.gif)
عەتا قەرەداخی ( بەشی پێنجەم) وه‌كو پێشتریش ئاماژه‌مان بۆ كرد، بنه‌ماى سه‌ره‌كی بنیادى شیعرى گۆران په‌یوه‌ندى نێوان دووانه‌ى لێكچوو یان دووانه‌ى دژه، ئه‌مه‌ش بنه‌ماى سه‌ره‌كی جێگیرى و هارمۆنیاى سرووشت و گه‌ردوونه. گۆران سه‌ربارى ئه‌وه‌ى كه دووانه‌ى نێرو مێ، یان پیاو و ژن وه‌كو دوو پێكهێنه‌رى سه‌ره‌كی ژیان سه‌یر ده‌كات، سه‌ربارى ئه‌وه‌ى وه‌كو دووانه‌ى به‌رامبه‌ر دایان ده‌نێت، به‌ڵام له‌و روانگه‌یه‌وه سه‌یرى په‌یوه‌ندى نێوانیان ده‌كات كه ته‌واوكه‌رى یه‌كترین. ده‌شێ ئه‌مه‌ش له روانگه‌ى ئه‌و بۆچوونه‌وه بێت كه پێیوایه دژو ناكۆكه‌كانیش یه‌كترى ته‌واو ده‌كه‌ن. هه‌رچه‌نده له رووى گه‌وهه‌رییه‌وه نێرومێ زیاتر له‌وه‌ى دژبن، به‌رامبه‌ر، یان هاوشان یان ته‌واوكه‌رى یه‌كترین. سه‌ربارى ئه‌م له‌به‌رامبه‌ر یه‌كتر دانانه، گۆران پیاو وه‌كو هێماى هێزو ژنیش وه‌كو هێماى جوانی-سۆز- نه‌رم و نیانی- ناسكی سه‌یر ده‌كات. له وه‌سفی ئه‌و هه‌ڵپه‌ڕكێیه‌دا كه له گه‌شتی قه‌ره‌داخدا بینیوێتی، پاش ماوه‌یه‌ك له هه‌ڵپه‌ڕینی پیاوان ده‌ڵێت: نۆره‌ى ئافره‌ته ئه‌مجا هه‌ڵپه‌ڕێ سا هێز ده‌ست به‌ردا، جوانی ده‌ست بگرێ. هێز وه‌كو گوتمان مه‌به‌ست پیاوانه و جوانیش مه‌به‌ست ژنانه. لێره‌وه دیسان گۆران ژن وه‌كو جوانی پێناسه ده‌كات و له هه‌مان كاتدا ئه‌و جۆرێك له هاوشانی له نێوان (هێز/ جوانی)دا درووست ده‌كات و ئه‌وه‌ش واى لێده‌كات كه ته‌نانه‌ت بۆ هه‌ڵپه‌ڕكێش یه‌كسانی له نێوان ئه‌م دوو ڕه‌گه‌زه‌دا درووست بكات. واته لێره‌دا ئه‌وه ئاشكرا ده‌بێت كه جوانی ئافره‌ت به ئه‌ندازه‌ى هێزى پیاو گه‌ریگه‌رى هه‌یه‌و ڕێگا نادات هه‌ژموونی هێزى پیاو به‌سه‌ر ئافره‌تدا باڵاده‌ست بێت. هه‌روه‌ك ئه‌وه‌شمان بۆ ئاشكرا ده‌كات كه ده‌سه‌ڵات ته‌نیا له هێزدا نیه به‌ڵكو جوانیش وه‌كو سامانێكی مه‌عنه‌وى گه‌وره به‌رهه‌مهێنی ده‌سه‌ڵاته. هه‌ر لێره‌وه له‌به‌رامبه‌ر هێزى پیاودا، جوانی ژن هه‌یه كه ده‌بێته هۆى درووستكردنی جوڕێك له هاوسه‌نگی له نێوان ئه‌م دوو ڕه‌گه‌زه‌دا. گۆران نایه‌وێت به درووشمی ساده‌ى زمانی باس له هاوشانی و یه‌كسانی نێوان ژن و پیاو بكات، به‌ڵكو له‌به‌رامبه‌ر هێزى پیاودا ڕه‌گه‌زێك لاى ژن ده‌دوێنێت كه ئه‌وه‌نده تواناو هێزى هه‌یه له‌به‌رامبه‌ر هێزى پیاو یان ڕه‌گه‌زى نێردا رایبگرێت. هه‌روه‌ك ئاشكرایه لاى گۆران په‌یوه‌ندى ده‌سه‌ڵاتی به‌رهه‌مهاتوو له هێزى پیاو، له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاتی به‌رهه‌مهاتوو له جوانی ژن، په‌یوه‌ندى دوژمنایه‌تى و له رووى یه‌كتردا وه‌ستان نیه، به‌ڵكو هاوسه‌نگی درووستكردن و ته‌واوكردنی یه‌كتریه. سه‌ربارى ئه‌وه‌ى كه جوانی ئافره‌ت زیاتر ده‌چوێنرێت به جوانی سرووشت، به‌ڵام لاى گۆران هه‌ندێجار به مرۆڤكردنی سرووشت هه‌یه. واته خاسێته‌كانی مرۆڤـــ بۆ سرووشت قه‌رز ده‌كات یان سرووشت به جوانی ئافره‌ت ده‌چوێنێت كه سه‌رچاوه‌ى ئه‌م جۆره له لێكچواندن له پێش گۆراندا لاى مه‌وله‌وى ئاشكرابووه. واته گوڵ و ڕه‌گه‌زه‌كانی ترى سرووشتی چواندووه به جوانی یار یان ئافره‌ت. گۆران لێره‌دا خاسێتی مرۆڤــ به سرووشت ده‌به‌خشێت، كاتێ ده‌ڵێت: سه‌رانسه‌رى چه‌م دارى ژاڵه‌یه ئه‌و داوێن سه‌وزى سه‌رلق ئاڵه‌یه ڕۆژ: ڕۆژى شایی، كات: به‌یانیه ته‌بیعه‌ت مه‌ستی بزه‌ى جوانیه. لێره‌دا لێكچواندنی سرووشت به مرۆڤـــ هه‌یه. كاتێ وه‌سفی دارى ژاڵه ده‌كات له وێنه‌یه‌كی قه‌شه‌نگدا باسی سه‌وزى داوێنی ئه‌و دره‌خته‌و ئاڵی سه‌رى ده‌كات. داوێن بۆ مرۆڤـــ ده‌بێت و زیاتریش بۆ ئافره‌ت به‌كاردێت. بۆ نموونه ده‌گوترێت داوێنی كراسه‌كه‌ى. هه‌روه‌ك ئاڵ زیاتر ئاوه‌ڵناوێكه بۆ وه‌سفی لێو و روومه‌تی ئافره‌ت به‌كار دێت، به‌ڵام لێره‌دا ئه‌م وه‌سفكردنانه دراونه‌ته پاڵ دره‌ختی ژاڵه، وه‌كو ڕه‌گه‌زێكی نێو سرووشت. هه‌روه‌ها بزه كه به ماناى زه‌رده‌خه‌نه دێت خاسێتی مرۆڤه به‌ڵام گۆران ئه‌م ئاوه‌ڵناوه به‌كار ده‌هێنێت بۆ وه‌سفی سرووشت. واته خاسێتی مرۆڤـــ ده‌دات به سرووشت به‌وه‌ى ئاوه‌ڵناوى بزه‌ى جوانی پێ ده‌به‌خشێت. هه‌روه‌ك ناوى ئه‌ندامێكی جه‌سته‌ى مرۆڤــ هه‌یه كه بزه‌ى له‌سه‌ر ده‌بێت ئه‌ویش لێوه، به‌ڵام له ده‌قه‌كه‌دا ناوى نه‌هاتووه. كه‌واته سرووشت وه‌كو مرۆڤـــ بزه‌ى جوانی له‌سه‌ر لێوێتی. كردنی مرۆڤـــ به سه‌رچاوه بۆ ئه‌وه‌ى ڕه‌گه‌زه‌كانی سرووشت به‌و بچوێندرێت ماناى ئه‌وه‌یه كه شاعیر له روانگه‌ى جوانیه‌وه سه‌یرى هه‌موو شتێك ده‌كات و كام شت جوانتر بێت لاى ئه‌و ده‌بێته سه‌رچاوه. له زۆربه‌ى وێنه‌و ده‌قه‌كانیدا سرووشت و جوانی سرووشت سه‌رچاوه‌یه‌و جوانی ئافره‌ت به‌و ده‌چونرێت، به‌ڵام لێره‌شدا جوانی ئافره‌ت ده‌كرێته سه‌رچاوه‌و سرووشت به‌و ده‌چوێنرێت، یان خاسێته‌كانی مرۆڤ ده‌درێن به سرووشت، كه ئه‌وه‌ش بریتیه له به مرۆڤكردنی سرووشت. ئه‌وه‌ش ماناى زیاتر به‌هاپێدان و به گرنگ سه‌یركردنی سرووشته بۆیه خاسێته‌كانی مرۆڤی پێده‌به‌خشرێت. گۆران خاسێتـه‌كانی مرۆڤـــ به‌كارده‌هێنێت بۆ وه‌سفی كات، به‌ڵام كاتیش له‌و چوارچێوه‌یه‌دا وه‌كو ڕه‌گه‌زێكی سرووشت به‌كارده‌هێنێت كه ئه‌و كاته‌ش پایزه. له هه‌ڵبه‌ستی" پایز"دا ده‌ڵێت: پایز! پایز / بووكی پرچ زه‌رد من مات تۆ زیز/ هه‌ردوو هاوده‌رد. پایز یه‌كێكه له چوار وه‌زه‌كه‌ى ساڵ كه وه‌رزى پێگه‌یشتنی به‌روبووم و پاشان گه‌ڵاڕێزان و رووتبوونی داردره‌خت و دیمه‌نی سرووشته. گۆران ئه‌م وه‌رزه به بووك ناو ده‌بات، به‌ڵام بووكێكی پرچ زه‌رد. ئاشكرایه بووك ته‌نیا به‌و ئافره‌ته ده‌گوترێت كه شووده‌كات و له‌كاتی گواستنه‌وه له ماڵی باوانه‌وه بۆ ماڵی نوێ و بۆ لاى زاوا پێی ده‌گوترێت بووك كه له كورده‌واریدا بووك ده‌ڕازێنرێته‌وه‌و وه‌ك ده‌زانین پێشتر تاراى سوور ده‌درا به‌سه‌ردا بووكدا. كه‌واته گۆران خاسێتی بووك وه‌رده‌گرێت بۆ پایزو له‌برى تاراى سوور، ئه‌و به پرچ زه‌رد وه‌سفی ده‌كات كه له‌ڕاستیدا ئه‌وه‌ش وه‌سفێكی زۆر وردو جوانه بۆ وه‌رزى پایز كه گۆران به پایز ده‌ڵێت تۆ له جوانیدا بووكیت، به‌ڵام بووكێكی پرچ زه‌رد نه‌ك سه‌رداپۆشراو به تاراى سوور. هه‌روه‌ها شاعیر لێكچوون له نێوان خۆى و پایزدا درووست ده‌كات. واته خۆى و ئه‌وى بووكی پایز وه‌كو یه‌ك نیشان ده‌دات. ئاشكرایه پایز هێمایه بۆ غه‌مگینی و بێزارى و ته‌نانه‌ت جۆرێك له بێ هیوایی و سه‌ركه‌وتنی ته‌مه‌ن. وه‌سفكردنی پایز به پرچی زه‌رده‌وه‌و به زیزى، ئاماژه بۆ ئه‌و خه‌مبارى و بێ هیواییه ده‌كات كه هاوشێوه‌یه له‌گه‌ڵ مات و مه‌لولیه‌كه‌ى ئه‌مدا. كه‌واته لێره‌دا خاسێتی مرۆڤـــ به كات، یان به وه‌رزى پایز وه‌كو به‌شێك له سرووشت ده‌به‌خشرێت، كه ئه‌ویش وه‌كو ئه‌می مرۆڤـــ خه‌مبارو بێزارو بێ هیوایه. له ڕاستیدا كات شتێكی بێلایه‌نه به‌ڵام كاتێ خاسێتی پایزى پێده‌درێت، ماناى وایه له ڕێگاى ئه‌و خاسێته‌وه جۆرێك له ناساندن دێته ئاراوه، كه خاسێتی بووكیشی بخرێته پاڵ، ئه‌و كاته ماناى وایه له ڕێگاى پێدانی خاسێتی مرۆییه‌وه شووناسی ڕاسته‌قینه‌ى ئه‌و كاته دیارى ده‌كرێت و ئاماژه‌ش بۆ ئه‌و ده‌لاله‌ت و مانایه ده‌كرێت كه له‌پشتی ئه‌م كاته‌وه هه‌یه. هه‌روه‌ك له هه‌ڵبه‌ستی" هه‌ورى پایز"دا گۆران خاسێتی مرۆییبوون یان به مرۆڤكردن ده‌به‌خشێته هه‌موو سرووشت و وه‌كو مرۆڤـــ باسی ده‌كات. كاتێ ده‌ڵێت: بگرمێنێ، ته‌پ و لم دابكا، بیكاته شه‌ست، هه‌رگیز نه‌وه‌ستی قوڵپی گریانی، نه‌وه‌ستی هه‌وره‌كه‌ى پایز ته‌بیعه‌ت زه‌ردو ژاكاوه، له حاڵی گیان كه‌نشتایه نیشانه‌ى ماته‌می پایز له فرمێسكی درشتایه. گۆران باسی باران بارین ده‌كات كه له كورده‌واریدا ئه‌گه‌ر یه‌كه‌م بارانی ئه‌و ساڵه بێت پێی ده‌ڵێن بارانی په‌ڵه. له شێوه‌ى ده‌ربڕینی بنیادى زمانی ده‌قه‌كه‌دا جۆرێك له حه‌زكردن، یان په‌رۆشی بۆ بارینی ئه‌و بارانه هه‌ست پێده‌كرێت. واته واده‌رده‌كه‌وێت كه بوونی ئه‌و بارانه پێویست بێت، ئه‌گه‌رچی بارانی په‌ڵه‌بێت پاش هاوینی درێژو وشك كه سه‌ره‌تاى ساڵی نوێی چاندن و وه‌شاندنه، یان ئه‌گه‌ر بارانی مه‌عنه‌وى بێت بۆ شۆردنه‌وه‌و خاوێنكردنه‌وه‌ى هه‌موو ئه‌و توخم و ڕه‌گه‌زه پیس و ناشیرین و خراپانه‌ى كه‌وتوونه‌ته سه‌ر زه‌وى و دارو دره‌خت و رووى جوانی ئه‌وان و سرووشتیان به‌گشتی ته‌ڵخ كردبێت. ئه‌وى قسه‌كه‌رى شیعره‌كه داواى بارینی بارانی به خورژم ده‌كات، به‌ڵام بارینی ئه‌و بارانه به قوڵپی گریان ناو ده‌بات كه گریان خاسێتێكی مرۆییه، به‌ڵام شاعیر وه‌سفی بارانی پێده‌كات، واته خاسێتی مرۆڤــــ ده‌دات به باران، یان به هه‌ور كه باران له‌وه‌وه ده‌بارێت. له باڕێكی وه‌هاشدا ئه‌گه‌ر هه‌ور بگرى ماناى وایه باران فرمێسكی هه‌وره. هه‌ڵبه‌ت پایز هێماى خه‌مبارى و دڵته‌نگیه. مرۆڤ ئه‌گه‌ر هه‌ست به دڵـه‌نگی له ئه‌ندازه به‌ده‌ر بكات، گریان ده‌بێته شێوه‌یه‌كی هه‌ڵڕشتنی ئه‌و خه‌فه‌ت و خه‌مباریه‌و كه‌مێك بارى شانی ئه‌و سووك ده‌كات. هه‌روه‌ك ئاشكرایه وه‌كو جۆرێك له خاوێنكردنه‌وه‌ى رۆح سه‌یرى گریان ده‌كرێت. كه‌واته به‌هه‌مان شێوه ره‌نگ زه‌ردى و مات و مه‌لولی پایزیش هه‌مان ئاماژه‌ى هه‌یه‌و گریان هۆكاڕێكه بۆ سووك كردنی بارى قورسی سه‌رشانی پایز. كه‌واته لێره‌دا به گشتی پایز وه‌كو مرۆڤـــ وه‌سف ده‌كرێت، یان خاسێتی مرۆیی به پایز ده‌درێت و پایز ده‌كرێت به مرۆڤـــ و وه‌كو مرۆڤیش خه‌مبار ده‌بێت. له‌م وه‌رزه‌دا سرووشت به گشتی ره‌نگ زه‌ردو شێواوه، دره‌خته‌كان پرچیان شێواوه‌و به‌رگی سه‌وزیان زه‌ردبووه. به‌گشتی ئه‌م بووه‌ى كه شاعیر وه‌كو مرۆڤـــ یان زینده‌وه‌ر وه‌سفی ده‌كات له حاڵی گیان كێشان یان مردندایه. دیاره هۆكارى ماتی پایزو گریانی به قوڵپی پایز مه‌رگی سرووشته. لێره‌وه به ئاشكرا ده‌رده‌كه‌وێت كه گۆران سرووشت و پایز وه‌كو مرۆڤـــ وه‌سف ده‌كات و وه‌كو مرۆڤـــ له‌گه‌ڵیان ده‌دوێَت. هه‌رچۆن له لایه‌كه‌وه خاسێته جوانه‌كانی سرووشت وه‌رده‌گرێت بۆ وه‌سفكردنی جوانی مرۆڤ، گۆران به‌هه‌مان شێوه خاسێته‌كانی مرۆڤیش وه‌رده‌گرێت بۆ وه‌سفكردن یان ده‌رخستنی هه‌ندێ بارو دیارده‌ى سرووشت. به‌ڵام زیاتر ئه‌و خاسێتانه‌ى مرۆڤـ وه‌رده‌گرێت كه ئاماژه‌ى خه‌مبارى و بێ هیوایی و ناكارایی و مردن و كۆتایی ده‌كه‌ن. بۆ نموونه هه‌ور ده‌گرى، پایز خه‌مبارو مات و مه‌لوله، ته‌بیعه‌ت زه‌ردو ژاكاوه، پایز بووكی پرچ زه‌رده. دیسان گۆران جوانی ڕه‌گه‌زه‌كانی سروشت ده‌چوێنێت به جوانی مرۆڤـــ. ئه‌م شوێن گۆڕینه له لێچواندندا كه جاڕێك ئافره‌ت ده‌چوێنێت به سرووشت و جاڕێك سرووشت ده‌چوێنێت به ئافره‌ت، ئه‌وه نیشان ده‌دات كه ئه‌م دوو ڕه‌گه‌زه كه هه‌ردووكیان سه‌رچاوه‌و به‌رهه‌مهێنی جوانین و هه‌ردووكیشیان سه‌رچاوه‌ى ئیلهامی شیعرى گۆرانن و شیعریش به‌لاى ئه‌وه‌وه هۆكاڕێكه بۆ هێشتنه‌وه‌ى ناوى مرۆڤـــ و به‌جۆرێك نه‌مرى پێ ده‌به‌خشێت. به گشتی ئه‌م دوو انه هاوشانن یان هاوتاو یه‌كسانن له جوانیدا و تا ئه‌و ئه‌ندازه‌یه‌ى هیچ كامیان به بێ بوونی ئه‌ویتریان ئه‌و جوانیه‌ى نابێت كه پێكه‌وه هه‌یانه. گۆران له هه‌ڵبه‌ستی "دارچواله‌ى پشكووتوو"دا، دارچواله ده‌چوێنێت به بووك، واته دره‌خت له‌گه‌ڵ مرۆڤدا لێكچواندنی پێ ده‌كرێت، به‌ڵام نه‌مرۆڤێكی ئاسایی و نه مرۆڤـــ له ساتێكی ئاسایدا، به‌ڵكو ئافره‌ت و له ساتێكدا كه بووك بێت، كه ئه‌و ساته‌ش بۆ هه‌موو ئافره‌تێك هه‌ستیارترین ساته‌وه‌ختی ژیانه، ساتی لوتكه‌ى رازاندنه‌وه‌و جوانی و مه‌ستی و چاوه‌ڕوانی ئه‌و ئافره‌ته‌یه. گۆران له‌م هه‌ڵبه‌سته‌دا ده‌ڵێت: ریزێك نه‌مامی دارچواله‌ى نازدار كه ڕێك وه‌ستابوون له‌سه‌ر گیاى به‌هار وه‌ك بولبول ئه‌ندامیان له سووراو نابوو له‌نجه‌ى تاوتاویان بۆ چپه‌ى با بوو. دارچواله خاسێتی بووكیان پێ ده‌درێت و وه‌كو بووك سووراو ده‌كه‌ن، هه‌روه‌ها له‌نجه‌ولار ده‌كه‌ن كه ئه‌میش دیسان خاسێتی ئافره‌ته له كاتی جوڵاندندا. هه‌روه‌ها (با) له ڕێگاى خاسێت یان چالاكیه‌كی مرۆییه‌وه وه‌سف ده‌كرێت كه ئه‌ویش "چپه"یه، ئاشكرایه چپه دواندنی مرۆڤه به ده‌نگێكی نزم. ئێستا چپه وه‌سفی باى پێ ده‌كرێت و له‌نجه‌ى دارچواله بۆ چپه‌ى بایه. له‌م لێدوانه دووجه‌مسه‌ریه‌دا ئافره‌ت و سرووشت هه‌ر جاره‌و یه‌كێكیان ده‌بێته سه‌رچاوه‌و ئه‌ویتریانی پێ به‌راورد ده‌كرێت، یان لێكچواندنیان پێ ده‌كرێت. ئه‌مه‌ش وه‌كو گوتمان دیدو تێڕوانینی گۆران بۆ ئه‌م دوو ڕه‌گه‌زه‌ى به‌رهه‌مهێنی جوانی نیشان ده‌دات كه یه‌كێكیان مرۆڤه و ئه‌ویتریان سرووشته. مرۆڤـــ به‌رزترین و هوشیارترین ئه‌فریده‌بووى ناو ئه‌م گه‌ردوونه‌یه‌و ئه‌ویتریان سرووشتی جوانه واته ئه‌و سرووشته‌ى كه سه‌رچاوه‌ى بوونه یان له پێناوى مرۆڤدا درووستكراوه یان هه‌یه. گۆران له هه‌ڵبه‌ستی "دوا سه‌رنج"دا كه به ده‌ست به‌سه‌ركراوى ئه‌و ئافره‌ته ده‌بینێت و ئه‌و بینینه ده‌بێته ئیلهامی ئه‌م شیعره‌ى، ئه‌گه‌رچی واپێده‌چێت ئافره‌ته قژزه‌رده‌كه له چاوه‌ڕوانی كه‌سێكی تردا بێت و له گۆرانی ده‌ست به كۆت و پێوه‌ند بێ ئاگابێت. گۆران له جوانی ئه‌و شۆخه هیواى ئازادبوون وه‌رده‌گرێت. كاتێك ده‌ڵێت: پرشنگی نیگایه‌ك كه له رووى رووناك هه‌ڵئه‌ستێ و تیژ ئه‌كشێ تا ناخی ده‌روون كڵپه‌ى نوێ ئه‌خاته كووره‌ى عه‌شقی پاك ده‌فرى گیان لیپ ئه‌كا خۆزگه‌ى به‌ربوون بۆ ئه‌وه‌ى بتوانم له په‌رده‌ى بیرم نیگارێ هه‌ڵكه‌نم شێوه‌ى لێت بچێ تا هه‌رچه‌ن گازى گرت له له‌ش زنجیرم ئازارم سووكتر كا خه‌یاڵی كچێ. دیسان گۆران ده‌یه‌وێت له سه‌ر په‌رده‌ى ناسكی خه‌یاڵی، وێنه‌یه‌كی ئه‌م شۆخه بكێشێ بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌و دیمه‌نه جوانه‌ى له‌یاد نه‌چێته‌وه، چونكه پێیوایه ئه‌و دیمه‌نه جوانه هێزێكی مه‌عنه‌وى گه‌وره‌ى پێ ده‌به‌خشێت و واى لێده‌كات له‌به‌رده‌م ئازارو ئه‌شكه‌نجه‌ى زینداندا به‌هێزترو دان به‌خۆدا گرتووتر بێت. كه‌واته لێره‌دا وێنه‌ى ئه‌وى ئافره‌ت له لایه‌ك هیواى رزگاربوون به ئه‌می زیندانی ده‌به‌خشێت و له لایه‌كی تریشه‌وه ده‌بێته هۆى سووككردنی ئازارى زنجیرو ئه‌شكه‌نجه‌ى زیندان. ئه‌مه‌ش ئه‌وه نیشان ده‌دات ئافره‌ت هه‌ر ته‌نیا سه‌رچاوه‌ى چێژو مۆتیڤی داهێنان و ژیان نیه لاى گۆران، به‌ڵكو هیوابه‌خشی ژیان و ئازادیه‌و وره‌به‌خش و به‌هێزكه‌رى گیانی به‌رگرى مرۆڤه به‌رامبه‌ر به ئازارو ئه‌شكه‌نجه‌و زیندان. لێره‌وه ئه‌و ده‌لاله‌ته به‌رهه‌م دێت كه ئافره‌ت به هه‌موو شێوه‌یه‌ك مۆتیڤى ژیان و به‌رده‌وامی و نه‌ڕواخان و هیواى ئاینده‌یه.
.gif)
چیا عەباس جاران، تایبەت پێش سەدەی بیست و یەکەم، کوردبون و کوردایەتی بەهایەکی ئێجگار پێرۆز و مەزنیان هەبو، سەردەمانێک بو کورد بەرامبەر درەندەیی دوژمنەکانی لە بەردەم دو بژاردەی سەرەکیدا بو: یا لە بەرەی میللەت و بێدەنگی یاخود بەرەی دوژمنان. ئەم دو بەرەیە خەسڵەت و ناسنەمەی تایبەت بە خۆیان هەبو، پێشمەرگە و تێکۆشەر و ئەوی تر خائین و جاش و بەکرێگیراو، هەر دو تەرەف بە وردەکاریەوە لای میللەت ناسراو بون و هەڵسەنگاندنی تایبەتیان بۆ دەکرا. لەم سەردەمەی باشوری کوردستان بەها و پرەنسیپەکان بەسەر یەکدا ترشاون و هەریسەیەکی سیاسی، حزبی، فکری و کۆمەڵایەتی بەرپابوە، بەتەنیشت ئەمەوە حوکمرانیش بوارێکی دروست و یاسایی نەخوڵقاندوە بۆ دابینکردنی حوکمی یاسا و دادپەروەری کۆمەڵایەتی و پاراستنی مافەکانی هاوڵاتی، ئیدیعاکردنیشیان بۆ سیستەمی دیموکراسی و پەرلەمان بریتیە لە دەسەڵاتی رەهای حزب و بنەماڵە و پێشێلکردنی مافەکانی هاوڵاتیان و کەمینەکان، ئاکامەکەی دروستبونی ئۆلیگارشی حزبی، بنەماڵەیی، ئابوری و جەمسەرە سەربازی و حزبیە بەهێزەکان. لەم کەش و هەوایەدا بەرەیەکی زۆر گەورە و بەرفراوانی هاوڵاتی و کادر و تێکۆشەر و رۆشنبیر و نوسەر کە بەشێکی گەورەیان خۆی لە ژیانی حزبایەتی دابریوە و ئیدیعای ئۆپزسیۆنبون و بەرەی نارازی دەکەن، ئەم تاقمانە لە دوای راگرتنی شەری ناوخۆ و دروستبونی بزوتنەوەی گۆڕان پێگەیەکی بەرچاویان لە ژیانی سیاسی و حوکمرانیدا دەستکەوت، بە گشتی رۆڵی بەرچاویان لە پرۆسەی سیاسی و مۆتۆربەکردنی چەمکی ئۆپزسیۆن و نارازی و میدیای ئازادا هەبوە. دوای وەفاتی کاک نەوشیروان و مام جلال بۆشاییەکی زەق هەڵتۆقی کە غیابی دو سەرکردەی کورد وەک مەرجەع و زیاتر تۆلێرانت و گوێگر لە هاوسەرکردەکانیان تەواوی پرۆسەی گۆرانکاری و ئومێد و ئاراستەکردنی روداوەکانی بە رادەیەک خاوکرد کە ژیانی سیاسی و حزبی لەلایەن چەند دەستەیەکی ئۆلیگارشی بنەماڵە و حزبی و ئابوری قۆرخ کراو و ئەو کزە هیوایەی هەبو رۆژ دوای رۆژ ئاوا دەبێت. لە ئاکامدا بێئومێدی و خۆماتکردن و چاوەروانی یەخەی زۆربەی ئەو کەسایەتی و تاقم و گروپانەی بە خەستی گرتوە، سەرەرای ئەمەش شکستخواردو بون لە دۆزینەوەی هاوکێشەیەک کە زۆربەیان کۆبکاتەوە و لایەنی کەم خۆیان وەک ئۆپزسیۆنێکی تۆکمە ئامادەبکەن. باوەر بە ژیانی حزبایەتی و سیاسی لە باشور گەیشتۆتە نزمترین ئاست لە مێژوی بزافی کوردایەتی لە کوردستانی گەورە، شکستی شۆرشی مەزنی ئەیلول و لە سەردەمی درندەیی بێ وێنەی رژێمی سەدام و بێباکی دنیای دەرەوە بە پرسی کورد رۆڵە تێکۆشەرەکانی میللەت تەسلیم بەو واقیعە نەبون، هێدی هێدی یەکێک لە مەزنترین شۆرشەکانی کوردیان بەرپاکرد و بە خوێن و قوربانیەکی بێئەندازە گەیاندیانە مەزنترین راپەرین لە مێژوی ناوچەکەدا. ئێستا لە ناو شار و دەسەڵاتی خۆماڵی و کرانەوەیەکی رێژەیی لە چەند ناوچەی گرنگی باشوری کوردستان و سەرمایەکی نەتەوەیی گەورە لە نارازی و نیەت و خواستی چاکسازی و گۆرانکاری و چاودێریکردنێکی نێودەوڵەتی کەچی گروپەکانی ئۆپزسیۆن و نارازیە راستەقینەکان دەستەوەسان وەستاون، پەرتەوازە و بێ خاوەن و دیدگای هاوبەشن. هێزە ئیسلامیەکان و بزوتنەوەی گۆڕان شایستەی باوەر و متمانەی جدی نین بۆ گۆرانکاری، نەوەی نوێش سەرکەوتو نەبوە لە سەلماندنی نیەتی جدی بۆ گۆرانکاری، لە بۆشایی سیاسی و غەوغای پروپاگەندە و دروشم و کرداری پۆپۆلیستیدا و لە سایەی کێشەکانی یەکێتی و نەرمنواندنی پارتی پشتگیریەکی کاتی سنورداری نێو تاقمە نارازیەکانی بەدەست هێناوە، زیادە بۆ ئەمەش ئەم گرتبونەوەیە رەگ و ریشەی توند داکوتروای سیاسی و فکری نیە، بۆیە ئەستەمە ئومێدی جدی لەسەر هەڵبچێنرێت. لەم کەش و هەوایەدا دەبینین گروپ و تاقم و کەسایەتیە نارازیەکان پەنایان بۆ چەند سایتێکی سەربەخۆ و زۆر تایبەت بۆ سۆشیال میدیا بردوە. دروستە کە ژیانی حزبایەتی ئەم سەردەمە وای لێهاتوە کە مەبەستی سەرەکی بۆ بەرژەوەندی و موچە و پۆست و دەسکەوتی ترە، زۆر دروستە کەسانێک کە سەرقاڵی خەبات و کاری حزبایەتی پاک بوبون خۆیان لەم جۆرە حزبایەتیە دور راگرتوە، ئەوە مانای ئەوە نیە چەمک و گرنگی حزب بەسەرچوە، لە بری ئەوەی هەوڵ بۆ ئەو مەبەستە بدرێت دەبینین سۆشیال میدیایان کردوە بە بارەگای حزبی شەخسی خۆیان، بێ پێرەو و چاودێریکردن و لێپرسینەوە و بە مەزاجی رۆژ و ئارەزوی خۆیان هەزاران پەیج و کۆمێنت و نوسینیان هەیە، دروستە ئەوانە کاریگەری ئەرێنینان لەسەر کۆی گشتی پرۆسەی گەشەکردنی ئاستی هۆشیاری کۆمەڵایەتی و دەربرینی نارازی و رەخنە و بۆچونی دروست هەیە، هاوکاتیش وەک پرۆسەیەکی پارادۆکسی هەڵتۆقیوی ئەو دۆخە زیانەکانیشی کەم نین. کاتێک هاوڵاتی و گەنجێکی خەمخۆر و پەرۆش لە یەک ساتدا چەندین پەیج و کۆمێنتی چەند گروپ و کاراکتەری نارازی و ناسراو دەبینێت و هەر یەکێک لێیان لە ئاوازێک دەخوێێت، بەدەگمەنیش دەبینێت پەیامەکان تۆوی خۆشەویستی و متمانە بچێنن، بەپێچەوانەوە راستەوخۆ و ناراستەوخۆ تەنراون بە زمان و نیەتی تۆڵە و رق و کینە و ناشرینکردنی هاوکارەکانیان و دەگەدان لەم و لەو و فابرەکردنی هەواڵی نادروست.... تاد ئەوا بێگومان هەزار و یەک پرسیاری لا دروست دەبێت و گومانەکانیشی تەشەنە دەکەن، ئەمە ئەو واقیعەیە کە لە دوا مەتافدا سەد لە سەد لە خزمەتی بەرەی نارازی و ئۆپزسیۆندا نیە و بە رەچاوکردنی واقیعی ئەقڵیەتی دەسەڵاتیش ئەوەندە لێی دڵتەنگ نەبوە و ناشبێت، چونکە دەسەڵاتی کوردی هەزمی بونی ئۆپزسیۆن ناکات، باشیش دەزانێت ئۆپزسیۆن بونی بەرچاوی هەیە، جا ئۆپزسیۆنێکی پەرتەوازە و لەتلەت و نەگونجاو لە گەڵ یەکتری زۆر پێ باشترە لە پێچەوانەکەی. ئەمە ئەو واقیعەیە سۆشیاڵ میدیای بەو شێوەیەی لەم وتارەدا باسم کردوە ختوکەی ناراستەوخۆی دەسەڵات دەدات. ئەمە لە کاتێکدا هێزەکانی دەسەڵات درێغیان لە بواری سۆشیاڵ میدیادا نەکردوە و بە پارەی میللەت هەزاران سایت و پەیج و شتی تریان بۆ ئارایشتەکردنی خۆیان و ناشرینکردنی بەرامبەر خستونەتە گەر. بۆ خۆم زانیاریم نیە دەربارەی رۆڵی وڵاتانی دراوسێ و بەغدا لەم جۆرە کارانەدا، بەڵام بێگومانم کە دەستێکی چەوریان تێدایە. رۆتەردام: ١٧ ئەپریل ٢٠٢٢
.gif)
كارزان سه‌باح هه‌ورامی به‌پێی ئه‌و رێككه‌وتنه پارتی دیموكراتی كوردستان به یه‌كێتی گوتووه كه ده‌بێت له‌سه‌ر داهاتی ناوخۆ له سنووری پارێزگای سلێمانی ته‌كمیله‌ی مووچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی ئه‌و پارێزگایه بكرێت، به‌پێچه‌وانه‌وه ئه‌گه‌ر یه‌كێتی پابه‌ند نه‌بوو یان نه‌یتوانی ئه‌و هه‌نگاوه بنێت ده‌بێت واز له ئیداره‌دانی داهاتی سلێمانی بهێنێت دواتر حكوومه‌ت خۆی راسته‌وخۆ سه‌رپه‌رشتی كۆكردنه‌وه‌ی داهات له سلێمانی بكات بۆ ئه‌مه‌ش لێژنه‌یه‌كی وه‌زاره‌تی دارایی و لێژنه‌یه‌كی ئه‌منی راسته‌وخۆ خۆی سه‌رپه‌رشتی كۆكردنه‌وه‌ی داهاتی مه‌رزه‌كان بكات هه‌رچه‌نده ئه‌مه پیشووتر له كۆبوونه‌وه‌یه‌كی قوباد تاڵه‌بانی و سه‌رۆك فراكسیۆنه‌كانی په‌رله‌مانی كوردستان ره‌تكراوه‌ته‌وه، یه‌كێتی نیشتیمانی كوردستان ئێستا تووشی دوو ریانێك بووه، چونكه ناتوانێت به‌داهاتی ناوخۆ ته‌كمیله‌ی مووچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی سلێمانی بكات و ناشیه‌وێت ته‌واوی داهاته‌كه راسته‌وخۆ بدرێته حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، یه‌كێتی له‌به‌رده‌م دوو رێگای سه‌خته هه‌ركامیان هه‌ڵبژێرێت (به‌بیركردنه‌وه‌ی خۆی ته‌سلیم بوونه). تائێستا به‌فه‌رمی یه‌كێتی پارتی ئاگادار نه‌كردوه‌ته‌وه كه رازی نییه له سنووری ئه‌ودا گازی سروشتی به‌رهه‌م بهێنرێت، به‌ڵام له ئاستی سه‌ركردایه‌تی یه‌كێتی قسه هه‌یه كه ئه‌وان رێگرن له به‌رهه‌م هێنانی گازی سروشت له سنووری سلێمانی، خۆ ئه‌گه‌ر ئه‌مه راست بێت و نیه‌تی یه‌كێتی بێت كه‌وایه به‌شداریكردن و نه‌كردنیان له حكوومه‌ت وه‌ك یه‌كه بگره بۆ پارتی بارقورسیه، ئه‌گه‌ریش مه‌به‌ستیان له ئیداره‌دانی سلێمانییه له‌لایه‌ن خۆیانه‌وه، ئه‌مه‌ش قسه‌یه‌كی دیكه‌یه چونكه شكستی پرسی لامه‌ركه‌زیه‌تی سلێمانی گه‌وره‌ترین گورز بووه له‌وه‌ی بیر له ئیداره‌ی سه‌ربه‌خۆی سلێمانی بكرێته‌وه، ئه‌گه‌ریش بابه‌ته‌كه ئه‌وه‌یه كه راسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ به‌غدا مامه‌ڵه بكه‌ن ده‌بێت ئاگاداربن كارتی پارتی له‌به‌غدا ئه‌وه‌نده بێ هێز نییه له‌به‌غدا ئه‌و بابه‌ته به ئاسانی تیپه‌رێت، له‌كاتێكدا یه‌كێتی ته‌واوی سه‌دریه‌كان و سوننه‌كانیشی كردوه‌ته‌وه دژی خۆیان!! له‌به‌غدا ئه‌وه‌ی به‌ده‌ست یه‌كێتییه‌وه ماوه چوار چێوه‌ی هه‌ماهه‌نگیه كه نازانرێت داهاتوویان له عێراق چۆن ده‌بێت. به‌ره‌یه‌ك له‌دژی پارتی دیموكراتی كوردستان دروست بووه كه ئه‌وانه‌ی له‌چوار چێوه‌ی ئه‌و به‌ره‌ن نازانن بۆچی كه‌وتونه‌ته دژایه‌تییه‌وه؟ به‌ڵام یه‌كێتی ده‌زانێت، چونكه به‌كورتی نایه‌وێت به‌پێی پێوه‌ری هه‌ڵبژاردن مامه‌ڵه‌ی سیاسی له‌گه‌ڵ بكرێت، حزبه‌كانی دیكه‌ش وه‌ك كۆمه‌ڵ و یه‌كگرتوو نه‌وه‌ی نوێ چونكه جێنفوسیان له سلێمانییه و له‌ئه‌گه‌ری ئه‌وه‌ی به‌هه‌ڵویستێك بچنه به‌ره‌ی پارتییه‌وه ناوێرن ئه‌و هه‌نگاوه بنێنن ناچار له‌به‌ره‌ی هه‌ڵویستی یه‌كێتی یاری ده‌كه‌ن، باشترین به‌ڵگه له‌گه‌ڵ چونی نه‌وه‌ی نوێ بۆ كۆبوونه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران له‌سه‌ر پرسی سه‌رۆك كۆمار بینیمان به 2 رۆژ له سلێمانی به سۆشیال میدیا و میدیای سێبه‌ر و به‌ناوی چالاكوانه‌وه ره‌شماڵی نه‌وه‌ی نوێیان لوله‌پێچ كرد و دواجار سه‌رۆكی جوڵانه‌وه‌كه له هه‌ڵویسته‌كانی په‌شیمان بویه‌وه، بۆیه به‌كرده‌یی یه‌كێتی دووئیداره‌ی له سلێمانی دروستكردووه، نازانین قازانجی تێدا ده‌كه‌ن یان زه‌ره‌ر، به‌ڵام ئاماژه‌كان بۆ ئه‌وه ده‌چن كه سلێمانی له ئیفلیج بوونی ئیداره به‌یه‌كجاری نزیك بوه‌ته‌وه ته‌نیا راگه‌یاندنی ماوه. یه‌كێتی باش ده‌زانێت كه له سیایه‌تدا ده‌ره‌قه‌تی لوله‌پیچ و تاكتیكی پارتی ناباته‌وه بۆیه به‌هێزترین كارتی به‌كارهێنانی سلێمانییه له‌دژی ئه‌و تاكتیكه‌ی پارتی ئیتر سلێمانی چی لێ دێت گرنگ نییه هه‌ر وه‌ك ئێستا كه پاره له بانقه‌كان نییه، خزمه‌تگوزاری نییه پرۆژه‌كان راوه‌ستاون گرنگ ئه‌وه‌یه كه سلێمانی چه‌كێكی ئاماده‌كراوه بۆ جێبه‌جێكردنی داواكاریه‌كان.
سوپا سلام بەرلەوەی بمانخەنە چوارچێوەی بەرگری كردن لەو سیستمە ئیداریەی ئەم هەرێمەی بەڕێوەبردووە،منیش لە كوردستانی باشور دەژیم كە سیخناخ بووە بە گەندەڵی و بەفیڕۆدانی سامانی گشتی و خراپ بەكارهێنانی دەسەڵات، چوار كابینەی رابردووی حكومەتی هەرێمیش جەخت لەو راستیە دەكەنەوە كە گەندەڵی هەیە و ئەم كابینەیەش یاسای چاكسازی لەبارەوە دەركردووە. بەڵام پێویستە مەسەلەی گەندەڵی ئیداری و دارایی لە چوارچێوەی خۆیدا مامەڵەی لەتەكدا بكرێت و میكانیزمی تایبەتی بۆ بگیرێتەبەر ،هاوكات پرسی نەتەوەو قەوارەی هەرێم و خەباتی نزیكە سەدەیەكی چوارچێوەیەكی دیكەدا مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت. چونكە پرسی گەندەڵی بەرلەوەی وابەستەی كەس و گروپێكی دیاریكراو بێت بەتەنها، زادەی كلتوری كۆمەڵگایەكی دواكەوتووی چەقبەستووە كە لە ئەنجامی نەبوونی چاودێریەكی ورد و یاسایەكی تۆكمە گەرای خۆی داناوەو هیچ گروپ و حزب و جوڵانەوەیەكیش عەصاكەی موسای بەدەستەوە نیە لە چاوتروكانێكدا چارەسەری بكات. مێژووش ئەو شاهیدیەمان بۆ دەدات كە هەرچی بزوتنەوە و جوڵانەوەیەكی سیاسی لەسەر ئەم پاكێجە (گەندەڵی) نمایشی خۆی دەستپێكردبێت سەرەنجام دۆخە ئیداری و داراییەكەی خراپتر كردووە نەك چاكی بكات. ئەفسوس لەدوای بڕینی بەشەی بودجەی هەرێم ئاوازی رادەستكردنی داهاتی هەرێم بە بەغدا لەلایەن دەستەیەك لە نوسەران و (رۆشنبیران) بەگوێماندا دەدرێ،وەلێ دوای بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵیش ئەم بۆچوونە لەلایان بووە فریاد رەسی چاكسازی و خۆشگوزەرانی هاوڵاتیانی هەرێم!ئەگەرچی زیاتر لە 10 ساڵە ئەم تایپە لە نوسەران نەك كاریان ناشرینكردنی دەسەڵات و حوكمڕانیە(كە لەمەیا ئازادن) بەڵكو قێزەون وێنا كردنی تاكی كورد دەستپێكی نوسینیان بووە، زۆربەی ئەم قەڵەم بەدەستانە دڵسۆزی خۆیان بۆ نیشتمانەكەیان لەو رێگایەوە نیشان دەدەن كە هەتا دووا پلە كورد سوك و بچوك بكەنەوە،وەك ئەوەی ریسواكردنی كورد جۆرێك بێت لە رزگاركردنی خود لە ریسوایی، دەنا لە چ پرۆسەیەكی ریفۆرمخوازی ئیداری و داراییدا دەستپێكی چارەسەر بە تەسلیمبوونەوە بە وڵاتی داگیركەر و بەهەدەردانی خوێنی سەدان هەزار شەهید و ئەنفال و بێسەرو شوێن كراوەتە بنەمای چاكسازی! ئەو بڕیارەی دادگای فیدڕاڵیش كە ئەم خەیاڵ پڵاوانە پێی شاگەشكە بوون ئەگەرچی لە بنەڕەتدا چارەسەری كێشەی دارایی هەرێم ناكات ، شكاندنی شكۆی خەباتی نەتەوەیی تاكی كوردە و، لە ئەرزی واقعدا جێبەجێكردنی ئەستەمە، چونكە لایەنێكی بەهێزی ناو گەمەكە توركیایە كە سودمەندێكی سەرەكی پرۆسەی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمە ،لەلایەكی دیكەشەوە قەیرانی وزەی ئەوروپاش كە بەهۆی جەنگی (روسیا – ئۆكراین) سەری هەڵداوە و لە كۆبوونەوەكانی ئەم دواییەی گەورە بەرپرسان لە یۆنان لەگەڵ شاندی هەرێم گرنگی بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی وزەی هەرێم(غاز) بەروونی بەدیار كەوتن پەیامێكی دیكەبوون بۆ حكومەتی عێراق و دادگای فیدڕاڵی، بەڵام ئەوەشمان لە یاد نەچێ بە وریایی مامەڵەنەكردن لەگەڵ ئەم پرسەو وەرنەگرتنی گرەنتی نێودەوڵەتی دوورنیە هەرێمی كوردستان بەلكێش بكاتە ناو ململانێیەكی قورسەوە كە سەرەنجامەكەی بە لەناوچوون كۆتایی بێت. بۆیە دەكرێت لەنیوان بەردەوامی دان بە پرۆسەی گەندەڵی یان تەسلیمبوونەوە بە بەغدا رێگەی سێهەم پێشنیار بكرێت كە خۆی دەبینێتەوە لە دابینكردنی مووچە و شایستە داراییەكانی مووچەخۆرانی هەرێم لەوادەی خۆیدا و، دابەشكردنی عادلانەی پرۆژە خزمەتگوزاریەكان و، بنەبڕكردنی هەموو جۆرەكانی بەفیڕۆدانی سامانی گشتی و، دابنكردنی ژیانێكی شایستە بۆ هاونیشتمانیان بەو داهاتە گشتیەی مانگانە دەست حكومەت دەوكەوێت. هاوكات ئاڕاستەكردنی سێكتەرە پەروەردەیی و رۆشنبیری و راگەیاندنەكان بە ئاڕاستەی بنیادنانی ئینتمای نیشتمانی بەجۆرێك تاكی كورد نیشتمانەكەی خۆی خۆشبوێت و بەو دەستكەوتانەش رازی نەبێت كە تەنها بە زیندویی بیهێڵێتەوە،وەلێ چاوەڕێی فریاد رەسی دەرەكی نەكات هەتا خۆشگوزەرانی بۆ فەراهەمبكات، بەڵكو چاكسازی بكاتە ئەمری واقع لە لوتكەی سەرەوەی حوكمڕانیەوە هەتا بنكەی خوارەوەی هەڕەمەكە بەردەوامبێت. * ماجستێر لە زانستی ئابووری - توێژەری دكتۆرا لە دارایی گشتی
.gif)
سالاری بازیان لەسەروەختی یادکردنەوەی کارەساتی ئەنفال و کۆبوونەوەی بەرپرساندا، لە پایتەختی ئەنفال، وێنەی خانمێکی میراتی ئەنفال، جوانترین و کاریگەرترین وێنەبوو، کوردە دەنا دەبێت ئەو وێنەیە بچێتە ریزی سەد وێنەی کاریگەری جیهان و هاوشانی وێنەکانی (جين ئایستنی بەریتانی )،(فلورانس نايتينگل،) (ئاملین پنکهرست) و ، چەندەهای تر، وێنەی ئەو تەوارە سەرسەختە بۆ هاوتاکانی و سەرجەمی ئەوانەی داد و بێدایی نیگەرانییانە، ئاوی دڵ دەدات و جێی شانازییە، وەلێ وێنەکە بۆ سەرانى حكومەت، ئەوپەڕی شەرمەزاریییە، چونکە دوای چەندها ساڵ چەوسانەوە و ئاوڕنەدانەوە لە دۆخی سەختی ژیانیان، وێنەیەک پێمان بڵیێت وەک خۆمانین، ڕێک دیمەنەکە لەو ساتە دەچێت، کە لەزیلەکانەوە بەرەو زیندانەکانی مەرگ و ژێر خوڵ و لمی بیابان بەرێکراین. ئەو خاتوونە پێی وتین ئەو ڕۆژەی بەعس گورگ ئاسا کەوتە گیانمان ئێوە لەکوێ بوون؟ ئێمە هەرخۆمان بووین و ئێستاش هەر خۆمانین، ئێمە یازمەکەی سەرمان نەکردۆتەوە، چونکە هەست بەئارامی ناکەین، پێمان دەڵێت ئێوە هەمووتان لەیەک دەچن، دوێنی جەستەمان ئەنفالکرا، ئەمڕۆ غروورمان، دوێةی ڕووحمان لەدار درا، ئەمڕۆش هیوا و ئایندەمان. ئیتر دەکرێت وێنەی ئەو خاتوونە ئاڵامان بێت، سنوور و نەخشەمان بێت لەپشتی سەری هەمو کورسیەکەوە بێت؟ ئەم وێنەیە پێمان دەڵێت: ئیدی درۆ دەرچوو كه زەمەن هەموو شت چارەسەر دەکات، تەنها قژەکانی ئه نفالى سپیتر کرد، برینی کۆنی حەسرەتمانی گەورەترکرد، دڵتەنگیمان زیاتر و ڕۆژگارمانی ڕەشتر کرد. وێنەکە پێ وتین چەند سەرزەمنێکی ساختە و درۆزنی بێ قەول و قەرارمان هەیە، دەسەڵاتێکی غرور و پارەدار و خاوەن کۆشک هەر جارە بە ناوێک بەڵێندەدا و هیچی لێ سەوز نابێت، جارێک بەناوی نەتەوە و نیشتیمانپەروەریی، جارێک بەناوی دین، علمانیەت، جارێک بەناوی خۆشبەختی و مارکسیزم و جارێک بەناوی سۆسیالیستی، بەڵام هەمویان لەیەکدی دەچن و منداڵی یەک منداڵدانن، لەدۆشینی خێر و بێری وڵات، لەچەوساندنەوە و خوێنمژی و خاکفرۆشی و لە نەوت دزین، لە بەتاڵانبردنی غاز، ڕۆژێک شەڕ و ڕۆژێک ئاشتی لەبەردەم میللەت لوتبەرز، لەبەردەم دوژمناندا دەستلەسەر سنگ و ملکەچ و بێ ئەرزش. وێنەکە پێوتین، چیتر خوێ مەکەن بەسەر جەستە شەقار شەقار و زامدار و پارچە پارچەکراوەکانماندا، پێوتین 31ساڵە هەر چاوەڕێن، ئێمە هەر لەخۆمان دەچین هیچمان نەگۆڕاوە، نە بەرگ نە ڕوخسار، نە میحنەت و هەناسەی ساردمان. وێنەی ئەو تەوارە پێی وتین وەرن با بەیەکەوە سەیری وێنەکانی ڕابردوومان بکەین!؟ هەزار خۆزگەمان بەو ڕۆژانە هەموومان لەیەک دەچوین، هەزار نەفرەت لەم ڕۆژەی کەهیچ شتێکمان لەیەک ناچێت. چەند لەیەک دەچین؟ ئێمە چاوەڕێ ڕۆڵەکانمانین، چاوەڕێ کرانەوەی دەرگای خێر و ڕەحمەتین، بەڵام ئێوە چاوەڕێی پولی زیاتر و کۆشکی باڵاترن، ئێمە چاوەڕێ موچەیەکی نەفرەتین، ئێوە چاوەڕێی فرۆشتنی غازەکەن.. ئێمە چاوەڕێی مەرگی خۆمانین... ئێوە چاوەڕێی مەرگی خەڵک و نیشتیمانن. چەند سەیر و سەمەرەیە خۆزگەکانمان، ئێمە چاوەڕێن بەغدادی پایتەختی تاوانین دەستی خێرى بمانگاتێ تا لەسەرەی موچەدا نەمرین.! ئێتر ئێمە لەگەڵ داهاتوی ئێوە زۆر لەیەک دەچین گیرفانی خاڵی ئێمە و خەزانی خاڵی حکومەت هەر دووکمان زۆر لەیەک دەچین لەچاوەڕوانی دوژمناندا ئێمە بۆ لاشەی ون و بێناونیشان، ئێوەش بۆ بەشە پارەی نەوت. چەند لەیەک دەچین ئێمە و ئێوە؟ ئـێمە زام و ژان و دەردو کۆمان دەکاتەوە، ئێوەش شادی و سەروەت، دەزانن لەچیدا لەیەک ناچین ئێمە غەریب کەوتین بەعەشقی خاک و سەربەرزیمان فریودراین، بەنیشتمان ماڵی هەمومانە بە هۆنراوەکانی شێرکۆ بێکەس و بەشەڕی ناوخۆ.. بەحکومەتی ساوا و بەڕیفراندۆم، بەکەرکوک و ناوچە دابڕێنراوەکان، بەماددەی 140، ئەمڕۆ نا سبەی کاتێک لەم خەوە بەئاگا هاتینەوە.. عەیامێکە ئێمەتان بەڕێکردووە، ئیدی سەردەم چەرخی ڕۆژگاری گەڕاوە و ئێمەش بەڕێتان دەکەین.
.gif)
كەمال چۆمانی ئاڵا هەڵدان یان هەڵنەدان لە دانیشتنی ئەردۆغان و بارزانیدا پرسەکە نییە. ئەوەی پرسە و مەترسییە و لە رابردو و ئێستا و داهاتوش، بونی هەرێمی کوردستانە بە قوبرسێکی دیکە، بەشداربونی حکومەتی هەرێمی کوردستانە لە شەڕی تورکیا دژ بە کورد لە تورکیا، کۆنتراکتێکی دیکەی پەنجا ساڵیی دیکەی نەوت و گازە، بونی حکومەتی هەرێمی کوردستانە لە ململانێیەکی هەرێمیی کە لە توانای حکومەتی ئێمەدا نییە. بە نەوتی هەرێمی کوردستان ماڵی بارزانی خزمەتی شەڕی تورکیا دژی کورد دەکەن، خزمەتی ئەردۆغان دەکەن تا حیزبەکەی و بنەماڵەکەی لەڕوی ئابورییەوە بەهێز بمێنن کە خۆیی و حیزبەکەی و بنەماڵەکەی بونەتە بەڵا بەسەر تورکیاوە. لە کاتێکدا ئێمە خەڵکمان بە پرسێکی سیمبولییەوە مەژغوڵ دەکەین، ماڵی بارزانی حکومەتی هەرێم و سەرچاوە سروشتییەکان دەخەنە خزمەتی تاغوتێکی ناوچەکە بۆ پاراستنی هەیمەنەی خۆیان بەسەر نەوت و گاز و حوکمڕانیی کوردستاندا. مەسرور بارزانی حەزدەکات پرسی ئاڵا وا گەورە بکرێ تا لە جاری داهاتودا ئەوەی خۆی جورئەت ناکا داوای بکات، تورکیا هەست بە نیگەرانیی خەڵکی هەرێمی کوردستان بکات. تورکیا کاتێک دەیەوێت ئامانجەکانی بەدەستبێنێ، ماڵی بارزانی لەو ئیحراجییە دەپارێزن. هێزە سیاسییەکانی کوردستان و میدیاکانیشیان، پێویست ناکات باسی هەڵدان و هەڵنەدانی ئاڵا بکەن، ئەوان بەشداری حکومەتێکن، یان ئەو مەترسییانە رابگرن و باسیان بکەن، یان بەشێکن لە ئاجێندای ماڵی بارزانی.
.gif)
* بەهرۆز جەعفەر ڕۆژى (15 ى شوباتى 2022) دادگاى باڵاى فیدراڵى عێراق بڕیارى نا-یاسایبونى سه‌رچاوه سروشتییه‌كانى هه‌رێمى كوردستانى ده‌ركردو، گرێبه‌سته نه‌وتییه‌كان و هه‌نارده‌كردنى نه‌وتى كوردستانى به نا-ده‌ستوری ناوبردو ده‌سته‌ڵاتى داوه به حكومه‌تى مه‌ركه‌زی كه دۆسیه‌ى نه‌وتیى له هه‌رێمى كوردستان وه‌ربگرنه‌وه. بە بڕوای دادگای فیدراڵی پرۆسە نەوتییەکانی هەرێم پێچه‌وانه‌ى مادده‌كانى (110) و (111) و (112) و (115) و (122) و (130) ى ده‌ستورى عێراق (2005) ه. دۆخی نەوت و گاز لە عێراقدا هەرگیز لەوەی هەرێم باشتر و بێ گەردتر نییە، ئەگەر عێراق بۆی بکرایە چەندین ساڵی پێشوتر تەواوی پرسی نەوتی لە دەستی هەرێم دەر ئەهێنا. ئەوەی حکومەتی بەغدا ئەیەوێت بیکات، دروستکردنی کۆمپانیایەکی نەوتییە کە ڕاستەوخۆ سەر بە وەزارەتی نەوتی عێراق بێت، ئەمەش سفرکردنەوەی ڕۆڵی هەرێمە لەکەرتی نەوتدا (دەمێکە چ عێراق چ ئێران و ماوەیەک تورکیاش ئەیانویست کورد لە پرسی ووزە دووربخەنەوە). لە ڕاستییدا پێویست بو هەر لە سەرەتاوە حکومەتی هەرێم لە بری بەشداری پێکردنی دەیان کۆمپانیای نێودەوڵەتی بەو شێوە ڕەهاییە کێڵگەکانیان ڕادەست بکات، بۆ خۆی هەر لە ساڵی (٢٠٠٦) ەوە کۆمپانیایەکی خۆماڵی- کوردیی- نیشتیمانیی- نەوتیی- دیجیتاڵیزەکراوی دابمەزراندایە، لە پاڵیەوە سەدان کادیری ناوخۆیی و تەکنیکی لە بواری نەوت و گاز و سەلامەتی پیشەیی دا پەروەردە بکردایە. عێراق داوای گرێبەستە نەوتییەکان لە هەرێمی کوردستان ئەکات؟ من وەک خۆم گومانم هەیە تا ئێستا عێراق ئەو گرێبەستانەی لە دەست نەکەوتبێت! یاخود بەغدا ژێر-بەژێر لەگەڵ چەند کۆمپانیایەک ڕێک نەکەوتبێت کە ئێستا لە هەرێم ئۆپەرەیشن ئەکەن! بەگشتی، ئه‌كرێت کارتەکان و فاكته‌كانى هه‌رێمى كوردستان به‌رانبه‌ر حكومه‌تى مه‌ركه‌زیی ئه‌مانه‌ى لاى خواره‌وه بن: یه‌كه‌م: له بنه‌مادا ڕه‌شنوسى پره‌نیسپى فیدراڵیه‌تى نه‌وت له دواى ڕووخانى سه‌ددام حوسێن-2003 بۆ ئه‌وه ئاماده‌كرا كه عێراق دوور بكه‌وێته‌وه له دیكتاتۆرییه‌ت و هاوشێوه‌ى فه‌رمانڕه‌وایه‌تى و تاكڕه‌وى سیسته‌مى پێشوو دووباره نه‌بێته‌وه، هه‌روه‌ها پێكه‌وه حكومه‌تى به‌غداو هه‌رێمى كوردستان و پارێزگاكانى ترى عێراق ئیداره‌ى سه‌رچاوه سروشتییه‌كان بده‌ن. به‌ڵام وه‌ك دیاره عێراق ئاره‌زووى ئه‌وه ئه‌كات كه بگه‌ڕێته‌وه سه‌رهه‌مان ڕه‌وتى كاركردنى ڕژێمى پێشوتر. به‌مانایه‌كى تر دیموكراسى له عێراق هه‌ره‌سى هێناوه، دابه‌شبونى عێراق له‌م هه‌لومه‌رجه‌دا ئه‌گه‌رێكى نزیك نییه، به‌ڵكو به‌ره‌و ئه‌وه ئه‌چێت له ڕێگه‌ى كوده‌تاى یاسایی و سه‌ربازییه‌وه كۆنترۆڵى عێراق بكرێت. دووه‌م: دادگاى فیدراڵى ته‌نانه‌ت ئاماژه‌ى به‌وه كردووه كه حكومه‌تى فیدراڵى و وه‌زاره‌تى نه‌وت به به‌شداریی پێكردنى پسپۆڕانى بیانى بگه‌نه ئاستێكى بڕیاردان. به‌ڵام به‌هیچ شێوه‌یه‌ك ئاماژه‌ى به ماف و شایسته داراییه‌كانى هه‌رێمى كوردستان و خه‌ڵكه‌كه‌ى نه‌كردووه، ئه‌گه‌ر هه‌رێم نه‌وت راده‌ستى به‌غدا بكات دواى ئه‌وه ماف و پشكى هه‌رێمى كوردستان چۆن و چه‌ند ئه‌بێت؟ (هیچ نە دیاریکراوە، نە دیارە). سێهه‌م: له كاتێكدا كورد ڕێژه‌ى (17%) ى بودجه‌ى عێراق به شایسته‌ى خۆى ئه‌زانێت، به‌ڵام ڕێژه‌ى كورد له سوپاى عێراقدا ناگاته (1%). له كه‌رتى نه‌وتیش دا كورد ناگاته (4%) و له ته‌واوى ئه‌و گفتوگۆیانه‌ى سه‌باره‌ت به پرسى نه‌وت له نێوان هه‌رێم و به‌غدا كراون، وتراوه كورد نه‌وته‌كه‌ى ڕاده‌ستى سۆمۆ بكات، بێ ئه‌وه‌ى كورد یه‌ك تاكه‌سى له سۆمۆدا هه‌بێت ( ڕاسته سۆمۆ دامه‌زراوه‌یه‌كه بۆ به بازاڕكردنى نه‌وت، به‌ڵام دواجار ڕۆڵى كۆمپانیایه‌كى نیشتیمانى عێراقى ئه‌گێڕێت). چواره‌م: بونى توركیا له ناو كه‌رتى نه‌وتى عێراق و هه‌رێمى كوردستاندا، بابه‌تێكى تازه‌و نامۆ نییه، ساڵى (1927) نه‌وتى عێراق له سه‌ر بنه‌ماى نه‌وتى كه‌ركوك خۆماڵى كراوه، كۆمپانیاى نه‌وتى عێراق پێشوتر ناوى كۆمپانیاى نه‌وتى توركیا بوه كه "گۆڵبنكیان- Calouste Gulbenkian یان مسته‌ر 5% پێنج له‌سه‌ت به‌ناوبانگه داى مه‌زراندوه. توركه‌كان له‌وێوه پشكى خۆیان هه‌ر هه‌بوه. له قۆناخى یه‌كه‌مدا (1934- 1945) به‌رهه‌مى كێڵگه‌ى نه‌وتى كه‌ركوك (94%) ى ئاستى به‌رهه‌مى هه‌موو عێراقى پێك هێناوه، له ساڵى (1957) دا " واته كۆتا ساڵى سه‌رده‌مى پاشایه‌تى له عێراقدا" ڕێژه‌ى بونى نه‌ته‌وه‌كان له كه‌رتى نه‌وتى كه‌ركوكدا به‌م شێوه‌یه بون: - عه‌ره‌ب (1%) یه‌ك له‌سه‌ت! كورد (38%) بوه، توركمان (16%) و ئاشورى (40%) و ئینگلیز (2%) - به‌ڵام! له ساڵى (2022) دا ڕێژه‌ى عه‌ره‌ب له كۆمپانیاى نه‌وتى باكور- كه‌ركوك (63%) و توركمان (26%)، كوردیش كه‌متره له (7%) * پێنجه‌م: عێراق، له سێبته‌مبه‌رى 2021 ه‌وه، ده‌سته‌ى گه‌شه‌پێدانى پیشه‌سازیی سه‌ربازی زیندوو كردووه‌ته‌وه. هه‌ر به پێى یاسا پێویسته نوێنه‌رێكى وه‌زاره‌تى پێشمه‌رگه‌ى تیا بێت (نی یه). به پێى گۆڤارى " CEOWORLD" له ساڵى (2021) عێراق له‌سه‌ر ئاستى ته‌واوى جیهاندا بۆ هاورده‌كردن و كڕینى چه‌ك ڕیزبه‌ندى (11) یانزه‌یه‌مینى هه‌یه. ئاشكرایه (41%) ى سه‌رچاوه‌ى كڕینى چه‌كى عێراق له ئه‌مریكاوه دێت، كۆى خه‌رجى و تێچوى بوارى سه‌ربازی له بودجه‌ى ساڵى (2021) دا به (27.617) بیستوحه‌وت تریلیۆن و شه‌ش سه‌تو حه‌ڤده ملیارد دینار دانراوه (واته زیاتر له 20 ملیار دۆلار). ئه‌مه‌ش بۆ هه‌موو تێچووى كاركردن "نه‌فه‌قاتى ته‌شغیلى" و چه‌كداركردن و ئه‌ركدار كردنى دامه‌زراوه سه‌ربازییه‌كانى تایبه‌ت به دژه تیرۆر و سوپاو ده‌سته‌ى حه‌شدى شه‌عبى و وه‌زاره‌تى ناوخۆ به هه‌موو پۆلێن به‌ندییه‌كانییه‌وه (په‌یمانگه‌ى میدیتریانه بۆ توێژینه‌وه‌ى هه‌رێمایه‌تى، 2021). ئایا هه‌رێمى كوردستان و پێشمه‌رگه به‌شێك نین له عێراق و سیسته‌مى به‌رگرى ؟ بۆچى عێراق یه‌ك فیشه‌ك هاوكارى پێشمه‌رگه‌ى نه‌كرد له شه‌ڕى داعش دا؟. بۆچى عێراق درۆنى هه‌یه پێشمه‌رگه نییه‌تى؟. شه‌شه‌م: له فیدراڵیه‌ت و ده‌ستورى زۆربه‌ى وڵاتانى جیهاندا، مافى خاوه‌ندارێتى كردنى نه‌وت و گاز ئه‌گه‌ڕێته‌وه بۆ هه‌رێمه‌كان - كانتۆنه‌كان- میرنیشینه‌كان، وه‌كو كه‌نه‌دا، نه‌یجیریا، ئیمارات. بۆ نمونه: له ده‌ستورى ئیماراتى یه‌كگرتوى عه‌ره‌بى ساڵى (1971) مافى خاوه‌ندارێتى كردنى نه‌وت و گازى داوه به میرنشینه‌كان واته هه‌رێمه‌كان، له‌مادده‌ى (23) ى ئه‌و ده‌ستوره‌دا ئه‌ڵێت " خاوه‌ندارێتى كردنى سامان و سه‌رچاوه‌ى سروشتى له هه‌موو میرنیشین "ئه‌ماره‌ته‌كان" ئه‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌و میرنشینه به تایبه‌تى، وه گه‌ل بۆ به‌رژه‌وه‌ندى نیشتیمانى به‌كارى ئه‌هێنن، هه‌ر به پێى ئه‌م مادده‌یه حكومه‌تى ناوه‌ندى ئیمارات ناتوانێت خاوه‌ندارێتى له‌و پرسه بكات، به‌ڵكو له بنه‌ڕه‌تدا ئه‌وه بۆ میرینیشینه‌كانه (دستور الامارات العربیة المتحدة، 2021). حه‌وته‌م: ده‌ستورى عێراق و دادگاى فیدراڵیش جه‌خت له‌وه ئه‌كه‌نه‌وه" نه‌وت و گاز موڵكى گه‌لى عێراقه". هه‌روه‌ها له مادده‌ى (112) ئه‌ڵێت حكومه‌تى ئیتیحادى له‌گه‌ڵ هه‌رێم و پارێزگاكان پێكه‌وه ئیداره‌ى نه‌وت و گاز ئه‌ده‌ن. كه‌واته هه‌رێمى كوردستان مافى خۆیه‌تى له شێوازى ئیداره‌ى نه‌وت و گاز له عێراق بكۆڵێته‌وه و گازنده‌ى هه‌بێت، وه به پێچه‌وانه‌شه‌وه. بۆ نمونه: بۆچى عێراق گاز به (3) هێنده‌ى نرخى ئاسایی بازاڕ گرانتر له ئێرانه‌وه هاورده ئه‌كات بۆ به‌رهه‌مهێنانى كاره‌با، به‌ڵام گازى سروشتى ووڵاته‌كه‌ى خۆى به فیڕۆ ئه‌دات؟. به پێى ئاژانسى ووزه‌ى جیهانى، ئه‌و گازه‌ى ڕۆژانه له عێراق به فیڕۆ ئه‌چێت به‌شى كاره‌باى (3) سێ ملیۆن ماڵ ئه‌كات (الجزیره، 2020). له هه‌موو سه‌ره كاتژمێرێك به به‌هاى (290) هه‌زار دۆلار گاز له عێراقدا ئه‌سوتێت و به فیڕۆ ئه‌چێت، واته ڕۆژانه (6.9) ملیۆن دۆلار و ساڵانه‌ش ئه‌گاته (2.5) دوو ملیارو نیو دۆلار. به پێى ڕاپۆرتى بانكى جیهانى ماوه‌ى (4) ساڵى له‌سه‌ر یه‌كه عێراق له پله‌ى دووه‌مى ئه‌و وڵاتانه دێت، كه زۆرترین گازى سروشتى ئه‌سوتێنن، چوار یه‌كه‌مه‌كه ئه‌مانه‌ن: ڕووسیا، عێراق، ئه‌مریكاو ئێران (The World Bank. 2021). پرسیاره‌كه ئه‌وه‌یه ئه‌وانى دیكه كه گاز ئه‌سوتێنن ووڵاتى پیشه‌سازیی گه‌وره‌ى جیهان و به‌رهه‌مهێنانى گه‌وره‌ى هه‌مه‌جۆریان هه‌یه، له عێراق بۆچى ئه‌م گازه به فیڕۆ ئه‌چێت؟ "ده‌ستور وتویه‌تى "نه‌وت و گاز" به‌هاوبه‌شى به‌ڕێوه بچێت، كه‌واته هه‌رێمى كوردستانیش مافى خۆیه‌تى پرسیار له عێراق بكات هه‌موو ئه‌مانه‌ی سەرەوە بۆچى وان؟" بەڵام ئیتر ئەوە دەبو نوێنەرانی کورد نوسراو ئاڕاستەی دادگای فیدراڵی بکەن، کە لایەنی کەم داوابکەن خوێندنەوەیەکی ڕوونتر بۆ ماددەی (112) و (122) بکات! لە کۆتاییدا، هەرێمی کوردستان نەوت ڕادەستی بەغدا ناکات (بەڵام ئەکرێت مامەڵەی گاز لەگەڵ عێراق بکات و گازی سروشتی ببێتە مایەی سەقامگیریی سیاسیی). ڕوونە کە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی بە پلەی ئیمتیاز سیاسییە، لەوەش ڕونتر ئەوەیە هەم ناڕەزایەتی خەڵکی کوردستان و بێ حاڵی و بێ دادی هاوڵاتیان، وە هەم ئەوەی وای کردوە هەڵوێستی بەغدا بەهێزتر دەرکەوێت، دابەشبون و ململانێی نێوان هێزە کوردییەکانە چ لە هەرێم چ لە بەغدا بەسەر هێزە شیعییەکاندا. "ئەم بابەتە، بەشێکی کەمە لە لێکۆڵینەوەیەکی ئێمە کە (ڕۆژێک پێشووتر) لە پەیمانگەی میدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی بڵاوبۆتەوە".
.jpg)
شادمان مەلا حەسەن لە چەرخی نوێی دوای شۆڕشی پیشەسازی و پێشكەوتنی سیستەمی سیاسی و فراوان بوونی كۆلۆنیالیەتی داگیركاری نێودەوڵەتی .حزب و رێكخراوی سیاسیش بەهەمان شێوە گەشەی كرد و گۆڕانی بەسەرداهات. لە دوای جەنگی جیهانی دووەم (1939_1945) گروپ و رێكخراوە رزگاریخواز و شۆڕگێڕەكان زیاتر بوونە خاوەن چەمك و فەلسەفەی سیاسی تایبەت بەخۆیان .بۆ رزگاری نیشتمانی لە دەست ئیمپریالیزم یان بەمەبەستی گۆڕینی سیستەمە كۆنەپارێزەكانی وڵاتانی خۆیان ,شۆڕشی چین و ڤێتنام و جەزائیر و وڵاتانی تری ئەفریقا و ئاسیا و ئەمەریكای لاتین زیاتر وایان كرد ئایدیا و فەلسەفە و فیكری چەپی ماركسی و سۆسیالیستی زیاتر بلاوببێـتەوە .دیارە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و كوردستانیش بێ بەش نەبووە لەم تەوژمە ئایدۆلۆژیا سیاسیە . بۆیە قۆناغ بەقۆناغ حزب و گروپە چەكدارەكانی خەباتكار بۆ رزگاری, لەهەموو بەشەكانی كوردستان, زیاتر بوونە هەلگری فیكر و فەلسەفەی چەپ و ماركسی .بەتایبەت تر دوای شكستی شۆڕشی ئەیلول لە ساڵی 1975 .زۆرینەی حزبەكانی باشور و باكور و رۆژهەڵات و رۆژئاوای كوردستان لە ژێر هەژموونی بیروباوەڕی چەپگەرایی خۆیان بارگاوی كرد .چونكە وەلامیان بۆ ئەم بابەتە ئەوە بوو پارتی و شۆڕشی ئەیلول خاوەن ئایدیایەكی چەپ و شۆڕشگێڕ نەبوون, بۆیە ئاوا بە ئاسانی هەرەسیان هێنا .ئەمە وایكرد ژینگەی سیاسی كورد زیاتر خۆی لە فیكری چەپ ببینێتەوە .جا لە هەندێ حالەتدا دابەش دەبوونە سەر ئەزموونگەریەكانی چەپ لە جیهان نموونە :چەپی ماوی چینی و لینینی سۆڤێتی و تەنانەت جۆزێڤ تیتۆ(1892_1980)ی یوگسلافیا و ئەنوەرخۆجە(1908_1985)ی ئەلبانیا و كیم ئیلسۆنگ (1912_1994)ی كۆریای باكور.لەم ژینگە قەرەبالغەی چەپگەرایی و شكستی نەتەوەیی كورد یەكێتیی نیشتمانی كوردستان دامەزرا , بۆیە بالەكانی یەكێتیی زۆرینەیان هەلگری بیرو فەلسەفەی چەپ بوون ,بەتایبەت كۆمەلە چەپێكی توندڕەو بوون .بزووتنەوەی سۆسیالیستیش ئەگەرچی بە حیساب چەپی ناوەڕاست بوون ,بەلام لەژێر هەژموونی چەپگەرایی توندا ئەوانیش بە ئاراستەی چەپی توند رۆیشتن .فیكر و ئایدیای ماركسی بۆ شۆڕشی نوێ داینەمۆیەكی كاریگەر بوو لە گەشە و كاریگەری شۆڕشەكە .هەر فیكری چەپیش بوو وایكرد یەكێتیی لەچەندین رووداوی جەرگبڕ هەلبسێنتەوە . هێزە ركابەرەكانی بەردەوام لەبەرامبەر گەشەی یەكێتیی دەپوكانەوە . ساڵی 1992 كاتێ یەكێتیی هاتەوە ناوشارەكان و بنكەی جەماوەری یەكجار فراوان بوو .یەكێتیی هەلسا بگۆڕینی ئاراستەی فیكر و فەلسەفەی سیاسی خۆی ,لەچەپی رادیكال و ماركسیەوە بۆ چەپی ناوەڕاست (سۆسیالیست دیمۆكرات ). بڕیاری گۆڕینی فیكر بە كۆتایی هێنانی رێكخراوەكانی ناو نیمچە بەرەی یەكێتیی بوو .یەكخستنیان لەیەك رێكخراوی شێوە ستوونی ,لەهەمان كاتدا لە ژێر هەژموونی كۆتایی هاتنی جەنگی سارد و هەلوەشانەوەی بلۆكی سۆسیالیستی و یەكێتیی سۆڤیەت .یەكێتیی فیكر و فەلسەفەی خۆی گۆڕی .بەبێ ئەوەی ئامادەكاری نەخشە بۆ داڕێژراوی ناوخۆیی بۆكرابێت .یان فیكری سۆسیالیست دیمۆكرات لەناوچەكەدا وەك فیكری چەپی رادیكال گەشەی كردبێ و چین و توێژەكانی كۆمەلگای كوردی پێی ئاشنا بن .بۆیە گۆڕینەكە لەسەرەوە بوو .یەكێتیی فیكری ماركسیی لە حوكمڕانی تاقینەكردبۆوە .تەنها لە خەباتی شاخ لە نێو ئەندامەكانی خۆی تاقیكردبۆوە . بۆیە گۆڕینەكە تەنها لەئاستی سەرەوە بوو . سەركردەكانی یەكێتیش ئەوانەی توانای گەشەپێدان و بلاوكردنەوەی فیكری سۆسیالیست دیموكراتیان هەبوو ژمارەیان كەم بوو . نەوشیروان مستەفا كە كەسێكی بەتوانا رێكخراوەیی بوو .سیفات و خەسلەتی زیاتر لە چەپی رادیكال دەچوو وەك لە چەپی ناوەڕاست .بۆیە ئەو ئەركی تەنها ئەوە بوو كۆتایی بە فیكری چەپی رادیكال بهێنێت لەناو یەكێتیی .بەلام هیچ ئەدەبیاتێكی ئەوتۆی نیە بۆ گەشەپێدانی چەپی ناوەڕاست ,خۆی لەبەر بردە دەرەوە, زیاتر خەریكی بابەتە ئەدەبیە نەتەوەیەكان بوو . ئەویتریان مام جەلال بوو كە خاوەنی داهێنانی فیكری چەپی ناوەڕاست بوولەناو یەكێتیی .لەبەر كاری دیبلۆماسی و پاشان شەڕی ناوخۆ نەدەپڕژایە سەر چۆنیەتی كاركردن لەسەر گەشەپێدانی ئەم فیكرە تازەیە . بۆیە ئەوەی تر كە مابۆوە مەلا بەختیار بوو .ئەویش لەبەرگ و سیفات و خاسیەتی ئەرستۆكراتانەی ئەوروپی دەیوست گەشە بە فیكری سۆسیالیست دیموكرات بدات .لە جیاتی ئەوەی بە شێوەیەكی نەرم و لەسەرخۆ كار لەسەر ئەم فیكرە بكات .كەچی ئەو یەكەم بەریكەوتنی لەگەل نووسەرە رەهەندییەكان و مەلاكانی ئاینی ئیسلام دروست كرد .زۆرینەی تری سەركردایەتی یەكێتیی خۆیان لە قەرەی ئەم بابەتە نەدەدا .زیاتر خەریكی پێكەوە نانی سەرمایە و خۆشگوزەرانی ژیانی خۆیان بوون .لە كۆنگرەی دووەم بەهۆی ئەنجامەكانی شەڕی ناوخۆ یەكێتیی زۆرینەی تیمە رێبەریەكەی بووە ,كەسانی نەخوێندەوار و سەربازی و عەشایر .بۆیە ئەمە گورزێكی كاریگەرتر بوو لە رەوتی فیكری یەكێتیی درا . لە كۆنگرەی سێیەم بەتەواوی بەتال بۆوە .لە كۆنگرەی چوارەم كەمترین گفتووگۆ لەسەر فیكری سۆسیالیست دیموكرات كرا . چونكە فیكر كەمتر لەگەل خەسلەت و سیفات و ویستی سەركردایەتی وێك دەهاتەوە .بۆیە لە ئێستادا یەكێتیی حزبێكی خالیە لە فیكر و فەلسەفەی سیاسی ,راستە لە دروشم و پەیرەوەكەی ئاراستە فیكریەكەی دیاری كراوە .بەلام زۆر بەكەمی لەگەل ئاكار و رەفتاری یەك دەگرێتەوە . دواجار هەموو فیكری یەكێتیی بووە بڕیاری ژمارە (311) ی فەرید ئەسەسەرد و هیچی بۆ كەس نەهێشتەوە هەمووی دایە دەستی یەك كەس .جا دیدار جگە لە خۆ خەریك كردن و خافلاندنی ئەندامانی هیچی تر نیە .
ساڵح ژاژڵەیی من لێرەدا دەمەوێت باسی چوار هەڵەی ستراتیجی زۆر گەورەی كاك مەسعود بارزانیتان بۆ بكەم كە لێكەوتەكانیان زیانی زۆر گەورەیان بە هەرێمی كوردستان و گەلی كوردو كۆی پڕۆسەی سیاسی هەرێمی كوردستان گەیاندوەو نەك ناتوانرێت قەرەبوو بكرێنەوە ، رۆِژ دوای ڕۆژ كارەساتی تر بەسەر ئەم میللەتدا دەهێنن . یەكەم : ئەنجامدانی ڕیفراندۆم . من لێرەدا مەبەستم ئەوە نییە باسی ڕیفراندۆم بكەم ، چونكە هەمووكەس ئەوحیكایەتە باش دەزانێت . مەبەستی من ئەوەیە پاڵنەرەكانی پشتی بڕیاری ڕیفراندۆم بزانین . زۆر گرنگە بزانین كێ كردی ، بۆچی كردی ، كێ پێی كرد ،بۆ كێی كرد ، كاریگەری كێی لەسەر بوو ؟. كاتێك مەسعود بارزانی تاك لایەنەو بە بڕیاری خۆی و بێ گەڕانەوەو پرس و ڕا بە پەڕلەمان و حكومەت و ڕۆشنبیران و دڵسۆزان و بێ پرس و ڕاكردن بە نەتەوە یەك گرتوەكان و وڵاتە زلهێزەكان و بێ ئەوەی بەڵێنی پشتیوانی ئەوانی وەرگرتبێت ، بڕیاری ڕیفراندۆمی دا پرسیار گەلێكی زۆر گەورە بەدوای خۆیدا دێنێت و زۆر زەحمەتە وەڵامەكانمان دەستكەون . بەڵام دواجار تەنها خۆی دەتوانێت وەڵامێكی ڕاستمان بداتەوە و هەر خۆشی بەر پرسیار دەبێت لە ئەنجامی ئەو كارەساتەی بەسەر كەركو ك و ناوچە دابڕێنراوەكانیدا هێناوە . مەسعود بارزانی پێش ئەوەی بڕیاری ڕیفراندۆم بدات دەیگوت ئەگەر ئەنجامی باشبوو ، ئەوە هەموتان لە نازو نیعمەتی ڕیفراندۆم كێژ وەرگرن ، خۆ ئەگەر سەركەوتو نەبوو ئەوە من بەرپرسیارم و هەموو شتێك لە ئەستۆی خۆم دەگرم. باشە تا ئێستا كەس بیستویەتی سەركردەیەك قومار بە وڵاتەكەیەوە بكات ؟. بەڵێ ڕیفراندۆمی كردو بەو هۆیەوە نیوەی زیاتری خاكی كوردستانی لە دەستدا . ئەی پێشتر نەی دەگوت هەرچی ڕویدا خۆم بەرپرسیارم . باشە بەرپرسیاریەتەكەی لە كوێدایە ؟ . پێشمەرگەی یەكێتی تا توانیان بەرگرییان كرد و هەر ئەوەندەیان پێكراوە و پێشمەرگەكانی پارتیش لە بری ئەوەی بەهانای پێشمەرگەكانی یەكێتیەوە بچن ، بەرەو پردی َپاشەكشەیان دەكرد و مەسعود بارزانی خۆشی لە سەری ڕەشەوە بە دووربین سەیری دەكرد ، نەكا سوپای عێراق بەرەو هەولێر پێشڕەوی بكات . بەرپرسیاریەتی لێرەدا ئەوە دەبوو وەكو بڕیاری ڕیفراندۆمی داو سوپای عێراق هێرشی كرد بۆ كەركوك ، دەبوو جەنابیان وەكو چۆن ئێستا سەرۆكی ئۆكرانیا لە بەرەكانی شەڕدا شان بە شانی سەربازەكان بەرگری لە وڵاتەكەی دەكات ، ئەویش لە كەركوك شەڕی بكردبایە چونكە خۆی بەرپرسیارە لەوكارەساتەی بە سەر كەركوكیدا هێناوە و دەبوو خۆی لە بەرەی پێشەوەی شەڕدابوایە . كەواتە لێرەدا گومانی ئەوە لە مەسعود بارزانی دەكرێت ، هەر لە بنەڕەتەوە بریاری ڕیفراندۆم بۆ لە دەستدانی كەركوك بوبێت . گومانی زۆر دەكرێت كە نەهێنییەكی شاراوە لە پشتی بڕیاری ڕیفراندۆمەوە بێت كە تا ئێستا ئاشكرا نییە . ئاخر با هەمومان باش بیر بكەینەوە ، بڕیارێكی گرنگی لەو جۆرە كە پێش ئەنجامدانی هەمومان هەستمان بە مەترسی ئەنجامەكەی دەكردو وڵاتانی زلهێزی دنیاش هوشداریان دایە مەسعود بارزانی . قاسمی سڵێمانی بەشداری هێرشەكەی سەر كەركوكی كردوە كە پیشتر هوشداری داوەتە مەسعود بارزانی كە بڕیاری ڕیفراندۆم نەدات . ئەو كەسەی مەسعود بارزانی پاراست لەهێرشی داعش بۆ سەر هەولێر . بڕیاری حكومەتی عێراقیش ئەوە بوە كە كەركوك بگرنەوە بە هەر نرخێك بوە . ئەی كەواتە چۆن مەسعود بارزانی هەستی بە مەترسی ئەو بڕیارە نەكرد ؟. یان خۆی باش زانیویەتی و بە مەبەست ئەوبڕیارەی داوە ؟. كەواتە پێداگری مەسعود بارزانی لەسەر ئەنجامدانی ڕیفراندۆم وئەو هەموو زیانانەی لێی كەوتەوە ، جێگەی پرسیارو گومانیشە . كەواتە كەركوك هەرچۆنێك داگیر كرابێتەوە ، ئەوە هەر مەسعود بارزانی بەرپرسیارە چونكە ئەوەی ڕویدا ئەنجامی ڕیفراندومە شكست خواردوەكەی خۆی بوو ، ئەگەر ئەو ڕیفراندۆمەی نەكردبایە ، ئەوەی ڕویدا هەرگیز ڕوی نەدەدا. من لێرەدا دەمەوێت قسە لەسەر هۆكاری بڕیاری ئەنجامدانی ئەم ڕیفراندۆمە بكەم بۆ ئەوەی بزانین بڕیاری ڕیفراندۆم لە لایەن مەسعو بارزایەوە لە كوێوە سەرچاوەی گرتوەو پاڵنەرو هۆكارە شاراوەكانی پشتی پەردەوە چیبون كەوایان لە مەسعود بارزانی كرد ئەم هەڵە گەورەیە بكات ؟. 1- : گومانی ئەوە دەكرا وڵاتێكی دراوسێ هانی مەسعود بارزانی دابێت بۆ ئەوەی ئەو كارە بكات و میللەتەكەی توشی ئەو كارەساتە بكات . ئایا ئەمە هیچ بنەمایەكی ڕاستی تێدایە ؟. ئەگەر وایە چۆن مەسعود بارزانی بیری لە ئەنجامی مەترسی ئەو ڕیفراندۆمە نەكردەوە و هەروا بە سەرپێی بڕیارێكی وا مەترسیداری داو حسابی بۆ ئەنجامەكەی نەكردبوو . خۆ ئەگەر ئەم گریمانەیە ڕاستبێت ، كارەساتێكی زۆر گەورەیە تۆ سەرۆكی میللەتێك بێت و بە قسەی وڵاتێكی تر ئاگر لەماڵی خۆت بەردەی . 2- : خۆ ئەگەر لەبەر ئەوەش ئەو بڕیارەی دابێت كە ئەو ناوە سنوری دەسەڵاتی یەكێتییەو بۆچونی وابوبێت كە لە ژێر دەسەڵاتی یەكێتیدا نەمێنیتەوە بۆ ئەوەی سنووری دەسەڵاتی یەكێتی بچوك ببێتەوە ، ئەوەش گریمانەیەش جۆرێك لە ڕاستی تێدایە . بە هۆكاری ئەوەی كە هەمیشە یەكێتی و پارتی كێشەیان هەبوە. كێ ناڵێت وابیری كردبێتەوە ئەگەر ڕیفراندۆم بكات و سەركەوت وبێت ئەوە دەبێتە پاڵەوان و سەرۆكی بێ ڕكەبەر . ئەگەر سەریش نەكەوت ئەوە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی بچوك دەبێتەوە . واتە بە تیرێك دوو نیشان دەشكێنێت . خۆ ئەگەر كەسانێك هەبن بڵێن ، شتی ئاوا قابیلی باوەڕپێكردن نییە و چۆن مەسعود بارزانی شتی وادەكات ،بەڵام بۆچی نا ،ئەی هەر مەسعود بارزانی نەبوو كارەساتی 31 ئابی ئەنجامدا ؟. ئەی ئەوە نییە دوای گرتنەوەی كەركوكیش بەغدا ڕازییە پارێزگاری كەركوك كوردبێت ، بەڵام بارزانی ڕازی نابێت پارێزگار كورد بێت ،چونكە ئەوپۆستەپشكی یەكێتییە. كە واتە ئەم گومانە زۆر نزیكە لە ڕاستییەوە . ئەی ئەوە نییە لە پێناوی وەرگرتنی پۆستی سەرۆك كۆماردا ناوماڵی كوردی كردە ئاردی ناو دڕك و قەوارەی هەرێمی كوردستانیشی خستۆتە بەر مەترسی لەناوچونەوە . كەواتە لای مەسعود بارزانی قەزیەی كوردو نیشتمان بایەخی نییەو ئەوەی بەلای ئەوەوە گرنگە بنەماڵەكەی خۆیەتی . 3- : كاتێك مەسعود بارزانی بڕیاری ڕیفراندۆمی داو دەیگوت لێرە بەدواوە دراوسێیەكی باشی عێراق دەبین ، واتە ئێمەش دەبینە دەوڵەت ، هەموو ڕاوێژكارەكانی و بەرپرسانی حیزبەكەی و نزیكەكانی خۆی بێ بیركردنەوە لە ئەنجامەكانی دەست خۆشیان لێ دەكردو پشتگیرییان لێدەكرد . مامۆستایەكی بەناو زانكۆ دەیگوت دوای 15 ڕۆژی تر حكومەتی كوردی دروست دەبێت , یەكێكی تر پاسپۆرتەعێراقیەكەی دەدڕاند. كەسیش نەبوە دژی ئەو بڕیارە بوەستێت و هەوڵ بدەن ڕأزی بكەن و پەشیمانی بكەنەوەو هۆشداری پێ بدەن لە مەترسی ئەنجامی ئەو ڕیفراندۆمە . زۆر بە دڵنیاییەوە دەتوانم بڵێم هەموو شوێن كەوتوانی مەسعود بارزانی لە هەر ئاستێكدابن هەمویان هاوڕانەبون لەسەر ئەوەی مەسعود بارزانی ڕیفراندۆم ئەنجام بداو زۆرێك لەوانە هەستیان بە مەترسی ئەنجامەكانی كردوە . بەڵام كیشەكە ئەوەیە نە وێراون ناڕەزایی دەربڕن ، نە ڕەخنەی لێ بگرن ، نە ڕێگری لێ بكەن . كەواتە ئەمەش مەترسییەكی زۆر گەورەیەو دەبێ هەمیشە لە دڵەڕاوكێدا بژێن . خۆ ئەگەر ئەمانە هیچیان ڕاست نەبن و بۆچونی خۆی وابوبێت كە بڕیاری ڕیفراندۆم باشەو لەم كاتەدا لە جێی خۆیدایەو عەقڵی وای بڕیبێت كاریگەری هیچ كەس و لایەنێكی لەسەر نەبوبێت ، ئەوە هەر تەواو ماڵ وێرانییە كە سەرۆكی میللەتێك بیر كردنەوەی لە ئاستێكی ئاوادا بێت و نەتوانێت لێكدانەوە بۆ بارودۆخی سیاسی نێو دەوڵەتی بكات . كارەساتی گەورەتریش ئەوەیە ، كە بە قسەی كەسیش نەكات و كەسیش نەتوانێت پرسینەوەی لێ بكات . كەواتە دەبێ هەمیشە چاوەڕوان بین ، بڕیاری مەترسی دارتریش بدات . باشە ئەی ئێستا مەسعود بارزانی چۆن وەڵامی هەموو ئەوانە دەداتەوە كە هۆشداریان پێ دا كە ڕیفراندۆم ئەنجام نەدات؟. ئەی ئەوانەی پشتیوانیان لێكردوە چی بە خۆیان و میللەتەكەیان دەڵێن؟. دووەم : هەڵەی ستراتیجی دووەمی ئەمەیە : هۆكاری كێشەكانی ئێستای نێوان یەكێتی و پارتی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو دوو بەرەكی و لێكترازانەی ساڵی 1964 لەناو پارتیدا ڕویدا و لە ئەنجامدا بەرەی جەلال و مەلایی لێكەوتەوە و گیانی هەزاران هاوڵاتی ئەم نیشتمانە كرانە قوربانی ئەم ناكۆكیانەو هەموو ئەو دەرفەت و هەلە زێڕینانەی بۆ میللەتەكەمان هاتنە پێشەوە كە دەكرا سودی زۆریان لێ وەرگیرایا بە هەدەر دران . دوای كۆچی كاك نەوشیروان مەسعود بارزانی دەرفەتێكی زێڕینی بۆ هاتە پێشەوە و ئەگەر بەشداری پرسەكەی كاك نەوشیروانی بكردبایەو ڕۆژێك یان دوو ڕۆژ لە سلێمانی لەماڵی مامجەلال بوایەو قسەی لە گەڵ كوڕەكانی مامجەلال و كاك نەو شیروان ئەندامانی مەكتەبی سیاسی بكردبایە، دەیتوانی كۆتایی بە ناكۆكیەكانی ناو ماڵی كورد بهێنێت ، ئەگەر ئەوەی بكردبایە خۆی دەبوو بە سەرۆكی هەموان بێ ڕكەبەر. سەد مەخابن نەیتوانی ئەو هەنگاوە مەزنە بنێت و بارودۆخەكە لە جاران خرابتریش بوە . ئەوە خەمێكی گەورەیە كە سەرۆكی هەرێمی كوردستان بە هەر هۆكارێك بێت نەتوانێت بەشداری پرسەی سەركردەیەكی میللەتەكەی خۆی بكات ، كە خاوەنی خەبات و تێكۆشانێكی زۆرە ، ئەگەرچی ڕكەبەریشی بوبێت . با كەمێك بیریش بكاتەوە و بزانێت كە ئەو شاخەو شاخی دەكرد لە كوردستانی عێراق ، جەنابیان لە كوێ بوون؟. ئەگەر كەسێك خۆی بەسەركردە بزانێت و گیانی لێبوردەیی تێدا نەبێت ، هەرگیز ناتوانێت ببێتە سەركردەی ڕاستەقینە . . بەڵام ئەوە كارەساتە بۆ میللەتی ئێمە كە سەركردەكانمان نیوسەدە زیاترە شەڕ لە گەڵ یەكتری دەكەن و خوینی سەدان هەزار كەسیان بە خۆڕایی رششتوەو لە كاتی مردنی یەكتریشدا ئامادەی پرسەی یەكتری نەبن ؟. باشە مەسعود بارزانی تا كەی دەیەوێت دوژمنایەتی ناو كوردان بەردەوام بێت؟. لە كاتێكدا كە هەردو نەیارەكەی مەسعود بارزانی لە ژیاندا نەماون ، ئەی ئێستا بۆچی كۆتایی بەم دوژمنایەتییە ناهێنێت و بەردەوامە لەسەر ئەوەی ئەم كەلتورە شەڕانگێزیە قێزەونە بكوێزێتەوە بۆ نەوەكانی دوای خۆیان و تا ڕۆژی قال و بەلا بەردەوام بێت ؟ . تەنانەت لەناو هۆزە دواكەوتوەكانیش خەڵكی ڕیش سپی كاریان ئەوەیە كێشەی خەڵك چارەسەر بكەن ، بەڵام سەركردەكانی ئێمە خۆیان سەرچاوەی كێشەن . سێیەم: هەڵەی سێەمی مەسعود بارزانی ، پێك هێنانی بەرەی سێ قۆَڵییە لەگەڵ سەدرو حەلبوسی بۆ پێكهێنانی حكومەتێكی زۆرینەی نیشتمانی . دوای هەڵبژاردنی پەڕلەمانی عێراق . لە بری ئەوەی مەسعود بارزانی هەوڵی ئەوە بدات ناو ماڵی كورد یەك بخات و بە یەكگرتویی بچنە بەغدا بۆ ئەوەی مافەكانی گەلی كورد بەدەست بهێنن و مادەی 140 جێبەجێ بكەن ، بە پێچەوانەوە ناوماڵی كوردی بە جارێك وێرانكرد . خۆی بە جیا لەگەڵ سەدرو حەلبوسی بەرەیەكیان پێك هێنا بە نیازی پێك هێنانی حكومەتێكی زۆرینەی نیشتمانی تەنها لە پێناوی وەرگرتنی پۆستی سەرۆك كۆماردا ئەمە لە كاتێكدایە كە پۆستی سەرۆك كۆمار لە عێراق بۆ كورد دانراوەو لە كوردستانیش بۆ یەكێتی لەبەرامبەر پۆستی سەرۆكی هەرێمدا . بەڵام مەسعود بارزانی ئەمەی فەرامۆش كردو لەپێناوی ورگرتنی پۆستی سەرۆكی كۆمار ڕوی كردە بەغداو ناوماڵی كوردیشی تێكدا. باشە با بڵێین مەسعود بارزانی لە بڕیاری ڕیفراندۆكدا هەڵەی كرد ، یان خەڵەتێنراو پێیان كرد ،ئەی تێكدانی ناوماڵی كوردی بۆچی كرد ؟. دواجار پێك هێنانی بەرە سێ قۆڵیەكە ناڕەزاییەكی گەورەی ئەولایەنانەی ناو شیعەكانی لێكەوتەوە كە سەر بە ئێرانن و ئەمەش زۆر بە خراپی بەسەر پارتیدا شكایەوەو ئێرانی لە پارتی توڕە كرد چونكە پێیان وایە پارتی دەیەوێت ناو ماڵی شیعە تێك بدات و ئەوەش لای ئێران هێڵی سوورەو قابیلی قبوڵكردن نییە . یەكەم كاردانەوەی ئێران بەرامبەر بە پارتی ، موشەك بارانكردنی هەوڵیر بوو ، دوای ئەوە سوتاندنی بارەگای لقی پێنجی پارتی بوو لە بەغدا ، دوای ئەوەش ئاراستەكردنی سی َموشەك بەرەو ڕوی پاڵاوگەیەكی كۆمپانیای كاری بنەماڵەی بارزانی . بەڵام ئەمانە تەنها سەرەتان و شتی تریشیان بەدوادا دێت ، ئەگەر عاقڵانە هەڵس و كەوت نەكرێت . هەر لەبەر ئەوە تا ئێستا سەرۆكی كۆمار هەڵنەبژێراوەو حكومەت پێك نەهێنراوە . كەواتە لە ئێستادا پارتی ناوماڵی كوردیش و شیعەشی تێك داوە. لە كاتێكدا كوردپێگەو قورسایی جارانی لەبەغدا نەماوەو نیوەی خاكی كوردستانی لە دەستداوە بە كەركوكیشەوە ، پۆستی سەرۆكی كۆمار چ گرنگییەكی بۆ كورد هەیە ناوماڵی كوردی لەسەر تێك بدەیت و بەو شێوەیەی ئێستا كورد پەرتەوازە بكەیت و پۆستی سەرۆك كۆماریش سوك بكەی ؟. كورد خۆی لە خۆیدا كەمینەیە لەناو پەڕلەمانی عێراقدا ئەگەر هەموو ئەندام پەڕلەمانەكانی كوردیش بە یەكگرتویی لەغدابن ، بە ڕێكەوتن نەبێت ناتوانن هیچ بڕیارێك ویاسایەك لە بەرژەوەندی كورد تێپەڕێنن . كەواتە پارتی دەتوانێت چ دەسكەوتێك بەدەست بهێنێت بە 31كورسی پەڕلەمانەوە ؟. چوارەم : هەڵەی چوارەمی مەسعود بارزانی یەكلایی كەرەوەیە بۆمانەوە یان لەناوچونی قەوارەی هەرێمی كوردستان بە تەواوی . هەردوای ئاشكرابونی هەواڵی هەناردەكردنی غازی هەرێم بە هاوكاری توركیاو قەتەر ، دەست بەجێ دادگای فیدڕاڵی عێراق بە زۆرینەی دەنگ بڕیارێكی كەمەر شكێنی دژی هەرێمی كوردستان دەركرد . بڕیارەكە ئەوەیە كە لێرە بەدواوەو هەرێمی كوردستان بۆی نییە سەربەخۆ و بێ ڕزامەندی حكومەتی عێراقی نەوت و غاز هەناردە بكات و بیفرۆشێت چونكە ئەو سامانە سامانی هەموو عێڕاقیەكانە بێ جیاوازی . خۆ ئەگەر بەرپرسانی هەرێم لەگەڵ عێراق ڕێك نەكەون ، بەدوور نازانرێت حكومەتی عێراقی هێز بەكار بهێنێـت. ئەو كاتەش توركیا بێدەنگ نابێت لە پێناوی بەرژەوەندیەەكانی خۆی لە هەرێمی كوردستان . ئەگەر شەڕیش لە نیوان ئەو دوو وڵاتە دروست بوو ، هەرێمی كوردستان دەكەوێتە ژێر پۆستاڵی سەربازانی توركیاو عێراق و عاقیبەتی خێر نابێت . دوای كاردانەوەی حكومەتی عێراقی بەرامبەر هەناردەكردنی غازی كوردستان بۆ ئەوروپا ، ئێران و ڕسیاشی هاتنە سەرخەت . هەناردە كردنی غاز لە ڕێگای توركیاوە دەبێتە هۆی ئەوەی چیتر توركیا پێویستی بە غازی ئێران نەمێنێت . لە لایەكی تریشەوە خواستی ئەوروپا لەسەر غازی ڕوسیا كەم دەبێتەوە . كەواتە ئەنجامدانی ئەم پڕۆژەیە قبوڵ كراو نییە لە لایەەن ڕوسیاو ئێرانیشەوە . ئەوەی زۆر سەر سورهێنەرەو شایانی ئاماژە بۆ كردنە ئەوەیە پرۆژەی هەناردەكردنی غازی كوردستان بڕیاری دادگای فیڕاڵی بەدوای خۆیدا هێنا كەئەوە سەرەتایەكە بۆ بچوك كردنەوەی قەوارەی هەرێمی كوردستان . كاردانەوەی ئێران و ڕوسیاشی بەدوای خۆیدا هێنا . لە هەمووی كارەسات بارتر ئەوەیە دادوەرەكانی نزیك بە ڕەوتی سەدرو حەلبوسی بڕیاری دادگایان دژی خواستەكانی هەرێم ئیمزاكرد كە پارتی هاوپەیمانیانە . لەوەش گرنگتر هەر دوای دەرچونی بڕیارەكەی دادگا ، سەدر خۆشی پشتیوانی لە بڕیاری دادگا كرد كە دژی خواستەكانی گەلی كوردە . لە بری ئەوەی مەسعود بارزانی لەوهاوپەیمانیەتە بكشێتەوە ، ئێستا گەرم و گوڕترە لە جاران بۆ پێكهێنانی ئەو هاوپەیمانیەتە بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆك كۆمار . خوێنەر ئازیز با بڵێین مەسعود بارزانی لە بڕیاری ڕیفراندۆمدا هەڵەی كرد ، یان خەڵەتێنراو پێان كرد ، ئەی باشە ئەم بڕیارانەی دوایی كە ئەو هەموو مەترسیەیان بۆ سەر هەرێمی كوردستان دروست كرد لەپای چی ؟. هۆكاری ئەم كارانەی مەسعود بارزانی : یان ئەوەیە حاڵەتی تەندروستی و دەرونی تەواو نییە ، یان ئەوەیە لای ئەو شتێك نیە بەناوی قەزیەی كوردەوەو ئەوەی لای ئەو گرنگە بەرژەوەندی خانەوادەكەی خۆیەتی و قەزیەی كورد بەكاردێنێت بۆ بەرژەوەندی خۆی و بنەماڵەكەی . كەواتە هەردوو حاڵەتەكە زۆر مەترسیدارن بۆ ئایندەی ئەم هەرێمەو نابێ بیدەنگبین . باشە ئەگەر ئەمە ڕەفتاری سەرۆكێك بێت ، دەبێ خەڵك چ ئومێدێكی بە سەرۆكێكی ئاوا هەبێت ؟. كەواتە مەسعود بارزانی ئێستا خۆی بۆتە مەترسییەكی زۆر گەورە لەسەر هەرێمی كوردستان . جێگەی داخە كە میللەتی كورد مەودای بیر كردنەوەی زۆر كورتەو زوو مێژوی خۆی لە بیردەچێتەوە . كارەساتی ئەنفال و كیمیا باران خەریكە لە بیر دەچێتەوە . ماوەیەكی تریش لە بیرمان دەچێتەوە بۆچی ڕیفراندۆم كراو نیوەی خاكی كوردستانمان بە كەركوكیشەوە لەدەسدا . زۆر لەمێژە 31 ئاب وكارەساتی هەكاری و شەهید كردنی پێشمەرگە سەرەتایەكانی یەكێتی لە بادینان و بە گورگ خواردنی هەزران ئێزدی لە بیر چونەوەو چیتر كەس ناپرسێت كی ئەم تاوانانەی كردو لە پێناوی چیدا كران ؟. هۆكاری ئەمانەش بە پلەی یەكەم سەرۆكەكانمان لێی بەرپرسیارن چونكە ئەمانە هەمیشە بەرژەوەندی خۆیان خستۆتە پێش بەرژەوەندی گەل و نیشتمانەوە . ئەوەش مانای وایە كە ئەمانە كەسانی ئەنانی وخۆپەرست بون و هەمیشە بە دوای بەرژەوەندی خۆیانەوەن . سەرنجی ئەم خاڵانەی خوارەوە بدەو خۆت لێكدانەوەیان بۆ بكە: 1-سەرۆكەكانی ئیسڕائیل كێبركێیانە لەسەر ئەوەی كامیان زۆرترین ئۆردوگا لەسەر زەوی فەلەستینیەكان دروست دەكات . سەرۆكەكانی ئێمەش كێبڕكێیانە لەسەر ئەوەی كامیان ئازاترە لەوەی زۆرترین سازش بۆ دوژمنان بكات لە پێناوی پارەوپلەو پۆستدا . 2-دوای ئەوەی ئیسڕائیل بوو بەدەوڵەت ، دەگەڕان بە دوای ئەوانەی هۆڵۆكۆستیان ئەنجامداو بە ملیۆنان جولەكەیان كوشت ، یان دەیان كوشتن یان دەیانگرتن و دەیانهێناوە لە ئیسڕائیل دادگاییان دەكردن. دوای كۆتایی جەنگی ئێران و عێراق و نەمانی دەسەڵاتی بەعس ، ئێرانیەكان بەدوای ئەو فڕۆكەوانانەدا دەگەڕان كە كاتی خۆی شارەكانی ئێرانیان بۆمبا باران دەكرد . بەڵام دوای نەمانی دەسەڵاتی بەعس سەركردە كوردەكانمان لە پێناوی ڕازیكردنی بەرپرسانی عێراقی موعەزەزو موكەڕەم تاوان بارێكی وەكو تاریق ڕەمەزانیان بە تەیارە ڕەوانەی ئەوروپا دەكرد ، كە بەشداری كیمیابارانی هەڵەبجە كردوە ، كاتێكیش خەڵك هاواریان دەكرد بۆچی واتان كرد ، ئەوان بەرگرییان لێ دەكرد كە تاوانبار نییە . كوڕەكانی تاوانبارێكی وەكو سوڵتان هاشم كە وەزیری بەرگری عێراق بوە لە كاتی كیمیاباران و پڕۆسەی ئەنفالدا ، ئێستا ئەوان لە باوەشی دەسەڵاتدارنی كوردان و پارێزگاریان لی َدەكەن . بەسەدان تاوانباری بەعسی سەردەمی سەدام بە ئازادی لە هەرێمی كوردستان تەراتێن دەكەن . مەلیك حوسەین قسەیەكی زۆر جوانی هەیە كە دەیگوت : لە وڵاتەكەم تەنها یەك سواڵ كەری تێدایە ئەویش خۆمم كە هەمیشە سواڵ بۆ میللەتەكەم دەكەم . كاتێك جولەكەكان ویستیان دەوڵەت بۆخۆیان دروست بكەن ، گۆَڵدەمەئیر كە دوایی بوو بەسەرۆك وەزیرانی ئیسڕائیل ماڵ بە ماڵ لە ئەمەریكا سواڵی بۆ میلەتەكەێ دەكرد ، نە پێی شەرم بوو ، نە منەتی بەسەر كەسدا دەكرد .بەڵام سەیری ڕەفتاری سەركردەكانی كورد بكەن و بەراوردیان بكەن بەسەركردەی وڵاتانی تر . لە كاتێكدا موچە خۆرانی هەرێمی كوردستان هەرگیز لە كاتی خۆیدا موچە وەرناگرن و خانە نشینە بە ساڵاچوەكانیش لەسەرەی وەرگرتنی موچە گیان لە دەست دەدەن ، خەستەخانەكان دەرمانیان تێدا نامێنێـت و شارەكان پڕبون لە زیڵ و خۆڵ و خاشاك و بۆگەنیان كردوە ، سەرۆكی حكومەتەكەی من و تۆش دەڵێت : خۆ من سواڵكەرنیم هەموو مانگێك بچم بۆ بەغدا بۆ سواڵ . بەڵام سەیركەن لە هەمان كاتدا ڕۆژانە لە میدیاكانی ئەمەریكاوە ڕاپۆرت بڵاو دەبێتەوە و ڤیلاو خانو مۆڵ و دەرمانخانەو كۆمپانیاكانی بنەماڵەی بارزانی ئاشكرا دەكرێن كە لە ئەمەریكاو ئەوروپاو دوبەی هەیانەو بایی ملیارەها دۆلارن كە بە پارەی دزراوی خەڵك كڕاون . ئێستا ئێمە داواتان لێناكەین سواڵمان بۆ بكەن ، بەڵام تكاتان لێ دەكەین قوتی مناڵەكانمان مەدزن و مەمانخەنە سواڵ . پارەی دزراوی خەڵك لە بانكەكانی لوبنان ئاشكرا دەبێت دوای ڕاگەیاندنی مایە پوچ بونی بانكەكانیان . كۆی ئەو پارەیەی لە لایەن بەرپرسانی تری هەرێمیشەوە درزاەوەو ڕەوانەی هەندەران كراوە ، بە دەیان ملیار دەخەمڵێنرێت . هۆكاری هەموو ئەو مەینەتیانەی بەسەر ئەم میللەتدا هاتوە، هەموو بەناو سەركردەكانمان بون . سەركردەی وڵاتان خۆیان دەكەنە قوربانی میللەتەكەیان . سەركردەكانی ئێمەش میللەت دەكەنە قوربانی خۆیان و نەوەكانیان . لە ئێستادا مەسعود بارزانی بەرپرسیاری یەكەمە لە هەموو ئەوانەی ڕودەدات ، چونكە خاوەن بڕیاری یەكەمە لە هەرێمی كوردستان و هیچ شتێك ناكرێت بێ ئاگاداری ئەو . تا ئەویش تاك لایەنەو بەم عەقڵیەتەی ئێستا بیر بكاتەوە ، دەبێ چاوەڕوانی ڕۆژانی ڕەشتر بكەین . مەسعود بارزانی لە ئێستادا تەنها بیر لە بەرژەوەندی بنەماڵەكەی خۆی دەكاتەوە. لەناو بنەماڵەكەشیدا تەنها خەمی مەسروری كوڕیەتی چۆن بیكاتە جێنشینی خۆی . لە لایەكی تریشەوە خەریكی هێنانە پیشەوەی مەلا مسەتەفاو بابۆی كوڕیەتی . ئەگەر سەیر بكەن لە زۆر بونەدا ئەوان دەردەكەون . بەو هۆیەشەوە كێشەی گەورە لەناو بنەماڵەی بارزانیدا دەستی پێكردوە و لە ئێستادا بە پێی بڕیارێك میدیاكانی پارتی بۆیان نییە لێدوان یان پەیوەندی بە كەناڵی ڕوداوی سەر بە نیچیر بارزانیەوە بكەن . كە واتە ئەگەر مەسعود بارزانی هیچ كەس و لایەنێكی دەست نەكەوت كێشەیان لەگەڵ دروست بكات ، ئامادەیە لەماڵی خۆیدا كێشە دروست بكات و خواهەمومان بپارێزێت . بابەتی داهاتوم بەناوی ( بنەماڵەی بارزانی دوای مەسعود بارزانی ) دەبێت .
.gif)
ئاسۆ حاجی سەردانەکەی مسرور بارزانی بۆ تورکیا و کۆبوونەوەی لەگەڵ ئەردۆغان، تەنها یەک ناونیشانی لێ دەوەشێتەوە کە سەرۆکی حکومەتی کوردستان خاوەنی ستراتیژیەتێکی روون و چەسپاو و نەگۆڕە ئەویش دەستبەردار نەبوونی مافە نەتەوەیی و نیشتیمانیەکانی خەڵکی کوردستانە، هەروەها سازش نەکردن لە سەر مافە دەستوریەکانی قەوارەی دەستوری هەرێمی کوردستان. لە سێ ساڵی رابردوو وێڕای ئەو هەموو ئالنگاریە سەخت و جدیانەی هەبوون و هەنە، مەسرور بارزانی توانی رەهەندەکانی دونیابینی خۆی بۆ حوکمڕانی و ستراتیژیەتی کارکردنی کابینەکەی بە تەواوی دیاری بکا و بچەسپێنێ، لە رێگای هەبوونی ئیرادەیەکی جدی بۆ راستکردنەوەی هەموو ئەو غەڵەتیانەی لە رابردوو کراون. جیهان بە گەشتی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەتی لە بەردەم گۆڕانکارییەکی گەورەدایە، لەو گۆڕانکاریانە هەرێمی کوردستان دەرفەتێکی زێڕینی لە بەردەمدایە بۆ بەهێزبوونەوەی پێگەکەی و باشتربوونەوەی ژیان و گوزەرانی خەڵکەکەی لە رێگای زیادبوونی داهات بە هەناردەکردنی غازی سروشتی کوردستان بۆ بازاڕەکانی جیهان، هەر ئەوەشە کە چەند لایەنێکی لە بەغدا نارەحەت کردووە، بە دەست لە پشدانی وڵاتێکی ئیقلیمی و لە رێگای دادگای باڵای فیدڕالی و بەکارهێنانی لە دژی مافە دەستوریەکانی خەڵکی کوردستان، هەروەها بە هاندانی لایەنێکی ناوخۆیی بۆ دروست کردنی کێشە بۆ جێبەجێکردنی کارنامەی حکومەتی کوردستان، کۆسپ لەبەردەم سەرکەوتنی هەرێمی کوردستان لەو کارەیدا دروست دەکرێت. بەڵام ئەوەی روون و دیارە ئایندەی قەوارەی دەستوری هەرێمی کوردستانە کە سەردەکەوێ بەسەر قەیرانەکان، هەروەها ستراتیژیەتی نەگۆڕی حکومەتی کوردستان و سەرۆکەکەیەتی لە دەستبەرادر نەبوون لە مافە دەستوریەکان و سازش نەکردن بۆ هیچ لایێک و بۆ هیچ شتێک، ئەوەش ئیرادەی خەڵکی کوردستانی لە پشتە و ویستی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەگەڵدایە.
خەبات عەبدوڵڵا ئه‌نفال چ له ڕووی زاراوه و چ وه‌كو چه‌مكێكی عه‌ره‌بیی – ئیسلامی، پێش مانا سیاسییه‌كه‌ی مانای قووڵی كۆمه‌ڵایه‌تی و پێوه‌ندییه‌كی گه‌وره و دانه‌بڕاوی به كۆمه‌ڵگه‌ی عه‌ره‌بییه‌وه هه‌یه. ڕاستییەکەی ئه‌نفال له ڕووه كولتوری و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كه‌یه‌وه پێوه‌ندییه‌كی ڕاسته‌وخۆی به كولتوری تاڵانوبڕۆ و به‌ده‌ستهێنانی ده‌ستكه‌وته‌وه هه‌یه، ئەویش له ڕێی غافڵگیری و هه‌ڵكوتانه‌سه‌ر و حه‌ڵاڵكردنی سه‌ر و ماڵی لایه‌نی په‌لاماردراوه‌وه. هه‌ر بۆیه باشترین كایه كه لێیه‌وه بتوانین له ڕه‌گوڕیشه كولتورییه‌كه‌ی ئه‌نفال له هه‌ردوو ره‌هه‌نده عه‌ره‌بیی/ ئیسلامییه‌كه‌یه‌وه بكۆڵینه‌وه، كایه‌ی سۆسیۆلۆژیایه. ئه‌ڵبه‌ته پێش بێگانه، ژماره‌یه‌كی به‌رچاو كۆمه‌ڵناس و مێژوونووسی عه‌ره‌ب خۆیان، له كۆمه‌ڵگه‌ی عه‌ره‌بییان كۆڵیوه‌ته‌وه، به‌ڵام ره‌نگه كه‌م لێكۆڵه‌ر به چه‌شنی كۆمه‌ڵناسی عه‌ره‌بی عێراقیی دكتۆر عه‌لی ئه‌لوه‌ردی ئه‌م بابه‌ته‌ی ته‌ی كردبێت. ئه‌لوه‌ردی سه‌ره‌ڕای هێنانه‌وه‌ی هه‌ندێ پاساوی نابەجێ بۆ دۆخی پریمیتیڤی كۆمه‌ڵگه‌ی عه‌ره‌بی كه پێده‌چێت له سه‌رێكه‌وه بۆ خه‌فه‌كردنی تووڕه‌یی ئیسلامییه‌كان و له سه‌رێكی تریشه‌وه له ترسی قه‌ومییه عه‌ره‌به‌كان بووبێت، به‌ڵام توێژینه‌وه‌كانی ئه‌و له‌سه‌ر دوالیزمی ژیانی ده‌شته‌كی (به‌ده‌وی) و ژیانی شارستانی، تێزێكی گرنگ و ڕستێك ڕاستی حاشاهه‌ڵنه‌گری سه‌باره‌ت به پایه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی عه‌ره‌بی و هۆكاره بنچینه‌ییه‌كانی مه‌یلی شه‌ڕه‌نگێزانه‌ی ئه‌م كۆمه‌ڵگه‌یه‌ی خستۆته ڕوو. ئه‌گه‌رچی ژیانی ده‌شته‌كی ستایڵێكی ژیانی تایبه‌ت نییه هه‌ر ته‌نها به عه‌ره‌ب، بۆ نموونە مه‌غۆله‌كانیش به‌هه‌مان شێوه‌ی عه‌ره‌ب ده‌شته‌كی بوون، به‌ڵام به بڕوای زانایەکی تری عەرەب کە ئیبن خه‌لدونە، عه‌ره‌ب به‌ده‌ویترین گه‌لانی جیهانن. به‌هه‌مان شێوه‌ی ئیبن خه‌لدون، ئه‌لوه‌ردیش كۆكه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه تاڵانوبڕۆ له‌ڕێی هێرش و په‌لاماردانه‌وه پایه‌یه‌كی گرنگی ژیانی ئێله عه‌ره‌به خێوه‌تنشینه‌كانی بیابان (به‌دو) بووه. ئه‌لوه‌ردی هه‌ر به‌مه‌وه ناوه‌ستێت، به‌ڵكو پێی وایه هیچ گه‌لێك له گه‌لانی جیهان هێنده‌ی ده‌شته‌كییه‌كان مه‌یلیان بۆ كێشمه‌كێش و شه‌ڕ نییه، به‌قسه‌ی ناوبراو ئه‌م شه‌ڕانگێزییه‌ی ده‌شته‌كییه‌كان پێوه‌ندی به ژیانی قاتوقڕی بیابانه‌وه هه‌یه. ئه‌لوه‌ردی له كتێبه‌كه‌یدا: (توێژینه‌وه‌یه‌ك له سروشتی كۆمه‌ڵگه‌ی عێراق)، نووسیویه ده‌ڵێت: "مه‌زنترین شتێك كه پیاوی ده‌شته‌كی پێوه‌ی ده‌نازێت، زۆروزه‌وه‌ندی ئه‌و ده‌ستكه‌وتانه‌یه كه له ڕێگه‌ی شه‌ڕه‌وه چنگی ده‌كه‌ون. ئه‌م ده‌ستكه‌وتانه به حه‌ڵاڵترین موڵكی خۆی ده‌زانێت". له قۆناغی جیاجیادا تاڵانوبڕۆ، كاولكاریی و كوشتوكوشتاری گه‌وره‌ی به‌دوای خۆیدا هێناوه. به قسه‌ی نووسه‌ری عه‌ره‌ب محه‌ممه‌د فه‌همی عه‌بدول لە‌تیف له كتێبی (ئه‌بو زه‌ید ئه‌لهیلالی)دا، هۆزه عه‌ره‌به‌كان له فتوحاتی وڵاتانی مه‌غریبدا، ئه‌و وڵاتانه‌یان به شێوه‌یه‌كی قێزه‌ون كاولكردووه. ئێله عه‌ره‌به‌كان ته‌نانه‌ت پێش هاتنی ئیسلامیش له‌گه‌ڵ خۆیان و دژ به‌وانی دی له شه‌ڕێكی بێ بڕانه‌وه‌دا بوون. (غه‌زو) كه پاشتر له سه‌رده‌می ئیسلامدا ده‌گۆڕێت بۆ (فه‌تح)، پایه‌ی سه‌ره‌كی مانه‌وه و فراوانخوازی ئه‌م ئێلانه بووه. پیاوی ده‌شته‌كی له بژێوی خۆیدا باوه‌ڕی به پیشه نییه و به چاوی سوك ته‌ماشای پیشه‌وه‌ر ده‌كات. (پیشه‌وه‌ر) لای ده‌شته‌كییه‌كان جنێوێكی یه‌كجار پیسه. ئه‌وان باوه‌ڕیان به (غه‌زو)ه. به بۆچوونی عه‌لی ئه‌لوه‌ردی عه‌ره‌ب ته‌نها ئه‌و ده‌مه پۆل به پۆل ملیان دا ببنه موسڵمان كه پێغه‌مبه‌ر و یارانی، فه‌تحی مه‌ككه‌یان كرد و كه‌عبه‌یان گرت. به بڕوای ئه‌لوه‌ردی مۆتیڤی سه‌ره‌كی ئه‌و له‌شكركێشیانه‌ی كه پاش مردنی پێغه‌مبه‌ر له ژێر ناوی فتوحاتدا وه‌كو جیهاد سه‌ر زه‌مینێكی فراوانی گرته‌وه هه‌ر به‌ته‌نها بڵاوكردنه‌وه‌ی په‌یامی ئیسلام نه‌بوو، به‌ڵكو ده‌ستكه‌وته‌كانی شه‌ڕ‌و شانازی كردن بووه به فه‌تح/ غه‌زوی وڵاتانی تره‌وه. ئه‌نفال كه مه‌به‌ست لێی له ڕووی ماناوه غه‌نیمه/ ده‌ستكه‌وته، ڕه‌گوڕیشه‌ی له‌ناو هه‌مان كولتوری تاڵانوبڕۆ و غەزوی ئێله عه‌ره‌به خێوه‌تنشینه‌كانی پێش ئیسلامدایه. ٭٭٭ پشتبه‌ستوو به هه‌مان كولتوری عەرەبیی به‌ده‌وی، فاشیزمی به‌عسی جگه له‌وه‌ی تاڵانكردنی نه‌یاره‌كانی به كارێكی حه‌ڵاڵ ده‌زانی، چێژێكی زۆریشی لە تاڵانی ده‌بینی و ده‌یكرده مادده‌یه‌كی سیمبوڵیك (بۆ نموونە پیشاندانی یەکبینەی ده‌ستكه‌وتی به‌ره‌كانی جه‌نگی هه‌شت ساڵه‌ی له دژی ئێران، شانازیکردن بە تاڵانكردنی میرنشینی كوه‌یتەوە). ڕاستییەکەی ناوزه‌دكردنی شاڵاوی قڕكردنی كورد به ئه‌نفال، هیچ گومانێك له‌وه‌دا ناهێڵێته‌وه كه به‌عسییه‌كان خاوه‌نی كۆنه‌ستێكی به‌ده‌وی بوون. به‌ڵام ئه‌م كۆنه‌سته به‌ده‌وییه، هیچ له‌وه ناشارێته‌وه كه فاشیزمی به‌عسی سیستمێكی تۆتالیتار بوو. ئه‌وه دروسته كه فاشیزم وه‌كو سیستمێكی تۆتالیتار پێوه‌ندییه‌كی گه‌وره‌ی به مۆدێرنه و ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی مۆدێرنه‌وه هه‌یه، كه‌چی عێراقی به‌عس ده‌وڵه‌تی پێش پیشه‌سازی و لە بنەڕەتدا ده‌وڵه‌تێكی كشتوكاڵی بوو. ده‌وڵه‌تی به‌عسی مۆدێلێك بوو نه‌ده‌كرا له ڕووی په‌ره‌سه‌ندنه‌وه به ئاسانی له‌گه‌ڵ بۆ نموونە ده‌وڵه‌تی ئه‌ڵمانیای نازی و سۆڤییه‌تی سه‌رده‌می ستالیندا وه‌كو دوو ده‌وڵه‌تی خاوه‌ن دوو سیستمی تۆتالیتار له مێژوودا به‌راورد بكرێت. به‌ڵام سیستمی حوكمڕانی له عێراقی به‌عسیشدا سیستمێكی تاكحیزبی و تۆتالیتار بوو، فاشیزمی به‌عسیش به‌هه‌مان شێوه‌ی تۆتالیتاریزمی مێژوویی، كۆمه‌ڵگه‌ی سیاسی و كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی تێكه‌ڵ به یه‌كدی كرد و هه‌ردووكیانی له ڕێی ئایدۆلۆژیای به‌عسییه‌وه كۆنترۆڵ كرد. به‌پێچه‌وانه‌ی تۆتالیتاریزمی مێژوویی، به‌عسییه‌كان له غیابی داموده‌زگای ده‌وڵه‌تداری و مه‌ده‌نی به‌هێزدا په‌نایان بۆ دامه‌زراندنی سیستمێك له‌سه‌ر بنه‌مای خوێن و خزمایه‌تی برد. ڕه‌نگه هیچ كه‌سێك هێنده‌ی نووسه‌ری عه‌ره‌بی عێراق شه‌مران ئه‌لیاسری جوانی نه‌پێكابێت كاتێك كه دێته سه‌ر به‌راوردكردنی تۆتالیتاریزمی به‌عسی و تۆتالیتاریزمی فاشی، ئه‌وه‌كه‌ی عێراق به (فاشیزمی به‌ده‌وی) ناوده‌بات. لە هەمان سۆنگەوە ده‌كرێت بڵێین؛ ئه‌نفال پرۆسه‌ی سیستمێكی تۆتالیتار بوو، به‌ڵام به كۆنه‌ستێكی عه‌ره‌بی به‌ده‌وییه‌وە. ٭٭٭ بێگومان بۆ تێگه‌یشتن له ئه‌نفال، خوێندنه‌وه‌ی به‌عس ڕۆڵێكی سێنتراڵی هه‌یه. ڕاستییەکەی ئه‌سته‌مه بێ تێگه‌یشتن له به‌عس وه‌كو سیستمێكی تۆتالیتاری عه‌ره‌بی، له ئه‌نفال و ته‌نانه‌ت له پێوه‌ندی نێوان ده‌وڵه‌تی عێراق و كورد به ئێستاشه‌وه تێبگه‌ین. چونكه ئه‌گه‌رچی به‌عس وه‌كو ده‌سه‌ڵاتی سیاسی هه‌ره‌سی هێنا و ڕوخا، به‌ڵام هێشتا كولتوری به‌عس له عێراقی پاش سه‌دام حوسێندا، كولتورێكی زیندووه و ڕۆژانه له‌م یان ئه‌و كایه‌دا ڕووبه‌ڕوومان ده‌وه‌ستێته‌وه. خوێندنه‌وه‌ی به‌عس، خوێندنه‌وه‌یه‌كی فره‌ڕه‌هه‌ند و به گرێوگۆڵه. چونكه به‌عس چ وه‌ك حیزب یان وه‌ك سیستم، پێكهاته‌یه‌كی یه‌كجار ئاڵۆزه، ئاخر ئاڵۆزبوون له بنه‌ڕه‌تدا یه‌كێكه له خه‌سڵه‌ته دیاره‌كانی تۆتالیتاریزم. بۆ تێگه‌یشتن له ئه‌نفال لای فاشیزمی به‌عسی، هیچ شتێك هێنده‌ی خوێندنه‌وه‌ی به‌عس بۆ نه‌ته‌وه و ئایین گرنگ نییه، ئاخر نه‌ته‌وه و ئایین ئه‌و دوو كۆڵه‌كه سه‌ره‌كییه‌ن كه هه‌موو جیهانبینی و ئایدۆلۆژیای به‌عسی له‌سه‌ر بنیاتنراوه. ئایدۆلۆژیای به‌عسی هه‌ر له سه‌ره‌تاوه و له‌سه‌ر ده‌ستی دامه‌زرێنه‌ره‌كه‌ی میشێل عه‌فله‌ق، (نه‌ته‌وه/عه‌ره‌ب) و (ئایین/ئیسلام) ده‌كاته جمكێك و له یه‌كتریدا ده‌یانتوێنێته‌وه. به‌عس حیزبێكی ئیسلامی نه‌بوو، به‌هه‌مان شێوه‌ش به‌عسییه‌كان موسڵمانی به‌ر قاپی خودا نه‌بوون، به‌ڵام به‌عس وه‌كو ئایدۆلۆژیا له ئیسلامی ده‌ڕوانی و به گرێدانه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ عروبه‌دا له پرۆسه‌یه‌كی یه‌كجار دیماگۆگیدا ده‌یویست خودی عروبه بكاته ئایین و بیكاته مه‌زهه‌بێك كه شایانی په‌رستن بێت. عه‌فله‌ق له وتارێكیدا به ناونیشانی (یادی پێغه‌مبه‌ری عه‌ره‌ب) ده‌نووسێت و ده‌ڵێت: "ئیسلام بزووتنه‌وه‌یه‌كی عه‌ره‌بی بوو، ماناكه‌شی: نوێبوونه‌وه‌ی عروبه و كامڵبوونی بوو". به بڕوای ئه‌و، خوداوه‌ند ده‌یتوانی سه‌دان ساڵ پێش ده‌ركه‌وتنی ئیسلام و له‌ناو نه‌ته‌وه‌یه‌كی دی، په‌یامه‌كه‌ی خۆی بگه‌یاندایه، به‌ڵام ئه‌م كاره‌ی له كاتێكی دیاریكراو و له ناو گه‌لێكی دیاریكراودا كرد، خوداوه‌ند نه‌ته‌وه‌ی عه‌ره‌ب و پاڵه‌وانێكی عه‌ره‌بی بۆ ئه‌و مه‌به‌سته هه‌ڵبژارد؛ پێغه‌مبه‌ری عه‌ره‌ب. ئه‌مه‌ش هه‌مووی حیكمه‌ته. كه‌وا بێت هه‌ڵبژاردنی عه‌ره‌ب بۆ گه‌یاندنی په‌یامی ئیسلام هۆیه‌كه‌ی ئه‌و خه‌سڵه‌ت و جیاكه‌ره‌وه بنه‌ڕه‌تییانه‌ن كه له‌ماندا هه‌ن. ئه‌و ده‌بێژێت: "داستانی ئیسلامیی له پێگه سه‌ره‌كییه‌كه‌ی جودا ناكرێته‌وه كه خاكی عه‌ره‌به و پاڵه‌وان و كاراكته‌ره‌كانی كه سه‌رجه‌میان عه‌ره‌ب بوون". دامه‌زرێنه‌ره‌كه‌ی به‌عس هه‌ر به‌مه‌نده‌وه ناوه‌ستێت و ده‌ڵێت: "ئیسلام باشترین گوزاره‌یه له مه‌یلی نه‌ته‌وه‌ی عه‌ره‌ب بۆ نه‌مری و یه‌كانگیریی"، هه‌ر بۆیه یه‌كه‌مین ئه‌ركێك كه مرۆڤدۆستیی ئیسلام ده‌یسه‌پێنێت به‌ڕای عه‌فله‌ق ئه‌وه‌یه كه ده‌بێت عه‌ره‌ب به‌هێز و خودانی نیشتمانی خۆیان بن. به‌ڵام ئاخۆ به‌عس مه‌به‌ستی كام نیشتمانه؟ لای به‌عسییه‌كان نیشتمانی عه‌ره‌ب ته‌نها یه‌ك نیشتمانه و سه‌رزه‌مینه‌كانی ده‌كه‌وێته نێوان چیاكانی تۆڕۆس و پشتكێو و روباری شه‌تولعه‌ره‌ب و ده‌ریای عه‌ره‌بی و چیاكانی حه‌به‌شه و ئۆقیانوسی ئه‌تڵه‌سی و ده‌ریای ناوه‌ڕاسته‌وه. به‌عسییه‌كان نه‌ك هه‌ر وه‌كو نه‌ته‌وه‌یه‌كی جیاواز له خۆیان ته‌ماشای كوردیان نه‌ده‌كرد، به‌ڵكو گاڵته‌شیان به مافه نه‌ته‌وایه‌تییه‌كانی ده‌هات و پێیان وابوو كه ده‌بێت كورد له خزمه‌تی عروبه‌دا بێت، به‌عس كوردی به ده‌سنده‌خۆری خۆی ده‌زانی. عه‌فله‌ق بۆچوونی خۆی به‌رامبه‌ر به كورد ناشارێته‌وه و له وتارێكیدا به‌ناونیشانی (نه‌ته‌وایه‌تی ئازادیخوازانه‌مان له به‌رده‌م جیاكاری ئایینی و نه‌ژادییدا) ده‌پرسێت: "بۆچی كورد یان به‌شێكی ئه‌وان له عروبه ده‌ترسن؟ كورد سه‌دان ساڵه شانبه‌شانی عه‌ره‌ب ده‌ژین و به‌رگری جوامێرانه له سه‌رزه‌مینه‌كانی عه‌ره‌ب ده‌كه‌ن. گه‌لی كورد چی تریان ده‌وێت جگه له هیواخواستن به ژیانێكی به‌خته‌وه‌ر و ئه‌وه‌یان هه‌بێت كه بۆ هه‌مووان ده‌سته‌به‌ر كراوه و ئه‌وه‌شیان له‌سه‌ر بێت كه له‌سه‌ر هه‌مووانه. ئێستا ئیتر كه‌مایه‌تی و گروپی چه‌وساوه نییه (مه‌به‌ستی كه‌مایه‌تی‌و گروپه ئیتنی و ئایینییه‌كانی ناو نیشتمانی عه‌ره‌به)، به‌ڵكو زۆرایه‌تییه‌كی گه‌ل چه‌وساوه‌یه كه ئه‌ویش گه‌لی عه‌ره‌به." به‌عس هه‌ر به‌وه‌وه ناوه‌ستێت كه نیشتمانێكی پانوپۆڕ به ناوی نیشتمانی عه‌ره‌بییه‌وه بۆ ئایدۆلۆژیاكه‌ی دابتاشێت، به‌ڵكو جه‌خت له‌وه‌ش ده‌كاته‌وه كه دانیشتوانی ئه‌م نیشتمانه ته‌نها نه‌ته‌وه‌ی عه‌ره‌بن. هه‌موو ئه‌و نه‌ته‌وه و نه‌ژاد و ئایین و ئایینزایانه‌ی كه عه‌ره‌ب نین، میوانی نیشتمانی عه‌ره‌بن و پێویسته ملكه‌چی ئه‌و قانونانه بكرێن كه ماف و ئه‌ركیان ده‌ستنیشان ده‌كات تا زیان به به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی نه‌ته‌وه‌ی عه‌ره‌ب نه‌گه‌یه‌نن. له‌م سۆنگه‌یه‌وه به‌عس له هه‌وڵی یه‌كبینه‌دا بوو تا كورد له عێراق و سوریا، مارۆنی و ئۆرتۆدۆكسه‌كانی لوبنان، قیبتییه‌كانی میسر، ئه‌مازیغی و به‌ربه‌ره‌كانی جه‌زائیر و تونس و مه‌غریب، فه‌ڵە‌كانی سوریا و سۆدان و ئوردون و عێراق ته‌عریب و ئه‌گه‌ریش نه‌كرا ڕیشه‌كێشیان بكات. ٭٭٭ سه‌ره‌ڕای هه‌مو ئه‌و هۆكارانه‌ی كه له لایه‌ن به‌عسه‌وه ئه‌نجامدانی تاوانی ئه‌نفالی بۆ كرایه بیانوو، به‌ڵام هۆكاری سه‌ره‌كی تاوانێكی له‌و جۆره و هه‌روه‌كو پێشانیش ئاماژه‌مان بۆ كرد، ئایدۆلۆژیا و جیهانبینی به‌عسی بوو. ئه‌نفال پڕۆسه‌یه‌ك بوو به‌مه‌به‌ستی قڕكردنی كورد وه‌كو نه‌ته‌وه‌یه‌كی جیا له عه‌ره‌ب و وه‌كو مه‌ترسییه‌كی ناوخۆیی له‌سه‌ر عێراق. به درێژایی مێژوو، پێش دامه‌زراندن و پاش دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی عێراق، هیچ ڕژێمێك هێنده‌ی به‌عس حسابی بۆ (مه‌ترسی كورد) له‌سه‌ر پاشه‌ڕۆژی عێراق و ده‌سه‌ڵاته‌كه‌ی نه‌كردووه. له سۆنگه‌ی ئاسایشی ناوخۆیی عێراقی به‌عسه‌وه، كورد یه‌كه‌مین و گه‌وره‌ترین مه‌ترسی بووە له‌سه‌ر ئاستی ناوه‌وه. بۆ به‌گژداچوونه‌وه‌ی ئه‌و مه‌ترسییه، به‌عس پلانی جه‌نگێكی بێ بڕانه‌وه‌ی بۆ ته‌فروتوناكردنی هێزی مرۆیی كورد پیاده كردووه. به‌عس به‌شێوه‌یه‌كی سیستماتیكی و قۆناغ به قۆناغ كه‌وته ده‌ستنیشانكردن و سنوور بۆكێشانی ژماره‌ی كورد، ئه‌ویش به‌سێ رێگه‌ی جیاواز، یه‌كه‌میان ته‌عریبكردن، دووه‌میان راگواستن و سێیه‌میشیان قڕكردن بوو. له تێڕوانینی به‌عسه‌وه، كورد كه‌مینه‌یه‌كی نه‌ته‌وه‌یی و كوردستان به‌شێكی خاكی عێراقه، كورد میوانی خاكی عه‌ره‌به و به‌و پێیه‌ش جگه له كۆمه‌ڵێك مافی كولتوری و پێكه‌وه‌ژیانی هه‌میشه‌یی له‌گه‌ڵ عه‌ره‌بدا، هیچ مافێكی تریان نییه. ئه‌وه دروسته كه ئه‌نفال ترۆپكی جینۆسایدی كورد بوو، به‌ڵام به‌عس پێش ئه‌و پرۆسه‌یه و به‌رده‌وام له ڕێگه‌ی جیاجیاوه كاری له‌سه‌ر قڕكردنی كورد كردووه. ئه‌نفال پراكتیزه‌كردنی ئایدیای عروبه‌ی به‌عسی بوو دژ به كورد. له‌به‌ر ئه‌وه‌ش كه به‌عسییه‌كان تیۆریزه‌ی ئیسلامیان وه‌كو (رۆحی عروبه) ده‌كرد، ده‌بوا بۆ پاساوی قڕكردنی كورد په‌نا بۆ ئیسلام به‌رنه‌وه. ئه‌م گه‌ڕانه‌وه‌یه‌ی فاشیزمی به‌عسی له ئه‌نفالدا بۆ ئیسلام سەرەڕای کۆنەستە بەدەوییە عەرەبییەکەی، هیچ نییه جگه له هه‌وڵی گرێدانه‌وه‌ی عروبه وه‌كو بزووتنه‌وه‌یه‌كی قه‌ومی فاشی به ئیسلامه‌وه و ره‌واییدانێكی ئایینیشە به پرۆسه‌ی قڕكردنه‌كه. ئاخر به‌رامبه‌ر به كورد، سه‌دام حسێن خۆی به پێغه‌مبه‌ر و حیزبی به‌عس به ئیسلام و جه‌یشه‌كه‌شی به له‌شكری سه‌رده‌می فتوحات ده‌چواند. هه‌ر بۆیه به گه‌ڕانه‌وه بۆ یه‌كێك له سوره‌ته‌كانی قورئان، به‌عسییه‌كان قڕكردنی كوردیان له ساڵی ١٩٨٨دا، به ئه‌نفال ناوزه‌د كرد. ٭٭٭ ئاخۆ ئه‌نفال رووداوێكه سه‌ر به ڕابردوو یاخود سه‌ر به ئێستا و داهاتوومان، ئایا ئه‌نفال چۆته مێژووه‌وه و پێویسته له بیری بكه‌ین یاخود ڕووداوێكه هێشتا له پێشمانه‌وه وه‌ستاوه؟ بێ تێگه‌یشتن له‌م پرسه گه‌وهه‌رییه، مه‌حاڵه له ئێستا و ئاینده‌مان تێبگه‌ین. به واتایه‌كی تر، بێ تێگه‌یشتن له ڕه‌هه‌نده قووڵه‌كانی ئه‌نفال، ئه‌سته‌مه باس له چاره‌نووسی خۆمان وه‌كو نه‌ته‌وه بكه‌ین. چونكه ئه‌نفال نه‌ك هه‌ر تاوانێكی ڕاگوزه‌ر نه‌بوو، به‌ڵكو هه‌ڵه‌یه‌كی زۆر گه‌وره‌شه كه ته‌نها وه‌كو تاوان له ئه‌نفال بڕوانین. ئه‌نفال هه‌ر به ته‌نها بریتی نییه له كه‌یسی كۆمه‌ڵێك تاوانبار و قوربانییه‌كانی، ئه‌نفال هه‌ر ته‌نها به په‌لكێشكردنی تاوانباران بۆ به‌رده‌م دادگا و به‌سزاگه‌یاندن و ته‌نانه‌ت به قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی قوربانیانیش كۆتایی نایه‌ت. ئه‌نفال ده‌رئه‌نجامی پێوه‌ندی ناجۆری نێوان نه‌ته‌وه‌یه‌كی ژێرده‌ست و ده‌وڵه‌تێكی داگیركه‌ره كه پاش ده‌یان ساڵ درۆی پێكه‌وه‌ژیان، دواجار هه‌وڵی قڕكردنی به‌شێكی گه‌وره‌ی درا. له هه‌مووشی مه‌ترسیدارتر، ئه‌نفال ده‌رئه‌نجامی عه‌قڵیه‌تێكه كه تا ئێستا له‌ناوماندا ده‌ژی و به‌ناوی عێراقی نوێوه تا دێت ئه‌نفال ده‌كاته تاوانی چه‌ند تاوانبارێكی سه‌ر به سیستمێك و ده‌یه‌وێت له ڕێی سزادانیان و قه‌ره‌بووی مادیی كه‌سوكاری قوربانیانه‌وه هه‌تا زووه به ڕابردووی بسپێرێت. ڕاستییه‌كه‌ی بۆ ئه‌گه‌ری دووباره‌بوونه‌وه‌ی ئه‌نفال هیچ شتێك هێنده‌ی پرسیاركردن له كولتور و مێنتاڵیتی نه‌ته‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات و سه‌رده‌ستی عێراق گرنگ نییه. ئه‌وه دروسته به‌عس وه‌كو حیزب و وه‌كو ده‌سه‌ڵات له ٢٠٠٣دا كۆتایی پێهات، به‌ڵام وه‌كو كولتور و وه‌كو مێنتاڵیتی، به‌عس هێشتا له‌گه‌ڵماندا ده‌ژی. ئه‌نفال پێوه‌ندییه‌كی گه‌وره‌ی به‌و قه‌واره‌یه‌وه هه‌یه كه پێی ده‌وترێت عێراق و واوه‌تریش پێوه‌ندییه‌كی گه‌وره‌ی به عه‌قڵییه‌تی نه‌ته‌وه‌ی به‌رامبه‌ر و ده‌وڵه‌تداریی ئه‌م قه‌واره‌یه‌وه هه‌یه كه عه‌ره‌به. عه‌ره‌به‌كانی عێراق تا ئێستا ده‌وڵه‌تداریی هه‌ر به ته‌نها له هه‌ردوو چه‌مكی زۆرینه و كه‌مینه‌دا ده‌بیننه‌وه، له هه‌مان سۆنگه‌وه دیموكراسی عێراقی به‌شێوه‌یه‌كی ترسناك هه‌ر ته‌نها له ده‌نگداندا به‌رجه‌سته كراوه. ئه‌وه قسه‌ی پێناوێت به‌عسییه‌كان وه‌كو سیستمێكی حوكمی كه‌مایه‌تی كه گوزاره بوون له تایه‌فه‌ی عه‌ره‌بی سوننه‌ی عێراق، هه‌ر له سه‌ره‌تای دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی عێراقه‌وه كاری شێلگیرانه‌یان له‌سه‌ر قووڵكردنه‌وه‌ی جیاوازی له‌نێوان گروپه ئیتنی و ئایینیه‌كاندا كردووه. له دیدی به‌عسه‌وه عه‌ره‌بی سوننه با كه‌مینه‌ش بن به‌ڵام له‌به‌رئه‌وه‌ی پارێزه‌ری په‌یامی عروبه و ئیسلامن، پێویسته حوكمی ئه‌وانی دی؛ كورد و شیعه بكه‌ن. هه‌ر به‌و پێیه و به درێژایی مێژووی ده‌وڵه‌تی عێراق، عه‌ره‌بی سوننه تاكه نوخبه‌ی ئیداری و سیاسیی ئه‌م وڵاته و داهێنه‌ری مۆدێلی حوكمی كه‌مینه بوون. هه‌ر پاش ڕمانی ده‌سه‌ڵاتی به‌عسییه‌كان، شیعه‌كان به‌هه‌مان پره‌نسیپی ده‌وڵه‌تداریی به‌عسی، به‌ڵام ئه‌مجاره‌یان به گه‌ڕانه‌وه بۆ پره‌نسیپی زۆرینه، هه‌وڵیاندا عێراق دابمه‌زرێننه‌وه. سیاسه‌تمه‌دارانی عه‌ره‌بی عێراق خاوه‌نی ئه‌نگێزه و خه‌یاڵدانێكی پانعه‌ره‌بی ئیسلامین و زۆربه‌یان نه‌ك هه‌ر ئاماده نین كار بۆ بیناكردنی ده‌وڵه‌تێكی مۆدێرن بكه‌ن، به‌ڵكو تا ئێستا خه‌ون به ده‌وڵه‌تی خه‌لافه‌ته‌وه ده‌بینن. ڕازی نه‌بوون و ڕه‌تكردنه‌وه‌ی سەربەخۆیی کوردستان و تەنانەت خودی فیدراڵیش وەکو شێوەیەک بۆ پێکەوەژیان، زیندوێتی ئه‌م باكگراونده‌مان پیشان ده‌دات له تێڕوانینی ئه‌وان بۆ ده‌وڵه‌ت و ده‌وڵه‌تداری. مانه‌وه‌ی كورد له‌م مۆدێله‌ی ده‌وڵه‌تدا، مانه‌وه‌یه‌كی یه‌كجار تراژیدییه. مانه‌وه له‌م ده‌وڵه‌ته ترسناكه‌دا، قایلبوونه به قه‌ده‌رێكی شووم. ئاخر ئه‌نفال پێش ئه‌وه‌ی تاوانێك بێت كه له ده‌ستی ئه‌م یان ئه‌و تاوانبار قه‌وما بێت، ده‌رئه‌نجامێكی بێ چه‌ندوچونی ئه‌م مۆدێله شكستخواردووه‌ی ده‌وڵه‌ته. ئه‌نفال خۆی له‌خۆیدا به‌س بوو بۆ ئه‌وه‌ی كورد بۆ هه‌تاهه‌تایه پشت له‌عێراقیبوونی خۆی بكات و نه‌فره‌ت له‌و ده‌وڵه‌ته بكات كه له‌سه‌رده‌ستی ئه‌ودا ڕووبه‌رووی جینۆساید بۆوه. ٭٭٭ ئه‌نفال وه‌كو زۆرێك له جومگه جیاكه‌ره‌وه‌كانی مێژووی نه‌ته‌وه‌كه‌مان، كایه‌یه‌كی بێ ناز و ڕاستیه‌كه‌ی زۆر به خه‌مساردی و نه‌زانییه‌وه مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵدا كراوه. مامه‌ڵه‌ی ئێمه وه‌كو نه‌ته‌وه له‌گه‌ڵ كۆستێكی گه‌وره‌ی وه‌هادا هێشتا سنووری بۆنه و یادكردنه‌وه‌ی تێنه‌په‌ڕاندووه و گوتاری كوردیی له‌مه‌ڕ ئه‌نفال، گوتارێكی ئینشایی یه‌كجار هه‌ژار و خاڵی له گشت ڕه‌هه‌نده ترسناكه‌كانی كاره‌ساتێكی نه‌ته‌وه‌یی له‌و جۆره‌یه. سەرکردایەتی سیاسی كوردستان جگه له‌وه‌ی نه‌یتوانیوە پرسێكی گه‌وره‌ی وه‌كو ئه‌نفال بكاتە پرسێكی نه‌ته‌وه‌یی و گوتارێكی یه‌كگرتوو، پرسه‌كه‌شی وه‌كو هه‌موو كایه‌كانی تر دابه‌ش كردووە و كردوویەتە بۆنه‌یه‌ك بۆ وتنه‌وه‌ی ئه‌و وتاره ئینشاییانه‌ی كه ساڵانه له یادی ئه‌نفالدا به گوێماندا ده‌درێت. ئه‌م فره وتارییه‌ی ئه‌نفال سته‌مێكی گه‌وره‌یه پێش هه‌ر كه‌سێكی دی ده‌رهه‌ق به خودی قوربانیانی ئه‌نفالكراو. ئه‌ڵبه‌ته ده‌كرا له ده‌ره‌وه‌ی کایەی سیاسی، دامه‌زراوه‌ی تایبه‌ت به پرسی ئه‌نفال به‌مه‌به‌ستی خوێندنه‌وه‌ی به‌رده‌وام و دروستكردنی یاده‌وه‌رییه‌كی ده‌سته‌جه‌معی و كاركردن بۆ ناساندنی نێوده‌وڵه‌تییانه‌ی دابمه‌زرایه تا ئه‌نفال وه‌كو پرسێكی زیندو هه‌میشه به‌رده‌وام بوایه. راستییه‌كی حاشاهه‌ڵنه‌گره، ئێمه تا ئێستا له ئه‌نفال نه‌گه‌یشتوین. چونكه تێگه‌یشتن له ئه‌نفال پێش هه‌ر شتێكی دیكه، تێگه‌یشتن و كاركردنه به‌ئاڕاسته‌ی ئاینده و بڕیاردانی چاره‌نووس. قسه‌كردن له ئه‌نفال ده‌بێت قسه‌كردن بێت له ئێستا و ئاینده‌مان، له مانه‌وه‌مان وه‌كو نه‌ته‌وه و وه‌كو ئینسان. چونكه ئه‌نفال پرسی مانه‌وه‌مانی وه‌كو نه‌ته‌وه خسته ژێر پرسیارێكی گه‌وره‌وه، به‌تایبه‌تیش مانه‌وه‌مان له‌گه‌ڵ ئه‌وی دی: عه‌ره‌ب و ده‌وڵه‌تی عێراقدا. بۆ كاركردن له‌سه‌ر كاره‌ساتێكی نه‌ته‌وه‌یی گه‌وره‌ی وه‌ك ئه‌نفال، هیچ شتێك هێنده‌ی خوڵقاندنی (یاده‌وه‌رییه‌كی ده‌سته‌جه‌معی) گرنگ نییه، هیچ نه‌ته‌وه‌یه‌كی گه‌وره له دنیادا نییه خاوه‌نی یاده‌وه‌ری ده‌سته‌جه‌معی نه‌بێت. له‌ڕێی یاده‌وه‌رییه‌كی له‌و جۆره‌وه ده‌كرێت نه‌ك هه‌ر له ڕووه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كه‌ی، به‌ڵكو به ئاقاری سیاسییش گوتاری نه‌ته‌وه‌یی ده‌وڵه‌مه‌ند بكرێت و له پڕۆسه‌ی به ناسیۆنبووندا بكرێته پاڵپشتێكی مه‌عنه‌ویی گه‌وره. گوتاری سیاسیی كورد گوتارێكی یه‌كجار شه‌رمنه، زۆر به‌ئاسانی دوێنێ له‌یاد ده‌كات. گوتاری سیاسی ئێمه به‌رامبه‌ر به عه‌ره‌ب نه‌ك هه‌ر له ئاستی گه‌وره‌یی كاره‌ساته‌كه‌ماندا نییه، به‌ڵكو زۆربه‌ی جاران بریتییه له موجامه‌له‌یه‌كی ته‌واو بێتام و بێناوه‌ڕۆك. له دوای روخانی ده‌سه‌ڵاتی فاشیزمی به‌عسییه‌وه، ئه‌م گوتاره هه‌وڵی داوه له ده‌ره‌وه‌ی كۆنسێپتێكی كاری نه‌ته‌وه‌ییدا و به بیانووی ساڕێژكردنه‌وه‌ی برینه‌كان و سپاردنی سه‌رجه‌م سته‌مه نه‌ته‌وه‌ییه‌كه به سه‌رده‌مێك له سه‌رده‌مه‌كانی ده‌سه‌ڵات له عێراقدا و له نێو ئه‌وانیشدا به ده‌سته‌یه‌كی كه‌می فه‌رمانڕه‌وایان، كاره‌ساته‌كه به ڕابردوو بسپێرێت و شاییلۆغانی كۆتاییهاتن به‌و ڕابردووه‌ش بگێڕێت. گوتاری سیاسیی كورد كه گوتاری حیزبیی كوردییه، نازانێت یان نایه‌وێت بزانێت كه له پشتی فاشیزمی به‌عسی و دیكتاتۆرێكی وه‌ك سه‌دام حسێنه‌وه، كام ناسیۆنالیزمی شۆڤێنیست ئه‌كتیڤ بووه و چه‌ند سه‌دام حسێنیشی له پاش خۆی به میرات جێ هێشتووه. گوتاری سیاسیی كورد چه‌ند ده‌كات خۆی له‌و شه‌ڕه بدزێته‌وه، دواجار له‌م هه‌ڵوێست یان ئه‌و هه‌ڵوێسته‌دا یه‌خه‌ی پێده‌گرنه‌وه. ڕاستیه‌كه‌ی مه‌حاڵه عێراق ببێتە دەوڵەتێک بۆ پێکەوە ژیان تا ئه‌و شه‌ڕه یه‌كلایی نه‌كرێته‌وه، واته شه‌ڕی وردوخاشكردنی یه‌كجاره‌كی ناسیونالیزمی كۆنه‌په‌رستی عه‌ره‌ب كه پێشتر به‌عس نوێنه‌رایه‌تی ده‌كرد. هه‌ر له‌م سۆنگه‌یه‌شه‌وه ده‌بێت لایه‌نی به‌رامبه‌ر و مرۆڤایه‌تیش به‌شێوه‌یه‌كی گشتی هه‌ر به‌ته‌نها له‌میانه‌ی (ژماره)وه كاره‌ساته‌كه‌مان نه‌ناسن، به‌ڵكو له‌وه گرنگتر دروستكردنی (هه‌ستكردن به‌گوناه)ـه لای نه‌ته‌وه‌ی سه‌رده‌ست وه‌كو ئه‌نجامده‌ری تاوانه‌كه و لای مرۆڤایه‌تیش، له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌نفال جینۆسایده و جینۆسایدیش به‌پێی بڕیاری نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان نه‌ك هه‌ر دژ به‌و كه‌سانه‌یه كه تاوانه‌كه ده‌یانگرێته‌وه، به‌ڵكو تاوانێكه دژ به مرۆڤایه‌تی. ئه‌گه‌ر قه‌ره‌بووكردنه‌وه و سزادانی تاوانباران داوای سه‌ره‌كی قوربانیانی ئه‌نفال بن كه مافێكی سروشتی و ئاسایی خۆیانه، ده‌بێت داوای كورد وه‌كو نه‌ته‌وه، قه‌ره‌بووكردنه‌وه تێپه‌ڕێنێت و هه‌وڵی به‌زیندوویی هێشتنه‌وه و به‌هه‌نوكه‌ییكردن و كردنی ئه‌نفال به یاده‌وه‌رییه‌كی ده‌سته‌جه‌معی بێت كه له ئێستاوه و بۆ داهاتوویه‌كی دوورتر ببێته پاڵپشتێكی به‌هێزی وتاری نه‌ته‌وه‌یی كورد. * سەرنج: ئەم وتارە لەبنەڕەتدا پڕۆژەی کتێبێکە.
سەردەمی حوکمی میربافڵ سەردەمی حوکمڕانی میربافڵ، میری میرنشینی تاڵەبان، سیمایەکی دیاری بریتییە لە سەرکوتکردن و ڕێگری لەیادکردنەوەی ئەنفال. ئەمڕۆ ژمارەیەک ڕێکخراو و چالاکوان بەمەبەستی بەرزڕاگرتنی یادی ۳٤ ساڵەی تاوانی نەتەوەیی ئەنفال لە سەکۆی ئازادی ناو پارکی ئازادی ئامادەبووین، بەڵام ژمارەیەک کارمەندی ئاسایشی سلێمانی و وەک دەڵێن: بەفەرمانی سەروخۆیان و بەبیانوی نەبونی مۆڵەت، ڕێگەیان نەدا یادی ئەنفال بکرێتەوە. میرنشینی بارزان و تاڵەبان لە هەموو شتێکدا لەیەک دەچن و یەکتر تەواودەکەن، کەچی بۆخۆڵکردنە چاوی خەڵک گوایە ناکۆکن. هەردولایان بۆ داگیرکەر لەسەر چۆکن بۆ ناوخۆش دەست بەچەکن و بۆ قۆرخکردنی بازاڕ و پۆست و پارە وەک یەکن، ڕێگری لەیادی ئەنفال دەکەن کەچی شین بۆ حاجی قاسم دەگێڕن سەیریش نییە ڕێگری لەیادی ئەنفال بکەن! تۆ سەیرکە جاش و مستەشارو پێشمەرگەی دێرین وەک یەک لەیەک لیستدا خانەشینن، وەک ئەوەی لەبەردەم بنکەیەکی دابەشکردنی موچەدا لەسلێمانی پێشمەرگەیەکی دێرین وتی: “تێکەڵەین هەموو جۆرێکمان تێدایە!!” لەلیستی شەهیدانیشدا هەر وایە و لە فیستیڤاڵی خێڵیشدا پێکەوە لە یەک ڕیز دانیشتن و لەتەنیشت یەک بوون!! ئەم دوو میرنشینە لەسەردەمی بارزانی باوکدا، سەردەشت عوسمان، لەسەر خەون تیرۆردەکرێت لەسەردەمی میر مەسروری کوڕدا لەسەرنیەت و کۆمێنت لەزیندان دەکرێیت! لەسەردەمی تاڵەبانی باوکدا ئەنفالی زانکۆ کرا، وەک خوێندکارەکان ناویانا، کەچی لەسەردەمی میربافڵی کوڕدا لەسەکۆی ئازادی ڕێگری لەیادی ئەنفال دەکرێت! بەندەش بەکارمەندەکانی ئاسایشم وت: “دەزانم ئێوە فەرمان جێبەجێدەکەن، بەڵام دڵنیابن پارتی و یەکێتی بۆیە هەن بۆئەوەی کورد نەبێت، هەر بۆیەش ڕێگە لەیادی ئەنفال دەگرن، چونکە خۆیان ئەنفالی ڕۆحی ئینسانی کوردیان کرد و کوردبوونیان لەبەرچاوی خەڵک خست. بە (میر)ش بڵێن: ئەم حوکمی تۆقاندن و ئازادی کوشتنەش هەر کۆتایی دێت.” ئەو داستانی (کۆڕێ)یەی چەند ڕۆژە هەریەکەی بۆخۆی ڕادەکێشێت، بەرهەمەکەی حوکمی جەردەسالاری و تیرۆری ڕۆژنامەوان و زیندانی سیاسی و ڕێگری لەیادی ئەنفالە. رۆحی قوربانیانی ئەنفال شادبێت.
.gif)
سه‌ردار عه‌زیز سیحرێکی زۆر لە دەوری وشەی گۆڕان تەنراوە. یەکەمجار ئەم وشەیە بوو بە ناوێک و ناونیشانێک و خواستێک لە لایەن بزوتنەوەی گۆڕانەوە. پاش ئەوە چەندین رەهەندی جیاوازی وەرگرت. ئەمڕۆ دەپرسین بۆچی گۆڕانکاری ڕونادات، لەکاتێکدا باسێکی بەردەوام و ئێجگار زۆر هەیە دەربارەی گۆڕان یان خواست بۆ گۆڕانکاریی. گۆڕان چەمکێکی ئێجگار نوێیە لە دونیای کوردیدا، بەگشتی ئەم چەمکە ڕەهەندێکی چەپیانەی هەیە، [بەڵام ڕەهەندە چەپییەکەی هەمیشە میتافیزیکی بووە، بە زمانێکی دوور لە خەڵک، باس لە نەبوویەک و تەواو دەستەبژێریی] بەڵام فراوانبون و گشتی بوونی تەواو نوێیە. ئەم نوێبونەی وەهای کردووە کە تێگەیشتن و ڕامان و تێفکرینێکی زۆر کەم هەبێت دەربارەی. لێرەدا چەند سەرنجێکی خێرا دەخەینە بەرچاو، بە هیوام لە داهاتوودا بتوانم زیاتر قسەی لە سەر بکەم. یەکەم، ئایا لە کۆمەڵگای کوردستاندا گۆڕانکاری ڕودەدات؟ یان ڕونادات؟ ئەمە پرسیارێکی ئێجگار سەختە. بەڵێ گۆڕانکاریی گەورەو ئێجگار کاریگەر ڕویداوە. بەڵام زۆرینە هەست دەکەن کە هیچ ڕوینەداوە، یان هیچ ڕونادات [بازرگانی بێهیواکردن]؟ ئەم پرسە کە خۆی لە ڕودان و ڕونەداندا دەبینێتەوە، جیاکارییکردنی زۆر قورسە. بۆ نمونە یەکێک لە ئەو گۆڕانکارییە گەورانە کە ڕویداوە بە شاربوونی کۆمەڵگای کوردییە هەروەها بە شاربوونی مرۆڤی کوردییە. شار بە پۆلێنە مارکسییەکەی، بەپێچەوانەی گوندەوە، پانتایی جوڵەو گۆڕانکاریی و نوێبونەوەیە. بە بە شاربوون یانی هەڵکەندنی مرۆڤ لە ژینگە و ژیارو کێڵگەو دونیابینی و بەهاو پەیوەندییەکانی بۆ دونیایەکی تر کە تەواو تەواو پێچەوانەیە. لە شار مرۆڤەکان و خێزانەکان لە پانتاییەکی کۆنکریتی بچوکدا دەبێت هەموو شتێک بە پارە بکڕن. بە سەنتەربوونی پارە لە دونیای ئێمەدا لەم ڕوانگەیەوە دێت. دەتوانین بڵێین کە ئەگەر تاکە ئایدەلۆجیایەک هەبێت لە کۆمەڵگای کوردستاندا کە زۆرینەی باوەڕی پێهێنابێت، سەرقاڵی بێت، خوازیاری بێت، پارەیە. پارە ئێجگار ئێجگار ئاڵۆزە. بەڵام لێرەدا چەند سەرنجێکی سادە دەربارەی دەخەینەڕوو. کاتێک هەموو شتێک دەبێت بە پارە، تەنانەت هەوای پاکیش، ئەوا مرۆڤەکان پێویستیان بە دەست گەیشتنە بە ئەم بوونە. ئەمەشە هۆکاری ئەوەی کە قۆرغکارییەکی ئێجگار گەورە هەیە لە دونیای ئێمەدا. پارە ئامرازی سەرەکی سیاسەتەو سیاسەت بۆ پارەیە. زاڵبونی ئایدەلۆجی پارە، یان لە دایکبونی تاکگەرایی، بە کورتی یانی نەمانی سیاسەت لە دونیای ئێمەدا. گەندەڵی کە بریتییە لە بردنی پارەی هەموان بۆ خۆت، لە نێوان تاوان و پێداویستی و ئاسایی بونەوەدا جۆلان دەکات. [زۆربەی سیاسەتمەدارانی دەرەوەی ڕۆژئاوا گەندەڵی وەک پێداویستییەکی سیاسەتکردن دەبینن. بە تاوانبونی بردنی سامانگی گشتی نامۆیە بە کەلتورەکانی درەوەی ڕۆژئاوا]. تاکگەرایی کە زۆرێک وەک یەکێک لە دەستکەوتەکانی شارستانی ڕۆژئاوای دەبینن، لە کۆمەڵگای ئێمەدا بە جۆرێکی تر بەرجەستە دەبێت و بوەتە مایەی هەڵوەشاندنەوەی هەموو بنەماکان. کاتێک مرۆڤەکان بۆ خۆیان هەوڵدەدەن، ئەوا هیچ ناگۆڕێت لە ئاستی گشتی و گەورەدا. کاری پێکەوەیی ناکرێت، بەردەوامی نامێنێت، پشو درێژی وون دەبێت. لە ئەنجامدا هیچی گەورە ناگۆڕدرێت. کەواتە شار، پارە، خۆپەرستی هۆکارەکانی نەگۆڕانن. ئەوەی زیاتر قوڕەکەی خەستکردوەتەوە سامانی سروشتییە. نەوت سیستەمی سیاسی پریدۆتەری بەرهەم دەهێنێت. کە تیایدا سیاسەت دەبێت بە سەرچاوەی پارەپەیداکردن. لە دۆخێکی وەهادا سیاسەت قۆرغدەکرێت، چیدی ناتوانرێت باس لە گۆڕانکاری بکرێت. بە کورتی، بە شاربون، بە خودابوونی پارە، ڕەفتارو هەڵسوکەت و زمان و خەون و ئاگایی خەڵکی بە تەواوی گۆڕیوە. بۆ نمونە ئەگەر بڕۆیتە هەر جێگایەک لە کوردستان، لە سەرجادە، هەر حەمەجانێک بگریت (مەبەستم کەسێکی ئاسایی) داوای لێبکەیت پێنج خولەک قسەت بۆ بکات، ئەوا زۆربەی کاتەکەی باسی پارە دەکات. نمونەیەکی زەقتر: بۆ لە کوردستان لە پانزە بیست ساڵی ڕابوردودا هەموو بایەخێک بە ماف، بە یاسا، بە هونەر، بە ئەدەب، بە جوانی، بە کەلتور، بیری قوڵ، بە کۆتاییان هات و هەموو ئەمانە پارە بوو بە جێگرەوەیان؟ لەکاتێکدا بۆ نمونە بۆ ئەوەی گەندەڵی نەمێنێت، دەبێت یاسا بوونی هەبێت و سەروەربێت، دەبێت سیستەمێکی حوکمڕانی جیاواز لە ئارادابێت، دەبێت پانتایی گشتی و زانیاری پەیوەست و قوڵ بە دۆخەکە هەبێت، دەبێت سیستەمێکی هێزو ئابوری جیاواز بێتە ئاراوە. ئەمە وەک ئەوە وایە بتەوێت ماڵێکی تازە دروست بکەیت، بەڵام تاقەتی خشت و چیمەنتۆ و ئاسن و شوشەو کرێکارو کار تڕو فیزی وەستات نەبێت. بە کورتی خەڵک بە گشتی پێچەوانەی خواستەکانیان ڕەفتار دەکەن، بەڵام زۆرینە هەستی پێناکات. بۆیە گۆڕانکاری ڕودەدات، لە هەمانکاتدا هەستی ئەوە زاڵەک کە گۆڕانکاری ڕونادات. لێرەوە دێینە سەر خاڵی دووەم. دووەم، دۆخی گۆڕانکاریی باسکراو، بەڵام ڕونەداو. ئەم دۆخە هەتا ئاستێک جیهانییە. زۆر زۆر قسە و باس لە سەر گۆڕانکاریی هەیە، بەڵام ئەوەی باس دەکرێت ڕونادات. ئایا ئەم دۆخە چیمان پێدەڵێت؟ دەتوانین لێرەدا باس لە ئابوری گۆڕانکاریی بکەین. یەکەم سەرنج لێرەدا ئەوەیە کە گۆڕان بوەتە بەهانەیەکی سیاسی، بەڵام سیاسەت ئامانجی سەرەکی پارەیە. بەم پێیە ئەو گۆڕانکارییانەی کە سیاسییەکان باسی دەکەن، لە هەمانکاتدا ناخوازن ڕوبدات، چونکە ئەگەر ڕوبدات ئەوا وەک ئەوە وەهایە پەلکە دارەکەی ژێر خۆیان ببڕنەوە. لەم پێناوەدا چیدەکەن. ئەوەی لە کوردستان و دونیاشدا دەیبینین ئەوەیە کە خەڵکی لێدەخوڕن بەرەو دۆخێکی دەرونی ئاڵۆزو سەخت، کە ناوی دەنێین هیستیریا. لەم دۆخەدا خەڵکی وەها لێدەکەن کە وەها هەست بکات لە خراپترین جێگای دونیادا دەژی، هەموو شتێک لە دەوری خراپ دەبێت، بارودۆخی ئەو تاقانەو بێوێنەیە. هەموو ئەمانە درۆن، بەڵام درۆی مەبەستدارن لەپێناو دروستکردنی دۆخێکدا کە گۆڕانکاری پێویستە بەڵام مەحاڵە. ئەمە کرۆکی ئەو هێزانەیە کە بازرگانی بە گۆڕانەوە دەکەن. مەحاڵکردنی گۆڕان و نەخۆشخستنی خەڵکی لەپێناو ئەوەدایە کە بازرگانیی بە باری دەرونییانەوە بکرێت بەبێ ئەوەی هیچ ڕوبدات. چونکە هەموو پەیامەکە ئەوەیە، دۆخی تۆ زۆر خراپە بەڵام گۆڕانکارییش سەختە. هەردوو ئاڵۆزکردن و بێدەسەڵاتکردن لەپێناو ئەوەدایە کە مرۆڤەکان بچوک ببنەوە، توشی سەرلێشوان ببن، نەتوانن دۆخی ڕاستەقینە ببینن، لە ئەنجامدا تەسلیم ببن. ئەم دۆخە وەک لە ئەدەبیاتی سیاسی و کۆمەڵایەتیدا بۆمان دەردەکەوێت هەمیشە مرۆڤەکان لە ئەنجامی دەستەپاچەیی خۆیان بە دوای ڕزگارکەرو فریودەرو قارەمانی ساختەو تەڵەکەبازدا دەگەڕێن. ئەمەش وەها دەکات بپرسین ئایا گۆڕانخوازەکان گۆڕانخوازن، لەکاتێکدا ئەگەری هەیە گۆڕانکاری ببێتە هۆکاری خراپبونی ژیانیان؟ بە دڵنیاییەوە نەخێر. بەم پێیە ئێمە لە بەردەم یاریی و بازرگانی گۆڕانداین. هۆکاری سێیەم، بۆ ئەوەی گۆڕانکاری ببێت، دەبێت وەک بنەمایەک سەروەرێتی دیموکراسی بێتە ئاراوە. سەروەرێتی دیموکراسی لە زۆر شوێنی دونیا ئامرازەکانی یان شۆرش بووە یان جەنگ. بەڵام ئەم دوو ئامرازە بەهیچ شێوەیەک گەرەنتی نیە کە دەبنە هۆی هاتنە ئارای سەروەریی دیموکراسی. یەک خەسڵەت ئەمڕۆ لە دونیادا گۆڕاوە، کە دەبێت لە بەرچاوی بگرین ئەوەیە کە دونیا بووە بە یەک یەکە. جاران کە شۆرشی فەرەنسی یان ئەمریکی ڕویدا، دونیا هێندە بە خێرایی و بە چڕی و بە بایەخەوە بە ئاگاو دەستوەردان نەبوو، ئەمڕۆ لە هیچ کوێی دونیا ناتوانرێت شتێک ڕوبدات بەبێ دەستوەردانی خێراو ڕاستەوخۆی هێزە جیاوازەکانی دونیا. ئەمەش وەهایکردوە چیدی ناتوانیت بیر لە ئەوە بکەیتەوە کە چۆن دۆخی ژیانت بگۆڕیت، بەڵکو دەبێت وەها بیر بکەیتەوە ئایا لە دۆخی ئێستای هەرێمی و جیهانیدا دەتوانیت چی بکەیت؟ گۆڕانی کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوری سەختە. هەوڵدان بۆ بەدیهێنانی بە موژدەی خێرا دەرئەنجامی خراپی لێدەکەوێتەوە. ١٧ی شوباتی کوردستان و تەشرینی باشور نیشانەی ئەوەن کە دەکرێت جوڵە هەبێت بەڵام گۆڕانکاریی ڕونەدات. ئەو گۆڕانکارییەی کە کۆمەڵگای کوردی دەیەوێت ئەوەیە کە پارەکە یان داهاتەکە بە باشی دابەش بکرێت. بەڵام بۆ ئەوەی ئەمە ڕوبدات دەبێت ململانێی سیاسی بەتەواوی بگۆڕدرێت. هەروەها دەبێت لەبڕی شەخس دەزگا زاڵ بێت. لە بڕی هێز یاسا باڵادەست بێت. لە بڕی ترس و قۆرغکاریی کرانەوەو لە خۆگریی بەرهەم بێت. دەیان بواری تریش.
.jpg)
ئه‌بو كاروان بێ ئەوەی ئاسۆی وەستانی بەدی بکرێت، تائێستا جەنگی روسیاو ئۆكراینا بەردەوامە، روونەو شاراوە نیە کە ئەم جەنگە بەر لەهەموو شت زیانی گەورەی بۆ گەلانى ئۆکرانیاو روسیا هەیە، بێگومان پریشکیشی بەر گەلانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفەریقیا دەکەوێت و بگرە ئەوروپاو ئەمەریکاش باجەکەى دەدەن. زیانەکانی ئۆکراینا بەهۆی ئەو کوشتارو کاولکاری و ئاوەرەیی و دەربەدەریەوەیە کە لە میانى جەنگەکە توشی دەبن، زیانەکانی گەلانى روسیاش بەهۆی سزا ئابووری و خەرجییەکانی جەنگ و لەدەستدانی سەربازانیان خۆی دەبینێتەوە، زیانەکانی گەلانی رۆژهەڵاتى ناوەڕاست بەهۆی گرانى نرخى گەنم و جۆ و دانەوێڵەو ئاردو پێداویستییەکانی تر دەردەکەوێت، گەلانی ئەوروپاش بەهۆی گرانبوونى نرخی گازو نەوت و سوتەمەنی و خواردنەوەیە. ئەم جەنگە جارێکی تر خەڵکى زەحمەتکێش و دەرامەت سنوردارو ڕەش و ڕوتى دونیا دەبێتە قوربانى و باجدەری ڕاستەخۆ و ناڕەستەوخۆی. ئەو شەڕەی ٢٤ی شوباتى ئەمساڵ هەڵگیرسا، ڕەگەکەى دەگەڕێتەوە بۆ مێژوویەکى دورتر، بەدیاریکراوی بۆ سەرەتاکانى جەنگی سارد. ئەم جەنگە گەر لە ڕووکەشدا لەپێناو داواو داخوازی ئاسایشدایە، بەڵام لە جەوهەردا جەنگە لەسەر کۆنترۆڵکردنی سەروەت و سامانى سەر زەوى و ژێر زەوی و نەوت و گاز و هێڵەکانى گواستنەوەى ئەو سامانە سروشتییانەیه. ساڵانێکە ئەمەریکاو یەکێتى ئەوروپا بە جۆرەها ئامرازی ئابوورى و سەپاندنى سزاو فراوانکردنى جوگرافیاى ناتۆ، هەنگاوی هەستیارو مەترسیدار ده‌نێن، ئەویش بەمەبەستی سەپاندنى هەژموونى خۆیان و لە چوارچێوەدانی روسیا. ناتۆ بە سەرکردایەتى ئەمەریکا ۆژ بەڕۆژ مەیل و کردەى تەماحکارانەى بۆ دونیاو سەروەتەکانى نێو زەوى سەرزەوی زیاد دەکات، ئەم هاوپەیمانیتیەی کە هاوپەیمانیەتی چەک و جەنگه، لەبنەڕەتدا وەک پەرچەکردارێک بەرامبەر هاوپەیمانى وارشۆ دروست بوو، بەڵام بەهەڵوەشاندنەوەى هاوپەیمانیەتی وارشۆ و یەکێتى سۆڤیەت، ناتۆ نەک خۆی هەڵنەوەشاندەوە بەڵکو خۆی فراوانتر کردەووەو ژمارەى ئەندامانى لە ڕۆژهەڵاتى ئەوروپاو دەوڵەتەکانى پێشووى نێو یەکێتى سۆڤیەت فراوانترو زیاتر کرد، ئەمە جگە لە کردنەوەى بنکەى سەربازى و مەشق و ڕاهێنان و مانۆڕی سەربازی زیاتر لە وڵاتانى سنوری روسیا. ناتۆو ئەمەریکا پشتیوانیان لە شۆڕشی پرتەقاڵی ٢٠٠٤ کرد، کە برجوازەکانى ئۆکراین ئەنجامیاندا، هەروەها پشتیوانیان لە کودەتاى خوێنایەکەى ٢٠١٤ی راستڕەوەکانى ئۆکراینا کرد، روسیاش دەستەوسان نەوەستا، ئەوە بوو لە ساڵی ٢٠١٤ نیمچە دورگەی قرمی کۆنترۆڵ کردو دەستى کرد بە یارمەتیدانى سەربەخۆخوازەکانى ڕوس و دۆمباس. جەنگی روسیا و ئۆکراین، حەڵقەیەکە لە زنجیرە ململانێیەكان، کە پێناچی تەنانەت دواى ڕێککەوتنى ئاشتى نێوان هەردوو وڵات کۆتایی بێت. ململانێکە بۆتە زۆرنبازێیەکی توندی نێودەوڵەتى، هەرجارەو دەست بۆ ئامرازێک دەبرێت، بەمەبەستی لاوازکردنی هەژموونی یەکتری، کار گەشتوەتە ئەوەی بە ڕوونى و ڕەوانى باسی بەکارهێنانى چەکی کۆکوژی (ئەتۆم)یشی تێدا دەکرێت. بەمجۆرە سیستەمی سەرمایەداری لە میانەى ململانێکانى لەپێناو قازانج و بەرژەوەندیدا، وڵاتان پەرت دەکات و دەیانکاتە دوژمنی یەکتر، برسێتى زیاتر و بێکاری زۆرتر، نەخۆشی و مەینەتی و کاولکاری و قەیرانى خۆراک و بەد خۆراکی، هەموو ئەمانە بەشێکن لە میکانزمی درێژەدان بەتەمەنى خۆی. لەمێژووى دێرین و بگرە هاوچەرخیشدا گەلانی ڕوسیا و ئۆکرانیا دوو گەلی براو بێکیشە بوونە، ئەوەتا بەهۆی سیاسەتە وەحشیگەرانەی سەرمایەداری ئەم دوو گەلەی کردە دوژمن. بۆیە ئەركی سەرەكی حیزب و لایەنە سیاسییەكانی كورردستان و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی و نوسەران و رۆشنبیرانە، كە لەمیانى کارو خەباتى رۆژانەیان ئەم ڕاستیانە بۆ خەڵکى کوردستان ڕوون بکەنەوە، هەمیشە جەخت لەسەر ئاشتى و برایەتى نێوان گەلانى دونیا بکەن، چونكە ساڵانێكە گەلی كوردستان باجی شەڕو ململانێی ھەرێمایەتی و نێودەوڵەتی و كاریگەرییە سلبیەکانی دەدات، لەلایەكی ترەوە پێویستە لەسەر دەسەڵاتدارانی هەرێم بەڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆ ھەرێمی كوردستان بە دوور بگرن لەم شەڕە خوێناوییە، چونكە ئەم جەنگە تەنھا لەنێو دوو دەوڵەتدا نیە، بەڵكو لەنێو دوو میحوەردایە، جا ھەر ترازانێك بۆ ھاوكاری وپشتگیری تەرەفیكیان، ئیدی هەرجۆرە پشتگیریەک بێت، ئەو دەمە دەبینە بەشێك لەو میحوەربەندییەو لە ئەنجامدا زیانی گەورە دەكەین.
عەتا قەرەداخی ( بەشی چوارەم) گۆران به متمانه‌و دڵنیاییه‌وه پێداگرى له‌وه ده‌كات، ژن كه هێماو لوتكه‌ى جوانیه ئه‌وى چاوه‌ڕوانی مه‌رگ ته‌نیا به ده‌ركه‌وتن و خۆنیشاندانی ده‌گێڕێته‌وه بۆ ژیان. ئه‌مه‌ش ئه‌وه نیشان ده‌دات كه ڕێگایه‌ك هه‌یه بۆ رزگاربوون له مردن یان به‌لایه‌نی كه‌مه‌وه بۆ دواخستنی مردن كه ئه‌ویش جوانیه. جوانیش وه‌كو پێشتر ئاماژه‌مان بۆ كرد لاى گۆران دوو سه‌رچاوه‌ى هه‌یه كه ئه‌وانیش سرووشت و ئافره‌تن. گۆران له‌مه زیاتر ده‌ڕوات و ده‌ڵێت: ئیتر رابوورد من پیر ببم، یان دڵم بمرێ یا بلوورى شادمانیم هه‌رگیز گه‌رد بگرێ. واته شاعیر باس له مانه‌وه‌ى هه‌تاهه‌تایی ونه‌مرى ده‌كات. ته‌نانه‌ت باسی مانه‌وه‌یه‌ك ده‌كات كه به‌هێزو به چالاكیه‌وه بمێنێته‌وه‌و هه‌رگیز نه‌گاته قۆناغی پیرى. ئه‌مه‌ش مۆتیڤ و پاڵنه‌ڕێك له پشتیه‌وه راوه‌ستاوه كه جوانیه به تایبه‌تیش جوانی ئه‌وى ژن. ئێستا ئه‌و پرسیاره سه‌رهه‌ڵده‌دات ئایا له رووى ڕاستیه‌وه ئه‌گه‌ڕێكی له‌م جۆره چاوه‌ڕوانكراوه، یان ئه‌وه‌ى شاعیر باسی ده‌كات به‌رهه‌می خه‌یال َو ئه‌ندێشه‌و نائاگاییه‌و له ڕاستیدا درووستكردنی یۆتۆپیایه‌كه؟ ئه‌وه‌ى زه‌مینه‌ش بۆ درووستكردنی ئه‌م یۆتۆپیایه فه‌راهه‌م ده‌كات جوانیه. ئه‌وه ئاشكرایه كه جوانی خۆى شتێكی نه‌مره، به‌ڵام ئه‌وى ژن كه لێره‌دا به‌رهه‌مهێنی ئه‌و جوانیه‌یه كه ئه‌وى چاوه‌ڕوانی مه‌رگ زیندوو ده‌كاته‌وه‌و ده‌یگه‌یه‌نێته ئاستێك كه باسی ئه‌وه بكات جاڕێكی تر نه پیرى لێی نزیك ده‌بێته‌وه‌و نه مردن له ده‌رگاى بدات، خۆى بابه‌تێكه ملكه‌چی مردن و نه‌مانه. كه‌واته ئه‌گه‌ر جوانی ژن بتوانێت نه‌مرى به‌وى پیاو بدات، ماناى وایه ده‌شێ نه‌مرى له سه‌رچاوه‌ى مردوو یان له‌ناوچووه‌وه به‌رهه‌مبهێنرێت. لێره‌شدا ئه‌و پرسیاره‌یه خۆى ده‌سه‌پێنێت؟ ئایا شتێك هه‌یه ناوى نه‌مرى بێت؟ ئایا ئه‌وه‌ى نه‌مرى به‌رهه‌مده‌هێنێت چیه؟ ڕاسته لێره‌دا و له چوارچێوه‌ى ئه‌و ده‌قه شیعریه‌دا جوانی به‌رهه‌مهێنی نه‌مریه، به‌ڵام جوانی خۆى به‌رهه‌می سه‌رچاوه‌یه‌كی نه‌مر نیه. ڕاسته شاعیر باسی نه‌مرى و مانه‌وه‌ى هه‌تاهه‌تایی ده‌كات و ره‌تی ده‌كاته‌وه جاڕێكی تر ئه‌و پیر ببێت، یان دڵی بمرێت. ئه‌مه‌ش بانگه‌شه‌كردنی نه‌مریه. به‌ڵام دواتر ئاشكرا ده‌بێت كه نه‌مرى لاى گۆران نه‌مرى جه‌سته‌و مانه‌وه نیه له ژیاندا، به‌ڵكو به‌ده‌ستهێنانی نه‌مریه له ڕێگاى داهێنانه‌وه. سه‌رچاوه‌و مۆتیڤى داهێنانیش لاى ئه‌م شاعیره جوانیه. سه‌رچاوه‌ى به‌رهه‌مهێنانی جوانیش سرووشت و ئافره‌ته. واته ئه‌و باسی به‌ده‌ستهێنانی گه‌وهه‌رو ماهیه‌تی نه‌مرى ده‌كات له ڕێگاى داهێنانه‌وه. ئه‌وه‌تا ده‌ڵێت: ئه‌مجا ئه‌ى یار، ئه‌ى خوا.. ژنی عه‌شقم، ئه‌ى ڤینووس ئه‌ى هه‌یكه‌لی به‌ده‌ن له عاج توالێت ئابنووس هیچ نه‌بێ بۆ .. بۆ خاترى جاهی ئه‌پۆلۆ مه‌لی شیعرم مه‌یدان مه‌ده بكه‌وێ له گۆ. شاعیر له وه‌سفێكی به‌رزدا ئه‌وى یار ده‌دوێنێت، جاڕێك به خواوه‌ندى جوانی و دڵدارى ناوى ده‌بات و ده‌مێك به به‌ژن له عاج و توالێت له ته‌خته‌ى ئه‌به‌نووس درووستكراو وه‌سفی ده‌كات، كه مه‌به‌ستی له‌م جۆره وه‌سفه‌ش ئه‌وه‌یه ئه‌وى شاژنی عه‌شق به‌رزترین نموونه‌ى جوانیه‌و به‌و جوانیه‌ش ئه‌می له كه‌نارى مه‌رگه‌وه گێڕایه‌وه بۆ ژیان. به‌ڵام ئایا ئه‌م شێتی ژیانه‌و هه‌رچۆنێك بێت ده‌یه‌وێت بژى، یان به واتایه‌كی تر، ترس له مردن واى لێده‌كات كه په‌نا بۆ هه‌ر شتێك ببات كه به‌ژیانیه‌وه ببه‌ستێـته‌وه؟ یان له پشتی ئه‌م دوو بۆچوونه‌وه شتێكی تر هه‌یه‌و ئه‌و ده‌یه‌وێت له پێناوى ئه‌وه‌دا بژى، یان له ڕاستیدا ژیانی ئه‌و له‌وێدا به زیندوویى ده‌مێنێته‌وه؟ وه‌ڵامی ئه‌م پرسیارانه‌ش به‌روونی ده‌رده‌كه‌وێت، كاتێ ئه‌وى شاعیر رووده‌كاته شاژنی عه‌شقی و ته‌نانه‌ت به‌جۆرێك لێی ده‌پارَێته‌وه‌و داواى لێده‌كات له‌به‌ر خاترى ئه‌پۆلۆى خواوه‌ندى شیعرو حیكمه‌ت یارمه‌تی بدات بۆ ئه‌وه‌ى تواناى شیعر به‌رهه‌مهێنانی به‌رده‌وام بێت. ئه‌و هێزێك بۆ به‌رهه‌مهێنانی شیعر دیارى ده‌كات و به مه‌لی شیعر ناوى ده‌بات كه ده‌شێ به فریشته‌ى ئیلهام ناوببرێت یان پێی بگوترێت هێزى به‌رهه‌مهێنانی شیعر. ئه‌می شاعیر یه‌ك ئامانجی روون و ئاشكراى هه‌یه‌و ژیان و زینده‌گانی و مانه‌وه‌ى ته‌نیا بۆ ئه‌و ئامانجه ده‌وێت، كه ئه‌ویش به‌رده‌وامبوونی فریشته‌ى ئیلهام به‌خشی شیعرى ئه‌وه. واته ژیان و خۆزگه‌ى مانه‌وه‌و ترس له مردن و ده‌ستگرتن به ژیانه‌وه ته‌نیا بۆ ئه‌وه‌یه كه له به‌رهه‌مهێنانی شیعر به‌رده‌وام بێت. كاتێكیش به‌دواى جوانیدا وێله‌و ده‌یه‌وێت پێی بگات هه‌ر له‌به‌رئه‌وه‌یه كه بۆ ئه‌و جوانی به‌شێكه له‌و هێز و پاڵنه‌ره‌ى كه ده‌رگاى داهێنانی شیعرى ئه‌م به كراوه‌ى ده‌هێڵێته‌وه‌و به‌رده‌وام ده‌بێت له داهێنان. بوون و مانه‌وه‌و نه‌مرى ئه‌میش ته‌نیا له داهێناندایه نه‌ك له مانه‌وه‌ى فیزكیدا و به‌رده‌وام بوون وه‌كو هه‌ر مرۆڤــێك یان هه‌ر ئه‌فریده‌بوویه‌كی ترى بێ به‌رهه‌م. به مانایه‌كی تر، شاعیر تا ئه‌و كاته خۆى به زیندوو ده‌زانێت كه تواناى داهێنانی هه‌بێت. هه‌ر لێره‌شه‌وه له كاتێكدا ئه‌می شاعیر هه‌ستی به نزیكبوونه‌وه‌ی مردن كردبێت، ده‌شێ بینین یان هه‌ستكردنی ئه‌م به ئه‌وى شۆڕه‌ژنی شۆخ، ئه‌و مه‌ترسیه‌ى كه‌مكردبێته‌وه. واته ئه‌وى ژن به هه‌موو ئه‌و جوانیانه‌وه كه ئه‌می شاعیر وه‌سفی ده‌كات ئیلهامی داهێنانی پێبه‌خشی بێت ئه‌وه‌ش به گوێره‌ى ئه‌می شاعیر گێڕانه‌وه‌یه‌تی له كه‌نارى مه‌رگه‌وه بۆ ژیانی پڕ له چالاكی و جوڵه‌و به‌رهه‌م. واته لێره‌دا جوانی ئه‌وى ژن هه‌م ئیلهام به‌خشی شیعره، هه‌م ده‌شێ وه‌كو پاڵنه‌رى گێڕانه‌وه‌ى ئه‌م بۆ ژیان و بۆ ئاشتبوونه‌وه له‌گه‌ڵ ژیان سه‌یر بكرێت. گۆران بێجگه له‌وه‌ى كه ئافره‌ت یان ژن به جوڵێنه‌رو مۆتیڤى درێژه‌دان به ژیان و ته‌نانه‌ت گه‌یشتن به نه‌مرى ده‌زانێت، كاتێك ده‌بێت به پاڵنه‌رى داهێنان. ئه‌مه‌ش له كاتێكدا كه ئه‌و داهێنان به بنه‌ماى سه‌ره‌كی ده‌زانێت بۆ به‌ده‌ستهێنانی نه‌مرى، كه دیاره مه‌به‌ست له نه‌مریش مانه‌وه‌ى ناوه. دیسان نه‌ك هه‌ر ئافره‌ت ده‌چوێنێت به ڕه‌گه‌زه جوانه‌كانی سرووشت، به‌ڵكو ئافره‌ت وه‌ك هه‌ندێ له‌و ڕه‌گه‌زه جوانانه یان به‌رهه‌می ئه‌و ڕه‌گه‌زه جوانانه ده‌ناسێنێت. بۆ نیشاندانی ئه‌م پێشكه‌شكردنه، گۆران له هه‌ڵبه‌ستی" شه‌وێك له عه‌بدوڵا" ده‌ڵێت: ئافره‌ت: چراى كۆڕى ئاهه‌نگ له‌نجه‌ى جووڵان، مۆسیقاى ده‌نگ یه‌كێ قژ زه‌رد، یه‌كێ چاوره‌ش یه‌كێك لێو وه‌ك گوڵ - غونچه‌ى گه‌ش یه‌كێك جوانی وه‌ك هه‌تاوه تین و تیشكی له پێش چاوه یه‌كێك مانگی شۆخ و شه‌نگه سیحرى جوانیه‌كه‌ى بێ ده‌نگه یه‌كێك شێوه‌ى دوان خۆشه جوان نیه، به‌ڵام جوان پۆشه. ئاشكرایه كه گۆران ئه‌م هه‌ڵبه‌سته‌ى له چ كات و دۆخێكدا نووسیووه، به‌ڵام وه‌سفی ئه‌و بۆ جوانی به‌رده‌وام له هه‌ڵكشاندایه. ئه‌وه‌ش له شێوه‌ى ئه‌و وێنه شیعریانه‌دا به‌رجه‌سته ده‌كات كه یان له لێكچوونی نێوان دوو ڕه‌گه‌ز به‌رهه‌می هێناون كه ئه‌ویش یان ئافره‌ت ده‌چوێنێت به سرووشت یان به پێچه‌وانه‌وه هه‌ندێجار ئافره‌ت ده‌كاته چه‌ق و سرووشت به‌و ده‌چوێنێت. یان وێنه‌كانی گۆران له‌سه‌ر بنه‌ماى دووانه‌ى دژ یان ناكۆك یان به‌رامبه‌ر پێكدێن كه له هه‌ردوو شێوه‌كه‌شدا چ لێكچواندن، چ دووانه‌ى دژ بنه‌مان بۆ پێكهێنانی جۆرێك له هاوسه‌نگی كه ئێمه پێشتر وه‌كو هارمۆنیاى سرووشت یان ڕێكخستنی گه‌ردوون باسمان كرد. ئاشكرایه (له عه‌بدوڵا)، جۆرێك له ئاهه‌نگ یان كۆبوونه‌وه‌ى سه‌ماو گۆرانی هه‌بووه، گۆران نه‌ك هه‌ر ئه‌و كاته‌و له‌وێ به‌ڵكو له ئه‌زموونی شیعرى گۆراندا به‌گشتی ئافره‌ت چرا یان بزوێنه‌ر یان رۆحی كۆڕى ئاهه‌نگ و ساته خۆشه‌كانه، هه‌رچۆن بزوێنه‌رى ژیان و سه‌رچاوه‌ى ژیانه، به‌هه‌مان شێوه ئافره‌ت خۆى مۆسیقاو گۆرانی و ئاهه‌نگ و سه‌مایه، ئافره‌ت ئه‌و تابلۆ ره‌نگینه‌یه كه له‌سه‌ر په‌ڕه‌ى هه‌ستی گۆران تابلۆیه‌كی ره‌نگینی جوانی به‌رهه‌مێن و چێژ به‌خشه. كه‌واته لێره‌دا گۆران جۆرێك شووناس ده‌دات به ئافره‌ت كه ئه‌ویش شووناسی ژیانه به هه‌موو ڕه‌گه‌زه جوان و ناسك و هه‌ست بزوێن و رۆح وروژێنه‌كانیه‌وه. به مانایه‌كی تر ئافره‌ت سرووشتێكی ره‌نگاو ره‌نگه به جوانی دیمه‌ن و به ده‌نگی خۆش و به رووى گه‌ش و به بۆنی سه‌رسامكه‌ره‌وه. به مانایه‌كی تر ئافره‌ت هه‌ڵگرى هه‌موو خاسێته جوانه‌كانی ناو ئه‌م گه‌ردوونه‌یه‌و شان به‌شانی جوانی سرووشت سه‌رچاوه‌ى به‌رهه‌مهێنی هه‌موو چێژێكی جه‌سته‌یی و رۆحیه. هه‌روه‌ك گۆران سه‌ربارى ئه‌وه‌ى شووناسێكی گشتی ده‌دات به هه‌موو ئافره‌ت یان ڕه‌گه‌زى مێ، دیسان له‌ناو ئه‌و شووناسه گشتیه‌شدا جۆرێك له پۆلێنكارى دووه‌می ده‌كات و خاسێته تایبه‌تیه‌كانی ئافره‌ته جۆراو جۆره‌كانیش ده‌كاته بنه‌ما بۆ پۆلێنكردنیان كه هه‌ریه‌كه‌یان به‌شێوه‌یه‌كه، به‌ڵام هه‌موویان له‌ژێر ناونیشانێكی گه‌وره‌تردا كۆده‌بنه‌وه كه ئه‌ویش به‌شداریكردنی هه‌موویانه له خاسێتێكی سه‌ره‌كیدا كه جوانیه. دیاره ئه‌و جوانیه‌ش به‌شه جۆراوجۆره‌كانی جه‌سته‌ى ئافره‌ت، جوڵه‌ى ئافره‌ت، ده‌نگی ئافره‌ت و عیشوه‌و نازى ئافره‌ت و ناسكی و رووبه‌رى فراوانی رۆحیی لاى ئافره‌ت به‌رهه‌مێنێتی. بێگومان لێره‌دا كه گۆران به‌و ئاوه‌ڵناوه جوانانه وه‌سفی به‌شه جۆراوجۆره‌كانی جه‌سته‌ى ئافره‌ت و ده‌نگ و زمان و ئاخاوتن و جوڵه‌و هه‌ر شتێكی ترى ئافره‌ت ده‌كات، بوونی ئافره‌ت وه‌كو هه‌ر تابلۆیه‌كی جوان و قه‌شه‌نگی نێو ئه‌م سرووشته پێشكه‌ش ده‌كات. لێره‌شدا له ڕێگاى كۆمه‌ڵێك لێچواندنی ئافره‌ت و جوانیه‌كه‌یه‌وه به ڕه‌گه‌زو جوانی ڕه‌گه‌زه‌كانی سرووشت ئه‌و تابلۆ قه‌شه‌نگه چێژ به‌رهه‌مهێنه پێشكه‌ش ده‌كات. گۆران له روانگه‌ى جوانیه‌وه پێگه‌ى ئه‌وى ئافره‌ت دیارى ده‌كات و ئه‌و به پێی پێوانه‌ى جوانی ده‌ڕوانێته ئافره‌ت و ئه‌وه‌ش واى لێده‌كات كه هه‌ندێجار ئافره‌ت له پێگه‌ى ئافره‌ت یان مرۆڤه‌وه بگوازێته‌وه بۆ پێگه‌یه‌كی به‌رزترو وه‌كو بوویه‌كی ئه‌فسوونی یان بوویه‌ك له خه‌یاڵ و ئه‌ندێشه‌دا سه‌یرى بكات یان بیكات به ئه‌فریده‌بوویه‌كی ئه‌فسانه‌یی. له هه‌ڵبه‌ستی"ئه‌ڕۆى ئۆغر"دا گۆران رووده‌كاته ئه‌وى ئافره‌ت و به‌مجۆره ده‌یدوێنێت: فریشته‌ى، یا په‌رى، یا حۆرى ئه‌ى شۆخی مه‌له‌ك شێوه به‌عیشوه‌و خوو، له هاوجینسی به‌شه‌ر ناكه‌ى ئه‌ڕۆى ئۆغر. گۆران به ته‌واوه‌تی دڵنیا نیه كه ئه‌وى ئافره‌ت كام له‌مانه‌یه: ئایا فریشته‌یه، په‌ریه یان حۆرى. ئه‌و ناتوانێت شووناسی ڕاسته‌قینه‌ى ئه‌وى ئافره‌ت لێره‌دا دیارى بكات، هۆكاره‌كه‌شی جوانی و شۆخ و شه‌نگیه‌و لێره‌شدا ئه‌وه ئاشكرا ده‌بێت كه گۆران ته‌نیا ده‌زانێت ئه‌مانه هه‌موویان جوانن به‌ڵام پێوانه‌یه‌كی دیاریكراوى نیه بۆ جیاكردنه‌وه‌ى ئه‌مانه له رووى جوانیه‌وه، بۆیه ئه‌وى ئافره‌ت به‌هه‌موویان ده‌چووێنێت. ئه‌مه‌ش له ئاستێكی تردا ئه‌وه نیشان ده‌دات كه له روانگه‌ى گۆرانه‌وه ئه‌وى ئافره‌ت جوانی هه‌موو ئه‌و هێما جوانانه‌ى له‌خۆیدا كۆكردووه‌ته‌وه‌و ناتوانرێت ته‌نیا به یه‌كێكیان دابنرێت، به‌ڵام شاعیر له شتێك دڵنیایه سه‌باره‌ت به جوانی ئه‌وى ئافره‌ت كه ئه‌ویش شۆخی مه‌له‌ك شێوه‌یه‌و به جوڵه‌و ره‌فتارو هه‌ڵسوكه‌وتیدا ئاشكرایه كه له ڕه‌گه‌زى مرۆڤ جیاوازه. بێگومان جیاوازبوونه‌كه‌ش ئه‌وه‌یه كه له مرۆڤی ئاسایی به‌رزترو باڵاتره. لێره‌دا دیار نیه ئایا گۆران مه‌به‌ستی هه‌موو ئافره‌تانه یان ئافره‌تێكی دیاریكراوه. هه‌رچه‌نده له ئاخاوتنكردنیدا له‌وه ده‌چێت ئافره‌تێكی دیاریكراو بدوێنێت، به‌ڵام له‌سه‌ر بنه‌ماى تێڕوانینی گۆران بۆ ئافره‌ت یان ژن به گشتی ئه‌وه ده‌رده‌كه‌وێت كه گۆران هه‌مان تێڕوانینی هه‌یه بۆ ئافره‌ت یان ژن به گشتی و له رووى جوانیه‌وه له‌سه‌رووى ڕه‌گه‌زى مرۆڤه‌وه دایده‌نێت و خاسێتی ئه‌فسانه‌ی پێده‌به‌خشێت. سه‌ربارى ئه‌وه‌ى كه گۆران دوو سه‌رچاوه‌ى هه‌یه بۆ به‌رهه‌مهێنانی جوانی و هه‌ر ئه‌و دوو سه‌رچاوه‌ش مۆتیفی درێژه‌دان به ژیانن لاى ئه‌و و هه‌ر ئه‌و دوو سه‌رچاوه‌ش سرۆش به‌و ده‌به‌خشن بۆ ئه‌وه‌ى مه‌لی شیعرى به‌رده‌وام گۆرانی بڵێت و له‌وێشه‌وه نه‌مرى به‌ده‌ست بهێنێت. به‌ڵام هه‌ندێجار به‌ئاشكرا یه‌كێك له‌و سه‌رچاوانه ده‌كاته سه‌رچاوه‌ى یه‌كه‌م كه ئه‌ویش ئافره‌ت یان ژنه، ته‌نانه‌ت وایشی نیشان ده‌دات ئه‌گه‌ر ژن و جوانی ژن نه‌بێت ره‌نگه به‌ته‌نیا جوانی سرووشت به‌س نه‌بێت بۆ ئه‌وه‌ى سرۆشی داهێنان به‌و ببه‌خشێت. گۆران له هه‌ڵبه‌ستی " ژن "دا ده‌ڵێت: ژنه كه جلیوه‌یی حوسنی به عیشق ئه‌كا په‌راز ژنه كه قووه‌ت ئه‌خاته خه‌یاڵی ره‌قص ئه‌نگیز ژنه مووه‌للیدى عیشق و ژنیشه عیشق نه‌واز ژنه كه تارى روبابی حه‌یات ئه‌كا ته‌هزیز سه‌مایی واسیعی دڵ گه‌ر له ژن بكه‌ى خاڵی ته‌جللیاتی به‌دایع غرووب ئه‌كا دیجوور به‌سه‌ر سه‌مایی ته‌هیدا گوشاد ئه‌كا باڵی له كه‌وكه‌بی ئه‌مه‌لت ون ئه‌بێ ته‌به‌سوقی نوور له كونجی خاتیره‌ما تا ژنێكی شۆخ نه‌كا په‌رى سیفه‌ت به په‌ل و پۆى جه‌ماله‌وه جیلوه له كوێ له سه‌تحی زه‌مینا، له سینه‌ى فه‌له‌كا ئه‌بێته مه‌نبه‌عی شیعرم به‌دایعی دنیا؟ گۆران هه‌موو جوانی و جوڵه‌و دیمه‌ن و دیارده‌و بوویه‌كی هه‌ست بزوێن و خۆشی به‌خش ده‌به‌ستێـته‌وه به ژنه‌وه. ژن سه‌رچاوه‌ى خه‌یاڵ و خه‌یاڵبه‌خشه به‌وى پیاو. ژن سه‌رچاوه‌ى عیشقه‌و ته‌نانه هه‌ر ژنه كه ژێی كه‌مانی ژیان ده‌له‌رێنێته‌وه‌و ئاوازى جوان له ژیاندا به‌رهه‌م ده‌هێنێت. به مانایه‌كی تر ژن سه‌رچاوه‌ى یه‌كه‌م و بنچینه‌یی ژیانه و به ده‌ركردنی ژن له ژیان، ژیان مانایه‌كی نابێت و له ڕاستیشدا بوونی نامێنێت. به‌لاى گۆرانه‌وه به بێ بوونی ژن نه سرووشت و نه ڕه‌گه‌زه‌كانی سرووشت هیچ جوانیه‌كیان نیه، نه ڕۆژ رووناكی ده‌به‌خشێت، نه هیواو ئاسۆیه‌ك له ناخی مرۆڤدا ده‌مێنێت. واته ئه‌وه‌ى گۆران لێره‌دا مه‌به‌ستیه‌تی بیڵێت ئه‌وه‌یه ژن هه‌رچۆن سه‌چاوه‌ى ژیان و سه‌رچاوه‌ى خه‌یاڵ و ئه‌ندێشه‌و ئومێدو هیواو رووناكی و ئاسووده‌یی و هه‌موو بوونێكی نێو ئه‌م گه‌ردوونه‌یه، هه‌روه‌ها سه‌رچاوه‌ى داهێنانی شیعرو مۆسیقاو گۆرانیه. ئه‌و پێیوایه ئه‌گه‌ر ژن بوونی نه‌بێت، به ته‌نیا جوانی شته‌كان كه مه‌به‌ستی ڕه‌گه‌زه‌كانی نێو سرووشته ناتوانن ببنه سه‌رچاوه‌ى به‌رهه‌مهێنانی شیعر. واته به بێ بوونی ژن جوانی سرووشت ناتوانێت ببێته پاڵنه‌رو مۆتیڤی داهێنان. به‌ڵێ له روانگه‌ى گۆرانه‌وه ژن بریتیه له ژیان. كه‌واته ژن سه‌رچاوه‌ى هه‌موو به‌رهه‌مهێنانێكی مرۆییه. ژن هۆكارو مۆتیڤی به‌رهه‌مهێنانی مرۆڤایه‌تی و ئازادى و به‌هامرۆییه‌كانی و هه‌موو شارستانێتی مڕۆژایه‌تیه. تا ئه‌و ئه‌ندازه‌ى كه بگوترێت ژن به‌رهه‌مهێنی مرۆڤایه‌تی و به مرۆڤبوونی ئه‌م ئه‌فریده‌بووه‌یه كه ناوى مرۆڤه‌و سه‌روه‌رى ئه‌م گه‌ردوونه‌یه‌و ده‌یه‌وێت هه‌موونهێنیه‌كانی ئاشكرا بكات و ده‌سه‌ڵات به‌سه‌ر هه‌موو جوڵه‌یه‌كیدا بكات و خۆى چاره‌نووسی خۆى دیارى بكات و چیتر بواڕێك بۆ هێزى میتافیزیك، یان بواڕێك بۆ هۆكاره نه‌زانراوه‌كان نه‌هێڵیته‌وه بۆ جوڵاندنی سرووشت و به‌رهه‌مهێنانی ئه‌و رووداو و دیاردانه‌ى كه زۆرجار سرووشت ده‌ڕوخێنن و هارمۆنیاكه‌ى تێكده‌ده‌ن و به‌وه‌ش جوانی ده‌شێوێنن. ژن بێجگه له‌وه‌ى سه‌رچاوه‌ى جوانی و به‌رهه‌مهێنی چێژو مۆتیڤی داهێنانه، هه‌روه‌ها هه‌ڵگرى هیواو هێماى ئاینده‌و ڕێگاى به‌ره‌و ئاسۆى ئاینده‌و مژده‌به‌خشی ئاسوده‌ییه. گۆران له‌م رووه‌وه له هه‌ڵبه‌ستی " جیلوه‌ى شانۆ" دا ده‌ڵێت: فیدات ئه‌بم ژنی جوان، ئه‌ى جه‌مالی سنعه‌تكار به‌ڵێ ده‌لیلی سه‌عاده‌ت ئه‌خه‌یته پێش ئه‌نزار به‌لاى گۆرانه‌وه هه‌ڵگرى په‌یامی ئاسووده‌یی ئاینده‌یه به‌ڵام ژنی جوان، هه‌رچه‌نده نازانرێت ئایا ئه‌و ئاسووده‌یه ئاسووده‌ییه‌كی هه‌میشه‌یه، یان ساتێكی كورت ته‌مه‌نه له ئاسووده‌یی كه به‌هۆى ئه‌وى ژنی جوانه‌وه ئه‌م پێی ده‌گات. ئه‌گه‌ر مه‌به‌ست له‌مه‌ى دووه‌میان بێت واته ئاسووده‌یی كورت ته‌مه‌ن ئه‌وا له پشتی ئه‌م بۆچوونه‌وه ده‌لاله‌تی سێكسی هه‌یه، به‌ڵام ئه‌وه‌ى تێبینی ده‌كرێت لاى گۆران ئاسووده‌یی رۆحی و جه‌سته‌یی هاوشانی یه‌كترن و لاى ئه‌و ئاسووده‌یی هه‌میشه‌یش له مانه‌وه‌و داهێنان و نه‌مرى و تێكه‌ڵاوبوون له‌گه‌ڵ به‌هاى باڵاو چێژى باڵاى جوانیدا به‌رهه‌م دێت. ئاشكرایه سه‌رچاوه‌ى سه‌ره‌كی به‌رهه‌مهێنانی شیعر خه‌یاڵه. ئاستی به‌رزى داهێنانیش لاى گۆران په‌یوه‌سته به خه‌یاڵی قوڵ و مه‌ودا فراوانی ئه‌وه‌وه، به‌جۆرێك كۆى به‌رهه‌می شیعرى گۆران وه‌كو یه‌كه‌یه‌كی یه‌كگرتوو وه‌ها خۆى ده‌نوێنێت كه جیهانێكی یۆتۆپی بێت، جیهانێك كه به ڕه‌گه‌زه‌كانی جوانی رازێنرابێـته‌وه‌و ده‌ستێكی هونه‌رى ره‌نگین نه‌خشه‌سازى بۆ كردبێت و كۆى جیهانه‌كه‌ش وه‌كو تابلۆیه‌كی گه‌وره‌ى ره‌نگاو ره‌نگ خۆى نمایش ده‌كات. ئه‌وه‌ش له ئاستی یه‌كه‌مدا وه‌كو بنه‌ماى ده‌ق ده‌بێته ده‌لاله‌ت بۆ هه‌ڵگرتنی مه‌دلولێكی گشتی كه فره‌ێتیه به هه‌موو ره‌هه‌نده‌كانیه‌وه، به فره ره‌نگی و فره ده‌نگی و فره سیمایی و فره روخسارى و فره بۆچوونی كه هه‌موو ئه‌مانه‌ش رایه‌ڵه‌یه‌كی به‌هێز پێكیانه‌وه ده‌به‌ستێت كه ئه‌ویش رۆح و گه‌وهه‌رى جوانیه‌و له‌ژێر كاریگه‌رى هێزى گه‌وره‌و هه‌ژمونكه‌رى جوانیدا له‌و پۆتۆپیایه‌دا هه‌موو شتێك ماناى خۆى ده‌بێت و ده‌شێ شووناسی خۆیی هه‌بێت. گۆران له وه‌سفی هه‌ڵپه‌ڕكێی ژناندا كه له " گه‌شت له قه‌ره‌داخ"دا بینیوێتی ده‌ڵێت: خه‌وه خه‌یاڵه؟ عه‌رده به‌هه‌شت؟ هه‌ڵپه‌ڕكێی ژنه یا هی فریشته؟ په‌لكه‌زێڕینه‌ى ئێواره‌ى به‌هار له عه‌زره‌ت تاراى سوور كه‌وتۆته خوار. كاتێ گۆران ئه‌م هه‌ڵپه‌ڕكێیه ده‌بینێت كه دیاره له واقیعدا ئه‌م بینینه روویداوه، به‌جۆرێك وه‌سفی ده‌كات كه ڕاسته‌خۆ رۆڵ و كاریگه‌رى به‌هێزى خه‌یاڵ له وه‌سفكردنه‌كه‌دا دیاره، به‌جۆرێك كه واینیشان ده‌دات ئه‌و هه‌ڵپه‌ڕكێیه له خه‌ون یان له خه‌یاڵ ده‌چێت. واته درووستكردنی رووداوێك له خه‌یاڵدا كه بێگومان رووداوێكه له لوتكه‌ى جوانیدا. ئه‌و بۆ ئه‌و ئاسته له جوانی هه‌ڵپه‌ڕكێ نموونه‌یه‌كی باڵاى هه‌یه كه ئه‌ویش هه‌ڵپه‌ڕكێی فریشته‌یه. ئێستا سه‌رسام ماوه‌و ده‌پرسێت ئایا ئه‌و هه‌ڵپه‌ڕكێیه هه‌ڵپه‌ڕكێ ژنه یان هی فریشته. ئه‌مه‌ش لێواندنێكه كه شێوازى ده‌ربڕینه‌كه‌ى لێكچواندنێكه له گه‌وهه‌ردا له نێوان نزم و به‌رزدا، به‌ڵام له خودى رووداوه‌كه‌دا ئه‌وه‌ى لێكچواندنی پێكراوه ئه‌وه‌نده قه‌شه‌نگ و جوانه ده‌گاته ئاستی نموونه باڵاكه، واته سه‌رچاوه‌كه. جوانی ئه‌م دیمه‌نی هه‌ڵپه‌ڕكێیه كه بێگومان بووكیش له ریزى هه‌ڵپه‌ڕكێكه‌دایه كاریگه‌رى له‌سه‌ر سرووشت داده‌نێت و ته‌نانه‌ت سرووشت ده‌خاته ژێر هه‌ژموونی خۆیه‌وه‌و دیمه‌نی جوانی هه‌ڵپه‌ڕكێی ژنان و تاراى سوورى بووك سرووشت ناچار ده‌كه‌ن بۆ وه‌ڵامدانه‌وه. سه‌رئه‌نجام په‌لكه‌زێڕینه كه له دواى بارانی به‌هار ده‌رده‌كه‌وێت و بریتیه له گورزه‌یه‌ك له تیشكی ره‌نگاوره‌نگی شكاوه‌ی قه‌شه‌نگ و جوان داده‌به‌زێته خواره‌وه بۆ سه‌ر هه‌ڵپه‌ڕكێی ژنان، ئه‌گه‌رچی كاتى گه‌شته‌كه‌و ئه‌و هه‌ڵپه‌ڕكێیه‌ش وه‌رزى هاوینه. كه‌واته جوانی و كاریگه‌رى ئه‌و دیمه‌نه یۆتۆپیه‌ى كه هه‌ڵپه‌ڕكێی ژنان درووستی كردووه ته‌نانه‌ت كارى له كات و دیارده‌كانی سرووشتیش كردووه‌و گۆڕانكارى تێداكردوون. به‌هۆى جوانی و سه‌رنجڕاكێشی هه‌ڵپه‌ڕكێی ژنانه‌وه له وه‌رزى هاویندا. په‌لكه‌زێڕینه كه دواى بارانی زۆرى به‌هار ده‌رده‌كه‌وێت، به‌ڵام له‌م كاته‌دا ده‌ركه‌وتووه. كه‌واته‌جوانی ژن و كاریگه‌رى ئه‌و جوانیه ته‌نانه‌ت گۆڕانكارى له هارمۆنیاى سرووشتیشدا ده‌كات. لێره‌ودا زیاتر رۆڵی ژن وه‌كو كاركه‌رى گۆڕان درووستكه‌ر ده‌رده‌كه‌وێت. له ڕاستیدا وه‌سفی ژن و وه‌سفی سرووشت لاى گۆران واده‌رده‌كه‌وێت له‌وه جوانتربن كه خۆیان هه‌ن(8).
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
