  یاسا ئەو گوریسەیە کە هەموو تاکەکان لەناو پێکەوەژیانێکی پارێزراو و دانبەیەکدانراودا، بەیەکەوە دەبەستێتەوە. هەموو ئەو یاسا و رێسایانەی کۆمەڵگا ڕێکدەخەن، دەبن بە هۆکاری دانپێهێنان بە ماف و شوناسی یەکتر و پاراستنی ئاشتیی کۆمەڵایەتیی. بۆ نموونە پەیوەندیی نێوان سەرۆک و ئەندام، مامۆستا و قوتابیی، نەخۆش و دکتۆر، بینەر و ئەکتەر، گۆرانیبێژ و جمهور و یاریزان و ناوبژیوان و سەرباز و مەدەنیی و هتد، هەموو ئەمانە لە سنووری دانپێهێنانی یەکتردا بە میکانیزمەکانی دابەشکردنی دەسەڵات و ماف و ئەرک، پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانمان رێکدەخەن.     فەزای سێهەمیان بریتییە لە ئابووریی. جیهانی کار لە پەیوەندیی نێوان کار و سەرمایەدا ئەو فەزایەیە کە تیایدا دانپێهێنان لە شێوازی رێزلێنان لە تواناکانی تاکە کەسدا خۆی بەرجەستەدەکات. ئەم دانپێهێنانەش چەندین فۆرمی هەیە، بۆنموونە دەتوانێت لە بەرزکردنەوەی پلەی کارمەندەکاندا بەرجەستەبێت، یان لە زیادکردنی مووچەیان، یاخود لە فۆرمی خەڵات و ڕێزلێنان بەشێوازی رەمزیی یان مادیی پیادەبکرێت.             بەکورتییەکەی فەزای یەکەم بڕوابوون بەخۆ بەهێزدەکات، فەزای دووهەم رێزلێنان لەخۆ بەرهەمدەهێنێت و فەزای سێهەمیش قەدری خۆزانین پتەودەکات.   تێکچوونی هەر یەکێک لە پەیوەندییەکانی ئەم سێ فەزایە دەبێت بە هۆکاری تێکچوونی پەیوەندی دانپێهێنانی یەکتر و بەرهەمهێنانی ئەزموونی پڕ لە ژان و نادادیی و بێڕێزیی و شکاندنی کەرامەتی یەکتر و چەوساندنەوە. سەرەنجام ململانێی توند دروستدەبێت بۆ گەڕانەوەی دانپێداهێنان و یەکترقبوڵکردن و رێزلەیەکترنان. بۆ نموونە تێکچوونی پەیوەندیی نێوان منداڵ و دایک و باوک بە درامای خێزانیی کۆتایی دێت کە هیچ لایەک دان بەویتردا نانێت و لە زۆررینەی حاڵەتەکاندا توندوتیژیی بەرهەمدێت. کاتێک پەیوەندی مەعریفیی نێوان مامۆستا و قوتابیی تێکدەچێت، واتە کاتێک خوێندکار لە مامۆستاکەی زمان زیاتر دەزانێت و پڕمەعریفەتر دەبێت، پەیوەندی دانپێهێنانی مەعریفیی نێوانیان کۆتایی دێت، کاتێک حکومەت موچەی فەرمانبەران نادات، کەس دان بە دەسەڵاتەکەیدا ناهێنێت و هەیبەتی لای تاک و گروپەکان بەرەو پووکانەوە دەڕوات.    دانپێهێنان مانای بەخشینەوەی بەها نییە، بەڵکو مانای دروستکردنی بەهایە. هەڵواسینی وێنەی مام جلال لەهەموو چوارڕیانێک و نماییشکردنی قسەکانی لە شەقامە سەرەکییەکانی شاری سلێمانی مانای داننانی خەڵک نییە بە گەورەیی مام جەلال، بەڵکو مانای رێزنەگرتنە لە دانیشتوانی شارەکە کە بڕیاری هەڵواسینی ئەو وێنەیەیان نەداوە، بەڵکو بەسەریاندا سەپێنراوە. داگیرکردنی فەزای گشتیی بە وێنە و قسەی سەرۆکەکان مانای سەپاندنی دانپێهێنانێکی نائارەزوومەندانەیە لەناو ڕووبەری گشتییدا. رێزگرتن و دانپێهێنان بەزۆر و سەپاندن دروستنابێت، بەڵکو پرۆسەیەکی سەربەخۆیانەیە. ئەم گریمانەیە بۆ پەیکەرەکانی ناو شارەکەش هەر راستە. پەیکەرەکانی شاری سلێمانی سەرباری ئەوەی هیچ بەهایەکی هونەریی و ئێستاتیکییان نییە، ئەکتێکە لە رێزنەگرتن لە دانیشتوانی شارەکە، چونکە بەسەریاندا سەپێنراوە.  گەورەترین و گرنگترین دەزگای ڕاگرتنی پەیوەندیی رێز و دانپێهێنانی ناو کۆمەڵگا، دادگایە. دادگا بۆ نموونە بە یاساکانی رێسای هاموشۆی سەر شەقامەکان دیاریدەکات و داننان بە ماف و ئەرکەکانی یەکتر دەستنیشاندەکات. ئەم رێسایانە گرنگن بۆئەوەی بتوانین پێکەوەبژین و بەسەلامەتی بگەینەوە ماڵی خۆمان. لە وڵاتی ئێمەدا رۆژانە لەسەر شەقامەکان بێڕێزیی گەورەو بچووک بەرامبەر بە مافی یەکتر دەکرێت. لیستەکانی بێڕێزیی و داننەنان بە مافی یەکتر درێژن، بەڵام درێژترینیان هی ئەوانەیە کە دەسەڵاتدارن، منداڵی سەرۆک و دەستوپێوەندەکانیانن. ئەم بێڕێزییە ڕێسای خۆی بەرهەمهێناوە و ئێستا خەڵکی مەدەنیی لەسەر موخالەفەی رێساکانی هاموشۆ بێدەنگیی هەڵدەبژێرێت، بۆئەوەی تێیهەڵنەدرێت یان نەکوژرێت هەموو مافخواردنێکی قبوڵە. ساڵانێکە بەشێوەیەکی سیستەماتیکی داننان بە نایاساییبوونی کردەوەی دەسەڵاتداران بووە بە ڕێسایەکی ئیجباریی بۆ پێکەوەژیان و بێڕێزییش بەرامبەر بە یەکتر بووە بە بەهایەکی کۆمەڵایەتیی نوێ کە بۆ کۆمەڵگای ئێمە نامۆیە. داننەنان بە ڕێسا و یاساکان لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە، تەنها بێڕێزییکردن و بریندارکردنی مافی تاک و گشتیی نییە، بەڵکو دروستکردنی کولتوورێکی مەترسییداری پۆپجییانەی کۆمەڵایەتییە کە بە کوشتنی حەقیقیی و ڕەمزیی کۆمەڵایەتیی کۆتایی دێت.  ئێمە وەک بوونەوەرێکی کۆمەڵایەتیی بەوە دەناسرێینەوە کە مرۆڤین، چونکە لە پەیوەندییەکی رۆحیی و یاسایی و دەزگاییدا بەیەکەوە دەژین. بەو چەشنە مرۆڤ بوونەوەرێکە کە شوناسی بە داننانەوە بەستراوەتەوە. داننان بە یەکتری کە هەموو مرۆڤین و بە زمانی جیاواز قسەدەکەین و بە ئایینی جیاواز بڕوامان هەیە و بە کولتووری جیاواز دەژین. ئێمە هەموو پێویستمان بە داننان بەیەکتری هەیە بۆئەوەی شوناسی خۆمان لەو پەیوەندییەدا دروستبکەین و بپارێزین و گەشەی پێبدەین. هیچ مرۆڤێک ناتوانێت پەیوەندییەکی پۆزەتیڤ لەگەڵ خۆی و دەوروبەریدا بەرهەمبهێنێت گەر لە پەیوەندییەکی تەندروستدا نەبێت لەگەڵ ئەوانەی لەگەڵیدا دەژی و دان بە ماف و جیاوازییەکانی یەکتردا نەنێن. کۆمەڵگای ئێمە لەسەر ڕاستەڕێگایەکە بۆئەوەی ببێت بە کۆمەڵگایەک کە کەس دان بەوی تردا نەنێت، نە خەڵک بە حیزبەکان، نە سەرۆک بە هاوسەرۆک، نە حکومەت بە مافی خەڵک و نە خەڵکیش بە دەسەڵات و هتد. داننان بە کەسێک یان گروپێک تەنها مانای مەدحکردن و خەڵاتبەخشین و دەستبەشانداهێنان نییە، بەڵکو مانای بەڕزڕاگرتنی پەیوەندییەکی پۆزەتیڤی کۆمەڵایەتیی و یاسایی پێکەوەژیان و کارکردنە. 

(درەو): کۆمەڵی دادگەریی دەیەوێت ھاوشێوەی یەکێتی کورسییەکی ھەولێر لە پارتی وەربگرێتەوە، لە دادگای فیدڕاڵی دوو تانەی لەبارەی ئەنجامی ھەڵبژاردن تۆمارکردووە. عەبدولستار مەجید كاندیدی كۆمەڵی دادگەری كە نزیكەی (١٥ هەزار) دەنگی لە بازنەی (٤)ی هەولێر بەدەستهێناوە، لە رێگەی دوو تانەی ھەڵبژاردنەوە دەیەوێت كورسی پەرلەمانی عێراق مسۆگەر بكات، حزبەکەشی (كۆمەڵی دادگەرى) لە دادگای فیدراڵی عێراق تانەی داوە لە دووبارەبوونەوەی پەنجەمۆری دەنگدەران لە ھەولێر، لە ھەڵبژارادنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراقدا کە ١٠ی ئۆکتۆبەر بەڕێوەچوو، پارێزگای ھەولێر بەتەنیا خۆی ھێندەی (١٧) پارێزگای دیكەی عێراق پەنجەمۆری دەنگدەرانی تێدا دووبارە بووەتەوە. یەكێتی نیشتمانی كوردستان توانی كورسیەكەی (هەرێم كەمال ئاغا) لە ھەولێر وەربگرێتەوەو ئەوەش بسەلمێنێت كە پەنجەمۆری دووبارەو ساختەكاری لە بازنەكانی پارێزگای هەولێر كراوە، ئێستا یەكێتی چاوی لە وەرگرتنەوەی كورسیەكەی ( فەیسەڵ كەریم خان برادۆستی)یەو لە دادگای فیدراڵی تانەی تۆماركردووە. عەبدولستار مەجید كاندیدی كۆمەڵی دادگەری لە بازنەی (٤)ی پارێزگای هەولێر دوو تانەی تۆماركردووەو كۆمەڵی دادگەری كوردستانیش تانەیەكی تۆماركردووە لەبارەی پەنجەمۆری دووبارە لە پارێزگای هەولێر. عەبدولستار مەجید لە بازنەی چواری پارێزگای هەولێر (14 هەزارو 908) دەنگی بەدەستهێنا، بەڵام كاندیدێكی ژنی پارتی بەناوی (نەهلە قادر) كە (13 هەزارو872 ) دەنگی بەدەستهێنا، بەهۆی سودوەرگرتن لە "كۆتا"ی ژنان، كورسیەكەی لە عەبدولستار مەجید سەندو سەرکەوت بۆ پەرلەمانی عێراق. عەبدولستار مەجید و كۆمەڵی دادگەری كوردستان لە رێگەی (زانا رۆستایی) کە پارێزەری راوێژكارە، سێ تانەیان لە دادگای فیدراڵی تۆماركردووە، دوو تانەیان بۆ عەبدولستار مەجید لەسەر "كۆتا"ی ژنان لە هەولێرو بازنەی چوار ، تانەیەكیشیان بۆ كۆمەڵی دادگەری لەسەر پەنجە مۆری دووبارە. دوو تانەکەی عەبدولستار مەجید بەمشێوەیە تۆماركراون: تانەی یەكەم: پارێزەری عەبدولستار مەجید لەبارەی نادەستوریبوونی بڕگەی (٣) لە مادەی (١٦)ی یاسای هەڵبژاردنەكانی عێراق سەبارەت بە "كۆتا"ی ژنان لەسەر ئەنجەمەنی نوێنەرانی عێراق تۆماریکردووە وەکو لاینی بەرپرس لە دەرکردنی یاسای ھەڵبژاردنەکان، بەوپێیەی (٥) ژن لە پارێزگای هەولێر دەرچوون لەكاتێكدا هەولێر (٤) کۆتای ژنانی بەردەكەوێت، تانەكە لەسەر بازنەی چواری پارێزگای هەولێرە، بەو پێوەدانگەی "كۆتا"ی ژنان لە هەولێر بەدیھاتووە، نابێ ئەو ژنەی پارتی بەبیانووی "کۆتا" كورسیەكەی عەبدولستار مەجیدی ببات. پارێزەرانی عەبدولستار مەجید پێیانوایە لە پارێزگای هەولێر كۆتا بە هەڵە جێبەجێكراوە، زێدەڕۆیی كراوە لە جێبەجێكردنی كۆتای ژناندا، بەڵام كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان پێیوایە دەبێت لە هەر بازنەیەك كۆتا جێبەجێ بكرێت ئەگەر لە بری لە ٢٥٪‏ی رێژەكە بۆ  ٣٠٪‏ و ٤٠٪‏ بەرزبێتەوە. پارێزگای هەولێر لە چوار بازنە پێكهاتووە، (٤) "کۆتا"ی ژنانی بەردەكەوێت، بەڵام ئێستا بە تێکڕا لە ئێستادا (٥) ژن سەرکەوتوون بۆ پەرلەمانی عێراق، سیانیان بە مافی خۆیان سەرکەوتوون، دوانیان بە پاڵپشتی سیستمی "کۆتا"ی ژنان. تانەی دووەم: ئەم تانەیە لەسەر كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان تۆمارکراوە، عەبدولستار مەجید پێیوایە رئنماییەکانی کۆمسیۆن لە بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنەكاندا ناکۆک بووە لەگەڵ دەستوری عێراقدا.  تانەكە لەسەر بازنەی چواری هەولێرە، كێشەكە لە (چۆنیەتی پیادەكردنی كۆتایە لەلایەن كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراقەوە) كە عەبدولستار مەجید پێیوایە سیسیمی "كۆتا" لە بازنەی چواری هەولێر بە هەڵە جێبەجێكراوە.  تانەكەی كۆمەڵی دادگەری:  كۆمەڵی دادگەریی وەکو حزب، بە شێوەیەكی گشتی تانەیەكی پێشكەشكردووە سەبارەت بە پەنجەمۆری دووبارە لە پارێزگای هەولێر. كۆمەڵ داوای كردووە سەرلەنوێ چاوبخشێندرێتەوە بە سكاڵاو تانەكانیدا كە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان وەڵامی هەندێكیان نەداونەتەوە یان هەندێكی تریان رەتكردووەتەوە، ئەوەی وەڵام نەدراوەتەوە كۆمسیۆن بۆ وەڵامی نەداتەوە، هەندێكیشی رەتكردووەتەوە بۆچی رەتیكردووەتەوە. پارێزەرانی كۆمەڵی دادگەری داوایانكردووە ئەنجامی هەڵبژاردن پەسەند نەكرێت تا ئەوكاتەی ئەو سكاڵاو تانانە جارێكی تر سەیر  دەكرێنەوە، بۆ ئەمەش دوو بەڵگەیان خستوەتەڕوو. كە بریتین لە: * بەڵگەی پەنجەمۆری دووبارە لە پارێزگای هەولێر. * بەڵگەی درەنگ داخستنی سندوقەكانی دەنگدان ئەوان بۆ تۆمارکردنی سکاڵاکەیان پشتیان بە راگەیەندراوی كۆمسیۆن ھەڵبژاردن بەستووە، كە لە كەیستەكەی هەرێم كەماڵ ئاغادا رایانگەیاندووە، لە سەرجەم پارێزگاكانی عێراق (٣ هەزارو ٧١٨) پەنجەمۆری دوبارە هەبووە لەو ژمارەیە (٢ هەزارو ٣٤٧) پەنجەمۆری دووبارە بەتەنیا لە پارێزگای هەولێر بووە، واتا ھەولێر خۆی بەتەنیا لە (١٧) پارێزگاكەی دیكەی عێراق پەنجەمۆری دووبارە هەبووە، گومانەکە نیشانی دەدات لە ھەولێر ھەندێک لە دەنگدران (٥٠ بۆ ١٠٠) دەنگیان داوە.