عەدنان عەلی تاڵەبانی بەشدایكردنی نەوەی نوێ لە دانیشتنی پەرلەمانی عێراق بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار كاردانەوەی فراوانی بەدوای خۆیدا هێناوەو رووبەڕووی رەخنەی زۆری كردوەتەوە، لەبەرامبەریشدا رایەكی تر هەیە پێیوایە هەنگاوێكی دروستەو ئەگەر بەشدارینەكردایە بە دیوێكی تردا رەخنەی لێدەگیرا. پرسیاری جەوهەری ئەوەیە، ئایا نەوەی نوێ دەیتوانی لە نێوان بەشداریكردن و بەشدارینەكردنی لە كۆبوونەوەی دوێنێی پەرلەمانی عێراق رێگای سێیەم هەڵبژێرێت، بۆ ئەوەی لە ژوورەوە لەسەر پارتی حیساب نەكرێت و لەدەرەوەش لەسەر یەكێتی؟  بێگومان ئەو نەخشە سیاسیەی لە هەڵبژاردنی ۱٠ی ئۆكتۆبەر هاتوەتەئاراوە، و بەهۆی دابەشبوونی نێو ماڵی هەرسێ پێكهاتەكەی عێراق، دەرفەتی بۆ هێزە بچوكەكان رەخساندوە بە ژمارەی كەمەوە دانوستانی گەورە بكەن، بەڵام بە مەرجێك دووربن لە سەفەقات و رێككەوتنی نهێنی، ئەمە دەرفەتێكی زێڕین بوو بۆ نەوەی نوێ بە دەستكەوتی سیاسیەوە ئەم قۆناغە تێپەڕێنێ، نەك وەك ئێستا رووبەڕووی رەخنەی خەڵك ببێتەوەو گورزی كەمەر شكێنی بەربكەوێت.  ئەو وەرقەیەش كە نەوەی نوێ بڵاویكردوەتەوە گوایە لەسەر بەڵێنی جێبەجێكردنی بەشداری كۆبونەوەی پەرلەمانیان كردوە، هیچ بایەخێكی نەبوو، چونكە ئاشكرایە بە ئیمزای پەرلەمانتارێك ئەو خاڵانە جێبەجێ ناكرێت.   دیسان ئەو پرسیارە دێتە پێشەوە، ئەی نەوەی نوێ چی بكات؟ لەچەند رۆژی رابردوودا نەوەی نوێ چونە لای یەكگرتوی ئسلامی و كۆمەڵی دادگەری، ئەم سێ هێزە لەسەروی هەموویانەوە نەوەی نوێ چونكە كورسیەكانی زۆرترە، ئەگەر خۆیان بەجیاوازتر لە دوو هێزە دەسەڵاتدارەكە دەزانن، لانیكەم بۆ ئەم قۆناغە دەكرا فراكسیۆنەكانیان یەكخەن و بەتایبەتی لەم سەروبەندەدا كە نیساب بوەتە ئاڵنگاری بۆ هەردوو بەرە ركابەرەكەی عێراق، یاریكارێكی دیار بن و وەك بەدیلی دوو هێزە دەسەڵاتدارەكەی كوردستان سەیر بكرێن و خواستەكانی خەڵكیشیان بكردایەتە مەرج بۆ بەشداریكردن و بەشدارینەكردن.  وك دەوترێت باشتروایە لەسەر نیەت هەڵسەنگاندن بۆ كەس نەكرێت بەڵكو لەسەر كردەوەو رەفتارەكانی هەڵسەنگاندنی بۆ بكرێت، ئەمە بۆ هێزی سیاسیش هەر راستە، هەر هێزێك چەند هاوار بكات و بڵێت من نیەتم باشە بەڵام دواجار خەڵك هەر لەسەر كردەوەكانی هەڵسەنگانی بۆ دەكات. نەوەی نوێ هەر لەسەرەتاوە كە كاندیدی بۆ سەرۆك كۆمار راگەیاند واخوێندرایەوە بۆ ئەوەیە لەكۆبونەوەی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار بەشداریبكەن و كێشەی نیساب چارەسەر بكەن كە ئەمەش خواستی ئەو بەریەیە كە پارتی تێدایە. سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێش خۆی دانیپێدانا و رایگەیاند "ئەوان دڵنیان كاندیەكەیان بۆ سەرۆك كۆمار سەركەوتوو نابێت بەڵام هەر كاندیدیان داناوە"! ئەم دانپێدانانە ئاشكرایە ئەو بڕوایەی زیاتر تۆخكردەوە  كە دیاریكردنی كاندی لەلایەن ئەم هێزەوە بڕیارێكی عەشوایی و نەزانانە نیەو بۆ ئەوەش نیە خۆیان وەك بەدیلی دەسەڵات پیشان بدەن، بەڵكو جگە لە رێككەوتنی نهێنی و بەدەستهێنانی دەستكەوتی شەخسی هیچ خوێندنەوەیەكی تر هەڵناگرێت.

د. حلمی ره‌سول ره‌زا  به‌ ته‌ماشا كردنێكی خێرای به‌نده‌كانی رێككه‌وتننامه‌ی سێ قۆڵی (سه‌در, حه‌لبوسی، بارزانی) كه‌ بڕیاره‌ له‌ پێكهێنانی حكومه‌تی زۆرینه‌ی نیشتمانیدا جێ به‌جێی بكه‌ن له‌ چوارچێوه‌ی عێراقدا، خوێنه‌رو موتابعی رووداوه‌كانی ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی رابردوو بەسانایی  ئەو راستیە دەبیین كه‌ سیاسه‌تكردن لای پارتی ئەوەندەی ئامانجی قۆلبادانی هێزە كوردیەكانی هاوسه‌نگه‌ری بوه‌، هه‌رگیز ئه‌وه‌نده‌ ململانێ نه‌بووه‌ له‌گه‌ڵ هێزە غەیرە كوردیەكان.  له‌دوای شه‌ڕی ناوخۆی ناوه‌ڕاستی نه‌وه‌ده‌كان هه‌موو دونیا تكای له‌ پارتی كرد تاوه‌كو له‌گه‌ڵ یه‌كێتیدا رێكبكه‌وێ و كۆتای بەو شەرە نەگریسە بهێنرێت، كه‌چی دوای 200 كۆبونه‌وه‌ی هاوبه‌ش ئینجا بەنیوەناچڵ ئاو به‌ ئاگردا كرا و تا ئێستاش ئاسەواری هەرماوە، بەڵام ده‌بینین بۆ ئه‌و لایه‌نانه‌ی كه‌ كورد نین؛ رێككه‌وتن به‌ چاوتروكانێك لەمەتبەخەكەی پارتی پێده‌گات.  ده‌ق و رسته‌و گوزارشته‌كانی نێو رێككه‌وتننامه‌كه‌ جێگای سه‌رسوڕمانن بۆ ئه‌وانه‌ی كه‌ كرۆك و جه‌وهه‌ری پارتی ده‌ناسن، چونكه‌ سه‌رله‌به‌ری خاڵ و به‌نده‌كان پێچه‌وانه‌ی بونیادی بنه‌ڕه‌تی پارتیه‌، و ئه‌و حزبه‌ به‌ره‌فتارو ئاكار سه‌لماندویه‌تی كه‌ رێك پێچه‌وانه‌ی ئه‌و ده‌قانه‌یه‌ كه‌ له‌ رێككه‌وتنه‌كه‌دا وەك ئینشا هاتووه‌؛ جا هه‌ر له‌ پرۆسه‌ی دیموكراسیه‌و بیگره‌ بۆ جوڵاندنی هه‌ستی نه‌ته‌وایه‌تی و ئازادی و شه‌فافیه‌ت و رێزگرتن له‌ دام و ده‌زگای میری و شكۆدانان بۆ دادگا و تادوای. له‌لایه‌كی دیكه‌وه‌ جێبه‌ێجیكردنی ئه‌و به‌ندانه‌ی له‌وێدا هاتوون به‌مانای كۆتایی هاتنی ژیانی سیاسی سه‌رۆك و مەزاجی ده‌سترۆیشتوه‌كانی نێو ئه‌و حزبه‌ن. بۆیه‌ ده‌كرێ بگوترێ رێككه‌وتننامه‌كه‌ جۆرێكه‌ له‌ خۆڵ كردنه‌ چاوی خه‌ڵكی و بۆ قۆناغێكی دیاری كراو  كە ئامانج تەنها قۆڵبادانی یەكێتیە و دكتۆر بەرهەمە بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆك كۆماری‌.  سه‌ره‌ڕای هه‌موو ئه‌و دژیه‌كیانه‌ی له‌ رێككه‌وتنه‌كه‌دا هه‌ن و ئاماژه‌ بۆ هه‌ندێكیان كرا، ئه‌گه‌ر بێت و له‌ ئاینده‌دا ده‌قی ئه‌و رێككه‌وتنه‌ له‌لایه‌ن نه‌وه‌كانی ئه‌م گه‌له‌وه‌ بخوێنرێته‌وه‌ ده‌بێ چی له‌ باره‌ی سیاسه‌تكردن و دیبلۆماسیه‌تی كورده‌وه‌ بڵێن بۆ ئه‌و قۆناغه‌ی خه‌باتی كوردستان  كه‌ پارتی ده‌م له‌ ریشسپێتی و سه‌ركردایه‌تیكردنی ده‌كوتێ؛ چونكه‌ ئه‌و ده‌قانه‌ هیچ ئاماژه‌یه‌كی رۆشنی بۆ به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی نه‌ته‌وه‌یه‌ك تێدا نییه‌، كه‌ له‌ مێژووه‌ دورودرێژه‌كه‌یدا گه‌وره‌ترین و زۆرترین قوربانی داوه‌.  به‌وورد بوونه‌وه‌ی زیاتریش له‌ ده‌ق و به‌نده‌كانی نێو رێككه‌وتنه‌كه، پارتی لەمێژووی خۆیدا هاوشێوەی ئێستا جارێكی تر‌ رێككه‌وتنی‌ ساڵی شه‌سته‌كانی كرد له‌گه‌ڵ حكومه‌تی ئه‌و كاته‌دا  تەنها بۆ شكاندنی باڵی مه‌كته‌بی سیاسی؛ كه‌چی هه‌ر زوو لێی په‌شیمان بوه‌وه و بەرهەمێكی بۆ كوردو بۆ پارتیش نەبوو‌، بۆیە بەدڵنیاییەوە ئەم رێككەوتنەش ئایندەكەی لەوەی شەستەكان باشتر نابێت، چونكە ئاشكرایە كە‌ رێككه‌وتنی 11ی ئازار زۆر له‌م رێككه‌وتنه‌ ده‌سكه‌وتی زیاتری بۆ كورد و پارتی تێدا بوو.

ئارام سەعید بەوپێیەی بەکارهێنانی سۆشیاڵ میدیا ئاستێکی فراوانی هەیە لەناو کۆمەڵگەی مۆدیرندا، ناوەندەکانی لێکۆڵینەوە بایەخیکی گەورە دەدەن بە دەستنیشانکردنی نەخۆشییە دەرونییەکان لەرێگەی پۆست و نامەی فەیسبوک یان ئەو وێنانەی دادەنرین تا لەرێگەیەوە زانیاری پێشوەختە کۆبکەنەوە لەسەر ئەوانەی شیزۆفرینیا یان مەزاجی شیواویان هەیە تا بتوانن لەچارەسەر و باشترکردنی دۆخی نەخۆشەکان بکۆڵنەوە. دەتوانریت حاڵەتی خەمۆکیی و شیزۆفرینیا بدۆزریتەوە لەریگەی فەیسبوکەوە، تەنانەت هەندێک جار دۆزینەوەی ئەو حاڵەتانە لەفەیسبوک ئاسانترە وەک لە دۆزینەوەیان لەژیانی واقیعیدا، ئەمەش لەریگەی چەند لێکۆڵەرێکی هەردوو زانکۆی ستانفۆردو کامبردج باس دەکریت کە پێیان وایە لێکۆڵینەوە لە هەڵسوکەوتی خەڵک لەسەر تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان کاریگەرترە لەوەی لە واقیعدا لێیان بکۆڵیتەوە... چونکە ئەوەی کەسێک پۆستی دەکات و ئەوانەی لایکی دەكه‌ن لە فەیسبوک، دەریدەخات کە خەمۆکی هەیە یان شیزۆفرینیا.. بەتایبەتی هەرزەکاران کەمتر دەتوانن هەستوسۆزیان بشارنەوە... لەمبارەیەوە بیکی ئینکستەر کە لێکۆڵەری سەرەکی لێکۆڵینەوەکەیە لە گۆڤاری لانسێت بۆ پزیشکیی دەرونیی نوسیویەتی" لەبەرئەوەی فەیسبوک زۆر بە فراوانی بەکاردێت، دەتوانێت سامانێکی گەورەی زانیاریمان بداتێ بۆئەوەی بەکاری بهێنین بۆ زانینی تەندروستیی دەرونیی وەک خەمۆکی و شیزۆفرینیا". هەندێکجار دەگەینە هەندێک زانیاری لەرێگەی فەیسبوکەوە لەسەر ئەوانی تر کە رەنگە لەژیانی واقیعیدا دەستمان پێی نەگات، کە ئەویش لەرێگەی لایک و بڵاوکردنەوەی پۆست و وێنەکانی فەیسبوکەوە دەکرێت، کە ئەگەر فەیسبوکیان نەبێت گەیشتن بەو زانیاریانە ئەستەم ئەبێت. دوکتۆر میشال کۆلینسکی کە یەکیکە لە لیکۆڵەرەوەکان دەڵێت" زانیاریە بڵاوکراوەکانی سەر فەیسبوک ئاسانتر شیکردنەوەیان بۆ دەکرێت وەک لەو زانیاریانەی لەواقیعدا وەری دەگریت". فەیسبوک بەتەنها بۆدەستنیشانکردنی نەخۆشییەکان بەکارنایەت بەڵکو دەکرێت بۆ چارەسەریش بەکاربێت، هەربۆیە دوکتۆر ئەنکستەر دەڵێت" رەنگە زۆر لەو کەسێتیانە ئەو پەیوەندییە هاورێیەتیەی لەسەر فەیسبوک دروستی دەکەن ببێتە هەنگاوێک بۆ باشترکردنی باری دەرونیان بەتایبەتی ئەو هەرزەکارانەی زۆر دابڕاون و هەست بە خەمۆکی دەکەن و بیری خۆکۆژیان لە مێشکدایە، لەرێگەی ئەو پەیوەندییە کۆمەڵایەتیانەوە دەتوانن پەیوەندییەکان چاک بکەنەوە کە لەژیانی واقیعیدا نیانە..". بەگوێرەی لێکۆڵینەوەیەکی تر کە لە ماڵپەری nature.com بڵاوکراوەتەوە، ناوەرۆکی پۆستەکانی فەیسبوک پێشبینی ئەوەدەکات کە کەسێک توشی شیزۆفرینیا یان تێکچونی مەزاج بوبێت (mood disorders). لەو لێکۆڵینەوەیەدا هاتووە ئەوانەی شیزۆفرینیا یان تێکچونی مەزاجیان هەیە زۆرتر جنێو لە نامەکانیاندا بەکاردەهینن وەک لە کەسی ئاسایی...ئەوانەی مەزاجیان شێواوە زۆر سەرنج دەدەنە ئەو وشانەی پەیوەندیان بە خوێن و ئازارەوە هەیە، هەروەها وشەی هەست و سۆزی نێگەتیڤ بەکاردەهینن وەک "خەمبار، بێزار" بەڵام شیزۆفرینییەکان ئەو وشانە زیاتر بەکاردەهێنن کە پەیوەندیان بە ئیدراکەوە هەیە وەک "گوێبگرە، سەیرکە، هەست بکە". مایکل بیرنباوم کە بەرێوەبەری بەرنامەیەکی چارەسەری پێشوەختەیەو هەروەها نوسەری کتێبی" یەکەم چونەژورەوەی نەخۆشخانەی دەرونی"یە دەڵێت " نەخۆشی دەرونی پرۆسەیەکە بە قۆناغ دەچێتە پێشەوەو ساڵانی دەوێت، هەربۆیە شیکردنەوەی نامەو پۆستەکانی سۆشیاڵ میدیا ئەتوانێت یارمەتیدەرێکی باش بێت بۆ دۆزینەوەی پێشوەختە و چارەسەرکردن" زانینی پێشوەختی ئەو نەخۆشیانە ئاڵنگاریەکی گەورەیە لەبەردەم پزیشکی دەرونیدا، هەربۆیە ئەو شیکردنەوە ئاڵۆزانەی پۆستەکان لەئایندەدا رۆڵێکی گەورە دەبینێت لەدەستنیشانکردن و ئاشکراکردنی ئەوانەی بەنیازن خودکوژی بکەن، یان توندوتیژیەک بنوێنن. بیرنباوم دەڵێت" چاوخشاندن بەنامەکانی فەیسبوکی ئەو کەسێتیانە پێمان دەڵیت کە ئەو نەخۆشە بەرەو باشتر دەڕوات یان نا، هەروەها بەکارهێنانی ئەو شیکردنەوە نوێیانە بایەخیکی گرنگی هەیە بەمەرجیک رێز لە تایبەتمەندی نەخۆشەکە بگیریت و پێشتر رەزامەندی خۆی وەربگیریت لەپێداجونەوەو سەیرکردنی ئەو نامانەی کە نوسیویەتی... ئەگەر بەرواردێک بکرێت لەو وێنانەی کەسی ئاسایی دایدەنێت و ئەو وێنانەی دەرون شیواون ئەوا ئەوانەی شیزۆفرینیایانە یان مەزاج شێواون حەزیان لەو وێنانەیە کە بەدرێژی زیاترو پانی کەمترن واتە ئەو وێنانەی لەباری درێژین، هەروەها وێنەکانیان بەلاوە پەسەندە کە زیاتر رەنگی شینی تێدایە و کەمتر زەرد بەکاردەهێنن... لێکۆڵینەوەکە لە ئاداری 2016 دەستی پێکردوە تا دیسەمبەری 2018 کە 41%ی بەشداربوان نێر بوون، هەروەها کۆمەڵێک رەگەزی جیاواز هەبون لە لێکۆڵینەوەکەدا لەوانە" 42،2% قەوقاز، 29،1% رەشپێست، ئاسیایی 17،5% ، ئیسپان 11،7% . هەروەها پشکنینەکان لەسەر 3،404،959 نامەکراوە لە فەیسبوک، 142،390 وێنە کە 223 بەشداربوو دایانناوە.

د. كامەران مەنتك  ئەمڕۆ پەرلەمانی ئێراق كۆدەبێتەوە، رێژەی یاسایی تەواو دەبێت یاخود نا، كاندیدەكەی پارتی دەردەچێت یاهی یەكێتی، ئەگەرچی ئەو پرسیارە ستۆكانە هەموو میدیای كوردی ومێشكی نووسەرو شرۆڤەكارو سیاسەتمەدارو ... هتد خەریك كردووە، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرسامیە، ئەو مەسەلەیە دیوی دەرەوەی ململانێكانەو هەرگیز كرۆكی كێشەكە نیە! كرۆكی كێشەكە ئەوەیە، كە لەپشت پەردەوە چی دەگوزەرێت!.  لەسەر ئاستی هەرێمی ونێودەوڵەتیدا لە ئێستادا دۆخەكە بەقۆناغێكی هەستیاردا تێدەپەڕێت، روسیا هەنگاوە مەترسیدارەكەی ناوەو شەڕی ئۆكرانیا درێژەی هەیە وتادێت ئەو شەڕە ئاڵۆزتر و چڕ تردەبێتەوە، بۆیە لەبەرژەوەندی روسیادایە بەرەی شەڕەكە فراوان بكات، ناتۆ بەردەرگای ئەوروپای گرتووە، ئەمە وا دەكات ئەگەری پەڕینەوەی شەڕەكە بۆ ئەوروپا تا رادەیەكی زۆر ئەگەرێكی دوور بێت، لاوازترین گۆڕەپان بۆ گواستنەوەی شەڕەكە بەرەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە، وەك ئەوەی روسیا دوای داگریكردنی نیمچە دورگەی كریم كردی، گۆڕەپانێكە زیانی راستەوخۆی بۆ لایەنە سەرەكیەكانی ململانێیە جیهانیەكە كەمترە، هاوكات ئەگەری فراوان بوونی جەنگەكەش بۆ جەنگێكی جیهانی زۆر كەمتر دەكاتەوە، بۆیە دەبێت چاوەڕوانی رووداوێكی سەرسوڕهێنەر بین لەناوچەكە، ئەمشەو حوسیەكان سەرچاوەكانی وزەیان لە شانشینی عەرەبی سعودیە كردە ئامانج، واتە سەرەتای قۆستنەوەی دەرفەتەكە و زیادكردنی فشارەكانی لەلایەن ئێرانەوە دەستیپێكرد، دیارە ئەمە هێرشی تری بەدوا دادێت رەنگ بێت، لێدانی نوێ جارێكی تر لە هەولێر بێت، بەهۆی ئەو هەوڵە چڕەی لە بەغدا هەیە بۆ بڕینەوەی دەستی ئێران لە ئێراق. توركیا لە چەند تەوەرێكەوە یاریەكی ترسناك دەكات، لەلایەك لەپەرلەمانی ئێراق لەرێگای دروستكردنی بەرەی رزگاری نیشتمانی (پارتی وسەدریەكان وسونە) وانیشان بدات دەیەوێت ئێراقێكی نوێ وبەهێز بونیاتبنێتەوە، دیارە بونیاتنانەوەی ئێراقێكی بەهێز هەرگیز لەبەرژەوەندی كورد نیەو واتای گەڕاندنەوەی دۆخی جیۆپۆلەتیكی قۆناغی شەڕی ساردە،  لەلایەكی تر توركیا هێزی كۆكردۆتەوە ودەیەوێت هەردوو پڕۆسەی چنگی پڵنگ وچنگی هەڵۆ، كە لەساڵی (2020) دەستیپێكرد، تەواو بكاتەوەو پەلاماری پارتی كرێكارانی كوردستان، یاخود وردترو راستر باشووری كوردستان بداتەوە پانتاییەكی تر لەرووی سەربازیەوە بەشێوەیەكی راستەوخۆ بخاتەوە سەر وڵاتەكەی، واتە بەشێك لەو پشتێنەیە تەواو بكات، كە ناوی ناوە پشتێنەی ئارام، كە لەسەر دەریای سپی ناوەڕاستەوە لە رۆژئاوای كوردستان دەست پێدەكات، تا دەگاتە دوا خألی سنوورەكانی خۆی لەگەڵ ئێراق. بەرامبەر ئەو گۆڕانكاریە مەترسیدارانە مەسەلەی پۆستی سەرۆك كۆمارو ئەو ململانێیەی لە بەغدا دەگوزەرێت، تەنیا دیوێكی رووكەشی دۆخەكەیە، لە بنەڕەتدا ململانێیەكە ململانێیەكی خێڵەكی دواكەوتووە لەنێوان دوو بنەماڵەی سیاسی، كە شەڕ بۆ دەستكەوتی مادی وحیزبی خۆیان دەكەن وهیچ پەیوەندیەكیان دوورو نزیك بە كوردو مەسەلەی كوردەوە نەماوە، بگرە تەنیا هەوڵیكە بۆ خەریك كردنی كوردو دوور خستنەوەیەتی لە تێگەیشتنی ئاڕاستەی سەرەكی رووداوەكان!. ئەو پۆستە بۆ پارتی بێت یاخود یەكێتی، جگە لەدانانی پێگەیەكی كارتۆنی هیچی تر لەمەسەلەكە ناگۆڕێت. ئەوەی گرنگە لەدوو توێی ئەو ململانێیە ئاڵۆزەدا، پلانی سەرەكی داڕشتنەوەی نەخشەی ناوچەكەیەو بەگوێرەی ئەو هاوسەنگیەی لەدروست بووندایە، وەك زۆرجاری تر ئاماژەمان پێكردووە، لە بەرژەوەندی كورد دانیە، لەجیاتی ئەوەی خەڵكی كوردستان خۆیان بەو گەمە سیاسیە ساختەو رووكەشەی بەغدا خەریك بكەن، وا باشترە بیر لەوە بكرێتەوە لەدەرەوەی ئەو هێزانە چۆن ستراتیژێكی نیشتمانی دوور مەودا دابنرێت، ئەمجارەیان بە تووڕ هەڵدانی مێژووی سەد ساڵەی دوایی، قۆناغێكی جیاوازو لەسەر بنەمایەكی جیۆستراتیژی جیاوازتر دەست پێبكرێت، بۆئەوەی خەڵكی كوردستان بۆ قۆناغی نوێ ئامادە بكرێت.

كوردۆ فەرەج  رۆژی شەممە رێکەوتی 26\3\2022دا، بریارە کۆبونەوەی پەرلەمانی عێراق لەسەر دەنگدان بۆ یەکلایکردنەوەی پۆستی سەرۆککۆماری عێراق بکرێت، بە بەشداری کوردو سوننە و شیعە و سەربەخۆکان.  حەوت سیناریۆ بۆ یه‌كلایكردنه‌وه‌ و یه‌كلاینه‌كردنه‌وه‌ی پۆستی سەرۆک کۆمار: 1.    ئەگەر کورد کە پارتی دیموکراتی کوردستان لەگەڵ هاوپەیمانەکانی کە بریتین لە (موقتەدا سەدر و محەمەد حەلبوسی)، سەر بکەون و بتوانن دەنگی پێویست بۆ رێبەر ئەحمەدی کاندیدیان وە دەست بخەن، واتا شکستی ئێران و هاوپەیمانەکانیان کە بریتین لە بەشێکی نێوماڵی شیعە و یەکێتیی نیشتیمانی کوردستان و بەشێک لەسەربەخۆکان، کە کورد دەبێتە دۆڕاوی بەشێک لەو سەرکەوتنە 2.    ئەگەر کورد کە وەک یەکێتیی نیشتیمانی کوردستان و هاوپەیمانەکانی سەر بە ئێران کە بریتین لە (نوری مالکی و حەیدەر عەبادی و قه‌یس خەز عەلی) و بەشێک لەسەربەخۆکان سەر بکەون، بەرهەم ساڵح کاندیدیان دەنگی پێویست بەدەست بخات، دیسان کورد دەبێتە بەشێک لە ململانی نێوخۆی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتی، کە کورد بەشێک دەبێت لەو لەتبوونەی کورد. 3.    ئەگەر لە دانیشتنی رۆژی شەممە نەتوانرا ٢٢٠ پەرلەمانتار کۆبکرێتەوە بۆ بەشداریکردن لە دانیشتنەکەی نێو هۆڵی پەرلەمان، دانیشتنەکە ئەنجام نادرێت، بەمەش واتا سەرکەوتنی تەیاری ئێران و یەکێتیی وەک کورد، کە دەبێتە هۆکاری شکستی کورد کە پارتی و هاوپەیمانەکانێتی. 4.    ئەگەر توانرا لەژێر هەر فشارێکدا چ بە فشاری سیاسی و هەڕەشەکردن بێت، یان بەپێدانی پارە بێت لەرێککەوتنی ژێربەژێر دا، واتا سەرکەوتنی پارتی و هاوپەیمانەکانێتی، کە دیسان دۆڕانی کوردە بەدەستی حیزبە کوردییەکان. 5.    ئەگەر دانشتنەکە ئەنجام نەدراو بە هۆی بەشداری نەکردنی ٢٠ پەرلەمانتاری سەربەخۆ لە ژێر فشاری ئێران و هاوپەیمانەکانی واتا بەشێک لە کورد کە لەنێو پەرلەمانتارە سەربەخۆکاندان و بەشدارییان نەکرد، دەبنە بەشێک لە تەیاری ئێران و هۆکاری شکستی پارتی و هاوپەیمانەکانی. 6.    ئەگەر پارتی و حەلبووسی و سەدر لەو ماوە کەمەی کە ماوە توانییان لە ژێر هەر فشارێکدا بێت ڕازییان بکەن ئەو ٢٠ پەرلەمانتارە سەربەخۆیە بەشداری بکەن، واتای سەرخستنی پارتی و تەیاری دژە ئێران، کە ئەمەش دیسانەوە واتا کردنەوەی دەرگایەکی ململانێ توند بۆ کورد لەسەر دەستی کورد. 7.    ئەگەر دانشتنەکە نەکرا و بۆ کاتێکی نادیار مایەوە کە عێراق دەچێتە بۆشایی یاساییەوە ئەگەری زۆرە سەدر لە ژێر فشاری دەنگدەرانیدا بریاری کشانەوە لەپرۆسەی سیاسیی بدات، بەمەش هەڵوەشانەوەی هەڵبژاردنی عێراق ئەگەرێکی کراوە دەبێت و پێکهێنەرانی کابینەی ئێستای عێراق بمێنێتەوە و سەرۆکوەزیران و سەرۆککۆمار بەشێوەی کاربەرێکەر تا دیاریکردنی هەڵبژاردنێکی پێشوەختەی دیکە، لەم قۆناغەشدا دیسانەوە شتی کورد دەبێت، چونکە دەبنە هۆکارێک بۆ لەتکردنی نێوماڵی شیعە و دژایەتی کردنی ئێران بە شێوەیەکی فەرمی.  بەم پێیە، دەبێت لایەنەکان پێش دەنگدان لە گەڕی یەکەم یان لە گەڕی دووەمدا، رێککەوتنی پێشوەختە لەسەر یەک کاندید بکرێت لە نێوان (بەرهەم ساڵح و رێبەر ئەحمەد)دا، یان لە ئەگەری ئەنجامدانەوەی هەڵبژاردن ژمارەی کورسییەکانی سەرجەم حیزەبەکان گۆڕانکاری بەسەر دێت و ئێران دەستی کراوە دەبێت لە زیادکردنی کورسییەکانی بەرەی خۆی کە لە نێوییاندا یەکێتیی سومەندی سەرەکی دەبێت، جگه‌ له‌وه‌ی زیاتر له‌ 31 ساڵ خه‌بات و پرۆسه‌ی سیاسیی كورد، ده‌كه‌وێته‌ به‌رده‌م ره‌حمی ئێران و رۆژئاواییه‌كان.

كەماڵ رەئوف ماوەیەكە پارتی دیموكراتی كوردستان لەگەڵ بەشێك لەهێزەكانی شیعەو سوننە تاك لایەنانە خەریكی رێككەوتنێكی سێ قۆڵییە، گوایە ئەم رێككەوتنە مێژووییەو بۆ كورد و دوخەكەش گرنگە، بەڵام لەناوەرۆك و دەقی رێككەوتنەكە، كە لە24 خاڵ و چەند برگەیەك پێكهاتوە بەوشەیەكیش باسی كوردو هێزی پێشمەرگە تا نەهاتوە، بەڵام لەبەرامبەردا لەچەندین شوێن باسی حەشدی شەعبی كاركردن و بەهێزكردن و پرچەككردنی هاتوە تارادەی ئەوەی ئیعترافێكی بنەرەتی بەم هێزە كە هەر پارتی خۆی بەداگیركاری كەركوك و چەند شوێنی تری كوردستانی دەزانێت.. سەیرە كە پارتی خۆی بە گەورەترین هێزی كوردی دەزانێت رێككەوتنێك واژوو بكات و بەلاشیەوە گرنگ بێت، بەڵام ناوی كوردی تیا حەرام كرابێت و باس لە قوربانی و بوونی هێزی پێشمەرگەشی تیانەكرێت. ئەم رێككەوتنە لەرێككەوتنی ژێر خێمەی سەفەوان دەچێت، كە عێراق بەشكاوی چووە بەردەم هاوپەیمانەكان بۆگفتوگۆ و ئەمریكییەكان خواستەكانی خۆیان سەپاند، بەڵام پارتی بەپێچەوانەوە لەعەوەجی قوەتی خۆیدا ئەم رێككەوتنەی كردوە، كە گەر هەر هێزێكی تری كوردی ئەوەی بكردایە، پارتی و پارتییەكان سەدو یەك تۆمەتیان دەخستنە پاڵ و مۆری خیانەیان لەرێككەوتنەكە دەدا.  پێش ئەم رێككەوتنە بەشێكی زۆر لە لایەنە عێراقییەكان دوای مام جەلال كاك مەسعودیان وەك مەرجەعی كورد سەیردەكرد، بەڵام بەرێككەوتنە كە ئامانج لێی بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆك كۆمارییە، پارتی چەند شتی گەورەی لەدەستچوو، لەهەمووی گرنگتر ئەو گوتارە نەتەوەییەیە كە پێشتر ریفراندۆمەكەی لەسەر بیناكراو لای هەندێك وەك تاپۆی رەش بۆ ئایندەی كوردستان تەماشادەكرێت. لەنەخشە رێگاو دەقی رێككەوتنە 24 خاڵییەكە، لەدوو شوێن، لەپاڵ دژایەتی تائیفەگەریدا  وشەی رەگەزپەرستی بەكار هاتوە، خوێنەر گومان دەكات كە رەگەزپەرستی مەبەستەكە خواستی نەتەوەیی بێت و بەم شێوە مژاوییە دارێژرابێت،  بۆ نمونە. لەخالێ دوودا هاتوە(حكومه‌تێك بتوانێت وڵات له‌ تایه‌فه‌گه‌ری و ڕه‌گه‌زپه‌رستی ده‌رباز بكات) ئاخۆ مەبەست لەرەگەزپەرستی خواستی نەتەوەی كوردە! كەبەدرێژایی دروست بوونی دەوڵەتی عێراق ئەو پرسە بەهەڵپەسێردراوی هێلراوەتەوەو چارەسەرێكی ریشەی بۆنەكراوە، چونكە لەعێراق رەگەزپەرستی كێشەیەكی بنچیینەیی نەبووەو نییە، ئەوەی هەیە كێشەی نەتەوەییە بوونێكی بەهێزی هەیە، بۆیە پێدەچێت رەگەزپەرستی بەمەبەستی فكری نەتەوەیی لەبەرامبەر تائیفەگەریەكەدا هاتبێت، دیقەت بكەن بەهەمانشێوە لە خاڵی چوارده‌یه‌م بەم شێوەیە لەتەنیشت تائیفەگەری رەگەزپەرستی دیسان هاتوە و دەڵێت:(قه‌ده‌غه‌كردنی وتار و كرده‌وه‌ی تایه‌فی و ڕه‌گه‌زپه‌رستی و هه‌موو ئه‌و ڕه‌فتارانه‌ی له‌گه‌ڵ به‌ها نیشتمانی و مرۆییه‌كاندا یه‌كناگرنه‌وه‌). لەهەموو ئەوانەش سەیرتر ئەوەیە كاك مەسعود خۆی بەردەوام وەك بەرگیركار لە پێشمەرگە خۆی ناساندوە چۆن رازی بووە بەرێككەوتنێك كە نەك بەهای بۆ هێزی پێشمەرگە دانەناوەو ناوی لەرێككەوتنەكەدا نەهاتوە بەڵام ئاماژەیەكیش هەیە كە هێزی پێشمەرگە بخرێنە سەر حەشدی شەعبی ئەوەتا لەخاڵی دەیەمدا دەلێت: (ئاماده‌كردن و ڕاهێنان و پڕچه‌ككردنی هێزه‌ چه‌كداره‌كانی عێراق و به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی توانستی به‌رگریكردنیان له‌ سه‌روه‌ری و سه‌ربه‌خۆیی وڵات، پشتیوانیكردن له‌ هێزه‌ ئه‌منییه‌ فه‌رمییه‌كان و دابینكردنی پێداویستییه‌كانیان و ڕێكخستنه‌وه‌ی په‌یكه‌ری ئه‌و هێزانه‌ به‌ گوێره‌ی میكانیزمه‌ ده‌ستورییه‌كان، هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی هه‌موو ئه‌و گروپه‌ چه‌كدارانه‌ی له‌ ده‌ره‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ده‌وڵه‌تن و دواتریش تێكه‌ڵ به‌ حه‌شدی شه‌عبی ده‌كرێن، هه‌روه‌ها پێویسته‌ هێزی حه‌شدی شه‌عبی ڕێكبخرێته‌وه‌ و له‌ وانه‌ش‌ پاكبكرێته‌وه‌ كه‌ مل بۆ یاساكانی ده‌وڵه‌ت ناده‌ن و پێویسته‌  چه‌ك ته‌نها و ته‌نها به‌ده‌ست ده‌وڵه‌ته‌وه‌ بێت). دیارە كۆمەڵێك شتی تریش لەناو دەقی رێككەوتنەكەدا هەیە كە هەموویان جێگەی سەرنج و گومانن، بۆیە گەر سەركردایەتی پارتی ئامادەیی تیابوو ئەوەنە نەرمی بنوێنێت بۆ لایەنە غەیرە كوردیەكان گەر نیو ئەوەندە نەرمیان بنواندایە بۆ لایەنە كوردیەكان، بەدڵنیاییەوە پارتی زۆر لەوە زیاتری دەستدەكەوت كە لەم رێككەوتنە، ئەگەری هەیە  بەدەستیبهێنن و پێگەی كاك مەسعود و پارتیش زۆر لەئێستا پارێزراوتر دەبوو لەناو كوردو لەعێراقیشدا.

كەمال چۆمانی  ئەو سیاسەتەی کە پێویست بو هەرێمی کوردستان پێشیخستبوایە لەناو عێراقدا ئەوە بوە کە زۆرێکمان داوامان کردوە و لە سەردەمی ریفراندۆمەکەی بارزانییش بەشێکمان پێی تەخوین کراین؛ کارکردن لەسەر بنەمای دەستور و بینینی بەغداد وەک پایتەختی خۆمان نەک دوژمن، عێراق دەرفەتە نەک هەڕەشە، هەرێمێکی کوردستانی دیموکراتیک لەناو عێراقێکی دیموکراتیک، کارکردن لەگەڵ هێزەکانی دیکەی عێراق و تێپەڕاندنی ئەوەی پرۆفیسۆر د عەباس وەلی پێیدەڵێ <<دیواری ئێپنیکی>> و هەدەپە بەباشی لە تورکیا مومارەسەی دەکات. چەندان دەرفەت دروستبون کەسیان و هیچ حیزبێک جورئەتیان نەکرد ئەو هێڵە هەڵبژێرن، تەنانەت نەوشیروان مستەفاش بە جیاوازییەکانیەوە لەگەڵ یەکێتی و پارتی، لە بەغداد هاوڕای مەسعود بارزانی بو. هەمویان، بەڕەهایی دەڵێم هەمویان، بە د بەرهەم ساڵحیشەوە کە حیزبێکی دروستکرد، جورئەتیان نەکرد ئەو دیوارە قەومییە تێبپەڕێنن و هەر دەگەڕانەوە سەر یەکڕیزییەکەی بارزانی. بارزانی دواجار گوێی لە رەخنەی نەیارانی گرت. باشیش دەزانین بارزانی وەکو تەکتیکێک ئەو سیاسەتەی گرتۆتەبەر و هیچ روئیایەکی نییە بۆ عێراق و تێپەڕاندنی دیواری قەومیی، خۆ ئەگەر هەیبێ، یەکەم کەس دەبم دەڵێم ئافەرین پارتی. بەڵام ناکرێ یەکێتی و گۆڕان و ئیسلامییەکان گلەیی لە پارتی بکەن کە ئەو سیاسەتەی هەڵبژاردوە، ئەوە ئەوانن ساویلکە و ترسنۆک و بەرژەوەندخواز بون نەیانتوانی و نەیانوێرا ئەو سیاسەتە هەڵبژێرن کە دەبوایە هەر لە ٢٠٠٩ەوە هەڵیانبژاردبوایە کە بارزانی رۆژ بە رۆژ بە ئامانج و بە دنەدانی هێزی ئیقلیمی و مەزهەبی رەوشی نێوان هەولێر و بەغدادی شێواند. ئێستا کە بارزانی و پارتی ئەو رێگایەیان هەڵبژاردوە، سەیرەکە لەوەدایە هێشتا هێزەکانی دی جورئەت ناکەن ئەو دیوارە قەومییە بەتەواوی بشکێنن و سیاسەتێکی نوێ بۆ هەرێمی کوردستان پێشبخەن و هەر چاوەڕێی بارزانی و پارتین <<یەکڕیزیی کوردیی>>یان بۆ بگێڕێتەوە، کە بێگومان یەکڕیزییەکە واتا یەکڕیزیی لەپێناو پارتی و بارزانی و بەخشینی هەندێک بەرژەوەندیی مادیی و پۆست بە لایەنەکانی دی. پارتی سیاسەت دەکات و ئەوانیدیش بەدوای دەکەون. هەرکاتێک ئەوانیدی ویستیان هەنگاوێک بنێن، پارتی تەخوینیان دەکات و ئەوانیش لەبری ئەوەی بەردەوام بن لە پێشخستنی هێڵێکی جیاوازی سیاسەت، دەگەڕێنەوە باوەشی پیرمام. بۆیە نەک رەخنەم نییە لە بارزانی کە لەگەڵ حەلبوسی و سەدر رێککەوتوە، بەڵکو باشترین کارێکە کردبێتیان. ناشکرێ تا دوێنێ داوامان کردبێت پارتی شتێک بکا، کە کردی دژایەتی بکەین. پرسیارە گرنگەکە ئەوەیە ئایا هێزەکانی دی ئەوە دەقۆزنەوە بۆ ئەوەی ئەو دیوارە قەومییە بەتەواوی بشکێنن و تەکتیکەکانی پارتی شکستپێبێنن، یان <<براگەورەیی>> هەر بۆ بارزانی جێدەهێڵن و خۆیان تەماشاکار دەبن. عێراق پێدەنێتە قۆناغێکی نوێ. نە بارزانی و نە سەدر و نە حەلبوسیش توانای رزگارکردنی عێراقیان نییە وەک بانگەشەی دەکەن، بەڵام دەکرێ دەرفەتێک بێ بۆ دروستبونی ئۆپۆزسیۆن و ململانێی سیاسیی و شکاندنی ئەو دیوارە قەومی و مەزهەبییە بێئەوەی ئەوان جارێکی تر بتوانن تەخوینی ئەوانە بکەن کە شکاندنی ئەو دیوارە بە گرنگ دەزانن.

  ئاراس فەتاح ( هەموو چوارشەممە تایبەت بە درەو دەینوسێت) ڤلادیمێر پوتین ڕای وایە داڕمانی یەکێتی سۆڤیەت گەورەترین کارەساتی جیۆپۆلیتیکی سەدەی بیستەم بوو. لەدەستدانی هەیمەنەی ڕوسیای پاش پێرۆسترۆیکا و جیابوونەوەی ١٥ دەوڵەت لە سنووری دەسەڵاتدارێتیی سۆڤیەتیی، ژانێکی جیۆپۆلیتیکیی گەورە بوو بۆ نوخبە سیاسییە نوێکەی ڕوسیا. لە دیدی پوتیندا نەگەڕانەوەی ئەم پارچە دەوڵەتانە بۆ سەر جەستەی سیاسیی ڕوسیای پۆست سۆڤیەتی وەک خۆکوژییەکی نەتەوەییی تەماشادەکرێت. قبوڵکردنی ئەم واقیعە سیاسیی و جوگرافییە نوێیە و هەرسکردنی نەک ئاسان نەبوو، بەڵکو پوتین هەموو هەوڵێکی دەدا ببێت بەو قەیسەرەی سەدەی بیستویەکەم کە ئینحیرافی مێژووی نوێی ڕوسیای دوای پێرۆسترۆیکای ڕاستدەکاتەوە. ئەو نەفرەتەی مێژوو لە نوخبەی ئۆلیگارشیی ڕوسیی کردووە بریتییە لەوەی ڕوسیا وەک دەوڵەتێکی نەتەوەیی ئاسایی نەبینێت، بەڵکو وەک ئیمپراتۆرییەت وێنایبکات. لەم سۆنگەیەشەوە بۆئەوەی شکۆی ئیمپراتۆرییەتی ڕوسیی و یەکێتیی سۆڤیەتی دوای پێرۆسترۆیکا دووبارە بنایتبنرێتەوە دوو شت پێویستن، یەکەمیان قەیسەرێکی نوێیە و دووەمیشیان جەنگە. لە ئێستاشدا ڕوسیای سەدەی بیستویەک هەردووکیانی هەیە؛ قەیسەرێکی خوێنساردی هەیە کە وەک نماییشە کۆمیدییەکەی چارڵی چاپڵن بۆ هیتلەری دیکتاتۆر، شەق لە تۆپەکەی جیهان هەڵدەدات و هەموو پرنسیپەکانی سەروەریی دەوڵەتیی و ئاشتیی جیهانیی وێراندەکات. دووەمیشیان پوتین جەنگەکانی بۆ گەورەکردنەوەی جەستەی سیاسیی ڕوسیا، لە وردە جەنگەوە گۆڕی بۆ جەنگێکی گەورە لە ئۆکرانیا، کە لە دوای جەنگی جیهانی دووەمەوە هاوشێوەی مەترسیداری نییە.  لە مێژووی ئەوروپادا چەند ڕووداوێکی گەورەی جەنگ و چەند پەیماننامەیەکی ئاشتیی گرنگی دوای جەنگ هەن کە مێژووی کۆن و نوێی ئەوروپا و جیهانیان نەخشاندووە. گرنگترین پەیماننامە لە جیهاندا بریتیی بوو لە (پەیماننامەی ڤێستفێلیش) کە لە ساڵی 1648دا لە ئەڵمانیای ئەو سەردەم لە نێوان دەوڵەت و ئیمپراتۆرییەتە جەنگاوەرەکانی ئەوکاتی ئەوروپادا ئیمزاکرا و تیایدا کۆتایی بە جەنگی پڕوکێنەری 30 ساڵەی مەزهەبیی هێنرا. بێگومان ئەم پەیماننامەیە تەنها کۆتایی بە جەنگی مەزهەبیی نێوان کاتۆلیک و پرۆتستانت و تەریقەتە ریفۆرمیستەکانی ناو ئاینی مەسیحییەت نەهێنا و دەسەڵاتی کەنیسەی سنووردارنەکرد، بەڵکو سەرەتای دروستبوونی دەوڵەتی مۆدێرنی لە ئەوروپادا سازان. دووەمیان, جەنگی جیهانی یەکەم و کۆتایی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیی و پاشان داڕمانی ڕوسیای قیسەریی و دابەشکردنەوەی نوێی جیهان لەسەر پرنسیپەکانی پەیماننامەی ڤێستفێلیش کە بریتین لە رێزگرتن لە سەروەریی نەتەوەیی دەوڵەتان. سێیەمیان, جەنگی جیهانی دووەم و دووبارەرێکخستنەوەی سەروەریی نەتەوەیی بۆ ئەو دەوڵەتانەی کە نازیزم داگیریکردبوون. ئاکامی ئەم جەنگە گەورەیەش دابەشکردنی ئەڵمانیا بوو لە نێوان هەردوو بەرەی خۆرئاوا و خۆرهەڵاتی ئەو سەردەم بە سەرۆکایەتیی یەکێتی سۆڤیەت و ئەمریکا و سەرەتای دروستبوونی جەنگی سارد لەنێوان بەرەی سۆسیالیزم و کاپیتالیزمی خۆرئاوایی. چوارەم ڕووداوی گەورەی جیهانییش بریتیی بوو لە داڕوخانی بەرەی سۆڤیەت و دروستبوونی 15 دەوڵەتی نەتەوەیی نوێ و ئیمزاکردنی پەیماننامەی پاریس. دوای کەوتنی دیواری بەرلین و کۆتاییپێهێنان بە ململانێی نێوان خۆرئاوا و خۆرهەڵات، پەیماننامەی پاریس لە 21ی نۆڤەمبەری 1990 دا لە نێوان 32 دەوڵەتی ئەوروپیی و ئەمریکا و کەنەدا، ئیمزاکرا. ئەم رێککەوتنامەیە لەدوای داڕمانی بەرەی سۆسیالیزم بە سەرۆکایەتی یەکێتی سۆڤیەت و يەکگرتنەوەی هەردوو دەوڵەتی ئەڵمانیا لەدایکبوو کە هەم کۆتایی بە جەنگی سارد هێنا و هەم سەرەتای ئومێدێکی نوێ بوو کە نەک تەنها کۆتایی بە دابەشبوونی ئەوروپا، بەڵکو جیهانیش بهێنێت. کۆڵەکەیەکی گرنگی پەیماننامەی پاریس داننانە بەوەی کە دیموکراسیی تاکە سیستەمێکی حوکمڕانیی شەرعییە دەتوانێت زەمانەتی پرنسیپەکانی مافی مرۆڤ و ئازادیی بکات. بە کورتی پەیماننامەی پاریس دۆکۆمێنکردنی دوو خاڵی گرنگ بوو، یەکەمیان کۆتاییهێنان بە دابەشبوونی ئەوروپا لەنێوان خۆرئاوا و خۆرهەڵات، دووەمیشیان کۆتاییهێنان بە جەنگی سارد.  سەرەڕای ئەم هەموو ئەزموونانە بۆ دابینکردنی ئاشتیی لە ئەوروپا و جیهان، جەنگی ڕوسیا و ئۆکرانیا چیمان پێدەڵێت؟ یەکەم ئەم جەنگەی پوتین زیندەبەچاڵکردنی رێکەوتنامەی پاریس بوو کە بە بەشداری روسیا ئيمزا کرا. ئەم جەنگەی ڕوسیا هەم ماڵئاوایی کردنی کۆتاییە لە بەدیموکراسییکردنی ڕوسیا و هەم هەوڵدانە بۆ دروستکردنی ئەوروپایەکی نوێی و هەم خەونی پوتینە بۆ دووبارەداڕشتنەوەی نیزامێکی نوێی جیهانیی دوای جەنگی سارد. جەنگی ڕوسیا دژ بە ئۆکرانیا وردوخاشکردنی تەواوی پرنسیپەکانی ڤێستفێلیش و ڕێککەوتنامە مێژووییەکەی پاریس بوو. لە رێککەوتنامەی پاریسدا جگە لە کۆتاییهێنان بە جەنگی سارد و ململانێی نێوان خۆرئاوا و خۆرهەڵات، باس لە چەند خاڵێکی گرنگ کراوە، یەکەمیان پاراستنی سنوور و سەروەرێتیی دەوڵەتە نوێکان. دووەم، بەکارنەهێنانی توندوتیژیی سەربازیی، سێیەم ئازادیی هەڵبژاردنی تەحالوفات و هتد.  پوتین دەڵێت، بەشێکی گەورە و ماناداری ئەوەی ئێمە، واتە ڕوسەکان، لە 1000 ساڵدا بەدەستمانهێنابوو، لەدوای داڕوخانی یەکێتی سۆڤیەتەوە لەدەستمانچوو. جەنگی روسیا دژ بە ئۆکرانیا لە دیدگای پوتینەوە سەرەتای دەستپێکی ڕاستکردنەوەیەی مێژووی نوێی ڕوسیایە کە بە پیادەکردنی تیۆری (ڕوسیا - پلەس، یان روسیا - زائید) دەستیپێکرد. ئەم تیۆرییە لەسەر ئەو بناغەیە کاردەکات هەموو ئەو جەستە جوگرافیانەی کە لە یەکێتی سۆڤیەتی ئەوسەردەم و ئێستای ڕووسیا جیابوونەتەوە و تیایدا ڕووسییزمان دەژین، بە جەبری هێز و داگیرکردنی ڕاستەوخۆ دەگەڕێنرێنەوە ناو جەستەی سیاسیی ڕوسیا. ئەم سیاسەتەش بە دوو شێواز جێبەجێدەکرێت، یەکەمیان بە جیاکردنەوەی بەزۆری ئەو ناوچانەیە لە دەوڵەتە دراوسێکانی ڕوسیا کە کەمایەتی ڕوسیی تیادەژی، دووەمیشیان داننانە بە سەربەخۆییان، وەک لە ساڵی 2008دا لە جیۆرجیا بینیمان کە چۆن پوتین بەزەبری چەک ئەبخازیا و ئۆسێتیای باشووری لە جەستەی جوگرافیی جیۆرجیا دابڕاند و وەک دوو دەوڵەتی سەربەخۆ لەلایەن ڕوسیاوە دانیان پێدانراو و دەپارێزرێن. بەکۆتاییهێنان بە پەیمانی ئاشتیی پاریس، پوتین دەرگای جەهەنەمی بۆ جەنگێکی مەترسییدار لە ئەوروپا و جیهان کردەوە کە کەس ناتوانێت پێشبینیی ڕەهەندە کارەساتئامێزەکانی داهاتووی بکات. ماویەتی

ئەحمەد مەحمود      رۆژبەڕۆژ لە سایەی حزبەكانی دەسەڵات قەیرانەكان زیاتر دەبن ، سەرجەم كەرتەكانی كارەبا و پەروەردە و تەندروستی و هەتا دوایی سات بە سات لە پاشەكشەدان  ئینتما بۆنیشتمان و خاك و نەتەوە لە خاڵی سفرە ، دەسەڵات هەرجارەو بەسیناریۆیەك و بە چەشنێكی جیاواز كێشە و موشكیلەكان بۆ خەڵكی زیاتر دەكات ، هیچ هۆكارێكی خۆش گوزەرانی هەر لە كارەبا و بەنزین و نەوت و ئاوو خۆراك و پێداویستی پزیشكی ..هتد بۆ خەڵكی ڕٍەش و ڕووت بە ئاسانی بەردەست نییە  ، تەواوی داهاتی ووڵات بە ڕۆژی ڕووناك بەسەرجەمی جۆرەكانیەوە بە تاڵان دەبرێت ، ستەم گەیشتۆتە لوتكە و گەندەڵی تەواوی جومگەكان وشادەمارەكانی ئەم میللەتەی تەنیوە ،  تا سەر ئێسقان سوكایەتی بە كەرامەت و كەسایەتی تاكی كورد ئەكرێت تا ئەو ئەندازەیەی كار گەیشتووەتە ئەوەی گیانی تاكە كانیش بە هۆی پاڵەپەستۆی سەرەوەرگرتنی موچە لە حاڵەتێكی خەتەرناك دایە ، ئەو مەشهەدەی لەچەند ڕۆژی ڕابردوو لەبەردەم بانكەكانی هەولێرو سلێمانی و شاروشارچكەكانی تری كوردستان لەكاتی وەرگرتنی موچەی خانەنشینان ڕوویدا و لەماوەكانی ڕابردووش بەردەوامی هەبووە ئەوەمان پێ دەڵێت ئەگەر تاك بەتاكی ئەم میللەتە لەسەرما ڕەق ببنەوەو لەبرسا بمرن و ژێرپێ بكەون وتیابچن لای دەسەڵات نەبای دێت و نەباران وهیچ گرنگیەكی نییە و لە كەیف و سەفای خۆیان ناكەون . پرسیارە جەوهەریەكە لێرەدا دێتە پێشەوە لە حاڵەتێكی ئاوا خەتەرناك كە دۆخەكە تەواو هەستیارە ، هاونیشتمانیان لەوپەڕی  بێزاری وتوڕەیی دان  و تف لە خاك و ئاڵا و تەنانەت خۆیشیان دەكەن ئایا ئۆپۆزسیۆن چ ڕۆلێك دەگێڕێت ؟ ئیتر دەركردنی بایاننامەی ناڕەزایەتی و بڵاوكردنەوەی لە میدیا و شۆسیال میدیا چی لە دۆخەكە گۆڕیوەو دەگۆڕێت ، ئیدی كاتی ئەوە نەهاتووە ناڕەزاییەتیەكان لەقسە و ووتار و بەیاننامەوە ببنە كردار ؟. ئەگەر بڕیارە ئۆپۆزسیۆن جوداواز بێت لە دەسەڵات و لەبەرەی خەڵك بێت تاكەی بەكردار نایەنە دەنگ ، (30) ساڵە بەیاننامەی ناڕەزایەتی بڵاودەكەنەوە چی لە دۆخی خەڵك گۆڕیوە ؟ كاتی ئەوە نەهاتووە ئەو نەخێرانەی بەرامبەر دەسەڵات دەوترێت و ئێوەش بەشێكن لێی چیتر تەنها بەدەم نەبێت و بیكەنە كردار و ڕابەرایەتی خەڵك بكەن لە ڕێكخستنیان  لە شەقام و بیكەنە پەیامێك و گڵۆپی سور بۆ دەسەڵات داگیرسێنن ؟ دەپرسم لە ئۆپۆزسیۆن كوا دەرئەنجامی كۆبونەوە سێ قۆڵیە كە (نەوەی نوێ ، یەكگرتوو ، كۆمەڵ ) بۆچی لەپڕ پوكایەوە هەر باسیشی نەما ؟ ئەگەر وەڵامەكە ئەوەیە نەوەی نوێ  متمانەی نییە  كۆمەڵ و یەكگرتوو ئێوە بۆ ؟ تاكەی تەماشاكەر دەبن ؟ لەكاتێكدا لەیەك دەچن بەیەك دەخۆن و برایەتی لە نێوانتان بەرقەرارە ، سەرچاوەی فیكری و مەعریفیتان یەكە ، بنەما قورئانیەكان كە هەردوكتان بە مەرجەعی خۆتانی دەزانن پشت ڕاستی ئەمە دەكاتەوە . ئەگەر وەڵامتان ئەوەیە ئیمە بە ئەندازەی حەجمی خۆمان دەجوڵێین ، هەر ئەوەندە خەڵك دەنگی پێمان داوە ، یان هێندە حزبێكی گەورەنین و هەرچی بكەین كاریگەری ئەوتۆی نابێت ، ئەم چەند خاڵە دەپرسم لێتان:  یەكەم: بەو حەجمەی خۆتان كە باسی دەكەن بە درێژایی (30) ساڵ چ كاتێك بەفەرمی اعلانی خۆپیشاندان تان كردووەو هەوادارانی خۆتان تان هێناوەتە شەقام و ڕابەرایەتی خەڵكی نارازیتان كردووە ، كە ئەگەر هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2018 وەك پێوەر وەربگرین كۆمەڵی ئیسلامی (109,000) دەنگ و یەكگرتووی ئیسلامی (67,000) دەنگی بە دەست هێناوە كۆی هەردووكیان دەكاتە(176,000)سەد وحەفتاو شەش هەزار دەنگ ، ئەگەر لەم ژمارەیە تەنها سەد هەزاری بێتە شەقام  بە شێوەیەكی مەدەنیانە گوزارشت لە نارەزاییەتیەكان بكات ئایا كاریگەری دروست ناكات ؟  دووهەم:لە قورئانی پیرۆز خوای گەورە لە چەندین شوێن وەسفی حەزرەتی ئیبراهیم دەكات بە ئوممەت (إِنَّ إِبْرَاهِیمَ كَانَ أُمَّەً) لەكاتێكدا تەنها یەك كەس بووە تەنها لەبەر ئەوەی بەرامبەر ستەم وەستاوەتەوە ، بەڵام ئێوە دووحزبن خاوەن نفوسی خۆتانن ، سەدان و هەزاران ئەندام و لایەنگر و هەوادارتان هەیە تاكەی بێ دەنگن لە بەرامبەر ئەم ستەمە، إبراهیم (سەلامی لەسەر بێت) بە تەنها كردی ئێوە بەو هەموو ئەندام ولایەنگرەوە هەر تەماشا دەكەن و بەس ؟ سێهەم: ئایا ئەم وەڵامە (بە قەدەر حەجمی خۆمان دەجوڵێین )مەنتق قەبوڵی دەكات لەكاتێكدا زوڵم لە لوتكەیە ، ئایا خۆتان ڕاڤەی قورئان ناكەن بەوەی كە ئیسلام دژایەتی لەگەڵ كوفر نییە بەڵكو دژایەتی لەگەڵ ستەم هەیە ، ئیدی ستەم لەوە ئەستورتر دەبێت ؟ مەگەر دەكرێت لێگەڕێن ستەمكاران بەئارەزووی خۆیان یاری بەموقەددەراتی ئەم میللەتە بكەن ؟ لەم حاڵەدا ئەی موعارەزەبوونتان چ واتایەكی هەیە؟  چوارەم: ئایا ناكرێت بەرەیەكی دەنگی نارازی لە خۆتان وهەوادارانتان و مامۆستایانی ئاینی و شیخانی تەریقەت و ئەهلی تەسەووف و خەڵكانی نوسەر و رۆشنبیر و ...هتد دروست بكەن و بە شێوەیەكی مەدەنیانە بێنە شەقام و پەیامی نارازیی بوون بدەنە دەسەڵات  لەكاتێكدا تەواوی ئەم چین و توێژانە لە دەسەڵات ناڕازیی ودڕدۆنگن ؟ پێًنجەم: ئایا ناكرێ لەگەڵ مامۆستایان و چین وتوێژە نارازیەكان هەماهەنگ بن و بە یەك دەست و بەیەك هێز بەكردار پەیامی نارەزایەتی بدەن بەدەسەڵات ؟. بۆیە لێرەوە دەتوانم بڵێم هەڵوێستی ئۆپۆزسیۆن بەوشێوەیەی ئێستا وەك تەماشا كەر دێتە پێش چاو هیچی لە دۆخەكە نەگۆڕیوەو ناگۆڕێت ، تاكو زیاتر دۆخەكە بەرەو خراپی نەڕۆیشتووەو خراپ تر نەبووە پێویستە ئۆپۆزسیۆن بەتایبەت (كۆمەڵ و یەكگرتوو) شێوازی كاری خۆی بگۆڕێت لە گوفتارو بەیاننامەوە بۆ كردار و بەفەرمی  و بەشێوەیەكی مەدەنی ڕابەرایەتی نارەزاییەتیەكان بكەن، خۆ ئەگەر ئەمە نەكەن بەرامبەر خواو خەڵكی خوا لەم هەرێمە بەرپرسیارن ، هەر ئەمەشە وای كردووە دوای خەباتێكی درێژ خایەن كێرڤی جەماوەری بوونتان لە دۆخێكی وەستاو دایە بەڵكو زۆرجار پاشكەشە دەكات ، وەك هەستیشی پێ دەكرێت خەڵكی چاوەڕێی سەركردەیەك دەكەن كۆیان بكاتەوە و ڕێكیان بخات و بەیەك دەنگ بە دەسەڵات بڵێن ئیتر بەسە. •    (هەڵگری بڕوانامەی ماستەر)  

پێشەوا محمود گەر سیاسەتی گشتی دیاریکردنی شێوازی حوکومڕانی بێت لە وڵاتدا، ئەوا، ئاو ئایندەی سیاسی وڵاتان دیاری دەکات لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا.  هەرێمی کوردستان و عێراق زۆرینەی سەرچاوە ئاویەکانی لە دەرەوەی سنوری سیاسیان هەڵدەقوڵێت، بەتایبەت هەردوو وڵاتی ئێران و تورکیا. بەهۆی سیاسەتی ئاوی ئەو دوو وڵاتەوە لە دروستکردنی بەنداو و گۆڕینی ڕێڕەوە ئاویەکان بۆ قوڵایی خاکی خۆیان، پێشبینی دەکرێت بۆ ساڵانی 2030 بە ڕێژەی %50 ی ئاوی سەرزەوی لە عێراقدا کەم بکات.  تەنها ئێران ڕێڕەوی بیست ڕوباری گۆڕیوە کە دەڕژانە ناو خاکی عێراقەوە، کە مەزەندە دەکرێت بە نزیکەی پازدە ملیار مەتر سێ جا لە ساڵێکدا. لەپاڵ کەم بونی ئاوی سەرزەوی بەهۆی سیاسەتی ئاویی ووڵاتانی دراوسێ وە، گۆڕانی کەش و هەوای جیهان و پیسبوونی سەرچاوەکانی ئاو و زیاد بونی دانیشتوانی عێراق، کاریگەری ڕاستەوخۆیان لەسەر کەمبوونی سەرچاوەکانی ئاو هەیە لەم وڵاتەدا. پێشبینی دەکرێت لە ئایندەیەکی نزیکدا هەرێمی کوردستان و عێراق توشی کێشەی مەترسیداری کەم ئاوی ببنەوە. لە ئێستادا تەنها لە سەدا %41 دانشتوانی عێراق ئاوی پاك و شیاویان دەست دەکەوێت بۆ مەبەستی بەکارهێنانی ڕۆژانەیان، ڕێژەی%38 ی دانیشتوانی عێراق کەمتر لە پێداویستی ڕۆژانەیان دەست دەکەوێت، ڕێژەی %21 دانیشتوانی عێراق ئاوی پاکیان بەردەست نیە کە شیاوی خواردنەوە بێت بە پێێ ستانداردە جیهانیەکان.  پیسبوونی سەرچاوەئاویەکان لە ئێستادا لە باشوری عێراق سەری هەڵداوە بە تایبەت شاری بەسرە کە هەموو سەرچاوە ئاویەکانی (سەرزەوی و ژێرزەوی) پیس بووە و شیاو نیە بۆ بەکارهێنانی مرۆیی و کشتوکاڵی (ڕێژەی خوێ لە سەرچاوە ئاویەکاندا گەشتوەتە زیاتر لە 1200 ppm / بە پێی ستانداردی عێراقی دەبێت ڕێژەی خوێ خوار 1000 ppm بێت). هۆکاری ئەم پیسبونە دەگەڕێتەوە بۆ ڕۆکردنی پاشەڕۆی شارەکان بۆ ناو ئاوی ڕوبار و زێ و ڕێڕەوە ئاویەکان. کێشەکە ئێستا لە شاری بەسرە سەری هەڵداوە بەڵام لە ئایندەی نزیکدا تەشەنەدەکات بۆ شارەکانی تری وەک بەغدا و بابل و سامراء هەولێر و سلێمانی گەر چارەسەرێکی بۆ نەدۆزرێتەوە.  ئەمە لە پاڵ گۆڕانی کەش وهەوای سەر ڕوی زەوی کە عێراق بە پێنجەم کاریگەرتین وڵات هەژمار دەکرێت لە ڕووی جیهاندا بەم گۆڕانکاریە. ئەم گۆڕانکاریە دەبێتە هۆی هاوینێکی گەرمتر و درێژتر (کە دەبێتە هۆی وشکە ساڵی) زستانێکی کورت و سەخت تر (کە دەبێتە هۆی لافاو و سەرمای سەخت). ئەم گۆڕانکاریە کاریگەری دەکات لەسەر وشکبونی زۆرێک لە سەرچاوەئاویەکان و ڕێژەی بە بیابانبون زیادەکات (لە %31 ی عێراق بیابانە و ڕێژەی %54 لە ژێرمەترسی بە بیابانبوندایە). ئەمانە لە پاڵ گەشەی خێرای دانیشتوانی عێراق کە ساڵانە مەزەندە دەکرێت بە یەک ملیۆن کەس کە دەبێت پێداویستی ڕۆژانەی ئاویان بۆ دابین بکرێت.   هەرێمی کوردستان بەراود بە باشوری عێراق دۆخی باشترە لە بەر ئەوەی پەنجا لە سەدی (%50) سەرچاوە ئاویەکانی لە ناو خاکی هەرێمەوە هەڵدەقوڵێت، هەورەها ڕێژەی باران بارین کە سەرچاوەی سەرەکی ئاوی شیرینە زیاترە. بەڵام لەبەر ئەوەی تا ئێستا بەشێکین لە وڵاتی عێراق ئەو كێشانەی کە بەرۆکی ئەم وڵاتە دەگرێتەوە هەرێمی کوردستانیش بەشێک دەبێت لێی، بە تایبەت دروست بونی کۆچ لە خوارووی عێراقەوە بۆ هەرێمی کوردستان، کە ئەمەش ئێستا بە ڕوونی دەردەکەوێت کە ڕێژەی دانشتوانی خوارووی عێراق لە هەرێمی کوردستاندا لە بەرزبونەوەدایە.  چارەسەر بۆ کێشەی ئاو لە هەرێمی کوردستان و عێراق چارەسەری هەڵە لە کەمبوونی سەرچاوەکانی ئاوی سەرزەوی، دەست بردنە بۆ سەرچاوەی ئاوی ژێزەوی، لەبەر ئەوەی ئاوی ژێرزەوی سەرچاوەیەکی یەدەک و پارێزراوە، دەبێت بە پلانی تایبەت و لەکات و شوێنی گونجاودا بەکاربهێنرێت، دەرئەنجام ئەو سەرچاوە ئاویەش توشی کارەسات و کێشەی گەورە دەبێت. ئەوەی تێبینی دەکرێت لە داتاکانی بەڕێوەبەرایەتی ئاوی ژێرزەوی سلێمانی کە لە 10 ساڵی ڕابوردواد داواکاری بۆ هەڵکەندنی بیری ئاو زۆر زیادی کردوە و زۆربەی گوندەکانی کوردستان کە پێشتر سەرچاوەی سەرەکی ئاو لە کانی و کارێزەکانەوە بووە، ئێستا پشت بە ئاوی ژێزەوی دەبەستن و سەرچاوە ئاویەکانیان یان وشکی کردوە یان لە وەرزی هاویندا وشک دەکات بەهۆی ئەو هۆکارانەی کە لەسەرەوە باسمان کرد.  چارەسەرەکان بۆ کێشەی ئاو لە عێراق و کوردستاندا دەبێت حکومەتی عێراق  و هەرێمی کوردستان کێشەی ئاو بە ستراتیژ وڵات وەربگرن و هەوڵی ڕێکەوتنی ئاوی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێدا بدەن کە مافی بەکارهێنانی ئاوی تێدا پارێزراوبێت بە ڕێکەوتنێکی نێودەوڵەتی، نەتەوەیەکگرتوەکان لە سالێ 1998 ەوە ئامادەی خۆی دەربڕیوە بۆ نێوەندگیری و چارەسەری ئەم کێشەیە. بەڵام هەریەک لە ترکیا و ئێران ئامادەی دەرنابڕن بۆ چارەسەر، بە مافی خۆیانی دەزانن کە سود لە سەرچاوەی ئەو ئاوانە وەرگرن کە لە ناوخاکی ئەوانەوە هەڵدەقوڵێن و دان بە نێودەوڵەتی بونی هەرودوو ڕوباری دجلە و فرات دانانێن. هەموو ڕێکەوتنێک بەرهەمی حکومداری تەندروست و ئابوری بەهێزە، کە ئەم دوخەسڵەتەش لە عێراق نزیکە لە نەبوون. ئەوەی ڕونە کە لە داهاتویەکی نزیکدا ڕێکەوتن لەسەر بەکارهێنانی سەرچاوە ئاویەکانەوە ناکرێت لە نێوان عێراق و ئێران و تورکیاد.ا لەم دوخەدا چەند چارەسەرێک لە بەردەستە بۆ هەموو ئەو کێشانەی سەرەوە:  •    بەسەنتەر کردنی ئەو بەڕێوەبەرایەتیانەی کە پەیوەستن بە سەرچاوەکانی ئاو لە دەستەیک یان وەزارەتێک بۆ باشتر ئیدارەدانی سەرچاوەکانی ئاو، هەروەها نەبونی کۆدەنگی لە بڕیارداندا، کە لە ئێستادا هەر بەشێک لە بەڕێوەبردنی ئاو سەر بە چەند وەزارەتێک یان بەڕێوەبەرایەتییەکی جیاوازن. •    ئاوی سەر زەوی و ژێرزەوی پەیوەستن پێکەوە، دابەزین و زیاد بەکارهێنانی ئاوی ژێرزەوی دەبێتە هۆی وشک بوون و کەمبونی سەرچاوەکانی ئاوی سەرزەوی وەک کانی و کارێز و چەم و ڕوبارەکان، بە پێچەوانەشەوە ڕاستە. بۆیە کرنگە یاسایەکی گشتگیر بۆ بەڕێوەبردن و بەکارهێنانی سەرچاوە ئاویەکان دەربکرێت کە هەردوو سەرچاوەی ئاوی سەرزەوی و ژێرزەوی و وەک یەک سەرچاوەی ئاو پارێزگاری لێ بکرێت لە سەنتەرێکی بڕیاردانەوە وەک لە خاڵی یەکدا باسمان کرد. •    هەماهەنگی لەگەڵ حکومەتی ناوەندا بۆ ڕێکەوتن لەسەر ستراتیژ و هاوکاری لە کێشەکانی پەیوەست بە ئاو بۆ ڕێگری لە دروست بونی کۆچ بۆ ناوچەکانی باکوری عێراق و هەرێمی کوردستان، بە دروست کردنی بەنداو و پاکژکردنەوەی ئاوەڕۆی شارەکان بۆ دوبارە بەکارهێنانەوەیان بۆ مەبەستی کشتوکاڵ.  •    توندوتۆڵکردنی یاساکانی پاراستنی سەرچاوەکانی ئاو و دانانی سزای توند بەسەر ئەوکەسانەی کە دەبنە هۆی پیسبونی سەرچاوە ئاویەکان یان خراپ بەکارهێنانی ئەو سەرچاوانە. •    ڕێگری لە پیسبونی سەرچاوەکانی ئاو بە بڕینی سەرچاوەی ئەو پیسبونانە بە بنیادنانی پاڵاوگە لەسەر پاشەڕۆی شارەکان و کارگەکان و بەکارهێنانی ئاوی پاڵاوتوو بۆ مەبەستی کشتوکاڵی و ئاودێری. •    ئاو سامانێکی گشتیە و نابێت بە موڵکی تایبەت، بۆیە دەبێت ڕێگری بکرێت لە دەستگرتن بەسەر سەرچاوەکانی ئاودا و هەڵکەندنی بیر بە شێوەی قاچاخ و نایاسایی. •    دروێنەکردنی ئاو لەو ناوچانەی کە مەترسی کەم ئاویان لەسەرە وەک ناوچەکانی گەرمیان و دەشتی هەولێر. •    دروستکردنی بەنداوی بچوک و مامناوەند لە ناوچە جیاوازەکاندا، بەکارهێنانیان وەک سەرچاوەی ئاو لە بری ئاوی ژێزەوی. و نۆژەنکردنەوەی ئەو بەنداوانەی کە ئێستا هەن و بۆ زیاتر سودوەرگرتن و مانەوەیان. •    بەکارهێنانی تەکنەلۆجیای سەردەم لە بەکارهێنانی ئاو بەتایبەت لە کشتوکاڵیدا.  •    تەرخانکردن بودجەی تایبەت بۆ پەرەپێدان و ڕوبەڕوبونەوەی ئەگەرەکانی داهاتوو و دۆزینەوەی چارەسەر بۆ کێشەکانی ئاو. سود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە:  1- https://iraqenergy.org/.../uploads/2018/09/Water-Report.pdf 2- https://link.springer.com/article/10.1007/s11270-021-05236-7 3- https://reliefweb.int/.../Climate%20change%20In%20Iraq... 4- https://www.hrw.org/.../iraqs-failure-manage-water-crisis 5- https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000162604_ara  

سه‌ردار عه‌زیز پرسی ئەوەی ئایا شەڕی ئۆکرانیا خەتای کێیە، پێش ئەوەی پرسێکی ئەخلاقی و دادوەرییانە بێت، پرسێکی فیکرییە. ئایا لە چ ڕوانگەیەکی فیکرییەوە دونیا دەبینیت، بڕیار دەدات ئایا کێ بە خەتابار لە قەڵەم دەدەیت. لێرەدا بۆ ئاسانکاری خوێنەر، قوتابخانە فیکرییەکان دەکەین بە دوو بەشەوە، بەشێکی ڕیالیزم یان واقیعی ئەوەی تر لیبرال یان وەک رەخنەگرانی لە قەڵەمی دەدەن، یوتوپیایی. دیارە ناونانەکان بێ گوناه نین. ئەگەر بە ووردی تەماشای لێدوان و بڵاوکراوەکانی ڕۆژئاوا بکەیت بەرامبەر شەڕی ئۆکرانیا، وشەیەک لە زۆربەی لێداوانەکاندا هەیە کە unprovoked ە. ئەم وشەیە لەم دەربڕینانەدا بە مانای ئەوە دێت کە ئۆکرانیا هیچ هەوڵ کارو کرده‌وەیەکی نەنواندووە هەتا ڕوسیا ناچار بە وەڵام بکات. ئەمە دیدی لیبرالەکانە. کە بە مانای ئەوە دێت ئۆکرانیا هیچ کارێکی هەڵەی ئەنجام نەداوە. ڕوسیا دەستدرێژکەرە. لەبەرامبەردا ئەوانەی سەر بە قوتابخانەی لیبرالیزمن، هەڵسوکەوتەکانی ئۆکرانیا وەها لە قەڵەم دەدەن کە provoked ە، بەو مانایە ئۆکرانیا هەندێک هەنگاو و هەوڵی داوە، کە بوەتە هۆکاری ئەوەی کە ڕوسیا ناچار بکات هێرش بکاتە سەری. قوتابخانەی ڕیالیزم لە سەردەمی نوێدا دەگەرێتەوە بۆ مێژونوسی ئینگلیزی کار Edward Hallett Carr . کار لە ساڵی ١٩٣٩ کتێبێکی کاریگەر چاپ دەکات بە ناوی بیست ساڵی قەیران ١٩١٩-١٩٣٩ کە تیایدا باس لە وەهمی دامەزراندنی سیستەمی جیهانی و بەهای جیهانی و یاساغکردنی جەنگ و ئەو بەها و دەزگا و بنەمایانە دەکات کە لیبرالیزم و سۆشیال دیموکراتەکان بانگەشەیان بۆ دەکرد. کار وەک ڕیالیستێک دژ بە خیتابی ئەخلاقە، بەلای ئەوەوە ئەوەی وڵاتانی سەرکەوتووی جەنگی جیهانی یەکەم وەک بەهای جیهانی و گەردونی باسی دەکەن، تەنها بەهای خۆیانە، نەک جیهانی. ڕەگی ئەم تێزە دەگەڕێتەوە بۆ بیرمەندی نازی کارل شمت، ئەویش بەهەمان شێوە بڕوای وەهابوو ئەخلاق و بەهاکان تەنها ئامرازن نەک ئامانج. بیری کار ئەمڕۆش کاریگەرە. لێکۆڵەری ئینگلیزی فلیپ کونلیف کتێبێکی هاوشێوەی کتێبەکەی کار نوسیوە لە ژێر ناونیشانی بیست ساڵ قەیران ١٩٩٩-٢٠١٩، کە بە هەمان دید ئەو دووو دەیەیە دەبینێت. کرۆکی بیری بیرمەندانی ئەم قوتابخانەیە ئەوەیە کە کاتێک هێزێک زاڵ دەبێت و دەیەوێت بەهاکانی خۆی لە هەناو بەها جیهانی و مرۆڤایەتییەکاندا بڵاوە پێبکات ئەوا لە ئەنجامدا لەلایەن ئەوانیترەوە بەرهەڵستی دروست دەکات. بەم پێیە بەهاو ئەخلاقی مرۆیی بونی نیە، ئەوەی هەیە تایبەتمەندی گەلان و کەلتور و بەها و بەرژەوەندییەکانیانە. بە زمانێکی تر ئەوەی باڵادەستە ناسیونالیزمە، نەک یونیڤێرسالیزم، گەردونگەرایی. دیسانەوە بە زمانێکی تر، ناسیونالیزم واقیعییەو یونیڤێرسالیزم یوتوپییە. ئێستا گەر ئەم دیدە بە سەر جەنگی ئۆکرانیادا پیادە بکەین چیمان بۆ دەردەچێت؟ یەکێک لە بیرمەندە دیارەکانی داکۆکیکردن لە بیری ڕیالیزم لە جەنگی ئۆکرانیادا جۆن میرشایمەرە. جۆن پێشتریش بە ئەوە ناسراوە کە کەسایەتییەکی دەنگهەڵبڕە، دەست بۆ ئەو بوارانە دەباتە کە لای زۆرێک بڤەن، بۆ نمونە، کاریگەری لۆبیی ئیسرائیلی لە ئەمریکا. بەڵام بوارێک جۆن تیایدا ئەسپی خۆی تاوداوە، وەک کورد دەڵێین، ڕەفتاری زلهێزەکانە. بە ئاستێک جۆن وەها دەبینینێت کە زلهێزەکان هەتا ئاستێکی زۆر وەک یەک ڕەفتار دەکەن. بۆ نمونە، زلهێزەکان، زلهێزی تر لە نزیکیان قبوڵ ناکەن. گەر فشاریان بخرێتە سەر پەرچەکرداریان دەبێت. لەپێناو سەرکەوتندا سڵ لە هیچ دڕندەییەک ناکەنەوە. لە کاتێکدا بانگەشە بۆ بەهای جیهانی دەکەن هەموو لە ناخداو لە حەقیقەتدا ناسیونالیستن. ناسیونالیزم لێرەدا یانی بەرزڕاگرتنی بەرژەوەندی خود لە بەرامبەری بەرژەوەندی ئەوانیتردا. ڕەنگە ئەمە یەکەم دەریچەی ڕەخنەمان بێت لە ئەم دیدە. سەرباری ئەوەی کە زۆر لە زلهێزەکان کاری هاوبەشیان ئەنجامداوە لە مێژودا، بەڵام تایبەتمەندی و جیاوازییان هەیە، چ لە ڕوی پێگە، مێژو، دونیابینی و جیوپۆلەتیک. ڕوسەکان وەک زلهێز جیاوازن لە ئەڵمان و فەرەنسی و ئەمریکی و ژاپۆنی و چینی. کۆمەڵێک ئالۆزی زۆر لە هەناو کەسایەتی و دۆخی دەرونی گشتی ڕوسیدا هەیە، لەبەرامبەر ئەوروپا، لە بەرامبەر شارستانی ئەمریکی، لە بەرامبەر هێزەکانی دەوروبەری، کە ئەوانیتر نیانە. بۆ نمونە هاوبەشییەکی زۆر هەیە لە نێوان روسەکان و ئیسلامدا لە پەیوەست بە ئەوروپاوە، کە پەیوەندییەکی ئاڵۆزی پڕ لە رق و خۆشەویستی و ئیرەیی و نەفرەتە. لێرەدا وەک دوو نمونەی زەق تەنها ئاماژە بۆ دۆستەیەڤسکی و جۆرج تەرابیشی دەدەین. دیارە ئەم دوانە خاوەن دیدی تەواو تەواو جیاوازن بەڵام دەرخەری ئاڵۆزی و دەرونێتی پەیوەندی هەردوو ناوچەکەن بە ئەوروپاوە. تەرابیشی لە کتێبی المرض بالغرب و دۆستەیەڤسکی لە Winter Notes on Summer Impressions . ئەم پەیوەندییە ئاڵۆزە کاریگەریی ڕاستەوخۆی هەیە لە سەر بیری ڕوس و چۆنێتی مامەڵەیان لە گەڵ دەوروبەریاندا. ئەگەر چەمکی زلهێز، چەمکێک نەبێت کە بۆ هەموو زلهێزەکان بشێت ئەوا هەموو زلهێزێک پێویست بە لێکدانەوەی تایبەت دەکات. بەڵام مێرشایمەر دەیەوێت بڵێت هەموو زلهێزەکان هاوشێوەن. دووەم کێشەی دیدی ڕیالیستەکان یان مێرشایمەر، وەک نمونە، ئەوەیە کە وەها دەبینێت کە دەبێت سازش بکرێت بۆ خاوەن هێزەکان هەتا ئاشتی بەرقەرار بێت. چونکە بە دیدی ئەوان هێز خاوەن ڕەواییە. بەڵام دوو کێشە لێرەدا هەیە، یەکەم، ڕوسەکان تەنها داکۆکی لە خۆیان ناکەن، بەڵکو مێژویەکی چەند سەد ساڵەیان هەیە لە فراوانخوازی. بۆیە ئارگومێنتی ئەوەی کە ڕوسەکان بۆیە دەیانەوێت بێنە ئۆکرانیا چونکە دەترسن یان هەست بە فشار دەکەن لە هێزێکی نەیاری وەک ناتۆ، بڕێک لە ڕاستی تیادایە، بەڵام نەک هەموو ڕاستی. دەکرێت بۆ نمونە ئارگومێنتەکە بەم شێوەیە بێت، ڕوسەکان دژ بە ئەندام بونی وڵاتانی دراوسێیانن بۆ ناتۆ چونکە دەخوازن هەر کاتێک توانایان هەبوو دەستیان بە سەردا بگرنەوە. ئەم ئارگومێنتە لە ڕوی مێژوییەوە تەواو تۆکمەیە چونکە لە سەرەتای ئیمپراتۆریەتی مۆسکۆوە ڕوسەکان بەردەوام لە کشاندان و هەست بە سەقامگیری و ئارامی ناکەن هەتا نەگەنەوە پانتاییەکانی سۆڤیەت. لە هەمانکاتدا ئەگەر تەماشای مۆدێلی ئەڵمانی بکەین، لە سەرەتادا سازشکرا بۆ هیتلەر، بەڵام ئەم سازشە نەبوە هۆکاری ئەوەی لە فراوانخوازی دووری بخاتەوە. کەواتە هەموو دیدی دەبێت سازش بۆ ڕوسیا بکرێت، بەوەی ئۆکرانیا و جۆرجیا و قرم و ئۆتیسیا و جێگاکانی تری پێبدرێت، هیچ مانای ئەوەنیە لەوێدا دەوەستن. ڕەهەندێکی تری دیدی ڕیالیستەکان ئەوەیە کە دونیا یانی هێز. بۆیە دونیا جێگای خاوەن هێزەکانە و ئەوانەی هێزیان کەمترە یان لاوازترن دەبێت ملکەچی بەهێزەکان بن. ڕەنگە ئەم دیدە بگەڕێتەوە بۆ تیوسەدایدس، بیرمەندی شەڕی پۆلۆپینەسیان. بەڵام قەیرانی ئەم دیدە ئەوەیە کە ئەیجنسی خەڵکەکانی تر لە بەرچاو ناگرێت. لێرەدا لەم ڕوانگەیەوە ئەوەی ئۆکرانییەکان دەخوازن هیچ بایەخێکی نیە، چونکە ئەوەندە هێزیان نیە بیچەسپێنن بۆیە دەبێت ملکەچی ئەوانە بن کە هێزیان هەیە. بونیادنانی ڕەوایی پشت بە هێز، وەها دەکات کە ئەخلاق و بەها مرۆییەکان کۆتاییان پێبێت. بۆیە داکۆکیکردن لە ڕیالیزم وەک ڕەوایی یانی بێ مافکردنی زۆرینەی زۆری خەڵکانی دونیا لە مافی بونی سەروەریی. لە کۆتاییدا چەند ڕەخنەیەکی تایبەت. جۆن مێرشایمەر لە ٢٠١٥ وەهای بیردەکردەوە کە هەرگیز پوتین نایەوێت ئۆکرانیا بگرێت و ئەو کەسێکی ڕاشناڵە، یان عەقڵانییە و هەرگیز کاری وەها ناکات. مەبەستی لە ئەمە ئەوەبوو کە پوتین کەسێکی ڕیالیستیی یان واقیعییە و وەک لیبرالەکان و ئەوانیتر ئامانجی خەیاڵی نیە. بەڵام، ئەوەی لە بەرچاو نەگرت، ڕەنگە پوتین لیبرال نەبێت بەڵام دەکرێت گیرۆدەی کۆمەڵێک ئایدەلۆژیا یان پاترنی (کرداری دوبارە) تر بێت. لە ئاستی شەخسیدا مێرشایمەر جۆرێک لە پەرچەکرداری پێوەدیارە بەرامبەر ڕەخنەگرەکانی بۆیە ڕەنگە هەتا ئاستێک ناواقیعی کردبێت. دیارە بێگومان ڕیالیستیەکان هەڵەنین، بەڵام ناکرێت هەمیشە ڕاست و ڕەوان بن. شەڕی ئۆکرانیا تەنها یەک ڕەهەندی نیە، بەڵکو روداوێکی جیهانی ئالۆزە، کە کاریگەری ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی لە سەر هەموو مرۆڤایەتی هەیە بە شێوازی جیاواز.

د.محەمەد كیانی هەبوونی پەیوەندی هاوسەنگ لە زۆر كات و دۆخی تایبەت پێویستە و دەبێ هەبێت، بەڵام دەبێ هاوسەنگ بێت دژ بە لۆجیكی پەیوەندی بەرژەوەندی لایەنێكیان نەبێت. ئەوەی دەبیندرێ لە پەیوەندی ئیسڕائیلەوە بە گەلی كورد پەیوەندیەكی پارادۆكس بووە بە لێكدانەوەی بەرئەنجامی ئەو پەیوەندیانە. ڕەنگە لە هەندێ وێستگەیدا توانیویەتی تای تەرازوو بەلای بزوتنەوەی چەكداری كورددا  بشكێنێتەوە لە بەربەرەكانی كردنی لەگەڵ حوكمەتەكانی عێراق، بەڵام ئەنجامەكان خزمەتی ستراتیج و ئامانجە ڕەواكانی گەلی كوردی نەكردووە تا سەر. ئیسڕائیل وەك دەوڵەت لۆمە ناكرێت كە هەمو هەلێك دەقۆزێتەوە بۆ بەرژەوەندی خۆی و لە خزمەت ئاسایشی نەتەوەیی ئیسڕائیل بە هێشتنەوەی دەوڵەتانی دەوروبەری بە ناسەقامگیری. بەڵام ئەوەی ئیسڕائیل  ناڕاستە بڵێت یارمەتی گەلی كورد دەدات. ئیسڕائیل كورد وەك ئامرازی لاوازكردنی عێراق و سوریا و ئێران وە هەتا توركیاش، دەبینێت لە ئێستادا. ئیسڕائیل نایەوێت كورد دەستكەوتی چەسپاوی هەبێت لەو دەوڵەتانە تا ئیستقڕاڕیان تێدانەبێت و بە پارچەپارچە بمێنێتەوە بۆ ئەوەی نەپڕژێنە سەر گەڵاڵەكردنی سیاسەتی پێچەوانەی ویستی ئاسایشی نەتەوەیی ئیسڕائیل. ئیسڕائیل ئەوەی لە باشوری كوردستان كردویەتی و دەیكات یارمەتیدانی هێشتنەوەی بنەماڵەی بارزانییە لە دەسەڵاتداری كورددا. چونكە بەلای ئەو بنەماڵەیەوە گرنگترین پرس مانەوەیانە لە دەسەڵاتداری گەلی كورد، گربگ نییە خەڵكی كورد لە چ دۆخێكی سیاسی، ئابوری، كۆمەڵایەتی، سەلامەتی گیان و سەروەری و تەناهی دادەبێت. ئەم دوو مەرامەی ئیسڕائیل و بنەماڵەی بارزانی یەكیان گرتوەتەوە و لەسەر ئەم هێلە هەماهەنگی یەكتر دەكەن. ئەوەی نا ئەخلاقیە بۆ ئیسڕائیل بە زانینەوە ئەم هاوكاریەی مانەوەی بنەماڵەی بارزانی دەكات  بە دژی ویستەكانی گەلی كورد و مافی ڕەوای و ئیستقڕاڕ و ژیانی خەڵكی كوردستان. ئەمانە و سەلامەتی گەلی كوردی كردوەتە ئامراز و قوربانی ئاسایشی نەتەوەیی ئیسڕائیل بێ ئەوەی هیچ حیسابێك بۆ بەرژەوەندی و چەمەسەری و قڕبونی گەلی كورد بكات. ئیسڕائیل لە هەڵوێستەكانی مەلا مستەفا بۆ ساخ بوەتەوە كە ئەو بنەماڵە ئامادەبونە لە سەرەتاوە قوربانی بە بەرژەوەندی گەلی كورد بدات بۆ مانەوەی پەیوەندیان بە ئیسڕائیلەوە لەسەر بنەمای هێشتنەوەیان. لە قەڵەمڕەوی گەلی كورددا. هەر ئەم هۆیەش بو لەپاش واژۆكردنی بەیانی یازدەی ئازار، بارزانی قەت جدی نەبو لە كاركردن بۆ جێبەجێكردنی بەیانی ئازار و قوربانیدان بە پەیوەندی بە ئیسڕائیلەوە بۆ دورستكردنی متمانە لە نێوان سەركردایەتی كورد و حوكمەتی بەعس. ئیسڕائیل لە هیچ هەڵوێستێكی جدی پشتی كوردی نەگرتووە. لە كاتی ڕیفەڕاندۆم نەتنیاهو گوتی ئێمە پشتگیری جیابونەوەی كورد ناكەین لە عێراق. بە نسبەت گەلی كورد و مافەكانی، ئیسڕائیل یەك ستراتیجیەتی هەیە لەگەڵ توركیا.  سیاسەتی ئیسڕاێیل بەرامبەر بە گەلی كورد لە توركیاوە ئاڕاستە دەكرێت. ئیسڕائیل هیچ سیاسەتێكی كوردی پەیڕەو ناكات یەكدی بڕبێت لەگەڵ سیاسەتی توركیا، هەتا لە كاتی بونی خراپترین پەیوەندی لە نێوان ئیسڕائیل و توركیا.   

چیا عەباس پارتی لە سنوری هەرێمی کوردستان وەک هێزێکی گەورەی دەسەڵاتدار و بریاردەر بەرچاو دەکەوێت و لای بەشێک لە کۆمەڵگا وەک حزبێکی چەسپاو و تۆکمە و کەم کێشە و خاوەن مەرجەعێکی جێگیر دەخوێنرێتەوە. بەشێکی ئەم تێرامان و هەڵسەنگاندنانە بۆ زەمینەی کۆمەڵایەتی و مێژوی دور و نزیکی ئەو حزبە دەگەرێتەوە، بەشێکی تری بۆ توانای بنەماڵەی بارزانی لە ئیدارەدانی پارتی و سیاسەت و حوکمرانیدا، بەشێکی گرنگیش بۆ لاوازی و غیابی دیدگا و هەڵسەنگاندنی واقیعی رکابەرەکانی پارتی دەگەرێتەوە، بێجگە ئەمانەش هێزە نێودەوڵەتی و هەرێمیە پەیوەندارەکان زۆربەی مامەڵەیان لە گەڵ پارتیە چونکە هێزێکی خاوەن مەرجەعێکی تۆکمەیە و هەمو بە یەک ئاواز دەخوێنن و پارتی کێشەی ئەوتۆی لە گەڵ وردەکاریەکانی ئەو پەیوەندیانەدا نیە.  هونەری پارتی لە مامەڵەکردن لە گەڵ بەشێکی ئەم هۆکارانە، تایبەت دوای وەفاتی مام جلال و کاک نەوشیروان،  پرۆسەی چۆنیەتی بەرێوەبردنی ناکۆکی و ململانەکانیەتی، تایبەت لە عێراق و هەرێمدا. پارتی نە عەسای سحری پێیە و نە خاوەنی سیاسەتێکی جێگیرە و نە خاوەن دەسەڵاتی رەهایە لە باشوری کوردستان، چەندین جار توشی گرفت و داکشان بوە، لە گەڵ ئەوەشدا توانیویەتی لە دوای زۆربەی قەیرانەکان، سەرەرای نارازیەکی بەرفراوانی کۆمەڵگاش لێی، هێزتر بەرچاو بکەوێت. تۆ بلێی لە واقیعدا ئەمە وابێت؟ یاخود نهێنی و هۆکارەکانی لە سیناریۆ نەبینراو و فرە مانۆرەکانی دەسەڵاتی لوتکەی پارتی و رەوشی ناوچەکەدا خۆیان دەبینن؟ ئەوەی لە پلەی یەکەمدا شایستەی باسکردنە ئەوەیە پارتی لە گەڵ روداو و گۆرانکاریە گەورەکاندا سیاسەتی خۆی دادەرێژێتەوە، بەتوندی خۆی بە هیچ پرسێکەوە نەبەستۆتەوە، ئەوە پێرەو دەکات کە لە بەرژەوەندیدایە، کورد وتەنی ئەو نانە نانە ئەمرۆ لە خوانە.  ئەم هاوکێشەیە لە چەندین روداوی گرنگدا لە دوای راپەرینەوە پێرەوکراوە، وەک فیفتی بە فیفتی و دو ئیدارەیی، شەری ناوخۆ، ٣١ ئۆگۆستی ١٩٩٦، هەڵوێست لە بەغدا، سەرهەڵدانی داعش و کاتی تیكشکاندنی سەربازی داعش، روداوەکانی ١٦ ئۆکتۆبەر، پرسی نەوت و پەیوەندی لە گەڵ تورکیا، شکستهێنانی پرۆسەی ریفراندۆم، هەڵوێست و رەفتاری توندی لە گەڵ بزوتنەوەی گۆڕان، کێشەکانی لە گەڵ پەکەکە و شێوازی مامەڵەکردنی لە گەڵ ئیرسەکانی دوای وەفاتی کاک نەوشیروان و مام جەلال و چەندین تەوەری تریش. پشکی پارتی لە زۆربەی ئەم روداوانەدا کەمترین زەرەر و زۆرترین سود بوە، ئەم هاوکێشە پارادۆکسە تا ئەم چرکەیەش پەیوەندی بە رەوایەتی و نارەوایەتی پرسەکانی پارتی و بەرامبەرەکانی نەبوە، بەڵکو لە بنەرەتدا هەڵقوڵاوی جومگە بنەرەتیەکانی سیاسەتکردنی ئەو حزبەیە کە بریتین لە چەن جومگەیەکی سەرەکی: یەکەم: دەسەڵاتی خانەوادەی بارزانی لە ناو حزب و حوکمرانیدا، دوەم: پشتئەستور بە هێزی چەکدار و دەزگا ئەمنی و هەواڵگریەکان، سێیەم: تۆرێکی بەرفراوانی راگەیاندن و پەیوەندیەکان. چوراەم: توانای دارایی زۆر گەورە، پێنجەم: ئاسانکاری بێئەندازە بۆ تورکیا لە زۆر بواردا لە هەرێم مەمەرێکی نیمچە ستراتیژی بۆ پارتی خۆشەکردوە، شەشەم: زیرۆ تۆلێرانس بۆ دەنگی نارازی و ئۆپزسیۆن لە ناوچەکانی دەسەڵاتی. دوای داکشانی متمانەی خەڵک بە سەرجەم هیزەکانی کوردستان و زاڵبونی دەنگێکی نوێ لە بەغدا دەربارەی ماڵئاوایی لە پرەنسیپی تەوافق و پێرەوی پرەنسیپی زۆرینە و کەمینە لە حوکمرانیدا، پارتی تاکلایانە و بەو رێژە کەمەی لە ناو میللەتدا نوێنەرایتی دەکات بوە سەری رمەکە بۆ خۆ گونجاندن لە گەل ئەم گۆرانکاریە گرنگ و هەستیارەدا، لە گەڵ سەدر و سوننەکان هاوپەیمانی سازکرد بۆ پێکهێنانی حکومەتی زۆرینە لە بەغد. پاش موشەک بارانی هەولێر لەلایەن ئێرانەوە بە بیانوی بونی بنکەی ئیسرائیلی لە هەولێر دۆخەکە بۆ پارتی زۆر ئاڵۆز و خەستتر بۆتەوە، هاوکاتیش رۆژئاوا، تایبەت ئەمریکا نیگەرانە لە زۆر بواری هەرێم و دەسەڵاتە حوکمرانیەکەی و لە ئێستادا زۆر سەرقاڵی روسیا و ئۆکرانیایە و پرسی کورد و کێشەکانی لە عێراق خاڵێکی لاوازی ئەجێنداکەیەتی. وێرای ئەوەی هێرشەکانی ئێران لەسەر هەولێر ناوجەرگەی دەسەڵاتی پارتی گرتۆتەوە، بەڵام لە ناوەرۆکدا هێرشێکە بۆ سەرجەم باشور و حوکمرانی خۆماڵی، دەشێت بوترێت بە هۆکاری ئەم روداوە هەستیارانە زیادە بۆ دۆخی نالەباری سیاسی و حوکمرانی هەرێم پارتی و لوتکەی دەسەڵاتی گەمارۆ دراوە، وەک دەوترێت لە کاتی هاوشتنی رمدا نوکەکەی پێش هەمو شتێک دەچەمێتەوە، با بزانین پارتی لەم قەیرانە گەورەیە و گەمارۆدانە چی دەکات؟ پێشەکی دەبێت بوترێت پارتی بە تەنها هۆکاری ئەم قەیران و گەمارۆدانە نیە، هێزەکانی دەسەڵات، هەر یەک بەپشکی خۆی، بەرپرسیاریەتیان هەیە، بەڵام بەهۆکاری ئەوەی خۆیان وەک قوربانی سیاسەتەکانی پارتی عەرز دەکەن و قاچێکیان لە حکومەتدایە و ئەوی تریشیان بە ریتمی شەقام دەجوڵێنن زەمینەی ئینتباعێکیان لای رای گشتی خۆشەکردوە کە پارتی خەتاباری سەرەکیە.  لە واقیعدا کێشە و قەیرانەکانی هێزەکانی تری دەسەڵات لەوانەی پارتی کەمتر نین بە یەک جیاوازی بەرچاو کە زۆربەی قەیرانەکانی ئەوان ناوخۆیین و خاوەنی مەرجەعێکی تۆکمە نین.  هەرچۆنێک بێت ئیدارەدان و سیاسەتە چەوتەکانی پارتی خودی حزبەکەشی بەم رۆژە گەیاندوە، وەک: سیاسەتی باڵادەستی و رەهایەتی سیاسی و فەرمانرەوایی، سیاسەتی شکستخواردوی سەربەخۆیی ئابوری و توند پشتئەستور بون بە تورکیا، سیاسەتی خۆماتکردن و کەمینگرتن لە دۆخی بەغدا، سیاسەتی بەگژداچونی رای ئازاد، سیاسەتی حوکمرانیەکی پەرتەوازە و ناداد و قۆرخکار، سیاسەتی توندی بەرامبەر بە پەکەکە و ... تاد. لەسەر دوا روداوەکان بۆ خۆم لەو باوەرەدام کە زۆربەی حزبە علمانیەکانی کوردستان مافی خۆیانە پەیوەندیان لە گەڵ ئیسرائیلەکان هەبێت بەمەرجێک ئاشکرا بێت و نەبێتە پاساو بۆ هێزە ئیقلیمیەکان بۆ پەلاماردانی کورد لە باشور، خۆ ناشێت ئێمە لە پاپا مەسیحی تر بین، با سەیرێکی پەیوەندیەکانی زۆربەی وڵاتانی عەرەب لە گەڵ ئیسرائیل بکەین! بۆ بەبیرهێنانەوە هەر لە کۆتایی پەنجاکانی سەدەی رابوردو پارتی بە نوێنەرایەتی کەسایەتی سیاسی ناودار خوالێخٶشبو ابراهیم احمد یەکەم پەیوەندی سیاسی لە گەڵ شامۆن پێریز لە فەرەنسا ئەنجامداوە، پەیوەندی خوالێخۆشبو مەلا مسەفا و خانەوادەکەی لە گەڵ جولەکەکانی کوردستان بۆ دەیان ساڵ دەگەرێتەوە و پەیوەندیەکانیشی لە گەڵ ئیسرائیل نەشاردۆتەوە، مسعود بارزانی نەیشاردۆتەوە کاتێک عێراق پەیوەندی لە گەڵ ئیسرائیل دروست بکات کونسوڵخانەی ئیسرائیل لە هەولێر بکرێتەوە، لەو باوەرەشدام یەکێتی بەنهێنی چەندجارێک چەند کادرێکی باڵای بۆ ئیسرائیل ناردوە و چەند هەڵسوراوێکی گۆڕانیش پچرپچر لەگەڵ چەند کەسایەتیەکی ئیسرائیلی قسە و باسیان هەبوە، سەرجەم ئەم پەیوەندیانە بۆ دژایەتی هیچ هێز و وڵاتێکی ئیقلیمی نەبوە، مەبەستی ئیسرائیلیش شکاندنی زنجیرەی گەمارۆدانە کلاسیکیەکەی ناوچەکەیە لەسەری.  لە سەردەمی کۆرەکەدا لۆبی جولەکە لە ئەوروپا و ئەمریکا ئەوەی بۆ کورد کردوە لە کۆکردنەوەی یارمەتی مرۆیی و خستنە گەری خەستی راگەیاندنی ئەوروپا و ئەمریکا بۆ ئەو روداوە بێ وێنە بوە، لە کاتێکدا سەدان هەزار منداڵ و پیر و خێزانی کورد لەسەر سنورەکانی ئێران و تورکیا لە سەرما و سۆڵە و برسیەتی و مەترسی سەدام ژیانیان بەرێدەکرد، بەشێک لە سەرکردەکانی عەرەب و ئیسلامی سیاسی بە تەنزەوە دەیانگوت: کورد چی دەوێت ئەوە نیە ئەمریکا بە فرۆکە هەمبەرگەریان بەسەردا دەرێژێت. هەرچٶنێک بێت بۆ هەندێک ئەقڵیەتی سیاسی ناوچەکەمان پرسی ئیسرائیل و هەر جۆرێک پەیوەندی لە گەڵیدا و باسکردنی بڤە و تاوانە. سەبارەت بە هاوپەیمانی پارتی لە گەڵ سەدر و بەشێک لە سوننەکان روداوێکی ئێجگار پر مەترسیە و شایستەی وردکردنەوەی وردە. بازدانی پارتی بەسەر لێکتێگەیشتن و بۆچونە هاوبەشەکان لە گەڵ هێزەکانی تری کوردستان، تایبەت لە گەڵ یەکێتی، سەبارەت بە بەشداریان لە حکومەتی ناوەندا، هەنگاوێکی چاوەروانکراو بو لە پارتی، پارتی دەمێکە ئاماژەی زەقی داوە کە ناچێتە ژێر رکێفی باڵە شیعەکانی نزیک لە ئێران لە حوکمرانی بەغدا. رەوتی سەدر و سەرکردەکەی مقتدی سەدر کە گەورەترین کوتلەی پەرلەمانی بەدەست هێناوە و کێشەی توند و تۆڵی لە گەڵ شیعەکانی تر هەیە، گونجاترین ئامرازە بۆ ئەو خواستەی پارتی، سوننەکانیش دەستیان بە سوچێکی ئەم چەمکەوە گرتوە تا پێگەی خۆیان بەهێزتر بکەن. ئەوەی پارتی حسابی ورد و قوڵی بۆ نەکردوە ئەوەیە هەر دو تەرەفەکەی تری هاوپەیمانیەکە مەبەستیانە پارتی وەک ناسنامەیەکی نەتەوەیی کورد بەرامبەر بە رکابەرەکانی تریان بەکار بهێنن، سوننەکان دەمێکە لە کەمیندان و ئەم هەلەیان بە زێرینی بینیوە، سەدریش وەک سیاسەتمەدارێک دیاردەیەکی کاتیە و کەسایەتیەکی پۆپۆلیستی خۆپەرست و تەماعکارە، زیادە بۆ ئەمانەش ئیدیعای پرسی هاوڵاتیبون لە کەوالەی دارماوی عێراقدا دەکات، بۆیە هەر لە بنەرەتدا هاوپەیمانیە سێ قۆڵیەکە لەرزۆکە و تەنراوە بە مۆمبی تەوقیتکراو. لە بەرامبەر ئەم روداوە هەستیارە یەکێتی بێدەنگ نەبوە و ئەویش کەوتۆتە خۆی، لێرەدا پرسی سەرۆک کۆماری ئایندەش رۆڵێکی زۆر هەستیار دەبینێت. هەرچٶنێک بێت ئەم روداو و دۆخە نێوماڵی کورد زیاتر پەرتەوازە و لەرزۆکتر کردوە، خەونەکانی ناحەزانی کوردی لەسەر هەڵچێنراوە . با چاوەروان بین و بزانین پارتی چۆن مامەڵەی تر لە گەڵ ئەم دۆخەدا دەکات، ئایا وەک جارانی پێشوتر بە کەمترین زەرەر و زۆرتری سود لێی دەردەچێت!                

رێبوار کەریم وەلی لە یەک دوو ھەفتەی رابردوودا، کۆمەڵێک کۆبوونەوەی ناوخۆیی یەکێتی لە ئاستی کارگێڕی و مەکتەب سیاسی کراون. کورت و موختەسەر ئیش بۆ ئەوە دەکرێ کە پارتی رازی بێت بەوەی ئەگەر یەکێتی کاندیدەکەی خۆی بگۆڕێ بە لەتیفی جەمالی خەزێنە، ئەوانیش کاندیدەکەی خۆیان بکشێننەوە. * شانسی لەتیفی جەمالی خەزێنە لە ھەڵکشاندایە، چونکە لە ماوەی رابردوودا، بەشداریی کۆبوونەوەیەکی دەستەی کارگێڕیی خانەوادەیی کردووە و لەوێ وا ئیتیفاق کراوە کە دەتوانن لەسەر کاندیدی ھاوبەش لەگەڵ پارتی رێک بکەون. ئێستا بافڵ تاڵەبانی لەم یەک دوو رۆژەدا، ئەوە دوبارە دەکاتەوە، بەڵکو پارتی وەڵامێکی ھەبێ. * پارتی ناتوانێ کاندیدی خۆی سەربخات؛ چوارچێوەی ھەماھەنگی رێگە نادەن نیسابی کۆبوونەوە بۆ ھەڵبژاردنی سەرۆککۆمار دروست بێت. کە ھاوپەیمانیی (صبح) نەتوانێ سەرۆککۆمار دیاری بکات، ئەوانی دیکەش بەھەمان شێوە ناتوانن. کەواتا ھەموو لایەک لە دەرچەیەک دەگەڕێن. * بەردەوامیی ئەو وەزعە وا دەکات کە پڕۆسەی سیاسی ئیفلیج بێت. ئەگەر یەکێتی کاندیدی خۆی بگۆڕێ ئۆتۆماتیکییەن لە بەرەی چوارچێوەی ھەماھەنگی دێتەدەر و بە ناڕاستەوخۆ دەچێتە پاڵ صبح ەوە.  ئەگەریش نەیگۆڕێت، دوور نییە تا کۆتایی ساڵ وەزعەکە وەکو ئێستا بەردەوام بێت و بڕیار لەسەر دوبارە کردنەوەی ھەڵبژاردنەکان بدرێت.

د. سەردار عەزیز  کاتێک لە سەرەتای جەنگی عێراق و ئێراندا، فەرەنسییەکان پەیمانیان بە عێراقییەکاندا کە فڕۆکەی جەنگییان پێبدەن، پرۆسەکە بە ئاسانی بەڕێوە نەچوو. کاتێک عێراق فەرەنسییەکانی ناچارکرد ٥ فڕۆکەی جەنگی پێبدەن، ئێران لە تۆڵەدا لە مانگی نیسانی ساڵی ١٩٨٣ ئۆتۆمبیلێکی بۆمبڕێژکراوی بە باڵوێزخانەی فەرەنسیدا تەقاندەوە و ٦٣ کەسی کوشت. هەر زوو پەیامەکە بە پاریس گەیشت. ڕوداوەکە چەند خەسڵەتێکی یاری ڕژێمی ئێرانیمان پێدەڵێت: یەکەم، کاتێک ئێران جێگایەک هەڵدەبژێرێت بۆ هێرش بۆ سەر وڵاتێک، مەرج نیە ئەو جێگایە هیچ پەیوەندییەکی بەو پرسەوە هەبێت. هەڵبژاردنی بەیروت لە ١٩٨٣ لە بەر ئەوەبوو چونکە لوبنان توانای وەڵامدانەوەی نیە و دەتوانرێت بە ئاسانی کارەکەی تیایدا ئەنجام بدرێت. دووەم، ئێران بە دوای خاڵی لاوازدا دەگەڕێت بۆ گەیاندنی پەیام بە نەیارەکانی بە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ. ئێران لە هێرشەکەی سەر هەولێردا باس لە تۆڵە لە ئیسرائیل دەکاتەوە، بەڵام هێرشەکە بۆ سەر ئەمریکایە، لە کوردستان و عێراقدا.  ئەو ١٢ موشەکەی کە لە شاری تەبریزەوە بەرەو هەولێر هاوێژران، زیاتر لە ژمارەکەیان پەیام و ئالۆزییان لە خۆیاندا هەڵگرتبو. ئەگەر ئێران بە ڕاستی مەبەستی ئیسرائیل بوو، ئەوە ڕونە ئێران نایەوێت یان ناتوانێت ڕاستەوخۆ هێرش بکاتە سەر ئیسرائیل چونکە ئیسرائیل بێ وەڵام نابێت. بەڵام هێرش بۆ سەر ئەمریکا و کوردستان، ئەگەری زۆرە بەبێ وەڵام بمێنێتەوە، چونکە لە دۆخی شەڕی ئۆکرانیادا ئەگەری کەمە ئەمریکا وەڵام بداتەوە چونکە نرخی نەوت لە بازاڕدا هێندەی تر بەرز دەکاتەوە. بەڵام ئەگەر مەبەستی ئێران ئیسرائلیش بوبێت ئەوا ئامانجی زیاتر لە پێکانی چۆلەکەیەک بوە لە هەمانکاتدا. لە ساتەوەختی موشەکبارانەکەدا، دوو ڕوداو ڕویاندا کە ئێران پێیان نیگەرانە، ئەگەر دروستبونی حکومەت لە بەغدا و ڕێگریکردنی روسەکان لە ڕێککەوتنی ئەتومی نێوان ئێران و ڕۆژئاوا. هەرچەندە هەوڵدرا ڕوسەکان بە داڕشتنی ناڕەزاییەکەیاندا بچنەوە، بەڵام سەرئەنجام هەر هەمان شت بوو. ڕاگەیاندنی خێرای ئێران بۆ بەرپرسیارێتی بەشێکە لە دوپاتکردنەوەی پەیامەکەی کە ئەگەر شتەکان لە بەرژەوەندیمان نەبێت ئەوا دەتوانین پشێوی دروست بکەین. ئەنجام نەدانی هێرشەکە لە لایەن دارودەستەکانیەوە لە عێراق بۆ مەبەستی گەیاندنی ئەو پەیامەیە کە پرسەکە پەیوەستە بە خودی ئێرانەوە نەک ئێران لە عێراق.  دیارە هەرێم دەتوانێت لە پرسی دروستکردنی حکومەتدا بەرژەوەندی ئێران لە بەرچاو بگرێت، وەک رەخنەگرانی حکومەت دەڵێن، بەڵام ئەوە تەنها یەک ڕەهەندی پرسەکەیە، رەهەندەکانی تری لە دەرەوەی دەسەڵاتی هەرێمە. هەرێم بەوەی لاوازە، بەسە بۆ ئەوەی بکرێتە ئامانج و بەکاربێت لە ململانێکانی ناوچەکەدا.