كەمال چۆمانی  ئەو سیاسەتەی کە پێویست بو هەرێمی کوردستان پێشیخستبوایە لەناو عێراقدا ئەوە بوە کە زۆرێکمان داوامان کردوە و لە سەردەمی ریفراندۆمەکەی بارزانییش بەشێکمان پێی تەخوین کراین؛ کارکردن لەسەر بنەمای دەستور و بینینی بەغداد وەک پایتەختی خۆمان نەک دوژمن، عێراق دەرفەتە نەک هەڕەشە، هەرێمێکی کوردستانی دیموکراتیک لەناو عێراقێکی دیموکراتیک، کارکردن لەگەڵ هێزەکانی دیکەی عێراق و تێپەڕاندنی ئەوەی پرۆفیسۆر د عەباس وەلی پێیدەڵێ <<دیواری ئێپنیکی>> و هەدەپە بەباشی لە تورکیا مومارەسەی دەکات. چەندان دەرفەت دروستبون کەسیان و هیچ حیزبێک جورئەتیان نەکرد ئەو هێڵە هەڵبژێرن، تەنانەت نەوشیروان مستەفاش بە جیاوازییەکانیەوە لەگەڵ یەکێتی و پارتی، لە بەغداد هاوڕای مەسعود بارزانی بو. هەمویان، بەڕەهایی دەڵێم هەمویان، بە د بەرهەم ساڵحیشەوە کە حیزبێکی دروستکرد، جورئەتیان نەکرد ئەو دیوارە قەومییە تێبپەڕێنن و هەر دەگەڕانەوە سەر یەکڕیزییەکەی بارزانی. بارزانی دواجار گوێی لە رەخنەی نەیارانی گرت. باشیش دەزانین بارزانی وەکو تەکتیکێک ئەو سیاسەتەی گرتۆتەبەر و هیچ روئیایەکی نییە بۆ عێراق و تێپەڕاندنی دیواری قەومیی، خۆ ئەگەر هەیبێ، یەکەم کەس دەبم دەڵێم ئافەرین پارتی. بەڵام ناکرێ یەکێتی و گۆڕان و ئیسلامییەکان گلەیی لە پارتی بکەن کە ئەو سیاسەتەی هەڵبژاردوە، ئەوە ئەوانن ساویلکە و ترسنۆک و بەرژەوەندخواز بون نەیانتوانی و نەیانوێرا ئەو سیاسەتە هەڵبژێرن کە دەبوایە هەر لە ٢٠٠٩ەوە هەڵیانبژاردبوایە کە بارزانی رۆژ بە رۆژ بە ئامانج و بە دنەدانی هێزی ئیقلیمی و مەزهەبی رەوشی نێوان هەولێر و بەغدادی شێواند. ئێستا کە بارزانی و پارتی ئەو رێگایەیان هەڵبژاردوە، سەیرەکە لەوەدایە هێشتا هێزەکانی دی جورئەت ناکەن ئەو دیوارە قەومییە بەتەواوی بشکێنن و سیاسەتێکی نوێ بۆ هەرێمی کوردستان پێشبخەن و هەر چاوەڕێی بارزانی و پارتین <<یەکڕیزیی کوردیی>>یان بۆ بگێڕێتەوە، کە بێگومان یەکڕیزییەکە واتا یەکڕیزیی لەپێناو پارتی و بارزانی و بەخشینی هەندێک بەرژەوەندیی مادیی و پۆست بە لایەنەکانی دی. پارتی سیاسەت دەکات و ئەوانیدیش بەدوای دەکەون. هەرکاتێک ئەوانیدی ویستیان هەنگاوێک بنێن، پارتی تەخوینیان دەکات و ئەوانیش لەبری ئەوەی بەردەوام بن لە پێشخستنی هێڵێکی جیاوازی سیاسەت، دەگەڕێنەوە باوەشی پیرمام. بۆیە نەک رەخنەم نییە لە بارزانی کە لەگەڵ حەلبوسی و سەدر رێککەوتوە، بەڵکو باشترین کارێکە کردبێتیان. ناشکرێ تا دوێنێ داوامان کردبێت پارتی شتێک بکا، کە کردی دژایەتی بکەین. پرسیارە گرنگەکە ئەوەیە ئایا هێزەکانی دی ئەوە دەقۆزنەوە بۆ ئەوەی ئەو دیوارە قەومییە بەتەواوی بشکێنن و تەکتیکەکانی پارتی شکستپێبێنن، یان <<براگەورەیی>> هەر بۆ بارزانی جێدەهێڵن و خۆیان تەماشاکار دەبن. عێراق پێدەنێتە قۆناغێکی نوێ. نە بارزانی و نە سەدر و نە حەلبوسیش توانای رزگارکردنی عێراقیان نییە وەک بانگەشەی دەکەن، بەڵام دەکرێ دەرفەتێک بێ بۆ دروستبونی ئۆپۆزسیۆن و ململانێی سیاسیی و شکاندنی ئەو دیوارە قەومی و مەزهەبییە بێئەوەی ئەوان جارێکی تر بتوانن تەخوینی ئەوانە بکەن کە شکاندنی ئەو دیوارە بە گرنگ دەزانن.

  ئاراس فەتاح ( هەموو چوارشەممە تایبەت بە درەو دەینوسێت) ڤلادیمێر پوتین ڕای وایە داڕمانی یەکێتی سۆڤیەت گەورەترین کارەساتی جیۆپۆلیتیکی سەدەی بیستەم بوو. لەدەستدانی هەیمەنەی ڕوسیای پاش پێرۆسترۆیکا و جیابوونەوەی ١٥ دەوڵەت لە سنووری دەسەڵاتدارێتیی سۆڤیەتیی، ژانێکی جیۆپۆلیتیکیی گەورە بوو بۆ نوخبە سیاسییە نوێکەی ڕوسیا. لە دیدی پوتیندا نەگەڕانەوەی ئەم پارچە دەوڵەتانە بۆ سەر جەستەی سیاسیی ڕوسیای پۆست سۆڤیەتی وەک خۆکوژییەکی نەتەوەییی تەماشادەکرێت. قبوڵکردنی ئەم واقیعە سیاسیی و جوگرافییە نوێیە و هەرسکردنی نەک ئاسان نەبوو، بەڵکو پوتین هەموو هەوڵێکی دەدا ببێت بەو قەیسەرەی سەدەی بیستویەکەم کە ئینحیرافی مێژووی نوێی ڕوسیای دوای پێرۆسترۆیکای ڕاستدەکاتەوە. ئەو نەفرەتەی مێژوو لە نوخبەی ئۆلیگارشیی ڕوسیی کردووە بریتییە لەوەی ڕوسیا وەک دەوڵەتێکی نەتەوەیی ئاسایی نەبینێت، بەڵکو وەک ئیمپراتۆرییەت وێنایبکات. لەم سۆنگەیەشەوە بۆئەوەی شکۆی ئیمپراتۆرییەتی ڕوسیی و یەکێتیی سۆڤیەتی دوای پێرۆسترۆیکا دووبارە بنایتبنرێتەوە دوو شت پێویستن، یەکەمیان قەیسەرێکی نوێیە و دووەمیشیان جەنگە. لە ئێستاشدا ڕوسیای سەدەی بیستویەک هەردووکیانی هەیە؛ قەیسەرێکی خوێنساردی هەیە کە وەک نماییشە کۆمیدییەکەی چارڵی چاپڵن بۆ هیتلەری دیکتاتۆر، شەق لە تۆپەکەی جیهان هەڵدەدات و هەموو پرنسیپەکانی سەروەریی دەوڵەتیی و ئاشتیی جیهانیی وێراندەکات. دووەمیشیان پوتین جەنگەکانی بۆ گەورەکردنەوەی جەستەی سیاسیی ڕوسیا، لە وردە جەنگەوە گۆڕی بۆ جەنگێکی گەورە لە ئۆکرانیا، کە لە دوای جەنگی جیهانی دووەمەوە هاوشێوەی مەترسیداری نییە.  لە مێژووی ئەوروپادا چەند ڕووداوێکی گەورەی جەنگ و چەند پەیماننامەیەکی ئاشتیی گرنگی دوای جەنگ هەن کە مێژووی کۆن و نوێی ئەوروپا و جیهانیان نەخشاندووە. گرنگترین پەیماننامە لە جیهاندا بریتیی بوو لە (پەیماننامەی ڤێستفێلیش) کە لە ساڵی 1648دا لە ئەڵمانیای ئەو سەردەم لە نێوان دەوڵەت و ئیمپراتۆرییەتە جەنگاوەرەکانی ئەوکاتی ئەوروپادا ئیمزاکرا و تیایدا کۆتایی بە جەنگی پڕوکێنەری 30 ساڵەی مەزهەبیی هێنرا. بێگومان ئەم پەیماننامەیە تەنها کۆتایی بە جەنگی مەزهەبیی نێوان کاتۆلیک و پرۆتستانت و تەریقەتە ریفۆرمیستەکانی ناو ئاینی مەسیحییەت نەهێنا و دەسەڵاتی کەنیسەی سنووردارنەکرد، بەڵکو سەرەتای دروستبوونی دەوڵەتی مۆدێرنی لە ئەوروپادا سازان. دووەمیان, جەنگی جیهانی یەکەم و کۆتایی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیی و پاشان داڕمانی ڕوسیای قیسەریی و دابەشکردنەوەی نوێی جیهان لەسەر پرنسیپەکانی پەیماننامەی ڤێستفێلیش کە بریتین لە رێزگرتن لە سەروەریی نەتەوەیی دەوڵەتان. سێیەمیان, جەنگی جیهانی دووەم و دووبارەرێکخستنەوەی سەروەریی نەتەوەیی بۆ ئەو دەوڵەتانەی کە نازیزم داگیریکردبوون. ئاکامی ئەم جەنگە گەورەیەش دابەشکردنی ئەڵمانیا بوو لە نێوان هەردوو بەرەی خۆرئاوا و خۆرهەڵاتی ئەو سەردەم بە سەرۆکایەتیی یەکێتی سۆڤیەت و ئەمریکا و سەرەتای دروستبوونی جەنگی سارد لەنێوان بەرەی سۆسیالیزم و کاپیتالیزمی خۆرئاوایی. چوارەم ڕووداوی گەورەی جیهانییش بریتیی بوو لە داڕوخانی بەرەی سۆڤیەت و دروستبوونی 15 دەوڵەتی نەتەوەیی نوێ و ئیمزاکردنی پەیماننامەی پاریس. دوای کەوتنی دیواری بەرلین و کۆتاییپێهێنان بە ململانێی نێوان خۆرئاوا و خۆرهەڵات، پەیماننامەی پاریس لە 21ی نۆڤەمبەری 1990 دا لە نێوان 32 دەوڵەتی ئەوروپیی و ئەمریکا و کەنەدا، ئیمزاکرا. ئەم رێککەوتنامەیە لەدوای داڕمانی بەرەی سۆسیالیزم بە سەرۆکایەتی یەکێتی سۆڤیەت و يەکگرتنەوەی هەردوو دەوڵەتی ئەڵمانیا لەدایکبوو کە هەم کۆتایی بە جەنگی سارد هێنا و هەم سەرەتای ئومێدێکی نوێ بوو کە نەک تەنها کۆتایی بە دابەشبوونی ئەوروپا، بەڵکو جیهانیش بهێنێت. کۆڵەکەیەکی گرنگی پەیماننامەی پاریس داننانە بەوەی کە دیموکراسیی تاکە سیستەمێکی حوکمڕانیی شەرعییە دەتوانێت زەمانەتی پرنسیپەکانی مافی مرۆڤ و ئازادیی بکات. بە کورتی پەیماننامەی پاریس دۆکۆمێنکردنی دوو خاڵی گرنگ بوو، یەکەمیان کۆتاییهێنان بە دابەشبوونی ئەوروپا لەنێوان خۆرئاوا و خۆرهەڵات، دووەمیشیان کۆتاییهێنان بە جەنگی سارد.  سەرەڕای ئەم هەموو ئەزموونانە بۆ دابینکردنی ئاشتیی لە ئەوروپا و جیهان، جەنگی ڕوسیا و ئۆکرانیا چیمان پێدەڵێت؟ یەکەم ئەم جەنگەی پوتین زیندەبەچاڵکردنی رێکەوتنامەی پاریس بوو کە بە بەشداری روسیا ئيمزا کرا. ئەم جەنگەی ڕوسیا هەم ماڵئاوایی کردنی کۆتاییە لە بەدیموکراسییکردنی ڕوسیا و هەم هەوڵدانە بۆ دروستکردنی ئەوروپایەکی نوێی و هەم خەونی پوتینە بۆ دووبارەداڕشتنەوەی نیزامێکی نوێی جیهانیی دوای جەنگی سارد. جەنگی ڕوسیا دژ بە ئۆکرانیا وردوخاشکردنی تەواوی پرنسیپەکانی ڤێستفێلیش و ڕێککەوتنامە مێژووییەکەی پاریس بوو. لە رێککەوتنامەی پاریسدا جگە لە کۆتاییهێنان بە جەنگی سارد و ململانێی نێوان خۆرئاوا و خۆرهەڵات، باس لە چەند خاڵێکی گرنگ کراوە، یەکەمیان پاراستنی سنوور و سەروەرێتیی دەوڵەتە نوێکان. دووەم، بەکارنەهێنانی توندوتیژیی سەربازیی، سێیەم ئازادیی هەڵبژاردنی تەحالوفات و هتد.  پوتین دەڵێت، بەشێکی گەورە و ماناداری ئەوەی ئێمە، واتە ڕوسەکان، لە 1000 ساڵدا بەدەستمانهێنابوو، لەدوای داڕوخانی یەکێتی سۆڤیەتەوە لەدەستمانچوو. جەنگی روسیا دژ بە ئۆکرانیا لە دیدگای پوتینەوە سەرەتای دەستپێکی ڕاستکردنەوەیەی مێژووی نوێی ڕوسیایە کە بە پیادەکردنی تیۆری (ڕوسیا - پلەس، یان روسیا - زائید) دەستیپێکرد. ئەم تیۆرییە لەسەر ئەو بناغەیە کاردەکات هەموو ئەو جەستە جوگرافیانەی کە لە یەکێتی سۆڤیەتی ئەوسەردەم و ئێستای ڕووسیا جیابوونەتەوە و تیایدا ڕووسییزمان دەژین، بە جەبری هێز و داگیرکردنی ڕاستەوخۆ دەگەڕێنرێنەوە ناو جەستەی سیاسیی ڕوسیا. ئەم سیاسەتەش بە دوو شێواز جێبەجێدەکرێت، یەکەمیان بە جیاکردنەوەی بەزۆری ئەو ناوچانەیە لە دەوڵەتە دراوسێکانی ڕوسیا کە کەمایەتی ڕوسیی تیادەژی، دووەمیشیان داننانە بە سەربەخۆییان، وەک لە ساڵی 2008دا لە جیۆرجیا بینیمان کە چۆن پوتین بەزەبری چەک ئەبخازیا و ئۆسێتیای باشووری لە جەستەی جوگرافیی جیۆرجیا دابڕاند و وەک دوو دەوڵەتی سەربەخۆ لەلایەن ڕوسیاوە دانیان پێدانراو و دەپارێزرێن. بەکۆتاییهێنان بە پەیمانی ئاشتیی پاریس، پوتین دەرگای جەهەنەمی بۆ جەنگێکی مەترسییدار لە ئەوروپا و جیهان کردەوە کە کەس ناتوانێت پێشبینیی ڕەهەندە کارەساتئامێزەکانی داهاتووی بکات. ماویەتی

ئەحمەد مەحمود      رۆژبەڕۆژ لە سایەی حزبەكانی دەسەڵات قەیرانەكان زیاتر دەبن ، سەرجەم كەرتەكانی كارەبا و پەروەردە و تەندروستی و هەتا دوایی سات بە سات لە پاشەكشەدان  ئینتما بۆنیشتمان و خاك و نەتەوە لە خاڵی سفرە ، دەسەڵات هەرجارەو بەسیناریۆیەك و بە چەشنێكی جیاواز كێشە و موشكیلەكان بۆ خەڵكی زیاتر دەكات ، هیچ هۆكارێكی خۆش گوزەرانی هەر لە كارەبا و بەنزین و نەوت و ئاوو خۆراك و پێداویستی پزیشكی ..هتد بۆ خەڵكی ڕٍەش و ڕووت بە ئاسانی بەردەست نییە  ، تەواوی داهاتی ووڵات بە ڕۆژی ڕووناك بەسەرجەمی جۆرەكانیەوە بە تاڵان دەبرێت ، ستەم گەیشتۆتە لوتكە و گەندەڵی تەواوی جومگەكان وشادەمارەكانی ئەم میللەتەی تەنیوە ،  تا سەر ئێسقان سوكایەتی بە كەرامەت و كەسایەتی تاكی كورد ئەكرێت تا ئەو ئەندازەیەی كار گەیشتووەتە ئەوەی گیانی تاكە كانیش بە هۆی پاڵەپەستۆی سەرەوەرگرتنی موچە لە حاڵەتێكی خەتەرناك دایە ، ئەو مەشهەدەی لەچەند ڕۆژی ڕابردوو لەبەردەم بانكەكانی هەولێرو سلێمانی و شاروشارچكەكانی تری كوردستان لەكاتی وەرگرتنی موچەی خانەنشینان ڕوویدا و لەماوەكانی ڕابردووش بەردەوامی هەبووە ئەوەمان پێ دەڵێت ئەگەر تاك بەتاكی ئەم میللەتە لەسەرما ڕەق ببنەوەو لەبرسا بمرن و ژێرپێ بكەون وتیابچن لای دەسەڵات نەبای دێت و نەباران وهیچ گرنگیەكی نییە و لە كەیف و سەفای خۆیان ناكەون . پرسیارە جەوهەریەكە لێرەدا دێتە پێشەوە لە حاڵەتێكی ئاوا خەتەرناك كە دۆخەكە تەواو هەستیارە ، هاونیشتمانیان لەوپەڕی  بێزاری وتوڕەیی دان  و تف لە خاك و ئاڵا و تەنانەت خۆیشیان دەكەن ئایا ئۆپۆزسیۆن چ ڕۆلێك دەگێڕێت ؟ ئیتر دەركردنی بایاننامەی ناڕەزایەتی و بڵاوكردنەوەی لە میدیا و شۆسیال میدیا چی لە دۆخەكە گۆڕیوەو دەگۆڕێت ، ئیدی كاتی ئەوە نەهاتووە ناڕەزاییەتیەكان لەقسە و ووتار و بەیاننامەوە ببنە كردار ؟. ئەگەر بڕیارە ئۆپۆزسیۆن جوداواز بێت لە دەسەڵات و لەبەرەی خەڵك بێت تاكەی بەكردار نایەنە دەنگ ، (30) ساڵە بەیاننامەی ناڕەزایەتی بڵاودەكەنەوە چی لە دۆخی خەڵك گۆڕیوە ؟ كاتی ئەوە نەهاتووە ئەو نەخێرانەی بەرامبەر دەسەڵات دەوترێت و ئێوەش بەشێكن لێی چیتر تەنها بەدەم نەبێت و بیكەنە كردار و ڕابەرایەتی خەڵك بكەن لە ڕێكخستنیان  لە شەقام و بیكەنە پەیامێك و گڵۆپی سور بۆ دەسەڵات داگیرسێنن ؟ دەپرسم لە ئۆپۆزسیۆن كوا دەرئەنجامی كۆبونەوە سێ قۆڵیە كە (نەوەی نوێ ، یەكگرتوو ، كۆمەڵ ) بۆچی لەپڕ پوكایەوە هەر باسیشی نەما ؟ ئەگەر وەڵامەكە ئەوەیە نەوەی نوێ  متمانەی نییە  كۆمەڵ و یەكگرتوو ئێوە بۆ ؟ تاكەی تەماشاكەر دەبن ؟ لەكاتێكدا لەیەك دەچن بەیەك دەخۆن و برایەتی لە نێوانتان بەرقەرارە ، سەرچاوەی فیكری و مەعریفیتان یەكە ، بنەما قورئانیەكان كە هەردوكتان بە مەرجەعی خۆتانی دەزانن پشت ڕاستی ئەمە دەكاتەوە . ئەگەر وەڵامتان ئەوەیە ئیمە بە ئەندازەی حەجمی خۆمان دەجوڵێین ، هەر ئەوەندە خەڵك دەنگی پێمان داوە ، یان هێندە حزبێكی گەورەنین و هەرچی بكەین كاریگەری ئەوتۆی نابێت ، ئەم چەند خاڵە دەپرسم لێتان:  یەكەم: بەو حەجمەی خۆتان كە باسی دەكەن بە درێژایی (30) ساڵ چ كاتێك بەفەرمی اعلانی خۆپیشاندان تان كردووەو هەوادارانی خۆتان تان هێناوەتە شەقام و ڕابەرایەتی خەڵكی نارازیتان كردووە ، كە ئەگەر هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2018 وەك پێوەر وەربگرین كۆمەڵی ئیسلامی (109,000) دەنگ و یەكگرتووی ئیسلامی (67,000) دەنگی بە دەست هێناوە كۆی هەردووكیان دەكاتە(176,000)سەد وحەفتاو شەش هەزار دەنگ ، ئەگەر لەم ژمارەیە تەنها سەد هەزاری بێتە شەقام  بە شێوەیەكی مەدەنیانە گوزارشت لە نارەزاییەتیەكان بكات ئایا كاریگەری دروست ناكات ؟  دووهەم:لە قورئانی پیرۆز خوای گەورە لە چەندین شوێن وەسفی حەزرەتی ئیبراهیم دەكات بە ئوممەت (إِنَّ إِبْرَاهِیمَ كَانَ أُمَّەً) لەكاتێكدا تەنها یەك كەس بووە تەنها لەبەر ئەوەی بەرامبەر ستەم وەستاوەتەوە ، بەڵام ئێوە دووحزبن خاوەن نفوسی خۆتانن ، سەدان و هەزاران ئەندام و لایەنگر و هەوادارتان هەیە تاكەی بێ دەنگن لە بەرامبەر ئەم ستەمە، إبراهیم (سەلامی لەسەر بێت) بە تەنها كردی ئێوە بەو هەموو ئەندام ولایەنگرەوە هەر تەماشا دەكەن و بەس ؟ سێهەم: ئایا ئەم وەڵامە (بە قەدەر حەجمی خۆمان دەجوڵێین )مەنتق قەبوڵی دەكات لەكاتێكدا زوڵم لە لوتكەیە ، ئایا خۆتان ڕاڤەی قورئان ناكەن بەوەی كە ئیسلام دژایەتی لەگەڵ كوفر نییە بەڵكو دژایەتی لەگەڵ ستەم هەیە ، ئیدی ستەم لەوە ئەستورتر دەبێت ؟ مەگەر دەكرێت لێگەڕێن ستەمكاران بەئارەزووی خۆیان یاری بەموقەددەراتی ئەم میللەتە بكەن ؟ لەم حاڵەدا ئەی موعارەزەبوونتان چ واتایەكی هەیە؟  چوارەم: ئایا ناكرێت بەرەیەكی دەنگی نارازی لە خۆتان وهەوادارانتان و مامۆستایانی ئاینی و شیخانی تەریقەت و ئەهلی تەسەووف و خەڵكانی نوسەر و رۆشنبیر و ...هتد دروست بكەن و بە شێوەیەكی مەدەنیانە بێنە شەقام و پەیامی نارازیی بوون بدەنە دەسەڵات  لەكاتێكدا تەواوی ئەم چین و توێژانە لە دەسەڵات ناڕازیی ودڕدۆنگن ؟ پێًنجەم: ئایا ناكرێ لەگەڵ مامۆستایان و چین وتوێژە نارازیەكان هەماهەنگ بن و بە یەك دەست و بەیەك هێز بەكردار پەیامی نارەزایەتی بدەن بەدەسەڵات ؟. بۆیە لێرەوە دەتوانم بڵێم هەڵوێستی ئۆپۆزسیۆن بەوشێوەیەی ئێستا وەك تەماشا كەر دێتە پێش چاو هیچی لە دۆخەكە نەگۆڕیوەو ناگۆڕێت ، تاكو زیاتر دۆخەكە بەرەو خراپی نەڕۆیشتووەو خراپ تر نەبووە پێویستە ئۆپۆزسیۆن بەتایبەت (كۆمەڵ و یەكگرتوو) شێوازی كاری خۆی بگۆڕێت لە گوفتارو بەیاننامەوە بۆ كردار و بەفەرمی  و بەشێوەیەكی مەدەنی ڕابەرایەتی نارەزاییەتیەكان بكەن، خۆ ئەگەر ئەمە نەكەن بەرامبەر خواو خەڵكی خوا لەم هەرێمە بەرپرسیارن ، هەر ئەمەشە وای كردووە دوای خەباتێكی درێژ خایەن كێرڤی جەماوەری بوونتان لە دۆخێكی وەستاو دایە بەڵكو زۆرجار پاشكەشە دەكات ، وەك هەستیشی پێ دەكرێت خەڵكی چاوەڕێی سەركردەیەك دەكەن كۆیان بكاتەوە و ڕێكیان بخات و بەیەك دەنگ بە دەسەڵات بڵێن ئیتر بەسە. •    (هەڵگری بڕوانامەی ماستەر)  

پێشەوا محمود گەر سیاسەتی گشتی دیاریکردنی شێوازی حوکومڕانی بێت لە وڵاتدا، ئەوا، ئاو ئایندەی سیاسی وڵاتان دیاری دەکات لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا.  هەرێمی کوردستان و عێراق زۆرینەی سەرچاوە ئاویەکانی لە دەرەوەی سنوری سیاسیان هەڵدەقوڵێت، بەتایبەت هەردوو وڵاتی ئێران و تورکیا. بەهۆی سیاسەتی ئاوی ئەو دوو وڵاتەوە لە دروستکردنی بەنداو و گۆڕینی ڕێڕەوە ئاویەکان بۆ قوڵایی خاکی خۆیان، پێشبینی دەکرێت بۆ ساڵانی 2030 بە ڕێژەی %50 ی ئاوی سەرزەوی لە عێراقدا کەم بکات.  تەنها ئێران ڕێڕەوی بیست ڕوباری گۆڕیوە کە دەڕژانە ناو خاکی عێراقەوە، کە مەزەندە دەکرێت بە نزیکەی پازدە ملیار مەتر سێ جا لە ساڵێکدا. لەپاڵ کەم بونی ئاوی سەرزەوی بەهۆی سیاسەتی ئاویی ووڵاتانی دراوسێ وە، گۆڕانی کەش و هەوای جیهان و پیسبوونی سەرچاوەکانی ئاو و زیاد بونی دانیشتوانی عێراق، کاریگەری ڕاستەوخۆیان لەسەر کەمبوونی سەرچاوەکانی ئاو هەیە لەم وڵاتەدا. پێشبینی دەکرێت لە ئایندەیەکی نزیکدا هەرێمی کوردستان و عێراق توشی کێشەی مەترسیداری کەم ئاوی ببنەوە. لە ئێستادا تەنها لە سەدا %41 دانشتوانی عێراق ئاوی پاك و شیاویان دەست دەکەوێت بۆ مەبەستی بەکارهێنانی ڕۆژانەیان، ڕێژەی%38 ی دانیشتوانی عێراق کەمتر لە پێداویستی ڕۆژانەیان دەست دەکەوێت، ڕێژەی %21 دانیشتوانی عێراق ئاوی پاکیان بەردەست نیە کە شیاوی خواردنەوە بێت بە پێێ ستانداردە جیهانیەکان.  پیسبوونی سەرچاوەئاویەکان لە ئێستادا لە باشوری عێراق سەری هەڵداوە بە تایبەت شاری بەسرە کە هەموو سەرچاوە ئاویەکانی (سەرزەوی و ژێرزەوی) پیس بووە و شیاو نیە بۆ بەکارهێنانی مرۆیی و کشتوکاڵی (ڕێژەی خوێ لە سەرچاوە ئاویەکاندا گەشتوەتە زیاتر لە 1200 ppm / بە پێی ستانداردی عێراقی دەبێت ڕێژەی خوێ خوار 1000 ppm بێت). هۆکاری ئەم پیسبونە دەگەڕێتەوە بۆ ڕۆکردنی پاشەڕۆی شارەکان بۆ ناو ئاوی ڕوبار و زێ و ڕێڕەوە ئاویەکان. کێشەکە ئێستا لە شاری بەسرە سەری هەڵداوە بەڵام لە ئایندەی نزیکدا تەشەنەدەکات بۆ شارەکانی تری وەک بەغدا و بابل و سامراء هەولێر و سلێمانی گەر چارەسەرێکی بۆ نەدۆزرێتەوە.  ئەمە لە پاڵ گۆڕانی کەش وهەوای سەر ڕوی زەوی کە عێراق بە پێنجەم کاریگەرتین وڵات هەژمار دەکرێت لە ڕووی جیهاندا بەم گۆڕانکاریە. ئەم گۆڕانکاریە دەبێتە هۆی هاوینێکی گەرمتر و درێژتر (کە دەبێتە هۆی وشکە ساڵی) زستانێکی کورت و سەخت تر (کە دەبێتە هۆی لافاو و سەرمای سەخت). ئەم گۆڕانکاریە کاریگەری دەکات لەسەر وشکبونی زۆرێک لە سەرچاوەئاویەکان و ڕێژەی بە بیابانبون زیادەکات (لە %31 ی عێراق بیابانە و ڕێژەی %54 لە ژێرمەترسی بە بیابانبوندایە). ئەمانە لە پاڵ گەشەی خێرای دانیشتوانی عێراق کە ساڵانە مەزەندە دەکرێت بە یەک ملیۆن کەس کە دەبێت پێداویستی ڕۆژانەی ئاویان بۆ دابین بکرێت.   هەرێمی کوردستان بەراود بە باشوری عێراق دۆخی باشترە لە بەر ئەوەی پەنجا لە سەدی (%50) سەرچاوە ئاویەکانی لە ناو خاکی هەرێمەوە هەڵدەقوڵێت، هەورەها ڕێژەی باران بارین کە سەرچاوەی سەرەکی ئاوی شیرینە زیاترە. بەڵام لەبەر ئەوەی تا ئێستا بەشێکین لە وڵاتی عێراق ئەو كێشانەی کە بەرۆکی ئەم وڵاتە دەگرێتەوە هەرێمی کوردستانیش بەشێک دەبێت لێی، بە تایبەت دروست بونی کۆچ لە خوارووی عێراقەوە بۆ هەرێمی کوردستان، کە ئەمەش ئێستا بە ڕوونی دەردەکەوێت کە ڕێژەی دانشتوانی خوارووی عێراق لە هەرێمی کوردستاندا لە بەرزبونەوەدایە.  چارەسەر بۆ کێشەی ئاو لە هەرێمی کوردستان و عێراق چارەسەری هەڵە لە کەمبوونی سەرچاوەکانی ئاوی سەرزەوی، دەست بردنە بۆ سەرچاوەی ئاوی ژێزەوی، لەبەر ئەوەی ئاوی ژێرزەوی سەرچاوەیەکی یەدەک و پارێزراوە، دەبێت بە پلانی تایبەت و لەکات و شوێنی گونجاودا بەکاربهێنرێت، دەرئەنجام ئەو سەرچاوە ئاویەش توشی کارەسات و کێشەی گەورە دەبێت. ئەوەی تێبینی دەکرێت لە داتاکانی بەڕێوەبەرایەتی ئاوی ژێرزەوی سلێمانی کە لە 10 ساڵی ڕابوردواد داواکاری بۆ هەڵکەندنی بیری ئاو زۆر زیادی کردوە و زۆربەی گوندەکانی کوردستان کە پێشتر سەرچاوەی سەرەکی ئاو لە کانی و کارێزەکانەوە بووە، ئێستا پشت بە ئاوی ژێزەوی دەبەستن و سەرچاوە ئاویەکانیان یان وشکی کردوە یان لە وەرزی هاویندا وشک دەکات بەهۆی ئەو هۆکارانەی کە لەسەرەوە باسمان کرد.  چارەسەرەکان بۆ کێشەی ئاو لە عێراق و کوردستاندا دەبێت حکومەتی عێراق  و هەرێمی کوردستان کێشەی ئاو بە ستراتیژ وڵات وەربگرن و هەوڵی ڕێکەوتنی ئاوی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێدا بدەن کە مافی بەکارهێنانی ئاوی تێدا پارێزراوبێت بە ڕێکەوتنێکی نێودەوڵەتی، نەتەوەیەکگرتوەکان لە سالێ 1998 ەوە ئامادەی خۆی دەربڕیوە بۆ نێوەندگیری و چارەسەری ئەم کێشەیە. بەڵام هەریەک لە ترکیا و ئێران ئامادەی دەرنابڕن بۆ چارەسەر، بە مافی خۆیانی دەزانن کە سود لە سەرچاوەی ئەو ئاوانە وەرگرن کە لە ناوخاکی ئەوانەوە هەڵدەقوڵێن و دان بە نێودەوڵەتی بونی هەرودوو ڕوباری دجلە و فرات دانانێن. هەموو ڕێکەوتنێک بەرهەمی حکومداری تەندروست و ئابوری بەهێزە، کە ئەم دوخەسڵەتەش لە عێراق نزیکە لە نەبوون. ئەوەی ڕونە کە لە داهاتویەکی نزیکدا ڕێکەوتن لەسەر بەکارهێنانی سەرچاوە ئاویەکانەوە ناکرێت لە نێوان عێراق و ئێران و تورکیاد.ا لەم دوخەدا چەند چارەسەرێک لە بەردەستە بۆ هەموو ئەو کێشانەی سەرەوە:  •    بەسەنتەر کردنی ئەو بەڕێوەبەرایەتیانەی کە پەیوەستن بە سەرچاوەکانی ئاو لە دەستەیک یان وەزارەتێک بۆ باشتر ئیدارەدانی سەرچاوەکانی ئاو، هەروەها نەبونی کۆدەنگی لە بڕیارداندا، کە لە ئێستادا هەر بەشێک لە بەڕێوەبردنی ئاو سەر بە چەند وەزارەتێک یان بەڕێوەبەرایەتییەکی جیاوازن. •    ئاوی سەر زەوی و ژێرزەوی پەیوەستن پێکەوە، دابەزین و زیاد بەکارهێنانی ئاوی ژێرزەوی دەبێتە هۆی وشک بوون و کەمبونی سەرچاوەکانی ئاوی سەرزەوی وەک کانی و کارێز و چەم و ڕوبارەکان، بە پێچەوانەشەوە ڕاستە. بۆیە کرنگە یاسایەکی گشتگیر بۆ بەڕێوەبردن و بەکارهێنانی سەرچاوە ئاویەکان دەربکرێت کە هەردوو سەرچاوەی ئاوی سەرزەوی و ژێرزەوی و وەک یەک سەرچاوەی ئاو پارێزگاری لێ بکرێت لە سەنتەرێکی بڕیاردانەوە وەک لە خاڵی یەکدا باسمان کرد. •    هەماهەنگی لەگەڵ حکومەتی ناوەندا بۆ ڕێکەوتن لەسەر ستراتیژ و هاوکاری لە کێشەکانی پەیوەست بە ئاو بۆ ڕێگری لە دروست بونی کۆچ بۆ ناوچەکانی باکوری عێراق و هەرێمی کوردستان، بە دروست کردنی بەنداو و پاکژکردنەوەی ئاوەڕۆی شارەکان بۆ دوبارە بەکارهێنانەوەیان بۆ مەبەستی کشتوکاڵ.  •    توندوتۆڵکردنی یاساکانی پاراستنی سەرچاوەکانی ئاو و دانانی سزای توند بەسەر ئەوکەسانەی کە دەبنە هۆی پیسبونی سەرچاوە ئاویەکان یان خراپ بەکارهێنانی ئەو سەرچاوانە. •    ڕێگری لە پیسبونی سەرچاوەکانی ئاو بە بڕینی سەرچاوەی ئەو پیسبونانە بە بنیادنانی پاڵاوگە لەسەر پاشەڕۆی شارەکان و کارگەکان و بەکارهێنانی ئاوی پاڵاوتوو بۆ مەبەستی کشتوکاڵی و ئاودێری. •    ئاو سامانێکی گشتیە و نابێت بە موڵکی تایبەت، بۆیە دەبێت ڕێگری بکرێت لە دەستگرتن بەسەر سەرچاوەکانی ئاودا و هەڵکەندنی بیر بە شێوەی قاچاخ و نایاسایی. •    دروێنەکردنی ئاو لەو ناوچانەی کە مەترسی کەم ئاویان لەسەرە وەک ناوچەکانی گەرمیان و دەشتی هەولێر. •    دروستکردنی بەنداوی بچوک و مامناوەند لە ناوچە جیاوازەکاندا، بەکارهێنانیان وەک سەرچاوەی ئاو لە بری ئاوی ژێزەوی. و نۆژەنکردنەوەی ئەو بەنداوانەی کە ئێستا هەن و بۆ زیاتر سودوەرگرتن و مانەوەیان. •    بەکارهێنانی تەکنەلۆجیای سەردەم لە بەکارهێنانی ئاو بەتایبەت لە کشتوکاڵیدا.  •    تەرخانکردن بودجەی تایبەت بۆ پەرەپێدان و ڕوبەڕوبونەوەی ئەگەرەکانی داهاتوو و دۆزینەوەی چارەسەر بۆ کێشەکانی ئاو. سود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە:  1- https://iraqenergy.org/.../uploads/2018/09/Water-Report.pdf 2- https://link.springer.com/article/10.1007/s11270-021-05236-7 3- https://reliefweb.int/.../Climate%20change%20In%20Iraq... 4- https://www.hrw.org/.../iraqs-failure-manage-water-crisis 5- https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000162604_ara  

سه‌ردار عه‌زیز پرسی ئەوەی ئایا شەڕی ئۆکرانیا خەتای کێیە، پێش ئەوەی پرسێکی ئەخلاقی و دادوەرییانە بێت، پرسێکی فیکرییە. ئایا لە چ ڕوانگەیەکی فیکرییەوە دونیا دەبینیت، بڕیار دەدات ئایا کێ بە خەتابار لە قەڵەم دەدەیت. لێرەدا بۆ ئاسانکاری خوێنەر، قوتابخانە فیکرییەکان دەکەین بە دوو بەشەوە، بەشێکی ڕیالیزم یان واقیعی ئەوەی تر لیبرال یان وەک رەخنەگرانی لە قەڵەمی دەدەن، یوتوپیایی. دیارە ناونانەکان بێ گوناه نین. ئەگەر بە ووردی تەماشای لێدوان و بڵاوکراوەکانی ڕۆژئاوا بکەیت بەرامبەر شەڕی ئۆکرانیا، وشەیەک لە زۆربەی لێداوانەکاندا هەیە کە unprovoked ە. ئەم وشەیە لەم دەربڕینانەدا بە مانای ئەوە دێت کە ئۆکرانیا هیچ هەوڵ کارو کرده‌وەیەکی نەنواندووە هەتا ڕوسیا ناچار بە وەڵام بکات. ئەمە دیدی لیبرالەکانە. کە بە مانای ئەوە دێت ئۆکرانیا هیچ کارێکی هەڵەی ئەنجام نەداوە. ڕوسیا دەستدرێژکەرە. لەبەرامبەردا ئەوانەی سەر بە قوتابخانەی لیبرالیزمن، هەڵسوکەوتەکانی ئۆکرانیا وەها لە قەڵەم دەدەن کە provoked ە، بەو مانایە ئۆکرانیا هەندێک هەنگاو و هەوڵی داوە، کە بوەتە هۆکاری ئەوەی کە ڕوسیا ناچار بکات هێرش بکاتە سەری. قوتابخانەی ڕیالیزم لە سەردەمی نوێدا دەگەرێتەوە بۆ مێژونوسی ئینگلیزی کار Edward Hallett Carr . کار لە ساڵی ١٩٣٩ کتێبێکی کاریگەر چاپ دەکات بە ناوی بیست ساڵی قەیران ١٩١٩-١٩٣٩ کە تیایدا باس لە وەهمی دامەزراندنی سیستەمی جیهانی و بەهای جیهانی و یاساغکردنی جەنگ و ئەو بەها و دەزگا و بنەمایانە دەکات کە لیبرالیزم و سۆشیال دیموکراتەکان بانگەشەیان بۆ دەکرد. کار وەک ڕیالیستێک دژ بە خیتابی ئەخلاقە، بەلای ئەوەوە ئەوەی وڵاتانی سەرکەوتووی جەنگی جیهانی یەکەم وەک بەهای جیهانی و گەردونی باسی دەکەن، تەنها بەهای خۆیانە، نەک جیهانی. ڕەگی ئەم تێزە دەگەڕێتەوە بۆ بیرمەندی نازی کارل شمت، ئەویش بەهەمان شێوە بڕوای وەهابوو ئەخلاق و بەهاکان تەنها ئامرازن نەک ئامانج. بیری کار ئەمڕۆش کاریگەرە. لێکۆڵەری ئینگلیزی فلیپ کونلیف کتێبێکی هاوشێوەی کتێبەکەی کار نوسیوە لە ژێر ناونیشانی بیست ساڵ قەیران ١٩٩٩-٢٠١٩، کە بە هەمان دید ئەو دووو دەیەیە دەبینێت. کرۆکی بیری بیرمەندانی ئەم قوتابخانەیە ئەوەیە کە کاتێک هێزێک زاڵ دەبێت و دەیەوێت بەهاکانی خۆی لە هەناو بەها جیهانی و مرۆڤایەتییەکاندا بڵاوە پێبکات ئەوا لە ئەنجامدا لەلایەن ئەوانیترەوە بەرهەڵستی دروست دەکات. بەم پێیە بەهاو ئەخلاقی مرۆیی بونی نیە، ئەوەی هەیە تایبەتمەندی گەلان و کەلتور و بەها و بەرژەوەندییەکانیانە. بە زمانێکی تر ئەوەی باڵادەستە ناسیونالیزمە، نەک یونیڤێرسالیزم، گەردونگەرایی. دیسانەوە بە زمانێکی تر، ناسیونالیزم واقیعییەو یونیڤێرسالیزم یوتوپییە. ئێستا گەر ئەم دیدە بە سەر جەنگی ئۆکرانیادا پیادە بکەین چیمان بۆ دەردەچێت؟ یەکێک لە بیرمەندە دیارەکانی داکۆکیکردن لە بیری ڕیالیزم لە جەنگی ئۆکرانیادا جۆن میرشایمەرە. جۆن پێشتریش بە ئەوە ناسراوە کە کەسایەتییەکی دەنگهەڵبڕە، دەست بۆ ئەو بوارانە دەباتە کە لای زۆرێک بڤەن، بۆ نمونە، کاریگەری لۆبیی ئیسرائیلی لە ئەمریکا. بەڵام بوارێک جۆن تیایدا ئەسپی خۆی تاوداوە، وەک کورد دەڵێین، ڕەفتاری زلهێزەکانە. بە ئاستێک جۆن وەها دەبینینێت کە زلهێزەکان هەتا ئاستێکی زۆر وەک یەک ڕەفتار دەکەن. بۆ نمونە، زلهێزەکان، زلهێزی تر لە نزیکیان قبوڵ ناکەن. گەر فشاریان بخرێتە سەر پەرچەکرداریان دەبێت. لەپێناو سەرکەوتندا سڵ لە هیچ دڕندەییەک ناکەنەوە. لە کاتێکدا بانگەشە بۆ بەهای جیهانی دەکەن هەموو لە ناخداو لە حەقیقەتدا ناسیونالیستن. ناسیونالیزم لێرەدا یانی بەرزڕاگرتنی بەرژەوەندی خود لە بەرامبەری بەرژەوەندی ئەوانیتردا. ڕەنگە ئەمە یەکەم دەریچەی ڕەخنەمان بێت لە ئەم دیدە. سەرباری ئەوەی کە زۆر لە زلهێزەکان کاری هاوبەشیان ئەنجامداوە لە مێژودا، بەڵام تایبەتمەندی و جیاوازییان هەیە، چ لە ڕوی پێگە، مێژو، دونیابینی و جیوپۆلەتیک. ڕوسەکان وەک زلهێز جیاوازن لە ئەڵمان و فەرەنسی و ئەمریکی و ژاپۆنی و چینی. کۆمەڵێک ئالۆزی زۆر لە هەناو کەسایەتی و دۆخی دەرونی گشتی ڕوسیدا هەیە، لەبەرامبەر ئەوروپا، لە بەرامبەر شارستانی ئەمریکی، لە بەرامبەر هێزەکانی دەوروبەری، کە ئەوانیتر نیانە. بۆ نمونە هاوبەشییەکی زۆر هەیە لە نێوان روسەکان و ئیسلامدا لە پەیوەست بە ئەوروپاوە، کە پەیوەندییەکی ئاڵۆزی پڕ لە رق و خۆشەویستی و ئیرەیی و نەفرەتە. لێرەدا وەک دوو نمونەی زەق تەنها ئاماژە بۆ دۆستەیەڤسکی و جۆرج تەرابیشی دەدەین. دیارە ئەم دوانە خاوەن دیدی تەواو تەواو جیاوازن بەڵام دەرخەری ئاڵۆزی و دەرونێتی پەیوەندی هەردوو ناوچەکەن بە ئەوروپاوە. تەرابیشی لە کتێبی المرض بالغرب و دۆستەیەڤسکی لە Winter Notes on Summer Impressions . ئەم پەیوەندییە ئاڵۆزە کاریگەریی ڕاستەوخۆی هەیە لە سەر بیری ڕوس و چۆنێتی مامەڵەیان لە گەڵ دەوروبەریاندا. ئەگەر چەمکی زلهێز، چەمکێک نەبێت کە بۆ هەموو زلهێزەکان بشێت ئەوا هەموو زلهێزێک پێویست بە لێکدانەوەی تایبەت دەکات. بەڵام مێرشایمەر دەیەوێت بڵێت هەموو زلهێزەکان هاوشێوەن. دووەم کێشەی دیدی ڕیالیستەکان یان مێرشایمەر، وەک نمونە، ئەوەیە کە وەها دەبینێت کە دەبێت سازش بکرێت بۆ خاوەن هێزەکان هەتا ئاشتی بەرقەرار بێت. چونکە بە دیدی ئەوان هێز خاوەن ڕەواییە. بەڵام دوو کێشە لێرەدا هەیە، یەکەم، ڕوسەکان تەنها داکۆکی لە خۆیان ناکەن، بەڵکو مێژویەکی چەند سەد ساڵەیان هەیە لە فراوانخوازی. بۆیە ئارگومێنتی ئەوەی کە ڕوسەکان بۆیە دەیانەوێت بێنە ئۆکرانیا چونکە دەترسن یان هەست بە فشار دەکەن لە هێزێکی نەیاری وەک ناتۆ، بڕێک لە ڕاستی تیادایە، بەڵام نەک هەموو ڕاستی. دەکرێت بۆ نمونە ئارگومێنتەکە بەم شێوەیە بێت، ڕوسەکان دژ بە ئەندام بونی وڵاتانی دراوسێیانن بۆ ناتۆ چونکە دەخوازن هەر کاتێک توانایان هەبوو دەستیان بە سەردا بگرنەوە. ئەم ئارگومێنتە لە ڕوی مێژوییەوە تەواو تۆکمەیە چونکە لە سەرەتای ئیمپراتۆریەتی مۆسکۆوە ڕوسەکان بەردەوام لە کشاندان و هەست بە سەقامگیری و ئارامی ناکەن هەتا نەگەنەوە پانتاییەکانی سۆڤیەت. لە هەمانکاتدا ئەگەر تەماشای مۆدێلی ئەڵمانی بکەین، لە سەرەتادا سازشکرا بۆ هیتلەر، بەڵام ئەم سازشە نەبوە هۆکاری ئەوەی لە فراوانخوازی دووری بخاتەوە. کەواتە هەموو دیدی دەبێت سازش بۆ ڕوسیا بکرێت، بەوەی ئۆکرانیا و جۆرجیا و قرم و ئۆتیسیا و جێگاکانی تری پێبدرێت، هیچ مانای ئەوەنیە لەوێدا دەوەستن. ڕەهەندێکی تری دیدی ڕیالیستەکان ئەوەیە کە دونیا یانی هێز. بۆیە دونیا جێگای خاوەن هێزەکانە و ئەوانەی هێزیان کەمترە یان لاوازترن دەبێت ملکەچی بەهێزەکان بن. ڕەنگە ئەم دیدە بگەڕێتەوە بۆ تیوسەدایدس، بیرمەندی شەڕی پۆلۆپینەسیان. بەڵام قەیرانی ئەم دیدە ئەوەیە کە ئەیجنسی خەڵکەکانی تر لە بەرچاو ناگرێت. لێرەدا لەم ڕوانگەیەوە ئەوەی ئۆکرانییەکان دەخوازن هیچ بایەخێکی نیە، چونکە ئەوەندە هێزیان نیە بیچەسپێنن بۆیە دەبێت ملکەچی ئەوانە بن کە هێزیان هەیە. بونیادنانی ڕەوایی پشت بە هێز، وەها دەکات کە ئەخلاق و بەها مرۆییەکان کۆتاییان پێبێت. بۆیە داکۆکیکردن لە ڕیالیزم وەک ڕەوایی یانی بێ مافکردنی زۆرینەی زۆری خەڵکانی دونیا لە مافی بونی سەروەریی. لە کۆتاییدا چەند ڕەخنەیەکی تایبەت. جۆن مێرشایمەر لە ٢٠١٥ وەهای بیردەکردەوە کە هەرگیز پوتین نایەوێت ئۆکرانیا بگرێت و ئەو کەسێکی ڕاشناڵە، یان عەقڵانییە و هەرگیز کاری وەها ناکات. مەبەستی لە ئەمە ئەوەبوو کە پوتین کەسێکی ڕیالیستیی یان واقیعییە و وەک لیبرالەکان و ئەوانیتر ئامانجی خەیاڵی نیە. بەڵام، ئەوەی لە بەرچاو نەگرت، ڕەنگە پوتین لیبرال نەبێت بەڵام دەکرێت گیرۆدەی کۆمەڵێک ئایدەلۆژیا یان پاترنی (کرداری دوبارە) تر بێت. لە ئاستی شەخسیدا مێرشایمەر جۆرێک لە پەرچەکرداری پێوەدیارە بەرامبەر ڕەخنەگرەکانی بۆیە ڕەنگە هەتا ئاستێک ناواقیعی کردبێت. دیارە بێگومان ڕیالیستیەکان هەڵەنین، بەڵام ناکرێت هەمیشە ڕاست و ڕەوان بن. شەڕی ئۆکرانیا تەنها یەک ڕەهەندی نیە، بەڵکو روداوێکی جیهانی ئالۆزە، کە کاریگەری ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی لە سەر هەموو مرۆڤایەتی هەیە بە شێوازی جیاواز.

د.محەمەد كیانی هەبوونی پەیوەندی هاوسەنگ لە زۆر كات و دۆخی تایبەت پێویستە و دەبێ هەبێت، بەڵام دەبێ هاوسەنگ بێت دژ بە لۆجیكی پەیوەندی بەرژەوەندی لایەنێكیان نەبێت. ئەوەی دەبیندرێ لە پەیوەندی ئیسڕائیلەوە بە گەلی كورد پەیوەندیەكی پارادۆكس بووە بە لێكدانەوەی بەرئەنجامی ئەو پەیوەندیانە. ڕەنگە لە هەندێ وێستگەیدا توانیویەتی تای تەرازوو بەلای بزوتنەوەی چەكداری كورددا  بشكێنێتەوە لە بەربەرەكانی كردنی لەگەڵ حوكمەتەكانی عێراق، بەڵام ئەنجامەكان خزمەتی ستراتیج و ئامانجە ڕەواكانی گەلی كوردی نەكردووە تا سەر. ئیسڕائیل وەك دەوڵەت لۆمە ناكرێت كە هەمو هەلێك دەقۆزێتەوە بۆ بەرژەوەندی خۆی و لە خزمەت ئاسایشی نەتەوەیی ئیسڕائیل بە هێشتنەوەی دەوڵەتانی دەوروبەری بە ناسەقامگیری. بەڵام ئەوەی ئیسڕائیل  ناڕاستە بڵێت یارمەتی گەلی كورد دەدات. ئیسڕائیل كورد وەك ئامرازی لاوازكردنی عێراق و سوریا و ئێران وە هەتا توركیاش، دەبینێت لە ئێستادا. ئیسڕائیل نایەوێت كورد دەستكەوتی چەسپاوی هەبێت لەو دەوڵەتانە تا ئیستقڕاڕیان تێدانەبێت و بە پارچەپارچە بمێنێتەوە بۆ ئەوەی نەپڕژێنە سەر گەڵاڵەكردنی سیاسەتی پێچەوانەی ویستی ئاسایشی نەتەوەیی ئیسڕائیل. ئیسڕائیل ئەوەی لە باشوری كوردستان كردویەتی و دەیكات یارمەتیدانی هێشتنەوەی بنەماڵەی بارزانییە لە دەسەڵاتداری كورددا. چونكە بەلای ئەو بنەماڵەیەوە گرنگترین پرس مانەوەیانە لە دەسەڵاتداری گەلی كورد، گربگ نییە خەڵكی كورد لە چ دۆخێكی سیاسی، ئابوری، كۆمەڵایەتی، سەلامەتی گیان و سەروەری و تەناهی دادەبێت. ئەم دوو مەرامەی ئیسڕائیل و بنەماڵەی بارزانی یەكیان گرتوەتەوە و لەسەر ئەم هێلە هەماهەنگی یەكتر دەكەن. ئەوەی نا ئەخلاقیە بۆ ئیسڕائیل بە زانینەوە ئەم هاوكاریەی مانەوەی بنەماڵەی بارزانی دەكات  بە دژی ویستەكانی گەلی كورد و مافی ڕەوای و ئیستقڕاڕ و ژیانی خەڵكی كوردستان. ئەمانە و سەلامەتی گەلی كوردی كردوەتە ئامراز و قوربانی ئاسایشی نەتەوەیی ئیسڕائیل بێ ئەوەی هیچ حیسابێك بۆ بەرژەوەندی و چەمەسەری و قڕبونی گەلی كورد بكات. ئیسڕائیل لە هەڵوێستەكانی مەلا مستەفا بۆ ساخ بوەتەوە كە ئەو بنەماڵە ئامادەبونە لە سەرەتاوە قوربانی بە بەرژەوەندی گەلی كورد بدات بۆ مانەوەی پەیوەندیان بە ئیسڕائیلەوە لەسەر بنەمای هێشتنەوەیان. لە قەڵەمڕەوی گەلی كورددا. هەر ئەم هۆیەش بو لەپاش واژۆكردنی بەیانی یازدەی ئازار، بارزانی قەت جدی نەبو لە كاركردن بۆ جێبەجێكردنی بەیانی ئازار و قوربانیدان بە پەیوەندی بە ئیسڕائیلەوە بۆ دورستكردنی متمانە لە نێوان سەركردایەتی كورد و حوكمەتی بەعس. ئیسڕائیل لە هیچ هەڵوێستێكی جدی پشتی كوردی نەگرتووە. لە كاتی ڕیفەڕاندۆم نەتنیاهو گوتی ئێمە پشتگیری جیابونەوەی كورد ناكەین لە عێراق. بە نسبەت گەلی كورد و مافەكانی، ئیسڕائیل یەك ستراتیجیەتی هەیە لەگەڵ توركیا.  سیاسەتی ئیسڕاێیل بەرامبەر بە گەلی كورد لە توركیاوە ئاڕاستە دەكرێت. ئیسڕائیل هیچ سیاسەتێكی كوردی پەیڕەو ناكات یەكدی بڕبێت لەگەڵ سیاسەتی توركیا، هەتا لە كاتی بونی خراپترین پەیوەندی لە نێوان ئیسڕائیل و توركیا.   

چیا عەباس پارتی لە سنوری هەرێمی کوردستان وەک هێزێکی گەورەی دەسەڵاتدار و بریاردەر بەرچاو دەکەوێت و لای بەشێک لە کۆمەڵگا وەک حزبێکی چەسپاو و تۆکمە و کەم کێشە و خاوەن مەرجەعێکی جێگیر دەخوێنرێتەوە. بەشێکی ئەم تێرامان و هەڵسەنگاندنانە بۆ زەمینەی کۆمەڵایەتی و مێژوی دور و نزیکی ئەو حزبە دەگەرێتەوە، بەشێکی تری بۆ توانای بنەماڵەی بارزانی لە ئیدارەدانی پارتی و سیاسەت و حوکمرانیدا، بەشێکی گرنگیش بۆ لاوازی و غیابی دیدگا و هەڵسەنگاندنی واقیعی رکابەرەکانی پارتی دەگەرێتەوە، بێجگە ئەمانەش هێزە نێودەوڵەتی و هەرێمیە پەیوەندارەکان زۆربەی مامەڵەیان لە گەڵ پارتیە چونکە هێزێکی خاوەن مەرجەعێکی تۆکمەیە و هەمو بە یەک ئاواز دەخوێنن و پارتی کێشەی ئەوتۆی لە گەڵ وردەکاریەکانی ئەو پەیوەندیانەدا نیە.  هونەری پارتی لە مامەڵەکردن لە گەڵ بەشێکی ئەم هۆکارانە، تایبەت دوای وەفاتی مام جلال و کاک نەوشیروان،  پرۆسەی چۆنیەتی بەرێوەبردنی ناکۆکی و ململانەکانیەتی، تایبەت لە عێراق و هەرێمدا. پارتی نە عەسای سحری پێیە و نە خاوەنی سیاسەتێکی جێگیرە و نە خاوەن دەسەڵاتی رەهایە لە باشوری کوردستان، چەندین جار توشی گرفت و داکشان بوە، لە گەڵ ئەوەشدا توانیویەتی لە دوای زۆربەی قەیرانەکان، سەرەرای نارازیەکی بەرفراوانی کۆمەڵگاش لێی، هێزتر بەرچاو بکەوێت. تۆ بلێی لە واقیعدا ئەمە وابێت؟ یاخود نهێنی و هۆکارەکانی لە سیناریۆ نەبینراو و فرە مانۆرەکانی دەسەڵاتی لوتکەی پارتی و رەوشی ناوچەکەدا خۆیان دەبینن؟ ئەوەی لە پلەی یەکەمدا شایستەی باسکردنە ئەوەیە پارتی لە گەڵ روداو و گۆرانکاریە گەورەکاندا سیاسەتی خۆی دادەرێژێتەوە، بەتوندی خۆی بە هیچ پرسێکەوە نەبەستۆتەوە، ئەوە پێرەو دەکات کە لە بەرژەوەندیدایە، کورد وتەنی ئەو نانە نانە ئەمرۆ لە خوانە.  ئەم هاوکێشەیە لە چەندین روداوی گرنگدا لە دوای راپەرینەوە پێرەوکراوە، وەک فیفتی بە فیفتی و دو ئیدارەیی، شەری ناوخۆ، ٣١ ئۆگۆستی ١٩٩٦، هەڵوێست لە بەغدا، سەرهەڵدانی داعش و کاتی تیكشکاندنی سەربازی داعش، روداوەکانی ١٦ ئۆکتۆبەر، پرسی نەوت و پەیوەندی لە گەڵ تورکیا، شکستهێنانی پرۆسەی ریفراندۆم، هەڵوێست و رەفتاری توندی لە گەڵ بزوتنەوەی گۆڕان، کێشەکانی لە گەڵ پەکەکە و شێوازی مامەڵەکردنی لە گەڵ ئیرسەکانی دوای وەفاتی کاک نەوشیروان و مام جەلال و چەندین تەوەری تریش. پشکی پارتی لە زۆربەی ئەم روداوانەدا کەمترین زەرەر و زۆرترین سود بوە، ئەم هاوکێشە پارادۆکسە تا ئەم چرکەیەش پەیوەندی بە رەوایەتی و نارەوایەتی پرسەکانی پارتی و بەرامبەرەکانی نەبوە، بەڵکو لە بنەرەتدا هەڵقوڵاوی جومگە بنەرەتیەکانی سیاسەتکردنی ئەو حزبەیە کە بریتین لە چەن جومگەیەکی سەرەکی: یەکەم: دەسەڵاتی خانەوادەی بارزانی لە ناو حزب و حوکمرانیدا، دوەم: پشتئەستور بە هێزی چەکدار و دەزگا ئەمنی و هەواڵگریەکان، سێیەم: تۆرێکی بەرفراوانی راگەیاندن و پەیوەندیەکان. چوراەم: توانای دارایی زۆر گەورە، پێنجەم: ئاسانکاری بێئەندازە بۆ تورکیا لە زۆر بواردا لە هەرێم مەمەرێکی نیمچە ستراتیژی بۆ پارتی خۆشەکردوە، شەشەم: زیرۆ تۆلێرانس بۆ دەنگی نارازی و ئۆپزسیۆن لە ناوچەکانی دەسەڵاتی. دوای داکشانی متمانەی خەڵک بە سەرجەم هیزەکانی کوردستان و زاڵبونی دەنگێکی نوێ لە بەغدا دەربارەی ماڵئاوایی لە پرەنسیپی تەوافق و پێرەوی پرەنسیپی زۆرینە و کەمینە لە حوکمرانیدا، پارتی تاکلایانە و بەو رێژە کەمەی لە ناو میللەتدا نوێنەرایتی دەکات بوە سەری رمەکە بۆ خۆ گونجاندن لە گەل ئەم گۆرانکاریە گرنگ و هەستیارەدا، لە گەڵ سەدر و سوننەکان هاوپەیمانی سازکرد بۆ پێکهێنانی حکومەتی زۆرینە لە بەغد. پاش موشەک بارانی هەولێر لەلایەن ئێرانەوە بە بیانوی بونی بنکەی ئیسرائیلی لە هەولێر دۆخەکە بۆ پارتی زۆر ئاڵۆز و خەستتر بۆتەوە، هاوکاتیش رۆژئاوا، تایبەت ئەمریکا نیگەرانە لە زۆر بواری هەرێم و دەسەڵاتە حوکمرانیەکەی و لە ئێستادا زۆر سەرقاڵی روسیا و ئۆکرانیایە و پرسی کورد و کێشەکانی لە عێراق خاڵێکی لاوازی ئەجێنداکەیەتی. وێرای ئەوەی هێرشەکانی ئێران لەسەر هەولێر ناوجەرگەی دەسەڵاتی پارتی گرتۆتەوە، بەڵام لە ناوەرۆکدا هێرشێکە بۆ سەرجەم باشور و حوکمرانی خۆماڵی، دەشێت بوترێت بە هۆکاری ئەم روداوە هەستیارانە زیادە بۆ دۆخی نالەباری سیاسی و حوکمرانی هەرێم پارتی و لوتکەی دەسەڵاتی گەمارۆ دراوە، وەک دەوترێت لە کاتی هاوشتنی رمدا نوکەکەی پێش هەمو شتێک دەچەمێتەوە، با بزانین پارتی لەم قەیرانە گەورەیە و گەمارۆدانە چی دەکات؟ پێشەکی دەبێت بوترێت پارتی بە تەنها هۆکاری ئەم قەیران و گەمارۆدانە نیە، هێزەکانی دەسەڵات، هەر یەک بەپشکی خۆی، بەرپرسیاریەتیان هەیە، بەڵام بەهۆکاری ئەوەی خۆیان وەک قوربانی سیاسەتەکانی پارتی عەرز دەکەن و قاچێکیان لە حکومەتدایە و ئەوی تریشیان بە ریتمی شەقام دەجوڵێنن زەمینەی ئینتباعێکیان لای رای گشتی خۆشەکردوە کە پارتی خەتاباری سەرەکیە.  لە واقیعدا کێشە و قەیرانەکانی هێزەکانی تری دەسەڵات لەوانەی پارتی کەمتر نین بە یەک جیاوازی بەرچاو کە زۆربەی قەیرانەکانی ئەوان ناوخۆیین و خاوەنی مەرجەعێکی تۆکمە نین.  هەرچۆنێک بێت ئیدارەدان و سیاسەتە چەوتەکانی پارتی خودی حزبەکەشی بەم رۆژە گەیاندوە، وەک: سیاسەتی باڵادەستی و رەهایەتی سیاسی و فەرمانرەوایی، سیاسەتی شکستخواردوی سەربەخۆیی ئابوری و توند پشتئەستور بون بە تورکیا، سیاسەتی خۆماتکردن و کەمینگرتن لە دۆخی بەغدا، سیاسەتی بەگژداچونی رای ئازاد، سیاسەتی حوکمرانیەکی پەرتەوازە و ناداد و قۆرخکار، سیاسەتی توندی بەرامبەر بە پەکەکە و ... تاد. لەسەر دوا روداوەکان بۆ خۆم لەو باوەرەدام کە زۆربەی حزبە علمانیەکانی کوردستان مافی خۆیانە پەیوەندیان لە گەڵ ئیسرائیلەکان هەبێت بەمەرجێک ئاشکرا بێت و نەبێتە پاساو بۆ هێزە ئیقلیمیەکان بۆ پەلاماردانی کورد لە باشور، خۆ ناشێت ئێمە لە پاپا مەسیحی تر بین، با سەیرێکی پەیوەندیەکانی زۆربەی وڵاتانی عەرەب لە گەڵ ئیسرائیل بکەین! بۆ بەبیرهێنانەوە هەر لە کۆتایی پەنجاکانی سەدەی رابوردو پارتی بە نوێنەرایەتی کەسایەتی سیاسی ناودار خوالێخٶشبو ابراهیم احمد یەکەم پەیوەندی سیاسی لە گەڵ شامۆن پێریز لە فەرەنسا ئەنجامداوە، پەیوەندی خوالێخۆشبو مەلا مسەفا و خانەوادەکەی لە گەڵ جولەکەکانی کوردستان بۆ دەیان ساڵ دەگەرێتەوە و پەیوەندیەکانیشی لە گەڵ ئیسرائیل نەشاردۆتەوە، مسعود بارزانی نەیشاردۆتەوە کاتێک عێراق پەیوەندی لە گەڵ ئیسرائیل دروست بکات کونسوڵخانەی ئیسرائیل لە هەولێر بکرێتەوە، لەو باوەرەشدام یەکێتی بەنهێنی چەندجارێک چەند کادرێکی باڵای بۆ ئیسرائیل ناردوە و چەند هەڵسوراوێکی گۆڕانیش پچرپچر لەگەڵ چەند کەسایەتیەکی ئیسرائیلی قسە و باسیان هەبوە، سەرجەم ئەم پەیوەندیانە بۆ دژایەتی هیچ هێز و وڵاتێکی ئیقلیمی نەبوە، مەبەستی ئیسرائیلیش شکاندنی زنجیرەی گەمارۆدانە کلاسیکیەکەی ناوچەکەیە لەسەری.  لە سەردەمی کۆرەکەدا لۆبی جولەکە لە ئەوروپا و ئەمریکا ئەوەی بۆ کورد کردوە لە کۆکردنەوەی یارمەتی مرۆیی و خستنە گەری خەستی راگەیاندنی ئەوروپا و ئەمریکا بۆ ئەو روداوە بێ وێنە بوە، لە کاتێکدا سەدان هەزار منداڵ و پیر و خێزانی کورد لەسەر سنورەکانی ئێران و تورکیا لە سەرما و سۆڵە و برسیەتی و مەترسی سەدام ژیانیان بەرێدەکرد، بەشێک لە سەرکردەکانی عەرەب و ئیسلامی سیاسی بە تەنزەوە دەیانگوت: کورد چی دەوێت ئەوە نیە ئەمریکا بە فرۆکە هەمبەرگەریان بەسەردا دەرێژێت. هەرچٶنێک بێت بۆ هەندێک ئەقڵیەتی سیاسی ناوچەکەمان پرسی ئیسرائیل و هەر جۆرێک پەیوەندی لە گەڵیدا و باسکردنی بڤە و تاوانە. سەبارەت بە هاوپەیمانی پارتی لە گەڵ سەدر و بەشێک لە سوننەکان روداوێکی ئێجگار پر مەترسیە و شایستەی وردکردنەوەی وردە. بازدانی پارتی بەسەر لێکتێگەیشتن و بۆچونە هاوبەشەکان لە گەڵ هێزەکانی تری کوردستان، تایبەت لە گەڵ یەکێتی، سەبارەت بە بەشداریان لە حکومەتی ناوەندا، هەنگاوێکی چاوەروانکراو بو لە پارتی، پارتی دەمێکە ئاماژەی زەقی داوە کە ناچێتە ژێر رکێفی باڵە شیعەکانی نزیک لە ئێران لە حوکمرانی بەغدا. رەوتی سەدر و سەرکردەکەی مقتدی سەدر کە گەورەترین کوتلەی پەرلەمانی بەدەست هێناوە و کێشەی توند و تۆڵی لە گەڵ شیعەکانی تر هەیە، گونجاترین ئامرازە بۆ ئەو خواستەی پارتی، سوننەکانیش دەستیان بە سوچێکی ئەم چەمکەوە گرتوە تا پێگەی خۆیان بەهێزتر بکەن. ئەوەی پارتی حسابی ورد و قوڵی بۆ نەکردوە ئەوەیە هەر دو تەرەفەکەی تری هاوپەیمانیەکە مەبەستیانە پارتی وەک ناسنامەیەکی نەتەوەیی کورد بەرامبەر بە رکابەرەکانی تریان بەکار بهێنن، سوننەکان دەمێکە لە کەمیندان و ئەم هەلەیان بە زێرینی بینیوە، سەدریش وەک سیاسەتمەدارێک دیاردەیەکی کاتیە و کەسایەتیەکی پۆپۆلیستی خۆپەرست و تەماعکارە، زیادە بۆ ئەمانەش ئیدیعای پرسی هاوڵاتیبون لە کەوالەی دارماوی عێراقدا دەکات، بۆیە هەر لە بنەرەتدا هاوپەیمانیە سێ قۆڵیەکە لەرزۆکە و تەنراوە بە مۆمبی تەوقیتکراو. لە بەرامبەر ئەم روداوە هەستیارە یەکێتی بێدەنگ نەبوە و ئەویش کەوتۆتە خۆی، لێرەدا پرسی سەرۆک کۆماری ئایندەش رۆڵێکی زۆر هەستیار دەبینێت. هەرچٶنێک بێت ئەم روداو و دۆخە نێوماڵی کورد زیاتر پەرتەوازە و لەرزۆکتر کردوە، خەونەکانی ناحەزانی کوردی لەسەر هەڵچێنراوە . با چاوەروان بین و بزانین پارتی چۆن مامەڵەی تر لە گەڵ ئەم دۆخەدا دەکات، ئایا وەک جارانی پێشوتر بە کەمترین زەرەر و زۆرتری سود لێی دەردەچێت!                

رێبوار کەریم وەلی لە یەک دوو ھەفتەی رابردوودا، کۆمەڵێک کۆبوونەوەی ناوخۆیی یەکێتی لە ئاستی کارگێڕی و مەکتەب سیاسی کراون. کورت و موختەسەر ئیش بۆ ئەوە دەکرێ کە پارتی رازی بێت بەوەی ئەگەر یەکێتی کاندیدەکەی خۆی بگۆڕێ بە لەتیفی جەمالی خەزێنە، ئەوانیش کاندیدەکەی خۆیان بکشێننەوە. * شانسی لەتیفی جەمالی خەزێنە لە ھەڵکشاندایە، چونکە لە ماوەی رابردوودا، بەشداریی کۆبوونەوەیەکی دەستەی کارگێڕیی خانەوادەیی کردووە و لەوێ وا ئیتیفاق کراوە کە دەتوانن لەسەر کاندیدی ھاوبەش لەگەڵ پارتی رێک بکەون. ئێستا بافڵ تاڵەبانی لەم یەک دوو رۆژەدا، ئەوە دوبارە دەکاتەوە، بەڵکو پارتی وەڵامێکی ھەبێ. * پارتی ناتوانێ کاندیدی خۆی سەربخات؛ چوارچێوەی ھەماھەنگی رێگە نادەن نیسابی کۆبوونەوە بۆ ھەڵبژاردنی سەرۆککۆمار دروست بێت. کە ھاوپەیمانیی (صبح) نەتوانێ سەرۆککۆمار دیاری بکات، ئەوانی دیکەش بەھەمان شێوە ناتوانن. کەواتا ھەموو لایەک لە دەرچەیەک دەگەڕێن. * بەردەوامیی ئەو وەزعە وا دەکات کە پڕۆسەی سیاسی ئیفلیج بێت. ئەگەر یەکێتی کاندیدی خۆی بگۆڕێ ئۆتۆماتیکییەن لە بەرەی چوارچێوەی ھەماھەنگی دێتەدەر و بە ناڕاستەوخۆ دەچێتە پاڵ صبح ەوە.  ئەگەریش نەیگۆڕێت، دوور نییە تا کۆتایی ساڵ وەزعەکە وەکو ئێستا بەردەوام بێت و بڕیار لەسەر دوبارە کردنەوەی ھەڵبژاردنەکان بدرێت.

د. سەردار عەزیز  کاتێک لە سەرەتای جەنگی عێراق و ئێراندا، فەرەنسییەکان پەیمانیان بە عێراقییەکاندا کە فڕۆکەی جەنگییان پێبدەن، پرۆسەکە بە ئاسانی بەڕێوە نەچوو. کاتێک عێراق فەرەنسییەکانی ناچارکرد ٥ فڕۆکەی جەنگی پێبدەن، ئێران لە تۆڵەدا لە مانگی نیسانی ساڵی ١٩٨٣ ئۆتۆمبیلێکی بۆمبڕێژکراوی بە باڵوێزخانەی فەرەنسیدا تەقاندەوە و ٦٣ کەسی کوشت. هەر زوو پەیامەکە بە پاریس گەیشت. ڕوداوەکە چەند خەسڵەتێکی یاری ڕژێمی ئێرانیمان پێدەڵێت: یەکەم، کاتێک ئێران جێگایەک هەڵدەبژێرێت بۆ هێرش بۆ سەر وڵاتێک، مەرج نیە ئەو جێگایە هیچ پەیوەندییەکی بەو پرسەوە هەبێت. هەڵبژاردنی بەیروت لە ١٩٨٣ لە بەر ئەوەبوو چونکە لوبنان توانای وەڵامدانەوەی نیە و دەتوانرێت بە ئاسانی کارەکەی تیایدا ئەنجام بدرێت. دووەم، ئێران بە دوای خاڵی لاوازدا دەگەڕێت بۆ گەیاندنی پەیام بە نەیارەکانی بە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ. ئێران لە هێرشەکەی سەر هەولێردا باس لە تۆڵە لە ئیسرائیل دەکاتەوە، بەڵام هێرشەکە بۆ سەر ئەمریکایە، لە کوردستان و عێراقدا.  ئەو ١٢ موشەکەی کە لە شاری تەبریزەوە بەرەو هەولێر هاوێژران، زیاتر لە ژمارەکەیان پەیام و ئالۆزییان لە خۆیاندا هەڵگرتبو. ئەگەر ئێران بە ڕاستی مەبەستی ئیسرائیل بوو، ئەوە ڕونە ئێران نایەوێت یان ناتوانێت ڕاستەوخۆ هێرش بکاتە سەر ئیسرائیل چونکە ئیسرائیل بێ وەڵام نابێت. بەڵام هێرش بۆ سەر ئەمریکا و کوردستان، ئەگەری زۆرە بەبێ وەڵام بمێنێتەوە، چونکە لە دۆخی شەڕی ئۆکرانیادا ئەگەری کەمە ئەمریکا وەڵام بداتەوە چونکە نرخی نەوت لە بازاڕدا هێندەی تر بەرز دەکاتەوە. بەڵام ئەگەر مەبەستی ئێران ئیسرائلیش بوبێت ئەوا ئامانجی زیاتر لە پێکانی چۆلەکەیەک بوە لە هەمانکاتدا. لە ساتەوەختی موشەکبارانەکەدا، دوو ڕوداو ڕویاندا کە ئێران پێیان نیگەرانە، ئەگەر دروستبونی حکومەت لە بەغدا و ڕێگریکردنی روسەکان لە ڕێککەوتنی ئەتومی نێوان ئێران و ڕۆژئاوا. هەرچەندە هەوڵدرا ڕوسەکان بە داڕشتنی ناڕەزاییەکەیاندا بچنەوە، بەڵام سەرئەنجام هەر هەمان شت بوو. ڕاگەیاندنی خێرای ئێران بۆ بەرپرسیارێتی بەشێکە لە دوپاتکردنەوەی پەیامەکەی کە ئەگەر شتەکان لە بەرژەوەندیمان نەبێت ئەوا دەتوانین پشێوی دروست بکەین. ئەنجام نەدانی هێرشەکە لە لایەن دارودەستەکانیەوە لە عێراق بۆ مەبەستی گەیاندنی ئەو پەیامەیە کە پرسەکە پەیوەستە بە خودی ئێرانەوە نەک ئێران لە عێراق.  دیارە هەرێم دەتوانێت لە پرسی دروستکردنی حکومەتدا بەرژەوەندی ئێران لە بەرچاو بگرێت، وەک رەخنەگرانی حکومەت دەڵێن، بەڵام ئەوە تەنها یەک ڕەهەندی پرسەکەیە، رەهەندەکانی تری لە دەرەوەی دەسەڵاتی هەرێمە. هەرێم بەوەی لاوازە، بەسە بۆ ئەوەی بکرێتە ئامانج و بەکاربێت لە ململانێکانی ناوچەکەدا.

توانا ئەمین عێراق سەروەری نییە، کێ بییەوێ بێت؛ مۆڵەتی ناوێ دێت و لێرەیە... لانەی جاسووسانە؛ چون ئیتڵاعات هەیە، میتیش هەیە، موخابەراتی عێراقیش هەیە، موساد و سی ئای ئەی و سیخوڕی ڕووسی و بەریتانی و ئەڵمانی و فەرەنسی و هوڵندیش لێرەن، هەر لەم شارە کوردیانەی من و تۆ تێیاندا دەژین. ۱٠ ساڵ لەمەوپێش ڕاپۆرتێکی ڕۆژنامەوانی بنکۆڵکارییم لەسەر دۆخی ئاسایشی کوردستان خوێندەوە؛ کە دەڵێ زیاتر لە ۳٥ دەوڵەت سیخوڕیان لە سلێمانی و هەولێر هەیە! لە مەملکەتێکی ئاوا پڕ لە سیخوڕدا کەس سەلامەت نییە، جا لە خوارەوە بێت یان لەسەرەوە... موشەکبارانکردنەکەی دوێنێ شەوی هەولێر لە لایەن ئێرانەوە کە خۆی باڵوێزخانەی لێرە هەیە! ئاماژەیە بۆ ئەو ڕاستییەی؛ پاڵەوانە سیاسییەکانی کورد ئەفلام کارتۆنن، ئەنیمەیشنێکن کە تەنها ڕووە و ئێمەی خەڵکی ڕەشوڕووت خۆیان وەک شێر نمایش دەکەن، ئەگەرنا ڕووەو دەرەوە ڕێویەکی ڕیوڵەی تۆقیوون... ئەو موشەکانەی دوێنێشەو ڕووە و سەری ڕەش یان دەباشانیش بایە، هەروەک ئێستا وا دەبوو.. لانەی جاسوسانە، ئێرە نیشتیمان نییە، نیشتیمان کەی وایە..؟!

    ئاسۆ حاجی لە هەولێر سەلامەتترین شوێن کۆنسلخانەی ئەمریکایە، چونکە ئێران هەرگیز ناوێرێ توخنی بکەوێ و هێرشی بکاتە سەر، ئەوەش نەک تەنها لە هەولێر و هەرێمی کوردستان وایە، بگرە لە هەموو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەمان وەسف بۆ بالیۆزخانە و ناوەندەکانی بەرژەوەندی ئەمریکا راستە، ئێران هەرگیز نەوێراوە راستەوخۆ زیان بە ئەمریکا بگەیەنێ، ئەوەی بە حیسابی خۆی بەرامبەر بە ئەمریکا لە هەولێر کردی، لە ساڵی 2020  لە تۆڵەی کوژرانی قاسم سلێمانی کردی، تەنها موشەکەکانی لە دووری بنکەکانی ئەمریکا فڕێدان و چەند سەربازێکی عێراقی بوونە قوربانی و خەڵکی مەدەنیش زیانیان بەرکەوت. هێرشی ئەوجارەی سەر هەولێریش هەر پەیوەندی بە تۆڵەکردنەوەی قاسم سولەیمانی بوو، بەڵام ئەوجارەیان لە رۆژی لە دایک بوونی بوو نەک کوشتنی، رێک لە هەمان کاتی کوشتنی قاسم سولەیمانیش بوو کاتژمێر 1:20 خولەکی شەو. ئەو هێرشەی ئێران لە دوای سەرکەوتنی دێ لە بەغدا، بە نزیککردنەوەی موقتەدا سەدر و نوری مالیکی کە ئەگەرێکی زۆر هەیە، شیعە یەک فراکسیۆنی پەڕلەمانی دروست بکەن و دیسان ببنەوە گەورەترین فراکسیۆن درێژە بەهەمان سیاسەت و شێوازی حوکمڕانی بدەن لە ژێر سێبەر و لە بەرژەوەندی ئێران. هۆکارێکی دیکەی ئەو هێرشانە پەیوەندی بە گۆڕانی هاوکێشە ئیقلیمی و جیهانیەکان هەیە، کە لە دوای هێرشکردنی روسیا بۆ سەر ئۆکڕاینا دروست بوون، لە سەر ئاستی ئیقلیمی تورکیا لە جاران زیاتر بۆتە جێگای بایەخپێدانی ئەروپا وئەمریکا، دەیانەوێ بە هەر نرخێک بێت بیکەنە بەشێک لە ستراتیژیەتی دابین کردنی سووتەمەنی بۆ ئەوروپا، هەروەها ئەو شەڕە کێرڤی بایەخی وڵاتانی عەرەبیشی بەرزکردۆتەوە و زۆربەیان نیگەرانن لە سیاسەتی ئەمریکا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لەو دەرفەتە دەیانەوێ ئەمریکا بەو ئاراستەیە هانبدەن کە ئەوان کاری بۆ دەکەن، هەرێمی کوردستانیش وەک قەوارەیەکی سیاسی و دەستوری لە ناوچەکەدا جێگایەکی گرنگ دەگرێ لەو هاوکێشەیەدا، بە تایبەتی کە باس بێتە سەر پرسی نەوت و غازی سروشتی. ئێران کە ئێستا لە رێکەوتنی لەگەڵ ئەمریکا نزیک بۆتەوە دەربارەی بەرنامە ناوەکیەکەی، و بە کەلک وەرگرتن لەو دۆخەی ئەمریکا تێی کەوتووە لە بەرامبەر پەلهاوێشتنی سەربازی روسیا و کشانی ئابوری چین، لەلایەک، توڕەیی و ناڕەزایەتیەکانی دۆستەکانی ئەمریکا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست کە تورکیا و وڵاتانی عەرەبین، هانی ئێران دەدات بە هەموو شێواز و توانایەوە تا بتوانێ ئەمریکا ناچار بکات بە قبوڵکردنی مەرجەکانی کە گرنگترینیان هەڵگرتنی تەواوی سزا ئابوریەکانە، هەروەها مانەوەی بەرنامەی دروست کردنی موشەکە بالستیەکان، ئێران بەو هێز و پێگەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە دەرەوەی سنوورە فەرمیەکانی خۆی هەیەتی، کە لە یەمەنەوە درێژ دەبێتەوە تا لوبنان و فەلەستین، دەتوانێ مەترسی بێت بۆ سەر ئەمریکا هەر کاتێک بیەوێ، هەروەها کەلک وەرگرتن لە لاوازی ئیدارەی سەرۆک بایدن کە میراتگری لاوازیەکانی ئیدارەی ئۆبامایە، کە لە ساڵی 2011 وە لە بەرامبەر ئێران لە پاشەکشێ و شکست لە دوای شکست دایە دوای بڕیاردانی کشانەوەی هێزەکانی لە عێڕاقدا، ئەوەش دوای چوار ساڵ لە 2015 گەیاندیە ترۆپکی شکستەکانی بە ئیمزاکردنی رێکەوتن لەگەڵ ئێران دەربارەی بەرنامە ناوەکیەکەی، کە تا ئیستاش ستراتیژیەتی ئەمریکا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە پاشەکشێیەکی توند دایە، کە هەرهەنگاوێک بۆ دواوە دەهاوێژی ئێران هەنگاوێک دەچێتە پێش. رەنگە پرسیار بکرێ، ئەگەر ئیران راستەوخۆ ناوێری هێرش بکاتە سەر ئەمریکا، چۆن ئەمریکا لە پاشەکشێ و ئێرانیش لە پێشڕەوەی زیاتر دایە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، وەڵامەکە ئاسانە، ئێران لە رێگای خۆپاراستنی لە بەریەککەوتنی لەگەڵ ئەمریکا و بەکارهێنانی هێزە پڕۆکسیەکانی خۆی قازانجی گەورەی کردووە، و هەموو کاتێکیش دەرفەتی رێکەوتنی ژێر بە ژێری لەگەڵ ئەمریکا هێشتۆتەوە دەربارە پرسە گرنگەکانی وەک دیاری کردنی حکومەتی عێڕاق، یان شەڕ و ململانێی نیوان ئێران و وڵاتانی کەنداوی عەرەبی، کە تێیدا تەنها ئەمریکا و ئێران سوودمەندن و هەموو لایەنەکانی دیکە زیانمەند، ئەوەی دیارە ئەمریکا زیاتر پێویستی بەو رێکەوتنە هەیە نەک ئێران. ئێران تەنها دووجار راستەوخۆ هێرشی کردووە، ئەویش بۆ نزیک بنکەکانی ئەمریکا بووە، لە هەرێمی کوردستان و عێراق، ئەو دووجارەش ئێران ناچار بووە، چونکە پەیوەندی بە شکۆ و هێزی رژێمی ئیستای ئێرانەوە هەیە، هەروەها ئێران دەیەوەێ لە سەر ئاستی ناوخۆیی ئێرانیش وەبەرهێنانی لێ بکات، لە نیشاندانی هێزی خۆی، ئەگەرچی لە راستیدا کە ئێران دەتوانێ ئەو کارانە بکات لە بەهێزی ئێران نیە بەڵکو لە بیهێزی نەیارانی ئێرانە.

ئارام سەعید (نارسیست، سایکۆپات، مەکیاڤیللی) دەرونناسان هەمیشە نیگەرانیەکیان هەیە کە ئەویش ئەوەیە چۆن سایکۆپات و نەرجسییه‌كان لەدەرەوەی پۆستە باڵاکانی دەسەڵات بن، چونکە کێشەیەکی گەورەی دەسەڵات ئەوەیە گەر سایکۆپاتێک بێت ئەوا هەموو ئاڕاستەکان بەخزمەتی خۆیدا دەبات، دەسەڵاتەکانی خراپ بەکاردەهێنێت و کارەسات دەنێتەوە، بەتایبەتی لەو وڵاتانەی حوکمڕانی بە پشتاو پشت دەگوازرێتەوە نەک بە هەڵبژاردن چوارساڵ جارێک بگۆڕێت، هەرچەندە بۆ سیستمی دیموکراسیش دەتوانن زیانی گەورە بگەیەنن. لە دەرونزانیدا ئەوکاتەی باسی سێکوچکەی تاریک دەکرێت مەبەست لێی ئەو کەسانەن کە هەڵگری سیفاتی دڕندانەن کە ئەوانیش سایکۆپات و نارسیست و مەکیاڤیللیە کە هەمیشە تێک ئالۆسکاون و یەکگرتون، واتە ئەگەر کەسێک هەڵگری سیفەتی سایکۆپاتی بێت ئەوا سیفەتی نارسیستی تێدایە لەگەڵ مەکیاڤیللی، هەربۆیە پێکەوە باس دەکرێن چونکە سیفاتەکانیان زۆرلەیەک نزیکن. زانایەکی دەرونناسی دەڵێت" ئەو کەسێتیانە وەک چۆن خەلوزێک بۆ گەشانەوە پێویستی بە شنەبایەکە ئاوا حەزیان لە دەسەڵات و سەرکردایەتیکردنە، رۆبەرت هیر زانای دەرونناسی دەڵێت" ئەوان دڕندەی کۆمەڵایەتین، وەک هەموو ئاژەڵێکی دڕندە بۆ شوێنێک دەگەڕێن ڕاوی تیابکەن، هەربۆیە دەسەڵات و پارە لەکوێ بێت ئەوان لەوێن." لەکارکردنی سیاسیاندا زۆر رقیان لەوەیە رەخنەیان لێدەگرێت هەر بۆیە لە سەرکردایەتیکردندا پشتدەبەستن بە سەپاندنی دەسەڵات و دژایەتی و توڕەیی، چونکە خەمی سەرەکی ئەوان ئەوەیە سەرنجی ئەوانی تر رابکێشن بەلای خۆیاندا، نەک گوێ لەوانی تر بگرن. هەرچەندە لە هەڵسوکەوتیاندا لایەنی خراپ هەیە، بەڵام لایەنی باشیشی تیدایە، بۆنمونە توانای ئەوەیان هەیە وێنە گەورەکە ببینن پێش خەڵکی ئاسایی، چونکە سۆزداری کاریان تێ ناکات، ئەو بەهرەیان هەیە کە سەرنجی زۆری هەواداریان رابکێشن بەلای خۆیاندا، چونکە توانایەکی باشیان هەیە لە گوتارداندا، هەندێکجار دەبنە کاریزما، چونکە سڵ ناکەنەوە لە درۆکردن لە گوتارەکانیانداو دروستکردنی وەهم بۆ خەڵک. لایەنی خراپیشیان ئەوەیە ناتوانن لێبوردوو بن بەرامبەر رەخنەو هەندێكجار زۆر توند وەڵام دەدەنەوە، تەنها ئەو رەخنانە نەبێت کە خۆیان پێویستیانە بەکاری بهێنن، هەربۆیە زاناکان دەڵێن گوێگرێکی باش نین و ئەوەش وەک ئامرازێک بەکاردەهێنن بۆئەوەی گوێیان لە رەخنەکان نەبێت.. کۆپی بچوک لەخۆیان دروست دەکەن و بەکاریدەهێنن، یان ڤێرژنێکی تری خۆیان بۆ پاراستنیان بەکاردەهێنن. حەزدەکەن زۆربن ئەوانەی سەرکردایەتی دەکرێن. سەرکردەی نەرجسی کە بزنزمان دەبێت هەوڵ دەدات کۆمپانیا لەدوای کۆمپانیا دروست بکات کە سەرکردەی سیاسیش بن بەهەمان شێوە هەوڵی فراوانبونی دەسەڵاتیان دەدەن. سایکۆپاتەکان دەبنە گرفتی گەورە ئەوکاتەی سەرکردایەتی ئەکەن و دەبنە سەرۆک، دۆناڵد ترەمپ بەنمونە، لەمبارەیەوە ژمارەیەک لێکۆڵەری زانکۆی ئۆکسفۆرد هەڵسەنگاندنێکیان کرد لەسەر ترمپ و هێلاری کلنتۆنی رکابەری بۆ رێژەو ئاستی سایکۆپاتیان و لەئەنجامدا دەرکەوت ترمپ زیاتر سایکۆپاتەو نمرەی زیاتری هێناوە لە هێلاری کلنتۆن، کە تیایدا بەراوردیان کردون بەسەرکردە جیهانیەکانی بەسایکۆپات ناسراون، بەگوێرەی ئەو لێکۆڵینەوەیە، ترمپ ئاستی سیفاتە سایکۆپاتیەکانی لە هێتلەر بەرزتربووە ١٦٩و کەمێک کەمترە لە ژەنراڵ عیدی ئەمینی سۆماڵ ١٧٦و پادشا هێنری هەشتەم ١٧٨ نمرەکەی ترەمپ ١٧١. ناپلیۆن پۆناپارت ١٥٣، ونستن چەرچل ١٥٥، مارگرێت تاتشەر ١٣٦، سەدام حوسەین یەکێکە لەو کەسێتیانەی کە زۆرترین نمرەی هێناوە ١٨٩ یە. وەک زۆربەی پسپۆڕانی تری دەرونیی، ماری ترەمپ کە خۆشکەزای دۆنالد ترەمپەو خۆی پسپۆڕی دەرونییە، پێیوایە کە سەرۆکی پێشووی ئەمریکا زۆر لەسیفاتەکانی دەروون شێواوی هەیەو گرفتی سەرەکی ئەوەیە نەرجسیەتی توندی هەیەو هەموو سیفاتەکانی سایکۆپاتی تێدایە، کە دەچێتە خانەی ئەوانەی دژی کۆمەڵگان و دەکرێت بە سۆسیۆپات سەیربکرێت. ئەوەی کە سایکۆپاتەکان دەچنە دەسەڵاتەوەو سەردەکەون هۆکارەکەی ئەوەیە ئەو کەسانەی سۆزدارن و خەڵکی بەرپرسن حەزیان لە دەسەڵات و خۆسەپاندن نییە، حەزدەکەن خزمەت بکەن لەگەڵ هاوکارانیان کاربکەن و بمێننەوە، ئەوەش دەرفەتێکی باش دەدات بەو دڕندانە ئەو بۆشاییانە پڕبکەنەوە.

عوسمان حاجی مارف دوای سی و یەک ساڵ لەدەسەڵاتی میلیشیایی یەکێتی و پارتی و هاوپەیمانەکانیان کە مایەی ئەوپەڕی نائەمنی  و نا سەقامگیری و گێژاوی سیاسی بوون و هەن لە کوردستاندا، خەریکن بە لێدانی دەفی سواوی کۆنەپەرستی بیروسیاسەتەکانی کوردایەتیەوە، لە ژێر پەردەی یادی ڕاپەرینەوە، سەمادەکەن و بەردەوامی بە چەواشەکاری ئەدەن. هەڵبەتە ئەوە خاڵی لاوازی ئەو ڕاپەرینە بوو کە لە ساڵی ١٩٩١دا فرسەتی دا بە بزوتنەوەی کوردایەتی تاسواری سەری توڕەیی و ناڕەزایەتی چەند ساڵەی خەڵکی کوردستان بێت بۆ وەستانەوەو ڕزگاربونیان لەدەستی چەپەڵی حکومەتی بەعس و ناسیۆنالستی عەرەبی. ڕاپەڕینی ١٩٩١ بەهەر کەموکوڕی و ناڕۆشنیەکەوە ئەتوانین بڵێین، هێمای هاتنە مەیدانی ڕیزێکی بەرین لە جەماوەری ناڕازی کوردستان بوو کە بۆ چەند دەیە دەیانناڵاند بەدەست بێئیرادەیی و سەرکوت و ئەوپەڕی چەوسانەوەو بێمافیەوە، بەدەست زیندان و لە سێدارەدان و ئاوارەیی و کوشتنی بە کۆمەڵەوە.  بە هەرجۆرێک و لەژێر کاریگەری هەر هەلومەرجێکی سیاسیدا جەماوەری کوردستان وەها تینوو  تامەزرۆی ڕزگاری و ئاسودەیی و ئەمنیەت و خۆشگوزەرانی بون، تروسکایی ڕزگاری لەدەست حکومەتی بەعس لە هەر شوێنێکەوە دەرکەوتایە بەرەو پیری دەچون، هەر هێزێک بەهەر پۆشاک و ئاڵاو ڕەنگێکەوە دەرکەوتایە باوەشیان بۆ دەگرتەوە. بێئیرادەیی و بێئومێدی بەجۆرێک لەناخی خەڵکی کوردستاندا چەسپێنرابوو، ئەگەر هەر شەیتانێک سەدام و حکومەتی بەعسی وەلابنایە فەرشی سوریان بۆ ڕادەخست. هەرئەم ئاراستەیە لە بیرکردنەوەی جەماوەری ناڕازیدا خالێکی گەورەی لاوازی ئەو ئومێدەی خەڵکی بوو کە بەهەر قیمەت و هەر فرسەتێک کۆتایی بەدەسەڵاتی بەعس و سەدام بهێنرێت، پێشوازیان لێدەکردو شاییان بۆ سازدەکرد. کارامەیی حزبەکانی کوردایەتی لەوەدا بوو، لەو هەلومەرجەدا لەلایەک بوونە پاشکۆ و پێشخزمەتی و جێبەجێکەری بەرژەوەندی و سیاسەتەکانی دەوڵەتی ئەمریکا، لە لایەکی ترەوە سود وەگرتنیان بوو لە ئاستی ناڕۆشنی ئایندەیەک کە بێئیرادەیی سەپاندبوو بەسەر خەڵکیدا. خەڵکیان لەژێر کاریگەری ئاسۆی ناسیۆنالیستی و دەربازبون لە دەسەڵاتی بەعسدا کردە قوربانی بەرژەوەندی ئەجنداو نەخشەی سیاسەتەکانی بەرەی کوردستانی کە لە سایەی هێزە میلیشیاکانی بنەماڵەیی پارتی و یەکێتیدا خۆی دەنواند. بەرپابوونی جەنگی کەنداو بە باڵادەستی دەوڵەتی ئەمریکا بۆ سەر عێراق بە ناوی ڕزگاری کوەیتەوە، لەلایەک ئەم جەنگە کەجێگای ناڕەزایەتی و خۆپیشاندانی دەیان ملێۆن ئینسان بوو لە جیهاندا، بەڵام لەلایەکی ترەوە جێگای ئومێدو پێشوازی بەشێکی زۆری خەڵکی عێراق و کوردستان بوو. لە هەمان کاتدا حزبەکانی کوردایەتی تەواو بوونە پاشکۆی ئەو جەنگە دژی ئینسانی و وێرانکەرە، کە لەساڵی ٢٠٠٣دا دوای داگیرکاری تەواوی عێراق، ناویان نا پرۆسەی "ئازادیی عێراق". لە ڕاستای ئومێد بۆ کۆتاییهێنان بەدەسەڵاتی بەعس و سەدام لە کوردستانداو  پەیوەستبونی خەڵک بە ئاسۆی ناسیۆنالیستی و دەوری ئەمریکاوە، ئاسۆو پێگەی ڕاپەرینی ١٩٩١ تەواو نابینا کردبوو، چونکە "پاڵەوانیەتی"پاشکۆبونی هیزە میلیشیاکانی بزوتنەوەی کوردایەتی بە بەرژەوندی و سیاسەتەکانی ئەمریکاوە، خستنەڕوی ئەڵتەرنەتیفێک بوو لە بەرامبەر ئیرادەی هێزی جەماوەری و نوێنەرایەتی دەسەڵاتی جەماوەریدا، ململانێی  بێئیرادەبون لەبەرامبەر دەسەڵاتی بەعسدا،جارێکی تر گواسترایەوە بۆ بێئیرادەیی لەژێر دەسەڵاتی هێزو دەسەڵاتی حزبەکانی کوردایەتیدا، کە سی و یەک ساڵە بەسەر ئایندەو چارەنوسی نادیاری خەڵکەوە باڵادەستی هەیە. بێئیرادەکردنی خەڵک لە لایەن هەر دەسەڵاتێک و بە هەر شێوازێک بێت بەجیا لەوەی پێشێلکردنی ئازادی و سەرکوتی سیاسیە، هەروەها بەرهەمهێنەری فەزای زیاتری نائەمنی و تاڵانی و جەردەیی و گەندەڵی و دزیی و دڕندەییە. هەربۆیە بزوتنەوەی کوردایەتی و یەکێتی و پارتی و بنەماڵەکان، شانازی بەو ڕاپەرینەوە دەکەن و هەموو ساڵێ جەژنی ڕۆژی ڕاپەرین دەکەن، چونکە ڕاپەرین و دەوری وێرانکاری ئەمریکا پێکەوە، تەنها نازو نعمەت و دەستکەوت و فرسەتی گەورەترین کەڵەکەی سەرمایە بووە بۆ هێزو حزبەکانی کوردایەتی و سەرکردەکانی، بەڵام مایەی کارەسات و نا ئەمنی و نائارامی و ناجێگیر سیاسی و بەڵای بەردەوام و ئاوارەیی  بووە بۆ ژیان و گوزەرانی کرێکارو خەڵکی زەحمەتکێش و هەژارو نەداری کوردستان. حزبەکانی کوردایەتی بە دەسەڵاتدار و بەناو ئۆپۆزیسیۆنەوە بەو کردەوەو سیاسەتەی گرتویانەیەتە پێش بەرامبەر بە دۆخی ئێستا، ڕەواج بە فەزایەک ئەدەن کە پەشیمانی بۆ هەر ڕاپەرینێک بەسەر خەڵکدا بسەپێنن، دەیانەوێ وێنایەکی بەدبەختی ببەخشن بەوەی کە ڕاپەڕین کاریگەری زیانەکانی زۆر زیاترە لە سودەکانی بۆ ژیان و گوزەرانی خەڵک، ڕاپەڕین بۆ ئەوان تەنها مانای ئەوەیە کە کۆتایی بە حکومەتی  بەعس هێنراوە، واتە ڕاپەڕین بەدوای ڕوخانی حکومەتی بەعسدا ئیتر کۆتایی هاتووەو مانایەکی نەماوە، تەنها وەک بۆنەو یادکردنەوەیەک دەمێنێتەوە، نەک ئەوەی کە لە ئێستاشداکاری پێشڕەوانەیە ئەوەیە کە دەست ببرێ بۆ کۆتایی هێنان بەدەسەڵاتی بنەماڵەو پارتی و یەکێتی و هاوپەیمانەکانیان، کە پێوێستە بەیەکگرتویی و ئیرادەی سەربەخۆی خەڵکەوە پەیڕەوی بکرێت. ڕاپەڕین بۆ ئێمەو جەماوەری ناڕازی بە مانایەک یادکردنەوە دەبێت، کە وەک ئەزمونێک دەرس لە پێشڕەویی و کەموکوریەکانی وەربگرین، ڕاپەڕینی فراونی جەماوەری و سەراسەری لە کوردستاندا کارسازترین ڕێگایە بۆ کۆتاییهێنان بەدەسەڵاتێک کە نامانەوێت و نەفرەتی لێ دەکەین، ڕاپەڕینێک کە دەورودەخالەت و ئیرادەی جەماوەر بۆ دەسەڵاتی سیاسی مسۆگەر بکات، ڕاپەڕینێک کە سنوربەندی لە بەرامبەر ئاسۆی ناسیۆنالیستی و ئیسلامی سیاسی و هەر ئایدۆلۆژیایەک بکات کە ڕۆڵی سەرەکی دەبینن لە گۆشەگیرکردنی ئیرادەو دەوری کرێکاران و زەحمەتکێشان و خەڵکی ناڕازیدا. پێویستە هەنگاوەکان بەرەو ڕاپەڕین پێشوەخت ڕێکخراوو ڕۆشن و نەخشەمەندانەو خاوەن ڕابەری بەتواناو رادیکال و پەیگیر بێت. لاوازیەکانی ڕاپەڕینی ١٩٩١ جگە لە ڕق و کینەو تۆڵە لەبەرامبەر حکومەتی بەعسدا شتێکی تری لەخۆ نەگرتبوو، هەربۆیە حزبەکانی کوردایەتی توانییان خۆیان بکەنە خاوەنی و دەستکەوتێکی گەورە بۆ هێزەکانیان و سەپاندنی دەسەڵاتی سیاسی و داگیرکاری و دەستبەسەراگرتنی تەواوی سەروەت و سامانی کوردستان بۆ خۆیان دابین بکەن. ڕاپەڕین و شۆڕش بۆ ئاڵوگۆڕی ڕیشەیی دەبێت بۆ دابینکردن و دەستەبەرکردنی دەورو دەخالەتی ڕاستەوخۆی  خەڵک بێت لەدەسەڵاتی سیاسیدا، نەک تەنها دەربڕین بێت لە ڕق و تۆڵەو ڕاماڵین.  

هێمن كامیل كاتێك دوو دەوڵەت جەنگ لە نێوانیاندا هەڵدەگیرسێت، جگە لەو كاریگەرییە خراپەی لە سەر ئەو دوو دەوڵەتە دروستی ئەكات لە زۆرێك لە بوارەكانی ژیاندا. ئەوە چەندین دەوڵەتی دیكەش بە هۆی ئەو شەڕەوە زیانیان پێدەگات.  ئەمەش بە پێی ئەو پەیوەندییە ئابوری و سیاسیەی كە دەوڵەتان بەو دوو دەوڵەتەوە هەیانبوە. یەكێك لەو دەوڵەتانەی كە بە هۆی  دەرهاویشتەكانی شەڕی ئۆكرانیا و روسیاوە زیانێكی گەورەی ئابوری پێدەگات توركیایە بە تایبەتی ئەگەر هاتوو ئەم جەنگە درێژەی كێشا.   ئەتوانین بڵێین زیانەكانی توركیا پریشكی بەر ئێمەش ئەكەوێت ئەوەش بە هۆی ئەوەی توركیا یەكێكەلە گەورەترین و سەرەكیترین سەرچاوەی هاوردەكردنی پێداویستسەكانی رۆژانەی خەڵكی عێراق و هەرێمی كوردستان.  واتە هەر بارگۆڕانێكی ئابوری لە توركیا رووبدات ئەوە ناڕاستەوخۆش دەگوازرێتەوە بۆ ئێمەش. لەم وتارەدا بەشێك لەو زیانیانە ئەخەینە روو كە مەترسی لە سەر ئابوری توركیا دروست ئەكات كە بە هۆی هەڵیگیرسانی شەڕی ئۆكرانیاو رووسیاوە رووبەروی ئەبێتەوە. لەوانە:-  1- لە 34%  غازی سروشتی توركیا لە رووسیاوە هاوردە دەكرێت. 2- قەبارەی بازرگانی نێوان توركیاو رووسیا لە ساڵی 2021 زیاتر لە 34 ملیار دۆلاربوە. 3- تەنها لە ساڵی 2021 توركیا بە بەهای 2ملیار دۆلار گەنمی لە رووسیا كریوە. 4- رووسیا گەورەتربن كڕیاری بەرهەمە كشتوكاڵیەكانی توركیایە. 5- توركیا گەورەترین هاوردەكاری زەیتی گوڵەبەرۆژەی رووسیایەولە ساڵی 2021 رێژەی لە 42% ئەو زەیتەی هاوردەی كردوە لە رووسیاوە بوە بە بەهای یەك ملیار دۆلار. 6- قەبارەی بازرگانی نێوان توركیا و ئۆكرانیا 7,4 ملیار دۆلارە. 7- توركیا لە 13,4%  گەنمی وڵاتەكەی لە ئۆكرانیا ئەكرێت. 8- ئەو هاوڵاتیانەی لە 2021 شوقەو خانویان لە توركیا كریوە لە 24,9% یان رووسین. 9- ساڵی رابردوو 5379 هاوڵاتی رووسی شوقەو خانوی لە توركیا كریوە. 10- بە ڵام 1246 هاوڵاتی ئۆكرانی خانوو شوقەی لە توركیا كریوە. 11- لە ساڵی 2021 بەڵێندەرانی توركیا لە رووسیا بە بەهای 11 ملیار دۆلار پرۆژەی وەبەرهێنانیان هەبوە. 12- ئۆكرانیاش چوارەم دەوڵەتی جیهانە كە بەڵێندەرانی تورك زۆرترین پرۆژەی وەبەرهێنانی تێدا ئەنجام بدەن لە بواری خانوبەرە. 13- لە ساڵی 2021 چوارملیۆن و حەوسەد هەزار هاوڵاتی رووسی بۆ گەشت هاتون بۆ توركیا. 14- لە ساڵی 2019 نزیكەی حەوت ملیۆن هاوڵاتی رووسی بۆ گەشت هاتون بۆ توركیا. 15- لە ساڵی 2021 دوو ملیۆن هاوڵاتی ئۆكرانی هاتون بۆ توركیا بۆ گەشت. 16- لە ساڵی 2021 سی ملیۆن (سەرچاوەیەكیش ئەڵێت 24,7) ملیۆن گەشتیار هاتون بۆ توركیا لە 27% رووسی و ئۆكرانی بووە. 17- توركیا لە 64,6% ئەو گەنمەی هاوردەی ئەكات لە رووسیایەوەیە. بەڵام لە 13.4%یش لە ئۆكرانیاوەیە 18- لە ساڵی 2021 توركیا شەش ملیۆن و حەوسەد هەزار تەن گەنمی لە روسیا كریوە 19- لە ساڵی 2021 توركیا 24 ملیار دۆلار داهاتی كەرتی گەشتیاری هەبوە كە چاوەڕوان دەكرێت 10ملیار دۆلار زیان بە كەرتی گەشتیاری توركیا بكەوێت . لە كۆتایدا ئەمەوێت ئەوە بڵێم ئێستا لە سەردەمێكدا ئەژین جیاوازە لە سەردەمەكانی رابردوو بەوەی كە لە بەر ئەوەی دوو دەوڵەت لە رووی جوگرافیەوە لە ئێمە دروبون  و هیچ نیگەران نە ئەبوین لە جەنگەكانیان لەوانەشە ئێمە هەر ئاگاداری نەبوینایە، بەڵام لە ئێستادا بەو هۆی ئەو بەرژەوەندی و پەیوەندییانەیە جۆراو جۆرانەی كە دەوڵەتەكان هەیانە بە یەكەوە وەكو بازنەی زنجیرێكن كە بە بڕین و تێكچونی یەكێكیان ئەوانی تریش تێكئەچن. راستە هەموو دەوڵەتەكان بە هەمان ئەندازەی یەك زیانمەند نابن لە جەنگی نێوان دوو دەوڵەت. بەڵام نارستەوخۆش بێت بەشێك لە كاریگەرییەكانی جەنگەكەیان بۆ دەگوازرێتەوە.

    هیوا سەید سەلیم ٣١ساڵ بەسەر راپەڕینی خەڵکی کوردستان تێدەپەڕت، ئەو  راپەڕینەی کۆتایهێنا بە دەسەڵاتی سەرکوتکەری رژێمی بەعس لە باشوری کوردستان، شایانی باسە، خوێنی شەهیدانی راپەڕین و هەماهەنگی جەماوەری کوردستان و هێزی پێشمەرگەی کوردستان بوونە هەوێنی سەرکەوتنی راپەڕینی بەهاری ١٩٩١. وەک دەزانرێت خەڵکی کوردستان بۆ ئازادیی و خۆشگوزەرانی و دژ بە چەوسانەوەی نەتەوەیی،  لە رۆژانی راپەڕین ئامادەی رووبەڕووبوونەوی سەرجەم نەهامەتیەکان بوون، کاتێکیش رژێمی بەعس وویستی سەرکووتی راپەڕین بکات، ئەو جەماوەرە بوو کە  ئامادەنەبوو جارێکی دیکە لە ژێر چەتری دەسەڵاتی بەعس ژیان بکات،  بۆیە کۆڕەوی ئەنجامدا. کۆڕەو، گەورەترین راپڕسی بوو کە خەڵکی کوردستان خۆڕسکانە ئەنجامی دا بۆ ڕەتکردنەوەی ژێردەستی بەعس و هەڵبژاردنی ئازدیەک کە لێوا و لێو بوو لە ژیانی پڕ لە تراژیدیا و کارەساتی مرۆیی. لە ئێستادا ئەگەر هەڵسەنگاندێک بۆ بەرهەم و دەستکەوتەکانی راپەڕین بکەین، تێدەگەین کە جگە لە نەمانی سێبەری بەعس بەسەر خەڵکی کوردستان، ئەوا ئەوانی دیکە هیچی ئەوتۆی لە دۆخی خەڵکی کوردستان نەگۆڕی، بە تایبەت لەوەی دەبینین کە تادێت لە کۆمەڵگای کوردستان (نادادی، دیاردەی گەندەڵی، بێکاری، بێ مووچەیی....هتد) دەبنە سیمای حوکمڕانی کوردی. سێ دەیە بەسەر راپەڕینی خەڵکی کوردستان تێدەپەڕێت، کەچی رۆژ بەرۆژ خەڵکی کوردستان نەک هەر ئومێدیان بە حوکـمڕانی کوردی، و پرۆسەی سیاسی لە هەرێمی کوردستان لاواز دەبێت، بگرە ئەو دۆخە کاریگەری زۆریشی داناوە لەسەر ئینتیمای خەڵک بۆ خاک و نیشتمان. لە سەر ئاستی سیاسیدا لە دوایین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق نزیکەی ٧٠٪ خەڵکی بایکۆتی پڕۆسەی هەڵبژاردنیان کرد، ئەگەر ئەو رێژەیە بەراورد بکرێت بە ئاستی بەشداری لە یەکەمین هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان (١٩٩٢)، یان یەکەمین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق (٢٠٠٥) لە دوای رووخانی رژێمی بەعس ، ئەوسا تێدەگەین ئاستی بێ ئومێدی خەڵک گەیشتۆتە کوێ؟ لە ئێستادا کە   ٣١ ساڵ  بەسەر راپەڕینی خەڵکی کوردستان تێدەپەڕێت، هیچ کات هێندەی ئێستا کۆمەڵگای کوردستان بەسەر دوو چینی جیاواز دابەش نەبووە، چینێک لەو پەڕی خۆشکوزەرانی ژیان دەکات، چینکەی دیکەش بۆ دابینکردنی ژیانی رۆژانەی چاوڕوانی مووچەی(٤٠-٤٥) رۆژەی دەکات، لە هەمووشی کارەسات بارتر دیاردەی ئەو گرانیەیە کە رووی لە کاڵا سەرەکیەکان کردووە لە بازاڕەکانی کوردستان، کە ئەمەشیان بەشێکی ئۆباڵەکەی دەکەوێتە ئەستۆی دەسەڵاتداران. ساڵی ١٩٩١،  خەڵکی کوردستان راپەڕینی کرد تا ئازاد بێت و خۆش بژیت، بەڵام خۆشی ژیانی بۆ کەمینەیەک بوو کە رۆژ بە رۆژ دەست دەگرێت بەسەر داهات و سامانی میللەت. پەیوەست بە ئازادیەکانیش لە هەرێمی کوردستاندا دۆخێکی وا لە لایەن دەسەڵاتداران درووست بووە، کە تا دێت پەراوێزێک بۆ ئازادی نەمێنێت، بەشیوەیەک کە هەر کەسێک لەسەر ئەو کێماسیانە رەخنەیان لێ بگرێت تۆمەتباری دەکەن و تەنانەت تەخوینیشی دەکەن و بۆشیان بلوێ دەیخەنە کونجی زیندان. دوا جار دەڵێین، نابێت هەڵسوکەوتی دەسەڵاتداران خەڵک لە پڕەنسیپەکانی سەردەمی راپەڕین بێ ئومێد بکات، جەماوەرێک کە لە توانایی دابوو رژێمی بەعس راماڵێت دەبێت ئێستا بۆ حوکمرانیەکی دادپەرور و رووبەڕوبوونەوەی نادادی لە کۆمەڵگای کوردستان بە شێوازێکی دیموکراسیانە تێبکۆشێت.