شیكاری:درەو   لەکۆی (57) بلۆکی کانزایی (نەوت و غاز)، (10) بلۆکی نەوتی و (2) بلۆکی غازی، دەکەونە سنوری ناوچەی گەرمیانەوە، کە (10) کۆمپانیای بیانی کاری پشکنین و گەڕان و هەڵکەندن بەرهەمێنانی نەوت و غاز دەکەن، ناسنامەی کۆمپانیاکان دەگەڕێتەو بۆ (6) دەوڵەتی جیاوازی بیانی.  بە گوێرەی راپۆتی دیلۆیت لە  ساڵی (2021)دا، حکومەتی هەرێم لە ساڵی (2021)دا بە بەهای زیاتر لە (651) ملیۆن دۆلار نەوتی تەنها لە کێڵگەی گەرمیان فرۆشتووە، جگە لە بەرهەم و داهاتی کێڵگەی غازی کۆرمۆر بەرهەمی کێڵگەکانی تر. یەکەم؛ بلۆکە نەوتییەکانی سنوری گەرمیان لەکۆی (57) بلۆکی کانزایی (نەوت و غاز)، (10) بلۆکی نەوتی و (2) بلۆکی غازی، دەکەونە سنوری ناوچەی گەرمیانەوە، کە (10) کۆمپانیای بیانی کاری پشکنین و گەڕان و هەڵکەندن بەرهەمێنانی نەوت و غاز، ناسنامەی کۆمپانیاکان دەگەڕێتەو بۆ (6) جیاوازی هەریەک لە (روسیا، کەنەدا، تورکیا، ئیمارات، کۆریا و ئوسترالیا). بەم شێوەیە؛ بڕوانە (خشتەی ژمارە (1)) 1.    بلۆكی باكوری سه‌نگاو: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ باكوری ناحیه‌ی سه‌نگاو له‌ قه‌زای چه‌مچه‌ماڵ، ڕووبه‌ری (492) كیلۆ مه‌تر دووجا ده‌گرێته‌وه‌ و به‌پێ ی زانیارییەکان بڕی (6.163) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. پشكی ئه‌م بلۆكه‌ سه‌ته‌ر لینگ ئینه‌رجی ئه‌مریكی (40%) و ئه‌داكس هاوبه‌شی كه‌نه‌دی و سویسری (20%و20%) (كه‌ی ئێن ئۆ سی) كۆری و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 2.    بلۆكی تۆپخانه‌: لە ناوچەی گەرمیان، ڕۆژهه‌ڵاتی ناحیه‌ی قادركه‌ره‌م و ناوچه‌ی جه‌باری ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (945) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌، بەپێی زانیارییەکان بڕی (4) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایە سه‌ره‌ڕای بڕێكی زۆری غاز. لە ناوچەی گەرمیان، پشكه‌كانی (60%) دراوه‌ته‌ (تالیسمان ئینه‌رجی) كه‌نه‌دی ‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. ‌(20%) ماوەتەوە بۆ لایەنێکی تر. 3.    بلۆكی تازه‌: لە ناوچەی گەرمیان، به‌شێك له‌ سنووری ناحیه‌ی نه‌وجول و خۆرئاوای ناحیه‌ی قادركه‌ره‌م ده‌گرێته‌وه‌، ڕووبه‌ره‌كه‌ی (700) كیلۆمه‌تر دووجایه، پێشبینی بڕی (3) ملیار یه‌ده‌گی نه‌وت و بڕێكی زۆر غاز ده‌كرێت. پشكی (60%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئۆیڵ سێرچ)ی ئوسترالی و پشكی (20%) دراوه‌ته‌ تۆتاڵی فه‌ڕه‌نسی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 4.    بلۆكی په‌ڵكانه‌: لە ناوچەی گەرمیان، قه‌زای دووزخورماتو ناحیه‌ی جه‌باره‌ و ڕۆژهه‌ڵاتی ئه‌و قه‌زایه‌ ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (529) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌، بڕی (1.58) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. پشكی (60%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (شاماران پیترۆلیۆم) و (20%) پشكی (پیت ئۆیڵ)ی توركیه‌ و(20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 5.    بلۆكی باشوری سه‌نگاو: لە ناوچەی گەرمیان، سه‌نته‌ری ناحیه‌ی سه‌نگاو و ده‌وروبه‌ری ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (846) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌ پێشبینی یه‌ده‌گی (2) ملیار به‌رمیل نه‌وت ده‌كرێت و بڕی یه‌ك تریلیۆن مه‌تر سێجا غازی سروشتی تێدایه. پشكی (60%)ی دراوه‌ته‌ (كه‌ی ئێن ئۆ سی)ی ‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. ‌(20%) ماوەتەوە بۆ لایەنێکی تر. 6.    بلۆكی كورده‌میر: لە ناوچەی گەرمیان، خوارووی ناحیه‌ی سه‌نگاو و باكوری قه‌زای كه‌لار ده‌گرێته‌وه‌ و تا سه‌ر ڕووباری سیروان و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (620) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ وبڕی (5.129) ملیار به‌رمیل نه‌وتی یه‌ده‌گی تێدایه. پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ (ویسترۆن زاگرۆس)ی كه‌نه‌دی و (40%)ی پشكی (تالیسمان ئێنێرجی) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 7.    بلۆكی گه‌رمیان: باكوری قه‌زای كه‌لارو ناحیه‌كانی باوه‌نورو سه‌رقه‌ڵاو شێخ ته‌ویل ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (2120) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، بڕی زیاتر له (4) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. پشكی (40%)ی كۆمپانیای (غاز پرۆم) له‌ كۆمپانیای (تالیسمانی كڕیوه)‌ و پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ویسترۆن زاگرۆس) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 8.    بلۆكی شاكه‌ل: لە ناوچەی گەرمیان، خواروی قه‌زای كه‌لار و ناحیه‌ی ڕزگاری و قه‌زای كفری ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (832) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، نزیكه‌ی (2) ملیار به‌رمیل نه‌وتی یه‌ده‌گی تێدایه‌. پشكی (80%)ی كۆمپانیای (غاز پرۆم) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 9.    بلۆكی چیا سورخ: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ڕووباری سیروان و ناحیه‌كانی قۆره‌توو مه‌یدان له‌ قه‌زای خانه‌قین ده‌گرێته‌وه‌ تا سنوری ئێران و ڕووبه‌ری (938) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و به‌ پێی ڕاپۆرتی سكۆتیا كاپیتاڵ بڕی (5.656) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. لە ناوچەی گەرمیان، كۆمپانیای (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی (60%) پشكه‌كانی له‌ كۆمپانیای (لۆنگفۆرد ئێنێرجی) كڕیوه‌ و (پیت ئۆیڵ) خاوه‌نی (20%)ی پشكه‌كانه‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 10.    بلۆكی كۆرمۆر: ده‌كه‌وێته‌ ناحیه‌ی قادركه‌ره‌می سه‌ر به‌ قه‌زای چه‌مچه‌ماڵه‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (510) كیلۆمه‌تر دووجایه، بڕی زیاتر له‌ (2 تریلیۆن) مه‌تر سێجا غازی تێدایه‌، له‌ ئێستا دا به‌ بۆڕیه‌كی (181) كیلۆمه‌تری تیره‌ (24) ئینج غاز ده‌گه‌یه‌نرێته‌ وێستگه‌ كاره‌بایه‌كانی چه‌مچه‌ماڵ و هه‌ولێر و دهۆك. 11.    بلۆكی چه‌مچەماڵ: له‌زێ ی بچوكه‌وه‌ تا سه‌ر ڕووباری باسه‌ڕه‌ درێژ ده‌بێته‌وه‌ و شاری چه‌مچه‌ماڵ له‌ سه‌ر ئه‌م بلۆكه‌یه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (1169) كیلۆمه‌تر دووجایه، جگه‌ له‌ نه‌وت كێڵگه‌یه‌كی گه‌وره‌ی غازی تێدایه‌ كه‌ درێژیه‌كه‌ی نزیكه‌ی (80) كیلۆمه‌ترو پانی پتر له‌ (10) كیلۆمه‌تره‌ بڕی (3) تریلیۆن مه‌تر سێ جا غازی تێدایه‌،هه‌ریه‌ك له‌ دانه‌ غازو كریسنت ئۆیڵ پشكی 40%یان هه‌یه‌. 12.    بلۆكی قه‌ره‌هه‌نجیر: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ نێوان چه‌مچه‌ماڵ و كه‌ركوكه‌وه‌، ناوچه‌ی شوان و ناحیه‌ی قه‌ره‌هه‌نجیرو ناحیه‌ی ته‌كێی جه‌باری ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی نزیكه‌ی (1200) كیلۆمه‌تردووجایه، پێشبینی بڕی (5 بۆ 10) ملیار به‌رمیل نه‌وت ده‌كرێت. (80%)ی پشكه‌كانی درا بە كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ خشتەی ژمارە (1) دووەم؛ ئەو بلۆکانەی گەیشتوون بە قۆناغی بەرهەمهێنان لە سنوری گەرمیان بلۆکی گەرمیان  ده‌كه‌وێته‌ سنوری ناحیه‌ی سه‌رقه‌ڵایی سه‌ر به‌ كفریه‌وه‌، پێکدێت لە چوار بیرە نەوت (سەرقەڵا١، سەرقەڵا٢، سەرقەڵا٣ و سەرقەڵا٤). بیری ژمارە چوار لەمانگی ئازاری (2021) تەواو بوە. به‌ گوێره‌ی سه‌رچاوه‌كانی وزه‌(پێشبینیه‌كان) حه‌وت تریلیۆن پێی سێجا گازی سروشتی له‌م بلۆكه‌ نه‌وتیه‌دا هه‌یه‌. بەپێی دواین ئامارەکان لە چارەکی یەکەمی (2022) بڕی (30 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە بەرهەمی بووە. بلۆکی نەوتی چیاسورخ ده‌كه‌وێته‌ سنوری ناحیه‌ی قۆره‌تو، ئه‌گه‌رچی ئه‌م ناحیه‌یه‌ سه‌ر به‌ قه‌زای خانه‌قینه‌، به‌ڵام به‌وپێیه‌ی له‌ راپه‌ڕینی ساڵی 1991 دا به‌شێكی زۆری ئازادكراوه‌، ئیداره‌دانی له‌سه‌ر هه‌رێمی كوردستانه‌ و راسته‌وخۆ په‌یوه‌سته‌ به‌ ئیداره‌ی گه‌رمیانه‌وه‌. لەم بلۆکە نەوتیە دا ٩ بیری کۆن هەیە، كه‌ له‌ ساڵی ١٩٠٢ تا ١٩٥٤ له‌لایه‌ن (ئه‌نگلۆ-پێرژه‌ن) كه‌ كۆمپانیایه‌كی هاوبه‌شی به‌ریتانی-ئێرانیه‌ كاری تێداكراوه‌، له‌ كۆتای ساڵی ٢٠٠٩ كۆمپانیای (GGFZ)ی چینی كاری به‌دواداگه‌رانی بۆكرد(سایزمیك)، به‌سه‌رپه‌رشتی كۆمپانیای جه‌نه‌ڵ ئینێرجی(توركی-به‌ریتانی) له‌ كۆتایی ساڵی ٢٠١٢، بیری ژماره‌(١٠،١١،١٢) تێدا لێدراوە. یەکێک لەگرفتەکانی ئەم بلۆکە نەوتیە ئەوەیە کاری دەرهێنانی دراوە بە چەند کۆمپانیایەک کە ئەزمونیان کەمە و بە بەردەوامی گرفتیان بۆ دروست دەبێت، لەگەڵ ئەوەشدا لەکاتی دەرهێنانی نەوتەکەیدا ئاو و نەوت پێکەوە تێکەڵ دەبن، بەمەش تێچوی زیاتری دەوێت، دەبێت بنێردرێت بۆ پاڵاوگە بۆ جیاکردنەوەیان. بەرهەمی رۆژانەی ئەم بلۆکە نەوتیە لە ئێستادا بەپێی زانیارییەکان لە نێوان (١٥٠٠-٢٠٠٠) هەزار بەرمیل نەوتە، چاوه‌ڕوان ده‌كرێت تا ناوه‌راستی ئه‌مساڵ به‌رهه‌می رۆژانه‌ی بگاته‌ چوار هه‌زار به‌رمیلی رۆژانه‌. بلۆکی نەوتی کوردەمیر ده‌كه‌وێته‌ نێوان سنوری ناحیه‌ی شێخ ته‌ویلی سه‌ر به‌ كه‌لار و سه‌نگاوی سه‌ر به‌ چه‌مچه‌ماڵه‌وه‌. ئەم بلۆکە نەوتیە بەرهەمی گازی لە نەوتی رەش زیاترە، پێکهاتوە لە ٦ بیرە نەوت ئەوانەش ئەمانەن: (k1, k2, k3, k4،k39،k44). لە ئێستادا قوفڵ لە بیرەکانی دراوەو کاری دەرهێنانی بۆ ناکرێت. به‌پێی سەرچاوەکانی وزە ئه‌م كێڵگه‌یه‌ (٥٤١) ملیۆن به‌رمیل نه‌وت یه‌ده‌گی هه‌یه‌، هه‌روه‌ك ٢ تریلیۆن پێی سێ جا غازی سروشتی هه‌یه‌. ئه‌م بلۆكه‌ نه‌وتیه‌ پێشتر له‌ ژێر كۆنتڕۆڵی وێسترن زاگرۆسی كه‌نه‌دی بو كه‌ دواتر پشكه‌كانی فرۆشته‌وه‌ به‌ كۆمپانیای تالیسمان، دواتریش هه‌ردو بیره‌ نه‌وتی (k39،k44) فرۆشته‌وه‌ به‌ ریپسۆڵی ئیسپانی، كۆمپانیا ئیسپانیه‌كه‌ش بلۆكه‌كه‌ی فرۆشتوه‌ته‌وه‌ به‌ دایناسیتی پترلیۆم، كه‌ كۆمپانیایه‌كی ناوخۆییه‌ و له‌ سلێمانیه‌، به‌ڵام وه‌زیری پێشوی وه‌زاره‌تی سامانه‌ سروشتیه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم ئاشتی هه‌ورامی، واژوی كۆتای بۆ راده‌ستكردنی بلۆكه‌ نه‌وتیه‌كه‌ بۆ كۆمپانیا ناوخۆییه‌كه‌ نه‌كرد، كه‌ دواتر كۆمپانیای دایناستی له‌ دادگای باڵای به‌ریتانیا سكاڵای له‌سه‌ر حكومه‌تی هه‌رێم تۆمار كردوه‌ و داوای ملیارێك و شه‌سه‌ت ملیۆن دۆلار ده‌كات وه‌ك قه‌ره‌بو، پاش چه‌ند جارێك دانشتنی دادگا له‌و باره‌یه‌وه‌ بریاره‌ له‌ چه‌ند مانگی داهاتو دادگایی باڵای به‌ریتانیا له‌و باره‌یه‌وه‌ بڕیار بدات. له‌ ئێستاشدا دوباره‌ بلۆكه‌ نه‌وتیه‌كه‌ دراوه‌ته‌وه‌ كۆمپانیای ویسترن زاگرۆس.  بلۆکی نەوتی تازە پێکهاتوە لە ٣ بیرە نەوت، کاری دەرهێنان تێیدا شکستی هێناوە، چونکە نەوتەکەی لە جۆری سوێر و قورسبوە.   بلۆکی نەوتی شاکەل  ده‌كه‌وێته‌ ناحیه‌ی سه‌رقه‌ڵای سه‌ر به‌ قه‌زای كفری. دوای چەند ساڵێك كاركردن لێی و هەڵكەندنی سێ بیر تێیدا، سەرئەنجام گازپرۆمی روسی ساڵی ٢٠١٩ ئەو بلۆكەی رادەستی حكومەت کردەوە. ‎بلۆكی نەوتی شاكەل سێ بیری تێدا هەڵکەندرابو(شاكەلی یەك، شاكەلی دو و شاكەلی سێ) هەرسێ بیرەكەشی شكستیان هێنابو، بەپێی زانیارییەكان هۆكارەكەی خراپی كوالێتی و كەمی نەوت بوە لەو بلۆكە نەوتییەدا. به‌ پێی زانیارییه‌كان له‌ شكستهێنانی ئه‌و بیره‌ نه‌وتیانه‌دا نزیكه‌ی ١٠٠ ملیۆن دۆلار زیان به‌ر كۆمپانیای گازپرۆم و حكومه‌تی هه‌رێم كه‌وتوه‌، كه‌ پشكه‌كانی ئه‌و بلۆكه‌ نه‌وتیه‌ (٨٠٪)ی پشکی كۆمپانیا روسیه‌كه‌یه‌ و (٢٠٪)ی پشکی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه‌. بلۆکی کۆرمۆر هاوکات هەر لە سنوری گەرمیان کێڵگەی (کۆرمۆر) کە کێڵگەیەکی ‌غازییە لە ساڵی (2009) وە لە بەرهەم هێندانایە، ئەم کێڵگەیە کە لەلایەن کۆمپانیای (دانا گاز)ی ئیماراتییەوە وەبەرهێنانی تێدا دەکرێت، لە مانگی کانونی دووەمی 2022 لە ڕایگەیاندراوێکدا کۆمپانیاکە ئەوەی ئاشکرا کرد، لە كێڵگەی (كۆرمۆر) ئاستی بەرهەمهێنانی ‏گازیان بەرزكردووەتەوە و گەیشتووەتە (452 ملیۆن) پێ سێجای ڕۆژانە.‏ وەك ئەوەی کۆمپانیاکە دەیڵێت، پلانیشیان هەیە تا مانگی نیسانی 2023، ئاستەكە بگەیەننە (700 ملیۆن) پێ ‏سێجای ڕۆژانە.‏ له‌ ئێستادا كێڵگه‌كه‌ سێ جۆر به‌رهه‌می هه‌یه؛ 1.    ڕۆژانه‌ (452) ملیۆن پێ سێجا (13ملیۆن مه‌تر سێجا) گازی سروشتی به‌رهه‌م ده‌هێنێت و له‌ ڕێگه‌ی بۆڕیه‌وه‌ ده‌نێردرێت بۆ هه‌ردوو وێستگه‌ی كاره‌بای چه‌مچه‌ماڵ و هه‌وڵێر. 2.    ڕۆژانه‌ بڕی (22) هه‌زار به‌رمیل كۆندێنسه‌یت به‌رهه‌م ده‌هێنێت و به‌تانكه‌ر ده‌گوازرێته‌وه‌ بۆ وێستگه‌ی په‌مپی خورمه‌ڵه‌و تێكه‌ڵ به‌ نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان ده‌كرێت بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی كوالێتی نه‌وتی هه‌رێم و حكومه‌تی هه‌رێم به‌نرخی ڕۆژ له‌ كۆمپانیاكه‌ی ده‌كڕێته‌وه‌ 3.    بڕی (1050) تۆن گازی شل LPJ به‌رهه‌م دێت و داناگاز خۆی ده‌یفرۆشێته‌وه‌ كۆمپانیا ناوخۆیه‌كان و له‌ ئێستادا كۆمپانیای ساوس كوردستان ده‌یكڕێت و ده‌یگوازێته‌وه‌. سێەم؛ داهاتی نەوتی گەرمیان لە ساڵی رابردو بە گوێرەی راپۆتی دیلۆیت لە  ساڵی (2021)دا، تێكڕای نرخی فرۆشتنی بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (59.49) دۆلار بوە، تێكڕای نرخی به‌رمیلێك نه‌وتی برێنت (70.68) دۆلارە، بەمەش هەرێم (11.19) دۆلار كەمتر لە نرخی برێنت نەوتەكەی فرۆشتوە.  بۆ ئەمەش ئەو نرخە هەژماردەکەین کە حکومەتی هەرێم نەوتەکەی پێی فرۆشتوە، لە ئەنجامدا داهاتی ساڵی رابردوی نەوتی گەرمیان  ئەگەر بە (30) هەزار بەرمیلی رۆژانەو  بە نرخی (59.49) دۆلار هەژماری بکەین، دەکاتە (1 ملیۆن و 784 هەزار و 700) دۆلاری ڕۆژانە، بە کۆی ساڵەکە دەکاتە (651 ملیۆن و 415 هەزار و 500) دۆلار، ئەم داهاتەش تەنها داهاتی نەوتی بلۆکی گەرمیانە جگە لە بەرهەم و داهاتی کێڵگەی غازی کۆرمۆر. سەرچاوەکان: 1.    د. سەفین جەلال فتح اللە، نەوتی هەرێمی کوردستان؛ شیکردنەوەیەکی جوگرافیایی سیاسی، دەزگای چاپ و پەخشی نارین، چاپی یەکەم، هەولێر 2015، ل 81-107. 2.    یه‌كه‌ی چاودێریی حكومه‌تی خۆجێی گه‌رمیان"، ڕاپۆرتێک دەربارەی "كه‌رتی نه‌وت له‌ گه‌رمیان"، 2021، گەرمیان. 3.    وریا عەبدولخالق، بلۆکی کۆرمۆر؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9701 4.    درەو میدیا؛  پشکی کۆمپانیا بیانییەکان لە بلۆکە نەوتییەکانی هەرێمدا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9680 5.    یادگار سدیق گەڵاڵی، سەربەخۆیی دارایی و دابەشبوونی جوگرافی کێڵگەکانی نەوت وغازی هەرێم، ماڵپەڕی زەمەن؛ https://www.zamenpress.com/Detail_wtar.aspx?jimare=3464 1.    The Oil and Gas Year, The Oil and Gas Year: Kurdistan Region of Iraq 2011 (KURDISTAN REGION Regional Blocks Divisions, International Journal of Business and Social Science Vol. 11 • No. 5 • May 2020. 2.    LICENCES AND ENERGY INFRASTRUCTURE, MAP 2013. http://archive.gov.krd/mnr/mnr.krg.org/images/pdfs/Licences_and_energy_infrastructure_TOGY_2013_1.pdf  

راپۆرت: درەو ئەمڕۆ (5) ساڵ بەسەر كۆچی دوایی نەوشیروان مستەفا تێدەپەڕێت، لەكاتێكدا بزوتنەوەكەی یادی كۆچی دوایی ئەو دەكەنەوە، حزبەكە سەری نەماوە، رێكخەری گشتی‌و خانەی راپەڕاندنەكەی كە بەرزترین دەسەڵاتی جێبەجێكردنی ناو بزوتنەوەكەن دەستیان لەكاركێشاوەتەوە.  عومەر سەید عەلی رێكخەری دەستلەكاركێشاوەی بزوتنەوەكە ئەمڕۆ چوەسەر گۆڕی نەوشیروان مستەفا‌و تاجەگوڵینەی دانا.  زیاتر لە حەوت مانگە رێكخەرو خانەی راپەڕاندنی گۆڕان دەسیان لەكاركێشاوەتەوە‌و هێشتا شوێنەكانیان پڕنەكراوەتەوە، بەپێی قسەی هەندێك لە بەرپرسانی بزوتنەوەكە بڕیاردراوە تاوەكو بەر لە جەژنی قوربانی ئەمساڵ كۆنفرانسی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان سازبدرێت‌و ئەو بۆشاییە پڕبكرێتەوە كە لە پەیكەری سیاسی بزوتنەوەكەدا دروستبووە.  چیرۆكی بزوتنەوەی گۆڕان دوای چەند ساڵێك ناكۆكی لەگەڵ جەلال تاڵەبانی، نەوشیروان مستەفا ساڵی 2009 لەگەڵ ژمارەیەك لە سەركردەكانی تری یەكێتی، جیابونەوەی خۆی راگەیاند‌و بزوتنەوەی گۆڕانی دروستكرد.  25ی تەموزی 2009 بزوتنەوەی گۆڕان لەژێر دروشمی دژایەتیكردنی "گەندەڵی" بەشداری یەكەمین هەڵبژاردنی كرد كە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بوو، لەم هەڵبژاردنەدا (25) كورسی بردەوە‌و بەسەر یەكێتیدا سەركەوت‌و لەدوای پارتی دیموكراتی كوردستانەوە بوو بە دووەمین هێز لەسەر ئاستی هەرێم.  بزوتنەوەی گۆڕان تەمەنی دەبێت بە (13) ساڵ، لەم ماوەیەدا تەنیا یەك كۆنفرانسی كردووە، ئەم كۆنفرانسە كۆتا رۆژەكانی ساڵی 2013 لە هەولێر بەڕێوەچوو، لەم كۆنفرانسەدا یەكەمین دەستوری ناوخۆیی بزوتنەوەكە پەسەندكرا‌و لەم دەستورەدا بڕیار لەسەر دروستكردنی خانەی راپەڕاندان درا. خانەی راپەڕاندن بەرزترین دەسەڵاتی جێبەجێكردنە لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا، بڕیارەكانی خۆی لە جڤاتی نیشتمانی وەردەگرێت‌و جێبەجێان دەكات.  خانەی یەكەم  تاوەكو نەوشیروان مستەفا دامەزرێنەری بزوتنەوەی گۆڕان لە ژیاندا بوو، خانەی راپەڕاندن دروست نەكرا، ئایاری 2017 نەوشیروان مستەفا كۆچی دوایی كرد، دوای مردنی، ئەو موڵك‌و ماڵانەی كە بەناویەوە بوو، كوڕەكانی گواستیانەوە سەر ناوی خۆیان، ئەم رووداوە كاردانەوەی هەندێك لەسەركردەكانی بزوتنەوەكەی لێكەوتەوە‌و وەكو "تەوریسی سیاسی"‌و "دەستگرتن بەسەر موڵك‌و ماڵی بزوتنەوەكە" ناویان برد، رۆژی 25ی تەموزی 2017 جڤاتی نیشتمانی بۆ یەكەمجار ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی هەڵبژارد‌و شوێنەكەی نەوشیروان مستەفاشی بە (عومەر سەید عەلی) پڕكردەوە. بەپێی دەستوری ناوخۆیی بزوتنەوەی گۆڕان، خانەی راپەڕاندن "بەرپرسی جێبەجێكردنی بڕیارو راسپاردەكانی جڤاتی نیشتمانی لەنێوان دوو كۆبونەوەدا"، واتە ئەم خانەیە دەسەڵاتی جێبەجێكردنی هەیە لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا.  یەكەمین خانەی راپەڕاندن لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا ئەندامەكانی لە (7) كەس پێكدەهات كە بریتی بوون لە:  •  عومەر سەید عەلی: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و رێكخەری گشتی بزوتنەوەكە •  عوسمان حاجی مەحمود: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری باژێڕەكان (دوای 10 مانگ كاركردن، بەهۆی ناڕازیبوون لە چۆنیەتی سیاسەت‌و ئیدارەكانی بزوتنەوەكە، پەیوەندی كۆمپانیای وشە‌و بزوتنەوەكە، تاپۆكردنی گردی زەرگەتە لەسەر كوڕەكانی نەوشیروان مستەفا، خراپی مامەڵەی خانەی راپەڕاندن لەسەر پرسەكان، دەستی لە ئەندامێتی خانە كێشایەوە‌و بە فەرمی دوركەوتنەوەی لە بزوتنەوەی گۆڕان راگەیاند، دوای هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەرو شكستی گۆڕان لە هەڵبژاردنەكەدا گفتوگۆی لەگەڵ كراوە بگەڕێتەوە بۆ ناو بزوتنەوەكە‌و دەست بە كاركردن بكاتەوە، بەڵام رەتیكردوەتەوە‌و ئێستا تاوتوێی دروستكردنی جوڵانەوەیەكی سیاسی نوێ دەكات) •  جەمال حاجی محەمەد: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری جڤاتی نیشتمانی •  جەلال جەوهەر: ئەندامی خانەی راپەڕاندن، سكرتێری فراكسیۆنەكان •  محەمەد تۆفیق رەحیم: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری ژورەكان  •  شۆڕش حاجی: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری خەڵك •  رەئوف عوسمان: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سەرۆكی جڤاتی گشتی دیارترین كارێك رێكخەری گشتی‌و یەكەمین خانەی راپەڕاندن كردی، بەشداریكردن بوون لە كابینەی (نۆیەم)ی حكومەتی هەرێمی كوردستان، ئەمە ناڕەزایەتی لەناو بزوتنەوەكەدا دروستكرد، چونكە كابینەی (هەشتەم)ی حكومەت بە شكست بۆ بزوتنەوەی گۆڕان كۆتایی هات‌و پارتی رێككەوتنی خۆی لەگەڵ گۆڕان هەڵوەشاندەوە‌و گۆڕانی لە حكومەت دەركرد‌و دەرگای پەرلەمانی كوردستانیشی داخست، بەڵام گۆڕان سەرباری ئەمانە جارێكی تر لەگەڵ پارتی تێهەڵچووەوە‌و رێككەوتنی سیاسی لەگەڵ ئیمزا كرد. خانەی دووەم خانەو رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان، بەگوێرەی دەستوری ناوخۆیی بۆ خولێكی (دوو ساڵ)ی هەڵدەبژێردێن، وادەی یەكەمین خانەی راپەڕاندن لە تەموزی 2019دا تەواو بوو. جڤاتی نیشتمانی كە خۆشی وادەی بەسەرچوو بوو، دوو مانگ دوای وادەی دیاریكراو و لە رۆژی 14ی ئەیلولی 2019دا ئەندامانی نوێی خانەی راپەڕاندنی هەڵبژارد، ئەمە دووەمین خانە بوو لە مێژووی بزوتنەوەی گۆڕاندا، پێكهاتەی نوێی خانە كە رۆژی 13ی ئۆكتۆبەر بەهۆی شكستی گۆڕان لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق دەستیان لەكاركێشایەوە بەمشێوەیە بوو: •  عومەر سەید عەلی: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان •  عەدنان عوسمان: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری جڤاتی نیشتمانی (دوای ساڵێك كاركردن دەستی لەكاركێشایەوەو شێخ كامیل پێنجوێنی لە شوێنەكەی دانرا) •  جەلال جەوهەر: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری فراكسیۆنەكان (دەستی لەكاركێشایەوە‌و سەفین مەلا قەرە لە شوێنەكەی دانرا، ئێستا گەڕاوەتەوە بۆ ناو بزوتنەوەكەو قسەی هەیە لە پرۆسەی دروستكردنی دەستە كاتییەكەدا)  • دەرباز محەمەد: ئەنجامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری ژورەكان •  شەماڵ عەبدولوەفا: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری باژێڕەكان (دەستی لەكاركێشایەوە‌و ئاسۆ رەحیم لە شوێنەكەی دانرا، یەكێك لەوانە بوو كە داوای دەكرد بزوتنەوەی گۆڕان لە گردی زەرگەتە ببرێتە دەرەوە‌و موڵك‌و ماڵی گۆڕان لە موڵك‌و ماڵی تایبەتی نەوشیروان مستەفا جیا بكرێتەوە) •  برزۆ مەجید: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری خەڵك (لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقدا كاندید بوو لە بازنەی هەولێر، بەڵام سەرنەكەوت بۆ پەرلەمان)  خانەی دووەمی راپەڕاندن بە رێكخەری گشتیشەوە، لە 14ی ئەیلولی ئەمساڵدا، وادەی یاسایی بەسەرچوو، واتە رێكخەرو ئەم خانەیە لەكاتێكدا دەستیان لەكاركێشاوەتەوە كە خۆیان لەڕووی یاساییەوە وادەكەیان تەواو بووە. كۆنفرانسی نیشتمانی بەر لەوەی گۆڕان توشی شكست ببێت لە هەڵبژاردن پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق لە ساڵی 2021دا، رێكخەری گشتی‌و خانەی راپەڕاندن وادەی سازدانی دووەمین كۆنفرانسی نیشتمانی بزوتنەوەكەیان بۆ كۆتایی 2021 دواخست، بڕیاربوو لەم كۆنگرەیەدا گۆڕانكاری لە پەیڕەوی ناوخۆی بزوتنەوەكەدا بكەن كە لەسەردەمی نەوشیروان مستەفادا نوسراوەتەوە، بەجۆرێك دەسەڵاتی مەركەزیی لەناو بزوتنەوەكە بەهێز بكرێت‌و رۆڵی خانەی راپەڕاندن بەهێزترو رۆڵی جڤاتی نیشتمانی لاواز بكرێت، بەڵام هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق‌و ئەنجامەكانی، ریسەكەی لە عومەر سەید عەلی‌و هاوباوەڕەكانی لەناو خانەی راپەڕاندن كرد بە خوری.  ئاسۆی چارەسەر بۆ قەیرانەكانی گۆڕان هێشتا لەناو گردی زەرگەتەدا دەسوڕێتەوە‌و ئەو هەڵسوڕاو بەرپرسانەی كە لەماوەی رابردوودا لە بزوتنەوەكە دوركەوتونەتەوە تائێستا زۆربەیان نایانەوێت بگەڕێنەوە بۆ كاری سیاسی لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا. گۆڕان لەكاتێكدا توشی ئەم تەقینەوە ناوخۆییە بووە، كە ماوەیەكە‌و بەر لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقیش، فراكسیۆنەكەی لە پەرلەمانی كوردستان دابەشبووە بەسەر دوو بەرەدا، بەرەیەكیان لەگەڵ سیاسەتەكانی بزوتنەوەكەی‌و ئەوی تریان دژ، جڤاتەكەشی بۆچونی جیاوازیان هەیە لەبارەی مانەوە یاخود كشانەوە لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان. لەكاتێكدا جڤاتەكەی بڕیاری كشانەوەی داوە، چەند رۆژی رابردوو بزوتنەوەی گۆڕان رەزامەندی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی وەرگرتووە بۆ پڕكردنەوەی چەند پۆستێكی تری خۆی لەناو حكومەت‌و پەرلەمان بە پلەی (راوێژكارو بەڕێوەبەری گشتی). 

ئاراس فەتاح ( هەموو چوارشەممە تایبەت بە درەو دەینوسێت) دوای هەموو جەنگێک ئەو وڵاتەی کە مەیدانی جەنگ بووە، روبەڕوی تەحەدایەکی گەورەی دووبارەبنیاتنانەوە دەبێت. دووبارەبنیاتنانەوە تەنها دروستکردنەوەی خانوو و نەخۆشخانە و قوتابخانە و زانکۆ و مزگەوت نییە، بەڵکو هاوشانی ئەم ئەرکە گرنگە، دووبارە بنیاتنانەوەی ئەخلاقیی کۆمەڵگاش گرنگە. چەندە دووبارەبنیاتنانەوەی ژێرخانی ئابووریی وڵات گرنگ و پێویست بۆ دروستکردنەوەی شوناس و وڵات، ئاوهاش دووبارەبنیاتنانەوەی بەها ئەخلاقییەکان هەمان سەنگ و بەهای خۆیان هەیە. بەبێ دووبارە بونیادنانەوەی بەها ئەخلاقییە گرنگەکانی ئینسان بۆ زەمانەتکردنی پێکەوەژیانێکی نوێیێ‌ ناو کۆمەڵگا، مەحاڵە وڵاتێکی دادپەروەر و برینساڕێژەری جەنگ و ئینساندۆست و بەرگریکار لە ئازادیی و مافە گەردوونییەکانی مرۆڤ بونیاتبنرێت.  پرسیاری سەرەکیی لە هەموو تاوانێکدا تەنها لایەنە یاساییەکەی نییە، کە کەسی تاوانبار بەرامبەر بەو تۆمەتانە دەوەستێتەوە کە ڕوبەڕوی دەکرێتەوە و بەرگریی لە خۆی دەکات، بەڵکو لایەنە ئەخلاقییەکەشێتی کە چۆن پاساو بۆ تاوانەکەی دەهێنێتەوە. واتە مرۆڤ چۆن دەگاتە ئەو دۆخەی کە لە کەسێکی ئاساییەوە ببێت بە کۆمەڵکوژ، لە باوکێکەوە ببێت بە منداڵکوژ.  هەرئەمەشە وا لە یەکێکی وەک هانا ئارێنت بکات ئەو جۆرە لە پاسا و ئارگیومێنت ڕەتبکاتەوە کە دەڵێت گەر من نەمکردایە یەکێکی تر دەیکرد، یان ئەو پاساوەی کە دەڵێت من بۆیە لەناو دەزگاکاندا مامەوە، تاوەکو ڕێ لە خراپتر بگرم. ئەو پرسیاردەکات و دەڵێت: چی لە کۆمەڵکوژیی خراپتر هەیە؟  مێژوونووسیس ئەمریکیی کریستۆفەر براونینگ لە کتێبە بەناوبانگەکەیدا بەناوی پیاوە ئاساییەکان، باس لە بەتالیۆنی پۆلیسی یەدەکی ژمارە ١٠١ دەکات، کە ژمارەیان ٥٠٠ کەس دەبوو و بەرپرسیار بوون لە کوشتنی ٣٥ هەزار جوولەکە و ناردنی ٤٥ هەزاری تر بۆ ئۆردوگای مردن لە ترێبلینکا کە دەکەوێتە ناو وڵاتی پۆلەنداوە. یەکێک لە پۆلیسەکان بەم جۆرە باس لە تاوانەکانی دەکات. من هەوڵمدەدا تەنها منداڵەکان گوللەباران بکەم. کاتی ڕەمیکردنەکان وابوو کە دایکان دەستی منداڵەکانیان دەگرت و هاوکارەکەم دایکەکانی ڕەمییدەکرد و منیش منداڵەکان. من بەخۆم دەگوت ئەم منداڵانە بەبێ دایک ناتوانن بژین، بۆیە بەو شێوەیە ویژدانم ئارامدەکرد و بە گوللەبارانکردنیان رزگارمدەکردن. ئەم پاساوی کوشتن و تاوانە بێوێنەیەش پاساوێکی ئەخلاقییە، بەڵام دوو لە هەموو بەهایەکی باشە و خاڵیی لە هەموو ویژدانێکی ئینسانیی. ئەم جۆرە پاساوانە هاوتایە بەو پاساوانەی کە جاشێکی کورد بیەوێت بۆمان بسەلمێنێت کوشتنی ژنێک یان منداڵێکی کورد بەدەستی کوردێک ئەهوەنتر لە کوشتنی بەدەست بەعسییەکی عەرەب.  هانا ئارێنت دژ بەو تێزەیە کە هەموو ئەڵمان وەک تاوانکارێک تەماشابکرێت و بەبۆچوونی ئەو شتێک نییە لەڕویی یاساییەوە بتوانێت تاوانی دەستجەمعیی بسەلمێێت. هەموو ئەو کەسە مەدەنییانەی کە راستەوخۆ لە تاوانی جەنگ و تاوانی کۆمەڵکوژییدا بەشدارنین، دەبن بە بەشێک لەو تاوانە دەستەجەمعییەی کە بە ئاگاییەوە، بێدەنگیی و قبوڵکردنی ئەو دۆخە هەڵدەبژێرن. هانا ئارێنت دەڵێت تەنها منداڵ و کویلە بوونەوەری کۆمەڵایەتیی ملکەچن و جیبەجێکەری فرمانن، بەڵام کەسێک کە تەمەنی یاسایی تێپەڕاندبێت توانای بڕیاردان و هێزی حوکمدانی هەیە. بەم چەشنە ئەو کەسەی هێز و توانی حوکمدانی هەیە دەتوانێت بڵێت (نا) بۆ نادادپەروەریی و تاوان. وشیاریی بەرامبەر بەم (نا)گوتنە، دەیتوانی مرۆڤایەتی لە زۆر کارەسات ڕزگار بکات. نەگوتنی (نا) مانای ڕازییبوون بە ستەم و ملکەچێتیی و قبوڵکردنی کۆیلایەتیی. کەسی تەماشاکەر تاوەکو ئەو چرکەساتەی تاوان روودەدات تاوانبار نییە، بەڵکو تاوان لەو کاتەوە دەستپێدەکات کە وەرگر پرسیار لە فەرمان ناکات و وەک وەزیفەیەکی نەتەوەیی یان ئایینی جێبەجێی دەکات. هەربۆیە گەر شتێک نەبێت بەناوی تاوانی دەستەجەمعییەوە لەڕویی یاساییەوە ئەوا لە ڕووە ئەخلاقیی و ویژدانییەکەی شتێک هەیە کە گروپێک، حیزبێک یان نەتەوەیەک بە تاوانی دەستەجەمعیی بارگراندەکات ئەویش وەک کانتی فەیلەسوفی ئەخلاق دەڵێت، ئازایەتییە. ئازایەتیی مانای ئەوەیە عەقڵی خۆت بەکاربهێنیت بۆئەوەی خۆت سەروەری بڕیاری خۆت بیت و خۆت نەخەیتە ژێر ڕکێفی هیچ هێز و کەسێکەوە. نەبوونی ئەم ئازایەتییە بوو کە نازیزم و فاشیزم ئەو هەموو تاوانە گەورانەیان پیادەکرد.  لە سیستەمە تۆتالیتارییەکاندا بەرپرسیارێتی سیاسیی بوونی نییە، چونکە حیزب و رۆبۆتەکانی سەرۆک لە هەموو شوێنێکن و جێگایەک نییە کە مرۆڤ بتوانێت بە ئازادانە تیایدا بیربکاتەوە، هاتوچۆبکات و کاربکات. لە ئەزموونی بەعسیزمدا خەڵکانێک هەبوون کە بەمانا هانا ئارێنتییەکەی بەرپرسیارێتیی سیاسییان هەڵدەگرت و بەمانا کانتییەکەیشی ئازابوون. ئازابوون، چونکە دژ بە تۆتالیتاریزم و دوژمنانی ئازادی خەباتی مەدەنیی و چەکدارییان دەکرد. ناوچە ڕزگارکراوەکان نموونەی ئەو جواگرافیایانە بوون کە تۆتالیتاریزم دەستی پێنەدەگەیشت و تیایدا بەرپرسیارێتیی سیاسیی بەرجەستەبوو. ئەم ئەزموونی بەرپرسیارێتیی سیاسییە دژ بە تۆتالیتاریزم و ستەم لەو چرکەساتەدا وێران بوو کە بکەرەکانی ئەمڕۆ لە هەموو مانا ئەخلاقییەکانی خۆی دایانماڵیی. لە دوای ڕپەڕینەوە پێشمەرگە کرا بە هێزی حیزب و پاسەوانی سەرۆک و خێزانە سیاسییەکان و خەباتگێڕەکانی دوێنێش بوون بە نەوت و گاز و خاکفرۆش. جگە لە کارەساتە ئەخلاقیی و فیاسکۆ سیاسییەکانی پرسی ئەنفال و هەڵەبجە و شەنگال و ٣١ی ئاب و ١٦ ئۆکتۆبەر و ریفراندۆم و داگیرکارییەکانی سوپای تورکیی و هتد، ئەم دوو خێزانە سیاسییە نەک توانای پاراستنی خاک و هاونیشتیمانی وڵاتەکەیان نییە، بەڵکو چیتر توانای بەڕێوەبردنی کۆمەڵگاکەشیان نییە. یەکێک لە هۆکارە هەرە سەرەکییەکانی ئەم پاشاگەردانییە ئەخلاقیی و سیاسییەی کە لە کوردستانی ژێر دەسەڵاتدارێتیی پارتیی و یەکێتییدا بەرقەرارە، دەگەڕێتەوە بۆ دادگایینەکردنی ویژدان و ئەخلاقیی کورد بۆ خۆی. هەموو کەسێکی خاوەن وشیاریی مێژوویی و ئەخلاقیی بەرپرسیارێتیی دۆخێکی ئینسانیی هەیە کە پێی دەگوترێت شەرم. شەرم گرنگترین خەسڵەتی ئینسانییە کە مرۆڤ روبەڕووی دەبێتەوە کاتێک دژ بە کاتیگۆرییەکانی مۆراڵی باو شتێک دەکات کە نەدەبایە بیکات. شەرم دۆخێکی ناوەکییە کە لەناو رووبەری گشتییدا دەبێت بە ڕووداوێکی کۆمەڵایەتیی و لەناو کایەی سیاسەتدا دەبێت بە داوای لێبوردن و دەستلەکارکێشانەوە کۆتایی پێبێت.  پارتی و یەکێتیی دوو هێزی بێشەرمن، هەردووکیان بە هەموو مانایەک هیچ شەرمێکی سیاسییان نەماوە، نەک لەبەرئەوەی دەیان تاوانباری جەنگیی کورد و عێراقییان لە دادگاییکردن رزگارکرد، بەڵکو لەبەرئەوەی فەشەلێکی گەورەیان بەم ئەزمونە کوردییە هێنا و هیچ بەهایەکیان بۆ ئەزموونی کۆمەڵکوژیی و هیچ کەرامەتێکیان بۆ ئینسانی کورد و هیچ سەنگێکیشیان بۆ پرسی کورد نەهێشتۆتەوە. دەشێت ڕستەیەکی ریتۆریکیی بێت گەر بڵێم، تەنها دیکتاتۆرەکان بەرامبەر بە ڕابردو و ژیانی ئێستا و داهاتووی کۆمەڵگا و وڵاتەکەیان بەو شێوەیە بێباک و بێشەرمن کە لە ئەزموونی دەسەڵاتدارێتی پارتیی و یەکێتییدا دەیبینین. 

 ئامادەكردنی: نەوزادی موهەندیس •    ئاشكرایە عێراق وڵاتێكی دەوڵەمەندە بە سامانی سروشتی و نەوت و غازی سروشتیەوە، بەشێوەیەك لە عێراقدا 530 پێكهاتەی  هەمە جۆری جیۆلۆجی هەیە كە یەدەگی نەوتی گەورە لە خۆدەگرێت،115 جێگە هەیە كە هەڵكەنراون،كە بڕی یەدەگی نەوتیان دەخەمڵێنرێت بە 311ملیار بەرمیل نەوت،415 جێگەش هێشتا نەدۆزراونەتەوە كە یەدەگی نەوتیان زیاترە لە 215 ملیار بەرمیل.توانای هەناردەكردنی نەوتی عێراق دەتوانێت بگاتە 4.5 ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانە،بەڵام لە ئێستادا تەنها بڕی 3.5  ملیۆن بەرمیل نەوت هەناردە دەكات. •    كۆمپانیای نەوتی باكور سەر بەوەزارەتی نەوتی عێراقیەوە و بەرپرسیارە لە ڕووی ئیداری و دارایی و تەكنیكیەوە لە سەرجەمی كێڵگە نەوتیەكانی باكوری عێراق ((لە ئێستادا جگە لە هەرێمی كوردستان)).و یەكێكە لە 4 كۆمپانیا نەوتیە گەورەكانی عێراق و لەساڵی 1929وە لە شاری كەركوك وەك یەكەم كۆمپانیای نەوتی دامەزراوە . •    لە ڕێكەوتی 14/5/2022دا  كۆمپانیای نەوتی باكوری عێراقی ،ڕایگەیاند كە لەدوای هێرش و پەلامارەكانی داعشەوە بۆ پارێزگاكانی باكور و دواتر دوای ڕزگاركردنی ئەو ناوچانە لەلایەن هێزی پێشمەرگەی كوردستانەوە،حكومەتی هەرێمی كوردستان دەستیگرتوە بەسەر چەند كێڵگەیەكی نەوتیدا لە پارێزگای موصڵ و هەولێر و كەركوك و صلاح الدین.لەڕێكەوتی 15/4/2015وە.كە بریتین لە: 1.    كێڵگەی  نەوتی خۆرمەڵە لەپارێزگای هەولێر 2.    كێڵگەی  نەوتی هاڤانا لە پارێزگای كەركوك 3.    كێڵگەی  نەوتی كۆرمۆر لە پارێزگای صلاح الدین 4.    كێڵگەی  نەوتی صەفیە لە پارێزگای موصڵ •    لێرەدا زانیاری دەربارەی هەریەكە لەو كێڵگە نەوتیانە دەخەینە ڕوو لە ڕووی جێگەی جوگرافیا و بڕی بەرهەم و جۆری نەوتەكانی ،بۆئەوەی قەوارەی قازانج و سوودی ئەو گێڵگە نەوتیانە  بزانرێت چەندە بوە ؟ و داهات و فرۆشەكەی بۆ كوێ‌ چوە؟ 1.    كێڵگەی  نەوتی خۆرمەڵە: لە سەرەتادا بڕی بەرهەمی ڕۆژانەی 375 هەزار بەرمیل نەوتە بوە و لە ئێستادا كەمیكردوە بۆ 175هەزار بەرمیل و هەندێكیش دەڵێن كەمیكردوە بۆ 200-250 هەزار بەرمیل نەوت و دەكەوێتە سنوری پارێزگای هەولێر  بە دووری 33كم لە باشووری هەولێرو بڕی یەدەگی نەوتی تیایدا دەگاتە 3160 ملیۆن بەرمیل و لەلایەن كۆمپانیای كارەوە بەڕێوەدەبرێت.كە بەدرێژكراوەی كێڵگەی نەوتی كەركوك دادەنرێت. 2.    كێڵگەی  نەوتی كەركوك نەوتی یەدەگی هەبوو لە كێڵگەی كەركوكدا دەخەمڵێنرێت بە نزیكەی 13 ملیار بەرمیل نەوت،كە نزیكەی 12% لەكۆی یەدەگی نەوتی عێراق پێكدێنێت. ئەم كێڵگەیە پێنجەم كێڵگەی گەورەی نەوتە لە جیهاندا كە بریتیە لە گردێك كە ڕووباری زێی بچوك دەیبڕێت و درێژیەكەی 96.5كم و پانیەكەشی دەگاتە 4كم.قوڵی بیرە نەوتەكانی لەنێوان 450مەتر بۆ 900 مەتردایە.و تێكڕای بڕی بەرهەمی 720 هەزار بەرمیلە لە ڕۆژێكدا. لەسەردەمی پاشایەتیدا ژمارەی بیرە نەوتەكانی 44 بیر بوون،دوای خۆماڵیكردنی نەوتیش لەساڵی 1973دا ئەم كێڵگەیە 47 بیری بەرهەمی تیادا بوە،و 88بیریش لەژێر چاودێری و دۆزینەوەدا بوون و 1 بیریش بۆ تێكردنی ئاو و 55بیریش داخراون.و كێڵگەی كەركوك 330 بیری نەوتی بە بەرهەم لەخۆدەگرێت و ئەم ژمارەیەش لە زیادبوندایە.جۆری نەوتی كەركوك زۆر باش نیە،چونكە ڕێژەی كبریتی بەرزە و بۆیە پێویست بە معالەجەكردن دەكات پێش هەناردەكردنی و چڕیەكەی مام ناوەنجیەAPI=32-33. •     كێڵگگەی نەوتی بای حەسەن: دەكەوێتە ڕۆژئاوای كەركوكەوە لە ئاڕاستەدا تەریبە پێی،بیرە نەوتەكانی ئەم كێڵگەیە لە بیرە نەوتەكانی كێڵگەی كەركوك قوڵترن كە لە نێوان 1500 مەتر بۆ 3000مەتردان و بڕی بەرهەمی ڕۆژانەی 100هەزار بەرمیل نەوتە. •    كێڵگەی نەوتی هاڤانا: وەزارەتی نەوتی عێراقی لەساڵی 2013دا گرێبەستێكی مۆركردوە لە گەڵ كۆمپانیای بریتیش پتڕۆلیۆمی بەریتانیدا بۆ هاوكاریكردنی كۆمپانیای نەوتی باكور بۆ پێشخستنی هەردوو كێڵگەی هاڤانا و باباگوڕگوڕ كە دەكەونە پارێزگای كەركوكەوە.بڕی بەرهەمی كێڵگەی باباگوڕگوڕ دەگاتە 50هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە و كێڵگەی هاڤاناش 60 هەزار بەرمیل. 3.    كێڵگەی غازی كۆرمۆر كێڵگەیەكی بچووك-مامناوەنجیە و دەكەوێتە سنوری پارێزگای صلاح الدین وە و لە باكوری ڕۆژهەڵاتی شاری دووزخورماتوە بە دووری 35كم لە ڕێگای گشتی دوزخورماتوو-كەركوك.ولەلایەن كۆمپانیای نەوتی باكورەوە دۆزراوەتەوە و تاساڵی 2003 ئیدارەی داوە.جۆری غازەكەی غازی شیرینە واتە ڕێژەی H2S تیادا نزمە.دەتوانرێت ڕاستەوخۆ بەكاربهێنرێت بەبێ‌ مامەڵەی چارەسەری بۆ لابردنی كبریت تیایدا.كۆمپانیای دانا غازی ئیماراتی كاری تیادا دەكات لە 15/4/2007وە. •    حكومەتی هەرێمی كوردستان هەرێمی دابەشكردوە بە 57 بلۆكی نەوتی دۆزراوەوە. كە هەندێكیان دەكەونە ناوچە جێ ناكۆكەكانەوە و گرێبەستیشی لەگەڵ كۆمپانیا جیهانیەكاندا كردوە لەسەر 51 بلۆكی نەوتی و تەنها 6 بلۆك ماوەتەوە.كە كراوەیە لەبەردەم وەبەرهێنان تیایاندا.ڕووبەری بلۆكی نەوتی دۆزراوەكان لەنێوان 135 كم چوارگۆشە لە كێڵگەی كۆرمۆردا. ئەوەی تێبینی دەكرێت كە كێڵگە گەورە نەوتی و غازیەكان وەك كێڵگەكانی كەركوك و جەنبور و بای حەسەن و كۆرمۆر،بەزۆری دەكەونە ناوچەی گردۆڵكە لوتكەییەكانی شاخی زاگرۆس.لەكاتێكدا كێڵگە بچوكەكان و كە دۆزینەوەی نەوت تیایاندا بەرزە وەك كێڵگەكانی عەین زالە و تاوگێ‌  ودەكەونە ناوچەی گردۆڵكە لوتكەییەكانی شاخی تۆرۆسەوە. 4.    كێڵگەی نەوتی صەفیە: ئەم كێڵگەیە یەكێكە لە كێڵگە نەوتیەكانی سەر بە كۆمپانیای باكوور لە پارێزگای  موصڵ، و دەكەوێتە ناحیەی زوممار نزیك لە سنوری عێراق و سوریاوە،و لە 10/4/2015وە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە دەستی بەسەردا گیراوە و لە ئێستادا لەلایەن كۆمپانیای كارەوە بەڕێوەدەبرێت. ئەو پەڕی توانای بەرهەمی ئەم كێڵگەیە بریتیە لە 4000 بەرمیل نەوتی ڕۆژانە لەوكاتەی لەلایەن كۆمپانیای باكورەوە بەڕێوەدەبرا.بەڵام كۆمپانیای كار ڕایگەیاندوە كە بەرهەمەكەی كەمیكردوە بۆ 3000بەرمیل نەوتی ڕۆژانە و نەوتەكەشی لەڕێگەی تەنكەرەوە دەفرۆشرێت.یەكەم جار لەساڵی 1974دا یەكەم بیرە نەوتی لێدراوە و دواتر لە نیوەی دووەمی ساڵی حەفتاكاندا دووەم بیرە نەوتی لێدراوە و لەناوەڕاستی هەشتاكانیشدا بەرهەمی خۆبەخۆی هەبوە و لە ساڵی 1990دا زیاد لە 40 بیرە نەوتی تیادا بوە و 120كم دەكەوێتە ڕۆژئاوای كێڵگەی نەوتی عەین زالەوە بڕی یەدەگی نەوتی مەزندە دەكرێت بە 300ملیۆن بەرمیل.   نەوتی باكوری عێراق •    لە ئێستادا كۆمپانیای نەوتی باكور،گەرەكێتی كە هەموو ئەو كێڵگە نەوتی و غازیانەی كە دەكەونە چوارچێوەی سنوری ناوچە جێناكۆكانەوە بگەڕێنێتەوە ژێر دەسەڵاتی خۆی.بەمەش هەرێمی كوردستان بڕی نەوتەكەی كەم دەكات و لە ئەنجامیشدا داهاتی نەوتەكەشی زیاتر كەم دەكات و ناتوانێت بودجە و مووچەی مانگانە و خەرجی پێویستی حكومەت دابین بكات.بۆیە ئەم كارەی وەزارەتی نەوتی عێراق و كۆمپانیای ناوبراو هێندەی تر كێشە و ململانێكانی نێون هەرێم و بەغداد قوڵتر و ئاڵۆزتر دەكاتەوە.ئەم هەوڵانەی كۆمپانیای ناوبراو بە بیانووی جێبەجێكردنی بڕیاری دادگای فیدڕاڵی عێراقیەوە كە لە 15/2/2022دا دەرچوە. •    تەنها چارەسەریش بریتیە لە گفتوگۆیەكی هێمنانەی دوور لە هەڵای ڕاگەیاندن و دۆزینەوەی میكانیزمێكی شیاو گونجاوە كە هەردوولا زیانی گەورەیان پێنەگات و هەرێمیش بێبەش نەكرێت لە بەشە بودجە و مووچەی مانگانەی خۆی گەر ئەو كێڵگە نەوتی و غازیانە دەستیان بەسەردا گیرایەوە لەلایەن حكومەتی عێراقیەوە.ئەمەش پێویستی بە هێمنی و لێكتێگەیشتن هەیە نەك هەڵچوون و بەلاڕێدابردن و عینادی و غروری كەسی.بەهیوای ئەوەی ئەو كێشانە بە هێمنی و ئاشتیانە بێنە چارەسەركردن. تێبینی: ====== •    هەموو ئەو ژمارانەی كە نوسراون دەربارەی بڕی بەرهەمی كێڵگە نەوتیەكان ،دەشێت لە ئێستادا گۆڕانكاریان بەسەردا هاتبێت بە زیاد یان بەكەمكردن.  

 (درەو): لە بانكی (ئاشتی)ی سلێمانییەوە بڕی (82 ملیارو 560 ملیۆن) دیناری داهاتی سلێمانی خرایە سەر ژمارە بانكیی وەزارەتی دارایی لە بانكی (منارە)ی هەولێر، ئەمە بۆ موچەی مانگی نیسانی موچەخۆرانە. ئەمڕۆ بەنوسراوێك ئەم بڕە پارەیە خرایە سەر حسابی وەزارەتی دارایی لە بانكی منارە.  وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستان ژمارەی بانكیی لە بانكی  (ئاشتی)ی سلێمانی‌و بانكی (منارە) لە هەولێر هەیە، بەپێی فەرمانێكی وەزارەتی دارایی پێویستە لە داهاتی ناوخۆی هەولێر مانگانە (109 ملیارو 440 ملیۆن) دینار بۆ موچە تەرخانبكرێت، لە سلێمانیش بڕی (82 ملیارو 560 ملیۆن) دیناری مانگانە. 

 (درەو): پارتی دیموكراتی كوردستان لەسەر راسپاردەی مەسعود بارزانی هێرشی میدیایی بۆسەر یەكێتی‌و كارەكتەرەكانی رادەگرێت، ئەمە سەرەتای ئامادەكارییە بۆ دەستپێشخەرییەكی بارزانی بۆ دەربازكردنی عێراق لە بنبەستی سیاسی، بە رەمەزمەندی ئێرانییەكان. سەرچاوەیەكی باڵا لە پارتی بە (درەو)ی راگەیاند، لەسەر فەرمانی مەسعود بارزانی، دەزگای رۆشنبیری‌و راگەیاندنی پارتی كە ئاڕاستەی كاركردنی میدیاو سۆشیال میدیاكانی پارتی دیاری دەكات، لە نوسراوێكدا داوای لە میدیاكانی پارتی كردووە هێرش بۆسەر یەكێتی رابگرن.  لە نوسراوەكەی دەزگای رۆشنبیری‌و راگەیاندنی پارتیدا هاتووە" پێویستە بەرەچاوكردنی بارودۆخی ئەمڕۆی كوردستان سەرجەم هێرشە میدیاییەكان رابگیرێت بۆ سەر یەكێتی و سەركردەكانی". ئەم بڕیارەی پارتی بۆ راگرتنی شەڕی میدیایی هاوكاتە لەگەڵ نزیكبونەوەی وادەی راگەیاندنی دەستپێشخەرییەكی سیاسی نوێی مەسعود بارزانی‌و كۆبونەوەی پارتی لەگەڵ یەكێتی.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بارزانی دەیەوێت لە هەرێمی كوردستانەوە گرێی بنبەسی سیاسی عێراق بكاتەوە‌و لەگەڵ یەكێتی لەسەر پۆستی سەرۆك كۆمار رێككەوتن بكات.  بارزانی لەرێگەی دەستهەڵگرتن لە پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ یەكێتی، دەیەوێت یەكێتی لە ریزی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بهێنێتە دەرەوە‌و بخاتە چوارچێوەی پرۆژەی هاوپەیمانێتییە سێقۆڵییەكە (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی)، لەم رێگەیەوە گرێی نیسابی یاسایی دانیشتنی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار بكاتەوە‌و دوای هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت لەلایەن هاوپەیمانی سێقۆڵییەوە دەستپێبكات.  بارزانی بۆ قایلكردنی یەكێتی، جگە لە پێدانی پۆستی سەرۆك كۆمار، دەبێت ئێرانییەكانیش بەم پرۆژە دەستپێشخەرییە قایل بكات، چونكە بەرەی چوارچێوەی هەماهەنگیی (مالیكی، عامری، خەزعەلی،  فالح فەیاز، عەبادی، حەكیم) لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەكرێن‌و یەكێتیش بەشێكە لەم پرۆژەیە‌و دەرچوون لێی بەبێ رەزامەندی تاران بەزیان بۆ خۆی كۆتایی دێت.   

ئەمڕۆ ژمارەیەك سەرنوسەر و میدیاكار و بەرپرسی سەنتەر و دەزگا میدیاییەكان لە (درەو)، گفتوگۆگی كراوەیان کرد سەبارەت بە: (ئاڵنگاریەكانی بەردەم میدیاكان). لە گفتوگۆكەدا باس لە دۆخی ئێستای میدیا و هەلومەرجی كاركردنی میدیاكان کرا، بەتایبەت پرسی هێرشە ئەلكترۆنیەكان بۆ سەر پەیج و سۆسیال میدیا دیجیتاڵیەكان. تەوەرێكی تر گفتوگۆكردن بوو لەسەر چۆنیەتی درووستكردنی هەماهەنگی و كاری پێكەوەیی لە نێوان دامەزراوە میدیاییەكاندا. لە ئاكامی گفتوگۆكەدا بە شێوەیەكی گشتی بەشداربووان كۆكبوون لەسەر ئەوەی: 1. هەوڵدان بۆ درووستكردنی هەماهەنگی میدیایی لەسەر ئاستی كوردستان و دەرەوە لە نێوان دامەزراوە میدیاییەكان. 2. پشتیوانی و پێكەوەیی بۆ روبەڕووبونەوەی ئەو فشارانەی درووستدەكرێن لەسەر دامەزراوە میدیایی و راگەیاندكارەكان. 3. هەوڵدان بۆ چارەسەركردنی فشارە ئەلكترۆنیەكان بە شێوەی گروپی و راستەوخۆ لەرێگەی كۆمپانیای فەیسبووك و دەزگا پەیوەندیدارەكانەوە. 4. ئاگاداركردنەوەی كونسوڵ، نێردە نێودەوڵەتیەكان، نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان و رێكخراوە نێودەوڵەتیەكان، لەبارەی رەوشی میدیا و گوشارەكانی سەر دامەزراوە میدیاییەكان.  1. دەزگای ستاندارد – هەولێر 2. بوار نیوز – هەولێر 3. رادیۆی دەنگ – گەرمیان 4. شارپرێس 5. دیبلۆماتیك  6. هاوڵاتی 7. پەرەگراف 8. درەو 9. رێكخەری سەنتەری میترۆ 10. سەرۆكی لقی سلێمانی سەندیكای رۆژنامەنووسان 11.كەمال چۆمانی  12.فەرمان رەشاد  13. دڵشاد ئەنوەر 14- كارۆخ رەسوڵ  شارەزای تەكنیكی سۆسیال میدیا  

راپۆرت: درەو  پرسیارێكی بەرهەم ساڵح لە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق، بڕی نزیكەی (3 ملیار) دۆلاری پشكی هەرێمی كوردستان لە پرۆژە یاسای پاڵپشتی ئاسایشی خۆراكدا بڕی، ئەمە گورزێكی سیاسی تری بەرهەم ساڵح بوو لە پارتی، كە بەهۆی پارتییەوە دارایی حكومەتی هەرێمیش زیانی بەركەوت، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  گورزێكی دارایی لە حكومەتی هەرێم دادگای باڵای فیدراڵی عێراق كە بەرزترین دەسەڵاتی یاساییە‌و تانە لە بڕیارەكانی نادرێت، دوێنێ گورزێكی تری لە هاوپەیمانی سێقۆڵیی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) وەشاند.  دادگا پرۆژە یاسای (پاڵپشتی خێرا بۆ ئاسایشی خۆراك‌و گەشەپێدان) رەتكردەوە، ئەم پرۆژە یاسایە حكومەتی كاربەڕێكەری مستەفا كازمی پێشكەشی پەرلەمانی كردبوو، ماوەی نزیكەی دوو مانگ بوو خرابووە بەردەم پەرلەمان، هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) پاڵپشتی دەكرد. پرۆژە یاسایەكە لەبری یاسای بودجە بوو بۆ حكومەتی مستەفا كازمی، حكومەتێك كە ماوەی (7) مانگە بەشێوەی كاربەڕێكەر بەڕێوەدەچێت‌و رەنگە بەهۆی پێكنەهێنانی كابینەی نوێ حكومەتەوە تەمەنی لەمە زیاتریش درێژببێتەوە.  ئەم پرۆژە یاسایە كە دادگای فیدراڵی هەڵیوەشاندەوە، بڕی (35 ترلیۆن) دینار واتە نزیكەی (20 ملیار) دۆلاری بۆ حكومەتی كازمی تەرخان كردبوو، بۆئەوەی لە نەبوونی یاسای بودجەدا بەم پارەیە كاروباری وڵات بەڕێوەببات، بەڵام دوێنێ دادگای فیدراڵی لە وەڵامی نوسراوێكدا كە سەرۆك كۆمار بەرهەم ساڵح لەبارەی لێكدانەوەی دەستەواژەی (حكومەتی كاربەڕێكەری رۆژانە) ئاڕاستەی كردبوو، قسەی خۆی كردو وتی" حكومەتی كاربەڕێكەر بۆی نییە پرۆژە یاسا پێشكەش بكات".  بەرهەم ساڵح كە بارودۆخی سیاسی دوای هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەری 2021 بەناچاری كردویەتی بە هاوپەیمانی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی، رۆڵی هەبوو لەوەی ئەمجارەش لەرێگەی دادگای فیدراڵییەوە له‌سه‌ر بنه‌مای داواكاری ژماره‌یه‌ك په‌رله‌مانتاری شیعه‌، گورزێكی تر لە پارتی دیموكراتی كوردستان‌و بەهۆی پارتیشەوە لە بودجەی حكومەتی هەرێم بدرێت، چونكە بەپێی ئەوەی باسدەكرێت، لە كۆی نزیكەی (20 ملیار) دۆلارەكەی پرۆژە یاسای ئاسایشی خۆراك، بڕی نزیكەی (3 ملیار) دۆلاری بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان دەبوو، ئەمە چوارچێوەیەكی یاسایی باش بوو بۆ حكومەتی مەسرور بارزانی لە حاڵی نەبوونی یاسای بودجەی گشتی عێراق‌و ناكۆكییەكان لەبارەی ناردن یاخود نەناردنی (200 ملیار) دۆلارەكەی بەغداد، سود لەو بڕە پارەیە وەربگرێت.   چوارچێوەی هەماهەنگی دژ بوون ئەم بڕیارەی دادگای فیدراڵی لە بەرژەوەندی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی (مالیكی، عامری، خەزعەلی، فالح  فەیاز، عەبادی، حەكیم) بوو، چونكە ئەوان بەدیاریكراویش مالیكی دژی پرۆژە یاساكە بوون، دەیانوت پرۆژە یاساكە بۆ بەهەدەردانی سامانی گشتییە‌و بەدیلێكی (نەگونجاو)ە بۆ پرۆژە یاسای بودجە.  مالیكی كە خۆی لە بنەڕەتەوە لەگەڵ حكومەتی كازمی ناكۆك بوو، لەبارەی پرۆژە یاسای ئاسایشی خۆراكەوە رایگەیاند، بەهۆی لێكەوتەكانی جەنگی روسیاو ئۆكرانیاوە جیهان روبەڕووی قەیرانی مادە خۆراكییە بنەڕەتییەكان بوەتەوە، عێراق لەو وڵاتانەیە كە بەهۆی كەمبونەوەی بەرهەمی كشتوكاڵییەوە كاریگەریی ئەم بارودۆخەی كەوتوەتەسەر، بەڵام ئەم داواكارییە رەوایە نابێت ببێتە هۆی سەرپێچی یاسایی‌و دەستوریی". بە بڕوای مالیكی، حكومەتی كاربەڕێكەری مستەفا كازمی لەبری ئەوەی بەپێچەوانەی دەستورەوە پرۆژە یاسا پێشكەشی پەرلەمان بكات بۆ چارەسەری قەیرانی خۆراك، دەبوو هاوشێوەی حكومەتەكانی پێشتری بكردایە، چونكە بەوتەی ئەو حكومەتەكانی پێشتر كە سەركەوتوو نەبوون لە تێپەڕاندنی یاسای بودجە، پەنایان بۆ رێگەچارەیەكی یاسایی‌و دەستوری بردووە كە وەرگرتنی سولفەیە لە وەزارەتی دارایی، واتە بە قسەی مالیكی دەبێت كازمی پەنا بۆ وەرگرتنی سولفە ببات لە وەزارەتی دارایی بەمەبەستی دابینكردنی خەرجی ماددە خۆراكییەكان.  چارەنوسی پرۆسەی سیاسی چارەنوسی پرۆسەی سیاسی لە عێراق بەنادیاری ماوەتەوە، ئاسۆی پێكهێنانی كابینەیەكی نوێی حكومەت بەهۆی دابەشبوونی ماڵی شیعە بەسەر دوو بەرەی ناكۆكدا، هێشتا نادیارە. ناكۆكی (سەدر)‌و لایەنەكانی (چوارچێوەی هەماهەنگیی) نەك تەنیا ماڵی شیعە، مالیكی كورد‌و سوننە‌و تەنانەت پەرلەمانتارانی سەربەخۆشی دابەشكردووە بەسەر دوو بەرەی ناكۆكدا.  هەردوو بەرەكە (سەدر)‌و (چوارچێوەی هەماهەنگیی) هیچ یەكێكیان بە تەنیا‌و بەبێ ئەوەی تر ناتوانێت كوتلەی گەورەی پەرلەمان پێكهبێنێت‌و لەم رێگەشەوە پۆستی سەرۆك كۆمار پڕ بكاتەوە‌و هەنگاوەكانی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت دەستپێبكات. دوای (7) مانگ مشتومڕو راكێشانی دادگای فیدراڵی بۆ ناو ناكۆكییە سیاسییەكان، هەردوو بەرەكە ئێستا گرەوی سیاسی خۆیان داوەتە دەست پەرلەمانتارانی سەربەخۆ‌و داوا لە سەربەخۆكان دەكەن حكومەت پێكبهێنن، سەربەخۆكانیش كە ژمارەیان نزیكەی (40) پەرلەمانتارە، لەناو خۆیاندا دابەشبوون بەسەر جەمسەرە ناكۆكەكانی ناو ماڵی شیعەدا.  سەدر داوای "حكومەتی زۆرینە"‌و چوارچێوەی هەماهەنگیش هێشتا لەسەر قسەی خۆی "حكومەتی تەوافوقی" سورە، هەردوو جەمسەرەكە دەستپێشخەریی خۆیان بۆ چارەسەری "بنبەستی سیاسی" خستوەتەڕوو، بە هەندێك جیاوازییەوە هەردوولا جڵەوی دیاریكردنی كاندیدی سەرۆك وەزیرانیان لە پێكهاتەی شیعە داوەتە دەست پەرلەمانتارانی سەربەخۆی پێكهاتەی شیعە، سەربەخۆكانیش دوێنێ دەستپێشخەری خۆیان راگەیاند‌و داوای پێكهێنانی كوتلەی گەورەی پەرلەمان لە هەردوو جەمسەرە ناكۆكەكە دەكەن، لەم حاڵەتەدا ئامادەییان نیشانداوە كاندیدێكی سەربەخۆ بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران پێشكەش بكەن.  لەكاتێكدا سەربەخۆكان دەستپێشخەریی خۆیان راگەیاند، سەدر لە هەنگاوێكی كتوپڕدا‌و لە تویتێكدا رایگەیاند، بۆ ماوەی (30) رۆژ دەبێت بە ئۆپۆزسیۆن، ئەمجارەیان نەك هەر لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی وەكو نەیاری سیاسی، بەڵكو دەرفەتی بە هاوپەیمانەكانیشی (بارزانی‌و حەلبوسی) داوە لەم ماوەیەدا هەوڵی پێكهێنانی حكومەت بدەن.       سەدر كە براوەی یەكەمی هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراقە، ئەمە جاری سێیەمە هەوڵەكانی بۆ پێكهێنانی حكومەت رادەگرێت، جاری یەكەم لە مانگی رەمەزانی ئەمساڵدا بوو، وەكو خۆی وتی لەو مانگەدا دەرفەتی دایە لایەنەكانی چوارچێوە بۆ ئەوەی حكومەت دروست بكەن، دەرفەتی دووەمیشی ئەو دەستپێشخەرییە بوو كە بەمدواییە كردی‌و دەرفەتی پێكهێنانی حكومەتی دایەدەست سەربەخۆكان، دەرفەتی سێیەمیشی كە دوێنێ رایگەیاند، بۆ هاوپەیمانەكانی (بارزانی‌و حەلبوسی)یە.  لە هەرسێ دەرفەتەكەیدا، سەدر خۆی لە دەرەوەی پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت داناوە‌و ئۆپۆزسیۆنبوونی هەڵبژاردووە، ئەمەیە وایكردووە عێراق لە بنبەستی سیاسی دەرنەچێت.  دوای حەوت مانگ ناكۆكی ناو ماڵی شیعە‌و دواكەوتنی پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت لە عێراق، وا دەردەكەوێت لە بنەڕەتەوە كێشە گەورەكە پەیوەندی بە ناكۆكی تایبەتی نێوان سەدرو مالیكییەوە هەبێت، ئەم ناكۆكییە ئێستا بەجۆرێك گەورە بووە كە دەرفەتی دەستوەردانی زیاتری بۆ وڵاتانی ناوچەكە كردوەتەوە.   سەدر سەرباری ئەوەی داوای حكومەتی "زۆرینە" دەكات، بەڵام لە حەوت مانگی رابردوودا دەرفەتی بۆ بەشداریكردنی زۆرینەی لایەنە سیاسییەكان  لە حكومەت كردوەتەوە جگە لە (نوری مالیكی)، مالیكی كە براوەی یەكەمی ناو دۆڕاوەكان بوو لە دواین هەڵبژاردندا، لەرێگەی دادگای فیدراڵییەوە سەركەوتوو بوو لەوەی جڵەوی پرۆسەی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت لە سەدرو هاوپەیمانەكانی بسەنێتەوە.  بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی لەبارەی پرۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، عێراقی توشی بنبەستی سیاسی كرد، دیاریكردنی دوو لەسەر سێی وەكو نیساب بۆ دانیشتنی پەرلەمان تایبەت بە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، یەك لەسەر سێی پەكخەری لەناو پەرلەمانی عێراقدا كارا كرد، تەواوبوونی نیسابی یاسایی دانیشتنی پەرلەمان پێویستی بە ئامادەبوونی 220 پەرلەمانتار هەیە لە كۆی 329 پەرلەمانتار، چوارچێوەی هەماهەنگی بە سەرۆكایەتی مالیكی 110 كورسی پەرلەمانی كۆكردەوە‌و بە یەك لەسەر سێی پەكخەر، پرۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری پەكخست.  بەگوێرەی دەستوری عێراق، پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت لە دوای هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارەوە دەستپێدەكات، مالیكی‌و هاوپەیمانەكانی لە پۆستی سەرۆك كۆمارەوە هەنگاوەكانی سەدریان بۆ پێكهێنانی حكومەت راگرت.  پۆستی سەرۆك كۆمار بەپێی نەریتی دوای روخانی رژێمی سەددام پشكی كوردە، ناكۆكی پارتی‌و یەكێتی لەسەر ئەم پۆستە، كوردی دابەشكرد بەسەر دوو جەمسەرە ناكۆكەكەی ناو ماڵی شیعەدا، پارتی لەبەرەی سەدرو یەكێتیش لە بەرەی مالیكی‌و هاوپەیمانەكانی. رێككەوتنی پارتی لەگەڵ سەدر رێككەوتنێكی نوسراوە كە زامنی پۆستی سەرۆك كۆمار دەكات بۆ پارتی، بەڵام یەكێتی رێككەوتنی زارەكی لەگەڵ مالیكی‌و هاوپەیمانەكانی هەیە‌و هیچ زەمانەتێكی بۆ سەرخستنی كاندیدەكەی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار وەرنەگرتووە. سەرباری ئەوەی ناكۆكی ناو ماڵی شیعە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری راگرتووە، بەڵام مالیكی دەڵێ بەهۆی ناكۆكی پارتی‌و یەكێتییەوە پۆستی سەرۆك كۆمار یەكلانابێتەوە.  بنبەستی سیاسی لە عێراق رەهەندی ناوچەیشی وەرگرتووە، لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی‌و هاوپەیمانەكانیان لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەكرێن، سەدرو هاوپەیمانەكانیشی بەوە تۆمەتبار دەكرێن پرۆژەی توركیا‌و ئیماراتی عەرەبین.   

وەرگێڕانی/ ئەنوەر کەریم  راپۆرتی/ بلومبێرگ کۆمپانیا گەورەکانی نەوت خەرجیەکانیان لەوەبەرهێنەراندا دەکەن نەک لە زیادکردنی بەرهەمدا، بەو هۆیەشەوە نرخی نەوت بە بەرزی دەمێنێتەوە.  هەرچەندە کۆمپانیا گەورەکان لە سەر بڕێکی زۆری پارە دانیشتون بەهۆی بەرزی نرخی نەوتەوە، بەڵام قازانجەکانیان  لەوەبەرهینانی نەوتدا ناکەن تا بتوانن جێگای  نەوت و سووتەمەنی روسیا پڕبکەنەوە وەک جێگرەوەیەک. بەڕێوەبەرە جێبەجێکارەکان پاداشتی پشک هەڵگرەکانیان ئەکەن، بەمەش جیهان  ئامادە دەکەن  بۆ  کەمبوونەوەی خستنەڕوی نەوت بۆ چەند ساڵی داهاتوو. پێنج کۆمپانیا گەورەکەی نەوتی جیهان دەستکەوتەکەیان  ( 36.6) ملیار دۆلار بووە لە سێ مانگی یەکەمی ئەمساڵدا، واتە ( 400) ملیۆن دۆلاری  زیادەی  ڕۆژانە کە ئەوەش دووەمین گەورەترین دەستکەوتە لە وەرزێکدا لە مێژوودا سەرەڕای ئەو زیانەی لێییانکەوتوە بەهۆی هاتنە دەرەوەیان لە روسیا  کە بە بەهای زیانەکەیان ملیاران دۆلارە.  بەرزی نرخی نەوت وادەکات  کە  گەڕان و پشکنین زیاد بکات بەدوای نەوتدا  بەڵام ئەمجارە وانیە، هەر پێنج کۆمپانیا گەورەکە ئەمجارە خەریکی پاشەکەوتکردنی بودجەی خەرجیەکانی ساڵانەیانن  بەناوی ئەوەی  کە دەیانەوێت  دیسپلینی خۆیان بکەن لە  خەرجکردندا بۆ ساڵانی داهاتوو.  لەوکاتەوە نرخی نەوت لەسەروو (100) دۆلار ماوەتەوە لە  دوای پێنج رۆژ  کە روسیا  وڵاتی لە مانگی  شوباتی ئەمساڵەوە ئۆکرانیای داگیرکردوە. لە کاتێکدا کە بەرهەمهێنان لە بیری نەوتدا بەشێوەیەکی سروشتی  کەمدەکات  لە دەرهینانی نەوت. ساڵانە وە دەستپێشخەری زۆر و وەبەرهینانی زۆری ئەوێت و کاتی زۆری ئەوێت تا بەرهەم دەگەیەنرێتەوە دۆخی پێشوو.   لەم  دۆخەی ئێستادا کە نرخ  لە رادەبەدەر بەرزە. لەوانەیە  کۆمپانیا گەورەکان بیانەویت لە ئاوی دەریاکاندا وەبەرهینان بکەن کە  چەند ساڵێکی دەوێت تا بگەنە بەرهەم، ئەم بوچونە لە ئیستاداهەڵەیە .  پێشتر و لە ساڵی (2013) کە نرخی نەوت بۆ ماوەیەک لە  سەرو (100) دۆلاوە بوو، خەرجکرکردنی سەرمایەکانی ئەم کۆمپانیانە ( 158.7) ملیار  دۆلار بوو،  بە گریمانەی  دوو ئەوندەی  ئیستا بوە کە  کۆمپانیاکان خەرجیانکردوە  بە پێێ زانیاریەکانی بلومبێڕگ.  گروپی کۆپمپانیا گەورەکان کە بریتین لە کۆمپانیای (شێڵ) و ( تۆتاڵ ) و ( بی پی) ئەم سێ کۆمپانیایە  دیسپلینیان کردوە بە بە بڕیاری رۆژانەیان.  بەڕێوبەری دارایی کۆمپانیای ( بی پی) لە کۆبونەوەیەکدا  بە ئامادەبوانی ووت  بودجەی (12) مانگی داهاتوومان ( 14-15) ملیار دۆلار نیە. پلانیكی (16) ملیار دۆلاریان داناوە لەسەری  ئەڕۆین بە هێواشی سەرەڕای ئەوەی هەڵائاوسانی ئابوری بەڕێژەی 10 بەرزبۆتەوە، کۆمپانیای (شێڵ) کە زۆرترین قازانجی  تۆمارکردوە کە لەسەروو پێشیینی بەرزترین شیکەرەوەی دارایی بوو،  بەڕێوبەرە دارایەکەی ووتی: ئەو (23-27) ملیار دۆلارە کە دانراوە بۆ درێژەپێدانی  کارکردن کات دیارینەکراوە تا بگۆڕێ بڕیارێکی تازەمان دەرنەکردوە لە   چوارچێوەی  کارکردندا.  کۆمپانیاکان بڕیاریانداوە پاداشتی  خاوەن پشکەەکانیان بکەن وەک جێگرەوەیەک بۆ خەرجکردن دوای ئەوەی چەندین ساڵە نرخی نەوت بەرزنەبوەتەوە، کۆمپانیای (ئێكسۆن و بی پی و تۆتاڵ) ئێستا سەرقاڵی کڕینەوەی پشکەکانی کۆمانیاکانیانی خۆیانن، هەروەها کۆمپانیای شێڤرۆن خەریکی کڕینەوەی خەزانەکانە.    رونەکردنەوەی کۆمپانیاکان ئەوەیە کە بژاردەی خەرجنەکردنی پارەی گەورەیان داوە، هۆکارە سەرەکیەکشی دەگەڕێتەوە بۆ چالاکوانی ژینگە و سیاسیەکان و گومان لە سەر خواست بۆ نەوت  لە چەند ساڵی داهاتودا،  هەرچەندە ( بی پی) و(شێڵ)  چالاکانە خۆیان قایمکردوە تا دوربکەونەوە لەم جۆرە سوتەمەنیەی نەوتی ژێرزەوی  لە دەیەکانی پێشوودا سترێسی زۆری دروستکردوە بۆ کۆمپانیاکان  بەهۆی نرخەوە.  هەموو سوربوون و ئامادەبوونێک بۆ زیادکردنی بەرهەم و خەرجکردنی سەرمایە  لەوانەیە سەرمایەکەیان بخاتە ناو سەرکێشییەوە لە چەند ساڵی داهاتوودا، ئەمە ووتەی (جەیسن کێنی) شیکەرەوەی بانکی ( بانکۆ سانتەندەر).   گۆڕینی کەشوهەوا  و پێشکەوتن و گەشەکردنی ئۆتۆمبێلی کارەبایی وە گوێدان بە پیسبوونی  ژینگە  هۆکاری سەرەکیە بۆ ئەوەی بە ملیارەها دۆلار خەرجنەکرێت و سەرکێشی نەکرێت لە کێڵگە تازەکاندا.  سەرەڕای  ئەو هەموو ئاڵنگارییە، پارە خەرجکردن لە کەرتی (upstream)   واتە گەڕان و پشکنین و  هەڵکەندن لە ساڵی (2020) دا  بەڕێژەی (30%) دابەزیوە، لە کاتێكدا  کە لە 12 مانگی رابردوودا 341 ملیار دۆلار خەرجکراوە ،    بەڵام لە پێش   پەتای کۆڤیدەوە  بەڕێژەی 23%  کەمیکردوە، بە پێد راپۆرتە نێودەوڵەتیەکان .  جۆزێف ماک مۆنیگڵ سکرتیری   ( IEF)  پێیوایە، ماوەی دو ساڵ بەبەردەوامی وەبەرهینانی کەم و گەشەپێنەدان لە نەوت و سووتەمەنیدا، ئەبیتە هۆی  ئەوەی بەرەو نرخی بەرزو گرانی و بەرزبوون و دابەزینی زۆر لە کۆتای ئەم دەیەدا تووشمان ببێت. جۆ بایدنی سەرۆکی ئەمریکا  لە کۆمپانیاکانی نەوت دەپاڕێتەوە ئەو قازانجەی کە کردویانە لە بەرزبوونەوەی نرخی نەوتدا  وەبەر‌هێنانی پێوە بکەن بۆ زیادکردنی بەرهەم بۆ ئەوەی  باری قورسی سەر  شانی خەڵک کەمببێتەوە بەرامبەر بەرزی نرخی نەوت رویداوە بەهۆی ئەو کەمبونەوەی کە لە نەوتی رووسیادا، بەڵام هەندێ لە سیاسییەکانی ئەمەریکا و ئەوروپا پێیانوایە باجی زیاتر بخەنەسەر کۆمپانیاکان بۆ ئەوی باری شانی خەڵك سوکتر بێت.  https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-05-07/big-oil-spends-on-investors-not-output-prolonging-crude-crunch  

درەو: فازڵ میرانی: وەکو سەرۆک حزب کاک مەسعود لەگەڵ کاک بافڵ ئیحتیمالە دانەنیشێت، بەڵام وەکو مام و برازا دادەنیشێت گازی سروشتی له‌ده‌ستی ئێمه‌دا نییه‌، گاز له‌ده‌ستی کاک بافڵه‌ ئه‌ی ئه‌وه‌ نییه‌ هه‌ڕه‌شه‌ ده‌کات  ئێمە دەستمان نەبووە لە ڕووداوەکانی 8ی تەموزدا هه‌تا ئێستا ئێمه‌ پێداگرین لەسەر پۆستی سەرۆك كۆمار، به‌ڵام هه‌موو شتێک قابیلی گۆڕانە “ پارتی و یه‌کێتی ده‌ست له‌ داهاته‌کانی هه‌رێم هه‌ڵبگرن من ده‌توانم ته‌ئمینی بودجه‌ بكەم بە موچەی تەواویشەوە  فه‌رموون ئه‌وه‌ وه‌زاره‌تی دارایمان داوه‌ به‌ گۆڕان بۆچی وەزیری دارایی قسە ناکات! “ درەو: فازڵ میرانی سكرتێری پارتی دیموكراتی كوردستان بۆ دەنگی ئەمریكا: ئەوەی ئێمە و یەکێتی تا ئێستا جارێ دەست بادانە، سوپاس بۆ خوا دەستشکاندن نەبووە، بەس بە ئومێدی ئەوە ئینشائەڵڵا دەسبادانەکە سست تر بێتەوەو بەرەو دەستشکاندن نەروات . “ لەگەڵ یەكێتی بەم نزیكانە كۆدەبینەوە  من ئەگەر واقیع بین بم، وەکو سەرۆک حزب کاک مەسعود لەگەڵ کاک بافڵ ئیحتیمالە دانەنیشێت، بەڵام وەکو مام و برازا دادەنیشێت، بەس پێش ئەوە پێم باشە کۆبوونەوەی هەردوو مەکتەب سیاسی بکرێت. “ جیاوازی زۆرە، جارێ، یەکەم، بە فەرمی کاک بافڵ نەبووە بە سەرۆکی یەکێتی نیشتمانی، دووەم، کاک مەسعود کوڕی مەلا مستەفاییە و چەند ساڵە سەرۆکی پارتییە، پارتی دیموکراتی کوردستان، هەندێک ئەتەکییەتی حیزباییەتی هەیە، بەڵام وەکو شاندێکی وەکو برازاییەکی خۆی و کوڕی مام جەلال. “ ئێمە دەستمان نەبووە لە ڕووداوەکانی 8ی تەموزدا، پێکهاتەی یەکێتی حیزبێکی فرە مینبەرە، واتە یەکێتی لە رووی پێکهاتەوە وەکو بەرەیەک پێکهاتووە، سەکۆی ئازادی ئەوان پێی دەڵێن، ئەو سەکۆی ئازادییە هەمیشە بیروڕای جیاوازی لێ پەیدا بووە، ڕەوتی لێ پەیدا بوو، گۆڕانی لێ پەیدا بوو، (بەرهەم ساڵح)ی لێ چووە دەرەوە، بەرهەم گەڕایەوە ناو یەکێتی، ئەمەی لە ناو یەکێتیدا هەیە لە ناو پارتیدا نییە، ئەمە یەک، دووەمیش، من دەڵێم بە فەرمی هێشتا کاک بافڵ سەرۆکی یەکێتی نیشتیمانی کوردستان نییە بە قەراری موعتەبەر،هاوسەرۆکە هێشتا، سەرکردایەتی یەکێتی ئێستا جێگرەوەی کۆنگرەیان نییە بەڵێ دەسەڵاتیان وەرگرتووە بەس ئەمە کێشەی یەکێتییە من حەز ناکەم بچمە ناوی “ داننان شتێکه‌ و دانیشتنی کاک مه‌سعود له‌گه‌ڵی( لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی شتێکی تره‌، کاک قوباد ئه‌ندامی سەرکردایەتی یا مه‌کته‌ب سیاسی یه‌کێتیه‌، کامیانە؟، بەڵام بافڵ هیچیش نه‌بێت هه‌ر له‌گه‌ڵی داده‌نیشن و قوبادیش هیچ نه‌بێت هه‌ر له‌گه‌ڵی داده‌نیشن، چونکه‌ پێگه‌ی ئه‌وان له‌ کورسیه‌کانیان گه‌وره‌تره‌، له‌سه‌ر ئه‌و پێگه‌یه‌ مامه‌ڵه‌ بکه‌ن باشتره‌ له‌وه‌ی له‌سه‌ر سیفه‌ته‌که‌ی خۆیان بێت، له‌به‌رئه‌وه‌ی کوڕی مام جه‌لالن. “ “ دەبێت یەکێتی ئه‌مه‌ چێک بکاته‌وه‌، که‌ ئایا کاک بافڵ سه‌رۆکە یان هاوسه‌رۆکه‌ یاخود سکرتێری گشتییه‌؟“ هه‌تا ئێستا کاک بافڵ هاوسه‌رۆکه‌، ئه‌مه‌ ڕای پارتی و ڕای خۆیه‌تی، خۆیشی ده‌ڵێت من هاوسه‌رۆکم، یه‌کێتی هێشتا ئه‌وه‌ی ساف نه‌کردووه‌ که‌ ئایا کاک بافڵ سه‌رۆک یان هاوسه‌رۆکه‌ یاخود سکرتێری گشتییه‌؟ ده‌بێت ئه‌مه‌ چێک بکاته‌وه‌ یان کۆنگره‌یه‌کی تازه‌ بکرێت یان پلنیۆم بکرێت یاخود ده‌بێت کۆمیته‌ی سه‌رکردایه‌تی چونکه‌ په‌یڕه‌و و پرۆگرامی یه‌کێتی به‌پێچه‌وانه‌ی حزبه‌کان وخۆشیان کۆنگره‌ دانپێدانانی نه‌کردووه‌، له‌دوای کۆنگره‌ په‌یڕه‌و و پرۆگرام بواری ده‌ستکاری تێدا هه‌یه‌ وه‌کو ئێمه‌ نییه،‌ چونکه‌ ئێمه‌ له‌ کۆنگره‌ شتێک په‌یڕه‌وی کرا ناتوانیین ده‌ستکاری بکه‌ین ئێستا ئێمه‌ به‌سه‌رۆکی خۆشمانه‌وه،‌ ناتوانین کابرایه‌ک له‌ده‌ره‌وه‌ بهێنین و بیکه‌ینه‌ ئه‌ندامی سه‌رکردایه‌تی که‌چی یه‌کێتی نیشتیمانی کاک عه‌دنان و کاک عادلی هێنا و یه‌کسه‌ر کردیانه‌ ئه‌ندامی مه‌کته‌بی سیاسی ئیشیشیان پێده‌کات، کاک دکتۆر نه‌جمه‌دینی هێنا ئه‌و مرونه‌ته‌ی-نه‌رمیه‌ی له‌ناو یه‌کێتی دا هه‌یه‌ له‌په‌یڕه‌و پرۆگرامدا له‌ناو پارتیدا نییه‌. “ هه‌تا ئێستا ئێمه‌ پێداگرین لەسەر پۆستی سەرۆك كۆمار، به‌ڵام هه‌موو شتێک قابیلی گۆڕانە، من ده‌ڵێم به‌رژه‌وه‌ندی کورد له‌سه‌روو هه‌موو به‌رژه‌وه‌ندیه‌کاندایه‌ به‌ڕای من له‌سه‌روو سه‌رۆک کۆماریشه‌وه‌یه‌. “  من دڵنیام و له‌ به‌ڕیۆه‌به‌ری کاره‌بای سلێمانیم بیستووه‌ پێش سێ مانگ، گوێم لێبوو له‌ ڕووداو لێدوانێکیدا وتی داهاتی ئێمه‌ له‌ کاره‌با ئه‌م مانگه‌ 70 ملیار دینار بووه،‌ ئه‌ی خێره‌ باشماخ و کاره‌با و داهاته‌کانی تر ئه‌م سێ مانگه‌ که‌متربوون؟! له‌زه‌مانی کۆرنا داهاتی ئێمه‌ هی هه‌ردوولامان باشتر بووه‌ خێره‌ ئێستا نییه‌تی، هیچ نه‌بێت 10-15% ئه‌و کارمه‌ندانه‌ی سلێمانی پارتین 15-20% سه‌ربه‌خۆن هه‌موویان کوردن. “ “ پارتی و یه‌کێتی ده‌ست له‌ داهاته‌کانی هه‌رێمی کوردستان هه‌ڵبگرن من ده‌توانم ته‌ئمینی بودجه‌ی هه‌رێمی کوردستان بکه‌م به‌مووچه‌ی مانگانه‌ی ته‌واویش “ “ئه‌ی گۆڕان داوای گۆڕانکاری نه‌ده‌کرد؟! فه‌رموون ئه‌وه‌ وه‌زاره‌تی دارایمان داوه‌ به‌ گۆڕان بۆچی وەزیری دارایی قسە ناکات! “ وه‌زیری دارایی گۆڕانه‌ بۆچی قسه‌ناکات؟! ئه‌ی گۆڕان داوای گۆڕانکاری نه‌ده‌کرد؟! فه‌رموون ئه‌وه‌ وه‌زاره‌تی دارایمان داوه‌ به‌ گۆڕان براده‌رانی یه‌کێتی لێمان قه‌ڵسبوون وتیان بۆچی وه‌زاره‌تێکی گرنگتان داوه‌ به‌ گۆڕان، با وه‌زیری گۆڕان بێت له‌ په‌رله‌مان وه‌ڵامی خۆی بداته‌وه‌ ئه‌و به‌رپرسه‌ لێی، ئه‌بێت یان له‌گه‌ڵ دۆخه‌که‌ خۆیان بگونجێنن و قسه‌ نه‌که‌ن یان بێن قسه‌ بکه‌ن و به‌خه‌ڵک بڵێن فڵان که‌س به‌رپرسه‌ و فڵان یه‌که‌ی مه‌رزی به‌رپرسه‌ داهات نانێرێته‌وه‌ ئیتر ئیبراهیم خه‌لیله‌ یان باشماخه‌ ده‌بێت بڵێت داهاتی ئه‌م سنووره‌ نایه‌ت. “ ئه‌گه‌ر یه‌کێتی یان گۆڕان له‌ حکومه‌ت بکشێنه‌وه‌ ئه‌وه‌ی له‌ڕابردوو به‌رپرسبوون لێی، به‌رپرسیارێتیه‌که‌یان ناسڕێته‌وه‌ و هه‌رده‌مێنێت که‌واته‌ ئه‌م چه‌ند مانگه‌ی هه‌یه‌ هه‌تا دوای هه‌ڵبژاردن به‌رپرسن نابن. “  یه‌کێتی هاوکارمان نه‌بێت ئێمه‌ ناتوانین ئیداره‌ی سلێمانی بکه‌ین، ئه‌وه‌ ڕاسته‌قینه‌یه‌که‌ هه‌موو کوردان و خه‌ڵکی سلێمانیش ده‌زانێت یه‌کێتی ده‌ستبه‌رداری سلێمانی بێت حکومه‌ت سلێمانی به‌ڕێوه‌ ده‌بات به‌ڵام یه‌کێتی مه‌عقوله‌ ده‌ستبه‌رداری سلێمانی ببێت! “ “که‌س ناوێرێت هه‌ڵبژاردن بکاته‌وه‌ چونکه‌ ئه‌مجاره‌ خه‌ڵکه‌که‌ ناچنه‌وه‌ بۆ هه‌ڵبژاردن“  به‌رای من شیعه‌ 10 خوله‌ک ئیشی به‌ سه‌رۆک کۆمار هه‌یه‌،ئه‌و 10 خوله‌که‌ی که‌ سه‌رۆک کۆمار سوێند ده‌خوات و سه‌رۆک وه‌زیران ڕێکده‌خات له‌وه‌ به‌دواوه‌ شیعه‌ و سونه‌ ئیشیان به‌ سه‌رۆک کۆمار نییه‌، کوردیش ئیشی پێیان نییه،‌ چونکه‌ هیچی پێناکرێت. “ “ به‌رژه‌وه‌ندی ئێمه‌ له‌ هه‌مووی زۆرتره‌ خێره‌ ئێمه‌ دژایه‌تی ئێران بکه‌ین! “ گازی سروشتی له‌ده‌ستی ئێمه‌دا نییه‌، گاز له‌ده‌ستی کاک بافڵه‌ ئه‌ی ئه‌وه‌ نییه‌ هه‌ڕه‌شه‌ ده‌کات ده‌ڵێت من گاز قه‌پات ده‌که‌م، من ده‌ڵێم سیاسه‌ت به‌ عینادی ناکرێت، سێ شت هه‌ن له‌ سیاسه‌تدا زۆر خراپه‌ میزاج، فیعل و ره‌دفیعل ، ئه‌وه‌ی تر ده‌رگا داخستنە، به‌داخه‌وه‌ جاری وا هه‌یه‌ کورد هه‌رسێکی به‌کارده‌هێنێت بۆیه‌ سیاسه‌ته‌که‌ به‌ڕاست نایه‌ته‌ به‌رچاوی ئێمه‌. “

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   ئەم دۆخە ئاوا بەردەوامبێت ڕۆژێک دێت ئەو ھێزانەی لەو وڵاتەدا دەسەڵاتیان بەدەستەوەیە و حوکمڕانن یەکتری بخۆن، بەڵام بەر لەوەی ئەم کارە ئەنجامبدەن، سەرەتا ھەموو میلەتەکە، یان بەشێکی گەورەی میلەتەکە دەخۆن، ھەموو ھەوڵێکیش ئەدەن بەشێکی ئەم میلەتە بەشەکەی تر، یان بەشەکانی تری ھەمان میلەت، بخوات. ئەوەی ئێستا دەیبینین دۆخی زەلیلکردنی یەکترییە تا خاڵی لەناوبردن و ئێسقان شکاندنی یەکتری. لانیکەم لە ئاستی گوتار و قسەکردن و خۆنمایشکردندا. ھەموویشی لە دۆخێکی سیاسیی و کۆمەڵایەتیدا تیایادا مەحاڵە مرۆڤ بتوانێت درۆ لە ڕاستیی و شیاو لەناشیاو، جیابکاتەوە. پێدەچێت قۆناغی دوای ئەم ھێزانە و دوای ئەم شێوازە ترسناکە لە حوکمڕانیی، پێویستی بەوەبێت کۆمەڵگای ئێمە ”گرێبەستێکی کۆمەڵایەتیی“ تایبەتی ھەبێت، مادەی یەکەمی ئەو گرێبەستە پێ لەسەر ئەوە دابگرێت کە ھیچ ھێزێکی ئەم میلەتە ھێزەکەی تر و ھیچ بەشێکی ھەمان میلەت، بەشێکی تر، یان بەشاکانی تری ئەم میلەتە، نەخوات. لە ئایندەدا ھەر پەیمانێکی کۆمەڵایەتیی دروستبکەین دەبێت بەناو ئەو بەڵێنەدا تێپەڕێت کە یەکترخواردن و قڕکردن، لە قاموسی مامەڵەکردنی یەکتریدا بسڕیتەوە. چونکە ئەوەی ئێستا ڕووئەدات ململانێی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی نییە، ململانێی نێوان چەند ھێزێک نییە کە باوەڕیوان بەوەبێت ھەموویان بەیەکەوە و لەپاڵ یەکتریدا ھەبن، بەڵکو ھەوڵی ئاشکرا و ڕاستەوخۆی قڕکردن و سڕینەوەی یەکتری و سڕینەوەی بەشێکی ئەو کۆمەڵگایەیە بۆ بەشێک یان بەشەکانی،، تری. ئەوەی ئێستا دەیبینین ئێسقان شکاندن و زەلیلکردنی بەر لە خواردنی یەکترییە.  لە ”ڕۆژگارێکی تاریکیی“ وەک ڕۆژگاری ئەمڕۆکەی کۆمەڵگای ئێمەدا، ئەوەی لەناو ئەم زەلیلخانە تاریک و گەورەیەدا بزرە، سادەترین توانای جیاکردنەوەی درۆیە لە ڕاستیی. وەک ھانا ئارێنت دەڵێت ”ڕۆژگاری تاریک“ ئەو ڕۆژگارەیە کە تیایدا توانای جیاکردنەوەی درۆ لە ڕاستیی بزردەبێت و ھیچ فۆرمێک لە فۆرمەکانی متمانەکردنیش نامێنێتەوە. ژیانی گشتیی دەبێتە ژیانێکی پڕ دڕدۆنگیی و نادڵنیایی و ونبوون لەناو ئەو قسانەدا کە دەکرێن و دەگوترێن. دۆخی ئەمڕۆکەی وڵاتی ئێمە دۆخی ئەم تاریکییە گەورەیەیە. لەناو ئەم دۆخی وێرانبوونی متمانەیە و لەناو دروستبوونی ئەم تاریکییەدا، سەرۆکی حکومەت دێتە سەر تەلەفیزیۆن و لەبەردەمی کەناڵە تەلەفیزیۆنە دۆستەکانی خۆیدا لایەنەکەی تر بە دیارنەمانی داھاتی ناوچەکانی ژێردەسەڵاتی ئەو لایەنە، تاوانباردەکات و وێنەیەکی فریشتەیی بەخۆی و بە شێوازی حوکمڕانییەکەی خۆی و پارتە سیاسییەکەی، دەبەخشێت. چەندان دەنگیش لەناو یەکێتی نیشتیمانیشەوە بە چەندان بەڵگە و دوۆکێنتەوە دێنە وەڵام و پێچەوانەکەی نیشانئەدەن، نیشانیئەدەن سەرۆکی حکومەت نەک تەنھا ڕاستناکات، بەڵکو ھەم خۆی و ھەم پارەتەکەی  وڵاتەکەیان وا ڕێکخستوە کە شارێک وێرانببێت و خەڵکەکەی زەلیببکرێن، لەکاتێکدا شارەکانیتر وەک تەماشەکەرێکی بێحەوسەڵە سەیری ئەو زەلیلیی و وێرانبوونە بکەن. پەرلەمانتارانی ئەم لایان وەزیفە ئەبەدییەکەی خۆیان دەبینن و بە دەنگی بەرز بە ھێرش و جنێ و تۆمەتی ھەمەجۆر پەلاماری لایەنەکەی تر ئەدەن و پەرلەمانتارانی لایەنەکەی تریش، بە ھەمان ھێز، ھەمان ”ئەرکی پیرۆز“ بە ئاراستەیەکی پێچەوانەدا، سەدبارە دەکەنەوە. ئەم ھێزیان دەچێتە لای ھێزە جیھانییەکان بۆئەوەی ئەویتریان ڕەش و زەلیل بکات، ئەویتریشیان دوای ئەوان دەچنە لای ھەمان ئەو ھێزانە و قسەیەکی تەواو پێچەوانەی ھێزەکەی پێشخۆیان، دەکەن. ھەردووکیشیان ئەو کارە پێچەوانانە بەناوی پارێزگاری لە یەکێتی خەڵک و نەتەوە و نیشتیمانەوە دەکەن.  کاتێک خەڵک کە ئەم ھەموو درۆ و تۆمەت و پیلانە ناشرینانە دەبینن، ئەو لەشکرە لە سیاسیی درۆزن و لە پەرلەمانتاری بوکەڵە دەبینێت، جگە لەوەی ڕقێکی گەورەی بەرامبەر بەو ھێز و دۆخە تاریکە لەلادروستدەبێت و ھەموویان بەنەفەرت دەکات، ھاوکات دەکەوێتە دۆخی خودنەفرەتییەکی پاسۆلۆژیشەوە کە ھەستکردنێکی گەورە بە نائومێدیی و ھەستکردن بە ژیان لەناو تاریکیدا دروستیدەکات. ئەم دۆخی خودنەفرەتییە ڕوی لە نەفرەتکردن لە ھەموو شتێکە: لە نەفرەتکردن لە مێژو و ڕابوردوە بیگرە، بۆ نەفرتەکردن لە ئێستا و ئایندە، بە تێپەڕین بەناو نەفرەتکردن لە خودی نیشتیمان خۆیشیدا.  ئاخر ئەوەی وادەکات خەڵک شوێنێک بە نیشتیمانی خۆیان بزانن، ئەوەی پاڵ بەخەڵکەوە ئەنێت ئەو ژینگەیەی تیایدا دەژین بە ژینگەی ژیانی خۆیان و منداڵەکانیان بزانن، ھەستکردنە بە جۆرێک لە دڵنیایی و بەو لانیکەمی سەلامەتییەی کە ژیانیان تەسلیمی بە خواست و ویستیی ئەم یان ئەو کەسایەتی حوکمڕان و ئەم یان ئەو بنەماڵە و خێزانی سیاسیی ناکات. نیشتیمان شوێنێکە مرۆڤ دەتوانێت تیایدا درۆ لە ڕاستیی و حەڵاڵ لە حەرام جیابکاتەوە، ئەو پارچەزەوییەیە کە ھەستکردن بە بەرپرسیارێتیی چوارچێوە سەرەکییەکانی دروستدەکات. ”سەرەتای یەکسان“ی تێدایە بۆ ھەر منداڵێک لەناویدا لەدایکدەبێت. ھەموو ئەم پێدراوە سەرەتایی و سەرەکییانە لە ئێستای ھەرێمی کوردستاندا بەتەواوی غائیبە.  لە ھەموو جیھاندا خەڵک نیشتیمانێکیان دەوێت، تەنھا تیایدا لەدایکنەبن، بەڵکو تیایدا وەک مرۆڤ بژین. ترسی ئەوەیان نەبێت ببن بەژێرپێوە، ڕاوبنرێن، برسیبکرێن، پەلاماربدرێن، یان بخورێن، ھەم خۆیان و ھەم مافەکانیان بخورێت. خەڵک نایانەوێت بەو شێوەیە بمرن کە کەسانیتر بۆیان دیاریدەکەن، یان بەسەریاندا بسەپێنن، خەڵک دەیانەوێت ئازادانە بمرن، لە شوێنێکدا ئەو ئەگەری مردنە ئازادانەیان پێببەخشێت.  سیاسەت کردە و پرۆسەی ڕێکخستنی ژیانی گشتییە بۆ دوو مەبەست. یەکەمیان پاراستنی جیاوازیی و پلورالیزمی مرۆڤەکان و ڕێگرتن لەوەی ھەموویان ببن بە کۆپی یەکتریی و کەسایەتیان بسڕێتەوە. دووھەمیان پاراستنی ژیان و بەردەوامیپێدانی لەڕێگای ڕێگەگرتن لە سڕینەوە و لەناوبردن و بێمانا و بێنرخکردنییەوە. ئەوەی سیاسەت و حوکمڕانان لە ھەرێمدا لەدەستیانداوە ئەم سەرەتا ساکار و ئینسانییە گشتییانەیە.

(درەو): وەزارەتی دارایی‌و ئابوری حكومەتی هەرێم یەكەم تێستی دابەشكردنی موچەی بەشێوەی ئەلیكترۆنی جێبەجێكرد، هەوڵێك هەیە بۆ ئەوەی پرۆسەكە بدرێت بە كەرتی تایبەت. سەرچاوەیەك لە وەزارەتی دارایی بە (درەو)ی راگەیاند، ئەمڕۆ تێستی دابەشكردنی موچە بەشێوەی ئەلیكترۆنی لە بەڕێوەبەرایەتی تەكنەلۆجیای بانكەكان  لە هەولێر جێبەجێكرا. بەپێی قسەی سەرچاوەكە، لە تێستەكەی ئەمڕۆدا ژمارەیەك موچەخۆر لەماوەی چەند خولەكێكی زۆر كەمدا، بەشێوەی كارتی ئەلیكترۆنی موچەكەیان وەرگرتووە‌و دەركەوتووە سیستمەكە كارایە.  حكومەتی هەرێم لە ساڵی 2011ەوە ئەم سیستمە ئەلیكترۆنییەی كڕیوە، بەڵام تائێستا نەیخستوەتە بواری كاركردنەوە، وەزارەتی دارایی بەنیازە ئەم سیستمە لە هەموو بانكەكانی هەرێم بخاتە كارەوە‌و كارمەندانی وەزارەتی دارایی كاروبارەكان بەڕێوە ببەن، بەڵام بەپێی قسەی سەرچاوەكەی وەزارەتی دارایی، هەوڵێك هەیە بۆ ئەوەی پرۆسەی دابەشكردنی موچە لە هەر زۆنێك (سەوزو زەرد) بدرێت بە كۆمپانیایەكی كەرتی تایبەت.  ئەوانەی ئاگاداری وردەكاری سیستمە ئەلیكترۆنییەكەن دەڵێن ئەم سیستمە دەبێتەهۆی چارەسەركردنی چەند كێشەیەك كە ئێستا هەن، لەوانە: 1-    كێشەی كەمی نەختینە لە بانكەكان چارەسەر دەكات 2-    قەرەباڵغی لەبەردەم بانكەكاندا كەم دەكاتەوە  3-    فەرمانبەر‌و موچەخۆر هەركاتێك بیەوێت دەتوانێت هەموو موچەكەی یان بەشێكی لە بانك رابكێشێت  4-    موچەخۆر لە هەر ناوچەیەكی كوردستان بێت، دەتوانێت لە نزیكترین بانك موچەكەی وەربگرێت  

درەو: سەرچاوەیەك لە كۆمپانیای نەوتی باكور بە (درەو)ی راگەیاند: تێمێكی هونەری هەرێمی كوردستان ماوەی سێ رۆژ بوو كاریان لە دوو بیری نەوتی سەربە كێڵگە نەوتیەكانی بای حەسەندا دەكرد و دەیانویست بیخەنەوەكار.. كۆمپانیای نەوتی باكور لە بەیاننامەیەكاد رایگەیاند: هێزێكی چەكداری سەربە حكومەتی هەرێم بە هاوڕێیەتی تیمێكی هونەریی هەستاوە بە زیادەڕۆیكردنەسەر بیرەكانی (كێڵگەی بای حەسەن/ داوود) بەمەبەستی قۆستنەوەی توانای بەرهەمهێنانی ئەم بیرانە لەبەرژەوەندی حكومەتی هەرێم. ئەم بەیاننامەیەی كۆمپانیای نەوتی باكور لەلایەن وتەبێژی حكومەتی هەرێمەوە رەتكرایەوە. سەرچاوەكەی (درەو) ئاماژەی بەوەكرد، لە مانگی 12ی 2021 روداوەكانی گوندی لهێبان روویداو بەهۆی هێرشەكانی داعشەوە خەڵكەكەی ئاوارەبوون و مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق سەردانی گوندەكەی كردوو رێگەیدا هێزێكی پێشمەرگە لەو ناوچانە جێگیربكرێن بۆ پاراستنی ناوچەكە، بۆیە بەشێك لە بیرە نەوتییەكانی بای حەسەن كەوتە ژێر سنوری دەسەڵاتی پێشمەرگە كە ژمارەیان (24) بیرە نەوتە لە كۆی (198) بیرە نەوتی كێڵگەی بای حەسەن. سەرچاوەكەی (درەو) وردەكاری زیاتری خستەروو رایگەیاند: تیمە هونەریەكەی حكومەتی ماوەی سێ رۆژبوو كاریان لە دوو بیرە نەوتدا دەكردو دەستیان بە پاككردنەوەی ئەو دوو بیرە كردبوو دەیانویست  جارێكی تر كاری پێبكەنەوە هەرچەند ئەوە كارێكی زۆر قورسە چونكە بیرەكان بۆریان تێدا نیەو بە ئاسانی ناتوانرێت بخرێتەوە كار.    كێلگە نەوتیەكانی بای حەسەن و ئاڤانای كەركوك كە نزیكەی (400) بیرە نەوت دەبن، لەدوای هاتنی داعشەوە لە 2014 كەوتنە ژێر كۆنترۆڵی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەڵام لە دوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر ئەو كێڵگانە كەوتنەوە ژێر كۆنترۆڵی حكومەتی عێراق.   راپۆرتی پەیوەندیدار شەڕەكەی (لهێبان) بۆنی نەوتی لێ دێت !  

 (درەو):  كۆمپانیای نەوتی باكور لە بەیاننامەیەكدا:  پێشتر لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە چەند زیادەڕۆیی‌و پێشێلكارییەك كراوەتە سەر كێڵگە نەوتییەكانی سەربە كۆمپانیاكەمان لەوانە كێڵگەكانی (خورمەڵە، ئاڤانا، سەفیە، كۆرمۆر)، كۆمپانیاكەمان هەستاوە بە جوڵاندنی سكاڵای یاسایی لە دادگا عێراقییە تایبەتمەندەكان‌و هێشتا ئەو سكاڵایانە لەبەردەم دادگای عێراقیدان. لەدرێژەی ئەو پێشێلكارییانەدا هێزێكی چەكداری سەربە حكومەتی هەرێم بە هاوڕێیەتی تیمێكی هونەریی هەستاوە بە زیادەڕۆیكردنەسەر بیرەكانی (كێڵگەی بای حەسەن/ داوود) بەمەبەستی قۆستنەوەی توانای بەرهەمهێنانی ئەم بیرانە لەبەرژەوەندی حكومەتی هەرێم، كۆمپانیاكەمان لەلایەن كۆمپانیای نیشتمانی نەوتی عێراقەوە خاوەندارێتی دەكرێت، بەرپرسیارێتی ئەم هەڵسوكەوتە دەخاتە ئەستۆی حكومەتی هەرێم‌و ئەم هەڵسوكەوتە پێچەوانەی دەستورو یاساكانی عێراق كە پەیوەندی نێوان هەرێم‌و ناوەند رێكدەخات‌و بەرپرسیارێتی بەكارهێنانی نەوت‌و غاز كە موڵكی عێراقە دەدات بە حكومەتی فیدراڵی كە ئەویش خۆی دەبینێتەوە لە كۆمپانیاكانی دەرهێنانی نەوتی سەربە كۆمپانیای نیشتمانی نەوتی عێراق.      

 (درەو):  شێخ محەمەد بن زاید ئال نهەیان بە سەرۆكی ئیماراتی عەرەبی هەڵبژێردرا، ئاژانسی هەواڵەكانی ئیمارات (وام) ئەم هەواڵەی راگەیاند.  بەپێی قسەی ئاژانسەكە، ئەنجومەنی باڵای فیدراڵ، ئەمڕۆ بە زۆرینەی دەنگ محەمەدبن زاید ئال نهەیانی بە سەرۆك هەڵبژاردووە.  ئەمە دوای رۆژێك دێت لە مردنی شێخ خەلیفە بن زاید ئال نهەیان كە لە ساڵی 2004وە سەرۆكایەتی ئیماراتی دەكرد.  لە ئیمارات وەزارەتێك هەیە بەناوی (وەزارەتی كاروباری سەرۆكایەتی)، ئەم وەزارەتە لە بەیاننامەیەكدا ئاماژەی بەوەكردووە هەڵبژاردنی محەمەد بن زاید ئال نهەیان وەكو سەرۆكی وڵات بەگوێرەی ماددەی (51)ی دەستوری ئیمارات بووە.  لەبارەی سەرۆكی كۆچكردوو دوێنێ شێخ خەلیفە بن زاید ئال نهەیان سەرۆكی ئیماراتی عەرەبی لە تەمەنی 73 ساڵیدا كۆچی دوایی كرد.  وەزارەتی كاروباری سەرۆكایەتی ئیمارات، كە هەواڵی مردنی سەرۆكی ئاشكراكرد، پرسەی فەرمی لە وڵات راگەیاند، فەرمانیدا ئاڵای وڵات بۆ ماوەی (40) رۆژ دابگیرێت، ماوەی سێ رۆژ دەوامی فەرمانگەكانی دەوڵەتیش كرا بە پشوو.  شێخ خەلیفە بن زاید دووەم سەرۆك بوو لە مێژووی ئیماراتی عەرەبیدا، 16هەمین حاكم بوو لە مێژووی ئەمارەتی ئەبوزەبی، كە گەورەترین ئەمارەت لەناو (7) ئەمارەتەكەدا كە پێكەوە ئیماراتە فیدراڵەكانیان پێكدەهێنن.  ئەنجومەنی باڵای فیدراڵ رۆژی 3ی تشرینی دووەمی 2004 شێخ خەلیفەی وەكو سەرۆكی ئیمارات هەڵبژارد، ئەمەش دوای مردنی باوكی (شێخ زاید بن سوڵتان ئال نەهەیان) كە لە ساڵی 1971دا دەوڵەتەكەی دروستكرد.  خەلیفە بن زاید ساڵی 1948 لە شاری (عەین)ی ئەمارەت ئەبوزەبی لەدایكبووە، كوڕە گەورەی شێخ زاید بن سوڵتان ئال نەهەیان بووە‌و جێنشینی باوكی بووە، لەشاری (عەین)‌و لە خوێندنگەی (نەهەیانییە) كە باوكی دروستكردووە، خوێندنی بنەڕەتی تەواو كردووە.  یەكەمین پۆست كە وەریگرتووە پۆستی (نوێنەری حاكمی ئەبوزەبی بووە لە ناوچەی خۆرهەڵات‌و سەرۆكی دادگاكان بووە لەم ناوچەیەدا)، ئەمە لە ساڵی 1966دا بووە كە ئەوكات هێشتا تەمەنی 19 ساڵی تەواو نەكردووە.  لە 1ی شوباتی 1969دا بووە بە جێنشینی ئیمارەتی ئەبوزەبی، لەو كاتەدا تەمەنی 21 ساڵ بووە‌و دوای رۆژێك دواتر پۆستی سەرۆكایەتی فەرمانگەی بەرگریی لە ئەمارەتی ئەبوزەبی وەرگرتووە، یەكێك لە ئەركەكانی ئەم پۆستە سەرپەرەشتیكردنی هێزی بەرگریی ئەمارەتەكە بووە، كە ئەم هێزە دواتر بووە بە بناغە بۆ دروستكردنی سوپای ئیماراتی عەرەبی.  1ی تەموزی 1971 شێخ خەلیفە سەرۆكایەتی یەكەمین ئەنجومەنی وەزیرانی لە ئەمارەتی ئەبوزەبی وەرگرتووە، لەپاڵ ئەمەشدا هەرددوو پۆستی وەزارەتی بەرگری‌و دارایی لای خۆی بووە.  دوای دروستبوونی دەوڵەتی ئیماراتی عەرەبی لە كانونی یەكەمی 1971دا، لە كانونی یەكەمی 1973دا حكومەتی فیدراڵی ئیمارات دروستكراوە، لەم حكومەتەشدا پۆستی جێگری سەرۆك وەزیران دراوە بە شێخ خەلیفە، ئەمە لەپاڵ ئەو پۆست‌و بەرپرسیارێتییە خۆجێیانەی تر كە هەیبووە.  20ی شوباتی 1974 دوای هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی خۆجێی، شێخ خەلیفە بووە بە یەكەمین سەرۆكی ئەنجومەنی جێبەجێكردن لە شوێنی ئەنجومەنی وەزیرانی ئەمارەتەكەی.  بەوپێیەی سەرۆكی ئەنجومەنی جێبەجێكردن بووە لە ئەمارەتی ئەبوزەبی، شێخ خەلیفە سەرۆكایەتی ئەنجومەنی باڵای پترۆڵیشی وەرگرتووە، كە بەرپرسیارێتی پیشەسازی نەوتی لە ئەمارەتەكە‌و پەیوەندی لەگەڵ كۆمپانیا نەوتییەكان دەكەوێتە ئەستۆ.  لەپاڵ سەرۆكایەتی ئەنجومەنی جێبەجێكردندا، شێخ خەلیفە ساڵی 1976 دەزگای ئەبوزەبی بۆ وەبەرهێنان دروستكردووە كە سەرپەرەشتی بەڕێوەبردنی وەبەرهێنانی دارایی دەكات لە ئەمارەتەكەدا‌و خۆی بووە بە سەرۆكی ئەم دەزگایە.  ئایاری 1976 دوای یەكخستنی هێزە چەكدارەكانی هەر حەوت ئەمارەتەكە لەژێر یەك فەرماندەیی‌و یەك ئاڵادا، شێخ خەلیفە بووە بە جێگری فەرماندەی باڵای هێزە چەكدارەكانی دەوڵەتی ئیماراتی عەرەبی.  شێخ خەلیفە بۆ چەند كاتێكیش سەرۆكایەتی ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی سندوقی دراوی عەرەبی‌و پۆستی نوێنەری ئیماراتی عەرەبی لە دەستەی عەرەبی بۆ پیشەسازی سەربازیی وەرگرتووە.  لە دیارترین دەستكەوتەكانی سەرۆكی كۆچكردووی ئیمارات دروستكردنی فەرمانگەی خزمەتگوزاریی كۆمەڵایەتی‌و بینا بازرگانییەكانە لە ساڵی 1981دا كە بە "لیژنەی شێخ خەلیفە" ناسراوە، ئەم دەزگایە رۆڵی هەبووە لە دابەشكردنی سامانی وڵات بەسەر هاوڵاتیاندا لە ئەمارەتی ئەبوزەبی، ئەمەش لەرێگەی پێدانی پارە بەبێ وەرگرتنی سود بۆ دروستكردنی بینای بازرگانی كە داهاتی وەرزیی بۆ خاوەنەكانیان دەگەڕێنێتەوە، ئەمە رۆڵی بینیوە لە بەرزكردنەوەی ئاستی ئابوری‌و كۆمەڵایەتی هاوڵاتیان لە پرۆسەی رابوونی بیناسازی ئەمارەتەكەدا. لەچوارچێوەی هەوڵەكانیدا بۆ گەشەپێدانی ژێرخان‌و پرۆژە خزمەتگوزارییەكان لە ئیماراتی عەرەبیدا، شێخ خەلیفە لەوانە بووە كە پاڵپشتی بنیادنانی بەرزترین بورجی كردووە لە وڵاتەكەیدا كە (بورجی خەلیفە)یە‌و بەرزترین بینایە كە مرۆڤ دروستی كردبێت‌و بەرزییەكەی (828 مەتر)ە، ئەم بورجە بەر لە مانگێك لە مردنی باوكی شێخ خەلیفە لە (2004) دەست بە دروستكردنی كرا‌و لە سەرەتای 2010دا تەواوكراو بەڕووی گەشتیاراندا كرایەوە.  لەبواری كۆمەڵایەتی‌و مرۆییدا، شێخ  خەلیفە ساڵی 2007 دامەزراوەی خەلیفە بن زاید ئال نەهەیان-ی بۆ كاروباری مرۆیی دروستكردووە، كە خەرجی چارەسەری پزیشكی‌و خوێندن‌و دابینكردنی شوێنی حەوانەوە‌و خۆراكی بۆ خەڵكانی كەمدەرامەت لە چەند ناوچەیەكی جیهان لەئەستۆ گرتووە.  شێخ خەلیفە لەوانە بووە كە بایەخێكی تایبەتی بە پاراستنی ژینگە داوە، یەكەمین وەزیری ژینگە لە  دەوڵەتی ئیماراتی عەرەبیدا لەلایەن ئەوەوە دانراوە.  سەرباری ئەمە، شێخ خەلیفە مافی ئەوەی بە ژنانی ئیماراتی داوە ئەگەر هاوسەرگیرییان لەگەڵ پیاوی بیانیدا كرد، رەگەزنامە بە منداڵەكانیان بدات كاتێك دەگەنە تەمەنی پێگەیشتن، هەر لە سەردەمی ئەو پیاوەدا یەكەمین ژن بووە بەئەندامی ئەنجومەنی نیشتمانی فیدڕاڵی ئیمارات واتە پەرلەمانی ئیمارات.  شێخ خەلیفە شێوازی هەڵبژاردنی ئەندامانی ئەنجومەنی نیشتمانی فیدراڵی (پەرلەمان) هەمواركرد، وای لێكرد نیوەی ئەندامانی ئەم ئەنجومەنە كە ژمارەی ئەندامەكانی (40) كەسە بە هەڵبژاردن دابنرێن‌و نیوەكەی تری دابنرێن.  بەڵام شێخ خەلیفە دەسەڵاتی زیاتر لە دەسەڵاتی راوێژكاریی بە ئەنجومەنی نیشتمانی (پەرلەمان) نەبەخشی، ئەمە وایكردووە هەندێك رەخنە لە چاكسازییەكانی بگرن لەم بوارەدا‌و تاڕەدەیەك بە چاكسازی روكەش لەبواری دیموكراتیەتی حوكمڕانیدا ناوی ببەن.  كانونی دووەمی 2014 شێخ خەلیفە دوچاری جەڵتەی مێشك بووە، بەهۆیەوە نەشتەرگەریی بۆ كراو نەشتەرگەرییەكە سەركەوتوو بوو، بەڵام  لەوكاتەوە دەركەوتنی لە بوارە گشتییەكاندا وەكو سەرۆك دەوڵەت كەمبووەوە، زۆرینەی كاروبارەكانی خۆی رادەستی محەمەد بن زاید ئال نهەیانی برای كرد كە جێنشینی ئەبوزەبی بوو.  شێخ خەلیفە ساڵی 1964 هاوسەرگیری لەگەڵ (شەمسەی كچی شوهێل مەزروعی)دا كردووە‌و دوو كوڕو شەش كچان هەیە.  یەكێك لە دەوڵەمەندترین سەرۆكەكان سەروەت‌و سامانی شێخ خەلیفە بەنزیكەی (18 ملیار) دۆلار ئەژماردەكرێت‌و چوارەمین سه‌رۆكه‌ دەوڵەمەندەكانه‌ لەسەر ئاستی جیهان.  سەرۆكی كۆچكردووی ئیمارات خاوەنی گەورەترین یەختە لە جیهاندا  كە ناوی یەختی "عەزام"ە‌و درێژییەكەی نزیكەی (180 مەتر)ەو دروستكردنی ئەم یەختە ماوەی چوار ساڵی خایاندووە‌و بڕی (نیو ملیار) دۆلاری تێچووە، خەرجی ساڵانەی ئەم یەختە نزیكەی (50 ملیۆن) دۆلارە، لەسەر ڕووی یەختەكە‌و لەناویدا مەلەوانگە هەیە، ئەمە لەپاڵ شوێنی نیشتنەوەی هێلیكۆپتەر.  ئۆكتۆبەری 2020 رۆژنامەی (گاردیان)ی بەریتانی هەندێك بەڵگەنامەی  بڵاویكردەوە كە نیشانی دەدات شێخ خەلیفە خاوەنی ئیمپراتۆریەتی خانوبەرەیە لە بەریتانیا، بەجۆرێك لەوكاتەدا بەهای ئەو موڵك‌و ماڵانە گەیشتوەتە زیاتر لە (5 ملیار) جونەیهی ئەستەرلینی، لەناو خێزانی شێخ خەلیفەدا ناكۆكی هەیە لەبارەی ئەم موڵك‌و ماڵانەوە.  راپۆرتەكە باسی لەوەكردووە، هەگبەی خانوبەرە تایبەتییەكانی شێخ خەلیفە، كە هەندێكیان دەكەوێتە گرانترین گەڕەكەكانی لەندەن، زیاتر خانووی بازرگانی‌و نیشتەجێبوونی كوالیتی بەرزن.  شیكاری تۆماری خانوبەرە نیشانی دەدات شێخ خەلیفە خاوەنی نزیكەی 170 موڵكی بازرگانی‌و تایبەتە، كە بریتین لە كۆشكێكی چەپەك لەنزیك ریچمۆند پارك بۆ ژمارەیەكی زۆر بینای ئۆفێسی سەردەمیانە لە لەندەن كە بەكرێ دەدرێن بە سندوق‌و بانكە وەبەرهێنەكان، كرێی ساڵانەی ئەم  موڵكانە دەگاتە (160 ملیۆن) جونەیهی ئەستەرلینی.  سەرچاوە: بی بی سی