سالارى بازيان سەرەڕای ئەوەی من باوەڕم وایە بست بە بستی باشور فرۆشراوە دیاریترینیان (نەوت و غازەکەیە). شاخ و دەشت و دۆڵەکەشی بە دەزگا تەجەسوسیەکانی..... خەڵکی کوردستانیش لەژێر باری هات و نەهاتی مووچەدا دەناڵێنن بەڕاستی دەقا و دەق یادی کاتی ڕابردووی قوتابخانە و پێناسەی ئیستعمارم دێتەوە یاد کە (وەک مێشوولە خوێنی گەلان ئەمژێت)...  چەند ڕۆژێکە وەک تاوە تەرزەی بەهار باس باسی بەتاڵان بردنی زەوی شارە حەیاتەکەیە ئەوەی جێگەی تێڕامانە کە لە گوندەکانی شاریش ئەڵێن فریاکەون شار تاڵان کرا!!! باشە ئێوە بۆ تەشریف نابەنە دادگا و گرتووخانەکان پڕن لە چیرۆکی ئەو بەندكراوانه ى کە مانگ و ساڵە لە زیندانن بە تۆمەتی دزینی مۆبایلێک یان چەند سەد لیتر گازێک لەفەرمانگەیەکی خزمەتگوزاری.... بەڕاست!!!! (ماوەیەک دزینی قتوە شیرەکە بازاڕی گەرم بوو). باشە ئەگەر دەزانن شار تاڵان دەکرێت بەڕاست دڵتان ژان دەکات فەرموون ئەوە دادگاو ئەوەش مادەی قانونی ئەوەش زیندان لەژێر ئیختیاری خۆتاندایە..... یان دەتانەوێت ببنە پاڵەوانی میدیاکان و خەڵک بڵێت بەڕاستی خەلیفەی حەق و ڕاستین!!! وەلێ تاریخی قسە و بازاڕی پۆپۆلیستی بەسەرچووە، بە قەولی ئێرانیەکان (دوصەد گفتە چون نیم کردار نیست). تۆ بە ڕەمز قسەمان لەگەڵ مەکە، بست بە بستی شار ئەزانی چی لێدێت؟ بۆ ئەوەناشارتان  خۆشئەوێت نا چونکە بۆ هەر بستێکی بەشت دەوێت! دێر زەمانە خەریکی هۆنینەوەی ئەم گوریس و زنجیرەن بەناوی بۆ میللەت. شار ئەژیم و سوتاوم دەخرێتە ملی بێچارەکان وەلێ ئێرە سلێمانیە؟؟؟؟؟ شارێکی بۆ کەس هەتا سەر نەبووە حەقە ناوبنرایە شاری پەند و عیبرەت!!!! زۆری بردە کەشکەلانی فەلەک و زۆریشی لەسەری قولەوە بەردایە خوارەوە..... شارێک نە فێڵی لێدەکرێت و نە لە خشتەش دەبرێت نە نهێنی تێدا وون دەبێت و وە نە دەستیش لە کەس دەپارێزێت. کەس ناتوانێت دەستی چەوری پێدابسڕێت. چەند ڕۆژێکە هەواڵ گەرمە دەڵێن شاری داگیرکراوە زۆر خەندەدارە کاتێک هەمەکارەی شاری بڵێیت وەرن فریا کەون شار فرۆشرا!!!! وەلێ شار نەجوابی دایەوەو نە سەری بۆ لەقاند. جێگەی ترسە!!!!! هیچ کات سلێمانی ئەندازەی ئێستاغه رقى  بێدەنگی نە ئەندازەی ئێستا کم دوو بووە...... کاتێک سلێمانی بێهیوا بێت لە سیاسەت لە قسە و بەشداری سیاسی هات و هاوار و دەنگی ئازادی مەسخەرە نوکتەبازی هیچ باکی نەبێت لە ڕووخاندنی پردەکانی پێشوو دوای خۆی لەناو گێژاوی خۆیدا خول بخوات. فرۆشتنی گویژە و باخی گشتی بەرلووتی مەڵبەندی یەکی سلێمانی و نەخۆشخانەی شیرەکە ببێتە باس و خواستی ڕۆژنامەکان خەڵکی شار بێدەنگی هەڵبژێرێت دەبێت سیاسی و کار بەدەستانی شار بزانن چۆن دەستیان ناوەتە گەرووی سلێمانی و وا ڕۆحی دەردەچێت، چۆن سیاسەتیان شار بەدەر کردوەو لێرە و لەوێش هەندێک مەسئول فرمێسکی گەوجاندن و دیما گەوج کردن دەڕێژن..... گوایە گرفتار و بێئاگان لە ڕەوشەکە.... (وەلێ شکور هۆشیارە مەحوی تێدەگات دنیا خراباتە)... بەداخەوە!!!! کۆمەڵگا هێندە لەم شانۆگتریە بێزارە بکەرەکانی چیان پێناخۆش بێت کۆمەڵگا خۆشحاڵ دەکات... ڕاستیەکانیش بە سیناریۆ سەیر دەکات، (خەڵک بێزی نەهات دەنگمان بداتێ) ئەمە ڕستەکەی بافڵ تاڵەبانیە. حەقە بە گەورەیی لە بەردەکی سەرا هەڵواسرێ واتە شار هەمووشی بفرۆشرێت بێزیان نایەت سەرە ڕێمان لێبگرن، ئەزانن بۆ؟؟؟؟ چونکە ئاوێنەی شار بەجۆرێک وێران و شوخت و خەتی تیاکراوە نە کەس قیافە و چارەی خۆی ئەبینێت نە ئایندە. خوڵاسەی کەلام گەل نایەت بە هاناتانەوە تا شار داگیر نەکرێت، بەڵکو دەڵێت پەنجەکانتان لە گەلوو بکەنەوە با شارە سەوزەکە زەرد هەڵنەگەڕێ  هەرکەسێک هەوڵی دابێت ئەم شارەبخنکێنێت  خۆی غه رق ده بێت .

هەرێم هادی- خوێندكاری دكتۆرا لە ئارگۆمێنتسازی، زانكۆی وێندزەر، كەنەدا پۆپۆلیزم لەئێستادا یەكێكە لە دیاردە سیاسییە زۆرترین قسە لەسەركراوەكان.. لە نوێترین كتێبیاندا لەسەر پۆپۆلیزم كریستیان كۆك‌و لیزا ڤیڵادیسن بەمشێوەیە پێناسەی پۆپۆلیزم دەكەن "قسەكردن بەناوی جەماوەر وەك یەك یەكە." مەبەست لە جەماوەر وەك یەك یەكە، واتە پۆپۆلیزم بانگەشەی نوێنەرایەتی هەموو جەماوەر/كۆمەڵگا دەكات. تایبەتمەندییەكی تری جەوهەری پۆپۆلیزم كە لەو پێناسەیەدا نییە بریتییە لە نیشاندانی كۆمەڵگا وەك دابەشبوو بەسەر دوو بەشدا: نوخبەی بەدەسەڵات كە گەندەڵ‌و خراپەكارن، لەگەڵ جەماوەر/گەل كە بەشمەینەت‌و زوڵملێكراون. هەر لێرەوە سیاسی پۆپۆلیست ئەو كەسەیە كە، یەك: بەناوی گشت خەڵكەوە قسە دەكات؛ دوو: لەگەڵ ئەوەی پۆپۆلیست زۆرجار بەشێكە لە نوخبەی دەسەڵات، بەڵام بانگەشەی ئەوە دەكات كە ئەوە دەسەڵاتدارانی ترن كە گەندەڵن، ئەم پاك‌و بێخەوش‌و بێگوناهە؛ سێ؛ پشتگیریكردنی ئەم (سیاسی پۆپۆلیست)، واتە پشتگیریكردنی داوا رەواكانی گەل دژ بە نوخبەی دەسەڵاتداری گەندەڵ. سیاسی پۆپۆلیست بەم بیركردنەوە سادەیە كە دابەشكردنی جیهانە بەسەر چاكەو خراپەداو پیشاندانی خۆیەتی وەك نوێنەری چاكە، هاوڵاتییان لە قەلەقی‌و دڕۆدۆنگی هەڵبژاردن رزگار دەكات‌و پێیان دەڵێت ئەوە منم كە دەبێت هەڵیبژێرن. زۆر هۆكار بەشدارن لە كاریگەری‌و سەركەوتنی ئەم بیركردنەوە سادەیە. بە پلەی یەك گەندەڵی‌و خراپی حكومڕانییە بەشێوەیەك كە خەرەندی گەورە بخاتە نێوان حوكمڕان‌و هاوڵاتییانەوە. سیاسی پۆلیست بەخۆیی‌و زمانێكەوە كە جیهان سادە دەكات‌و ختوكەی هەست‌و سۆزی خەڵك دەدات، خۆی وەك بەردەستەو بەدیلێكی كاریگەری بۆ پڕكردنەوەی ئەو خەرەندە بەیان دەكات. لەگەڵ ئەوەی ئەم بیركردنەوەیە زۆر سادەیە، بەڵام ئەوەندە بەهێزە كە لە دەیەی پێشوودا لەسەر ئاستی جیهان ملیۆنان مرۆڤی قانعپێكردووە كە دەنگ بدەن بە سیاسییە پۆپۆلیستەكان‌و هەڵبژرادنەكان ببنەوە. (رەوایە كەسێك بپرسێت ئەگەر دیمۆكراسی دەربارەی دەنگی زۆرینە بێت‌و سیاسی پۆپۆلیست زۆرترین دەنگ بباتەوە لە هەڵبژاردندا، كەواتە چی هەڵەیەك لە پۆپۆلیزمدا هەیە؟ ئەمە پرسیارێكی گرنگە بەڵام ئەم وتارە كورتە شوێنی وەڵامدانەوەی نییە). لە هەرێمی كوردستاندا هەرسێ مەرجەكەی پۆپۆلیزم لە ئارادایە: یەك: گەندەڵییەكی ترسناك بوونی هەیە كە سیاسەتی، وەك هونەری حكومڕانی بەخاتری چاكەی گشتی، لەناوبردووە؛ دوو: نەمانی متمانە لەنێوان حوكمڕان‌و هاوڵاتیاندا، ئەوەتا لە كۆتا هەڵبژاردندا نیوەی كۆمەڵگا بایكۆتی هەڵبژاردنی كرد؛ سێ: شاسوار عەبدولواحید سەرقاڵی وەبەرهێنانە لەو گەندەڵییە سەرەپاگیرو نەمانی متمانەیە بەوەكە كە خۆی وەكو سیاسییەكی پاك‌و بێگەرد پیشان دەدات، كە سیاستە تەنها لەپێناو خەڵكدا دەكات. ئەستێرە پۆپۆلیستەكەی كوردستان: شاسوار عەبدولواحید  سەرەتا با لەوە دەست پێبكەین كە لە ئەدەبیاتی ئارگۆمێنتسازیدا شتێك هەیە بەناو ئارگۆمێنت سكیم، كە دەكرێت بە كڵێشەی ئارگۆمێنت بیكوردێنین. ئامانجی كڵێشەی ئارگۆمێنت ئەوەیە خاڵە هاوبەشەكانی بیكردنەوەی كایەكی دیاریكراو لەبەرچاوبگرێت تا لەوێوە كڵێشەیەكی ئارگۆمێنت هەڵبهێنجێنێ كە گوزارشتێكی سەراپاگیر لە ئاڵۆزییەكانی ئەو كایەیە بكات. پاشان دارشتنی پرسیارە رەخنییەكان بۆ هەڵسەنگاندنی ئارگۆمێنتەكە. من لێرەوە، هەوڵدەدەم كڵێشەیەكی ئارگۆمێنتسازی بۆ پۆپۆلیزم پێشنیار بكەم (ئەوەندەی ئاگادار بم، لە زمانی ئینگلیزیدا، تا ئێستا كەس ئەمەی نەكردووە). كڵێشەی ئارگۆمێنتی پۆپۆلیزم:  پێشەمەرجی/ هۆی یەكەم: سیاسییەكانی ئێستا هەموو گەندەڵ‌و دژی بە بەرژەوەندەی خەڵكن. پێشەمەرجی/هۆی دووەم: من پاكم‌و نوێنەرایەتی بەرژەوەندی خەڵك دەكەم. دەرئەنجام: كەواتە دەنگدان بە من/ پشتگیریكرنی من، پشتگیریكردنی بەرژوەندی خەڵكە دژ بە نوخبەی دەسەڵاتی گەندەڵ. لە كۆتا چاوپێكەوتنیدا لە بەرنامەی تاوتوێ لە ئین ئاڕ تی، كاك شاسوار ئاماژەی بەهەندێك شت دا، كە مەرجەكانی ئەو ئارگۆمێنتەی سەرەوەی تێدایە. ئەوەندە بەسە ئاماژە بەوە بدەم كە خۆی لە وەڵامی پرسیارێكدا كە ئایە ئێوە پۆپۆلیستن‌و هەست و سۆزی خەڵك دەجوڵێنن؟ بە ئاشكراو بە پێكەنینەوە وتی "دەستمان خۆش بێت ئیمە پۆپۆلیستین." هەروەها لە وەڵامی پرسیاری ئەوەدا كە ئایە هەست‌و سۆزی خەڵك "ئیستیغلال" ناكەن؟ سەرۆكی جوڵانەوەی نوێ بە ئاشكرا گوتی، "خەڵك چی بەلاوە گرنگ بێت ئێمە باسی ئەوە دەكەی‌و با هەر پێمان بڵێن پۆپۆلیست، هێزەكانی تر با پۆپۆلیست نەبن‌و بچن داوای وەزارەت بكەن." بەهەرحاڵ، ئێستا ئەگەر بەرمەبنای كڵێشەی ئارگۆمێنتی پۆپۆلیزم، بیركردنەوەی شاسوار دابڕێژین، شتێكی وەكو ئەمەی خوارەوەمان دەست دەكەوێت: هۆی یەكەم: سیاسییەكانی ئێستای هەرێمی كوردستان هەموو گەندەڵ‌و دژ بە بەرژەوەندی خەڵكن. هۆی دووەم: من (شاسوار) پاكم‌و نوێنەرایەتی بەرژەوەندەی خەڵك دەكەم. دەرئەنجام: كەواتە دەنگدان بە من/ پشتگیریكرنی من، پشتگیریكردنی بەرژوەندەی خەڵكی هەرێمی كوردستانە دژ بە نوخبەی دەسەڵاتی گەندەڵی حیزبەكانی تر. شیكردنەوەی هۆی یەكەم: ئایە سیاسییەكانی ئێستای هەرێمی كوردستان هەموو گەندەڵ‌و دژ بە بەرژەوەندەی خەڵكن؟  سەرەتا دەبێت ئەوە بڵێم كە شاسوار چەند جارێك لەبەرنامەكەدا ئاماژەی بەوەدا كە بە بۆچونی ئەو لەناو هەموو حیزبەكانی تردا كەسانی "بەڕێز" هەن‌و ئەم بەهەموویان ناڵێت گەندەڵ. بەڵام زوو زوو پێداگری لەسەر ئەوە دەكرد یەكێتی‌و پارتی گەندەڵن‌و دژی بەرژوەندەییەكانی خەڵكن. حیزبە ئۆپۆزیسۆنەكانیش لەگەڵ ئەوەی لەهەندێك شوێندا هەڵوێستی باشیان هەبووە، بەڵام بەگشتی بەرامبەر یەكێتی‌و پارتی بێ هەڵوێستن. لە رەخنەكردنی حكومەتدا تا شوێنێك دەڕوات كە بە تەرزەوە بڵێت "هەر بە هەوەس باج نادەم‌و ئەمە كەی حكومەتە تا من باج بدەم"و شتی تریش. ئێستا روون نییە كە چۆن دەكرێت لەناو هەموو حیزبەكاندا كەسانی بەڕێزو ناگەندەڵ هەبن بەڵام لە هەمانكاتدا دژی بەرژەوەندەی خەڵك بن‌و گەندەڵ بن (بە تایبەتی لەناو یەكێتی‌و پارتیدا)؟ لە ئەدەبیاتی ئارگۆمێنسازیدا پرەنسیپێك هەیە كە لێرەدا هاوكارمان دەكات، ئەویش بریتییە لە پرەنسیپی "بەخشندەیی لە خوێندنەوەدا." واتە كاتێك ئارگۆمێنتێك ناڕوونەو نازانین پەیامی ئارگۆمێنتسازەكە چییە، ئەوا بەشێوەیەك دای دەڕێژینەوە كە لە خزمەتی ئارگۆمێنتسازەكەدا بێت. بۆ نمونە بۆ وەڵامدانەوە ئەو پرسیارەی سەرەوە، پرەنسیپی بەخشندەیی لە خوێندنەوەدا داوامان لێدەكات بڵێن مەبەستی شاسوار ئەوە بووە كە كادرانی خوارەوە دڵسۆزو پاكن (كە دەسەڵاتییان نییە بۆیە گەندەڵی بەردەوامە)، بەڵام ئەوە كادرە باڵادەست‌و بڕیار بەدەستەكانن كە گەندەڵ‌و دژەخەڵكن (كە دەسەڵاتییان هەیە بەڵام نایانەوێت گەندەڵی نەمێنێت، بۆیە گەندەڵی بەردەوامە). ئەگەر ئاوا بەخشندە نەبین لەگەڵ سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێدا، هەر لە شیكردنەوەی یەكەم هۆی ئارگۆمێنتەكەوە توشی دژیبەیەكی دەبین‌و ئارگۆمێنتەكە دەكەوێت. بەڵام ئایە راستە هەموو سیاسییەكان، یان زۆرینەی سیاسییە بڕیاربەدەستەكان گەندەڵن؟ بەڕاست بەمەستمان چییە لە چەمكی "گەندەڵ"؟ ئێوە سەرنجبدەن، ئەم وشەیە زۆر دەبیستین‌و خۆشمان زۆر بەكاری دەهێنین، بەڵام بەڕاستی "گەندەڵی" واتای چی‌و كەسی "گەندەڵ" كێیە؟ ئەم پرسیارانە پەنجەرەیەك دەكەنەوە تا لە رێگەیەوە دوو چەمكی گرنگی ئارگۆمێنتسازی بناسێنم:   ( ambiguity   ) ناڕوون، ( vagueness )    نادیار      ناڕوون واتە كاتێك چەمكی سەرەكی لە ئارگۆمێنتێكدا زیاد لە مانایەكی روونی هەیە، بەڵام روون نییە كە ئارگۆمێنتسازەكە كام مانایەی مەبەستە. نادیار واتە كاتێك لە ئارگۆمێنتێكدا چەمكی سەرەكی هیچ مانایەكی دیاری نییەو بۆ خوێنەر نادیارە ماناكەی. لە پەیوەندیدا بە هۆی یەكەمی ئەم ئارگۆمێنتەوە یەكێك چەمكی بنەڕەتییەكان چەمكی گەندەڵییە. مانای گەندەڵی ناڕوونە زیاتر لەوەی نادیار بێت، چونكە گەندەڵی بە پێناسە باوەكەی زیاد لە مانایەكی روونی هەیە: بەكارهێنانی پۆستی گشتی بۆ بەرژوەندی تایبەت. ئەم پێناسەیە زیاد لە لێكدانەوەیەك هەڵدەگرێت: ناشەفاف لە خەرجكردنی داهاتی گشتیدا؛ پارەوەرگرتن لەبەرامبەر رایكردنی مامەڵە ئیدارییەكان؛ پێدانی پۆست‌و پلە بە ئەندامانی خێزان‌و كەسانی نزیك. ئێستا روون نییە كە شاسوار بە دەسەڵاتی كوردی دەڵێت گەندەڵ، مەبەستی لە كێ‌و لە كام لەو سیفەتانەیە؟ بەهۆی پڕەنسیپی بەخشندەیی لە خوێندنەوەدا، كەمێك روون بووەوە كە باسی گەندەڵی پارتی‌و یەكێتی دەكات مەبەستی لە كەسانی سەرەوەی یەكێتی‌و پارتین كە گەندەڵن (ئەمەش هێشتا روون نییە: كاربەدەستانی سەرەوە كێن: ئەندام پەرلەمان؟ ئەندامانی مەكتەبی سیاسی؟ سەرۆكی حیزبەكان؟ سەرۆكی حكومەت؟ سەرۆكی هەرێم؟ وە تا دواتر). بەهەرحاڵ، ئەگەر كەسی گەندەڵ لەهۆی یەكەمی ئارگۆمێنتە پۆپۆلیستییەكەی سەرۆكی نەوەی نوێدا روون بێت، هێشتا روون نییە مەبەست لە گەندەڵی ئەو كاربەدەستانە چییە؟ ئایە پۆستی گشتی بۆ خزمەتی بنەماڵەو كەسی نزیكەكان بەكاردەهێنن؟ ئایە لە بڕیاردان‌و پارە سەرفكرندا ناشەفافن؟ ئایە لەبەرامبەر پێدانی عەقدی بازرگانی گەورەدا داوای شەریكایەتی‌و پارە لە هاوڵاتییان دەكەن؟ ئایە هەموو ئەو سیفەتانە پێكەوە؟ یان هیچیان؟ یان شتی تر.  بەهەرحاڵ، ئەگەر گەندەڵی هاوواتا بكەین بە بەكارهێنانی پۆستی گشتی بۆ بەرژەوەندی تایبەت‌و لەسەر حیسابی بەرژەوەندەی گشتی، هەروەها سەرچاوە مرۆیی‌و سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان لەبەرچاو بگرین‌و دواتر لە دۆخی دارایی خەڵك بڕوانین، بە ئاسانی دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی بەڵێ زۆربەی  كاربەدەستانی حیزب‌و حكومییە پلە بەرزەكان دژی بەرژەوەندی خەڵكن. لەراستیدا شتێكی تازەمان نەگوتووە، چونكە هەرسێ سەرۆكایەتییەكەی هەرێم‌و حكومەت‌و پەرلەمان، هەروەها سەرۆك‌و سەركردەكانی هەموو حیزبەكان،  دەیانجار دووبارەیان كردوەتەوە كە بەڵێ گەندەڵی هەیە. بەڵام دۆخەكە لەوە ترسناكترە تەنها بڵێن گەندەڵی هەیە. هەرێمی كورستان لە دۆخێكدایە كە هیچ هەواڵێك توانای نییە ئابڕوچونی سیاسی لە كۆمەڵگادا دروست بكات: خاك فرۆشتن؛ تیرۆی  رۆژنامەنوس‌و خۆپیشاندەر؛ تاڵانكردنی سامانی گشتی؛ دەركردنی سەرۆكی پەرلەمان؛ گۆڕینی ئەنجامی هەڵبژاردن؛ هێنانی خواردن‌و دەرمانی ئێكسپایەر، وە تادواتر. لە كۆمەڵگایەكدا ئابڕوچونی سیاسی نەمابێت، نەك گەندەڵی بوونی هەیە، بەڵكو گەندەڵی دایڕزاندووە. لە كۆمەڵگایەدا كە ئابڕوچونی سیاسی تێدا نەمابێت، ئیتر بەرپرسیارێتی سیاسی بەرامبەر هاوڵاتی كەوتووە، كە ئەو بەرپرسیارێتییەش بكەوێت، سیاسەت دەكەوێت (سیاسەت بە سادەی واتە متمانە بەخشینی هاوڵاتییان بە گروپێك لە خۆیان تاببنە سیاسی، واتە تا نوێنەرایەتی بەرژەوەندی گشتی بكەن، كە نەیانكرد، شتیك نامێنێتەوە بەناوی سیاسەتەوە).  سیاسەت ناسكە. كۆمەڵێك پرەنسیپە كە پێشێلتكرد، تۆ سیاسی نیت‌و ئەوەی دەیكەیت سیاسەت نییە. زمانی كوردی زۆر جوان ئەم رەهەندەی سیاسەت پیشان دەدات: بەرپرس. كە بە سیاسییەكان دەگوترێت بەرپرسەكان (مەسئولەكان)، واتە بۆیە سیاسین چونكە بەرپرسن بەرامبەر بەرژەوەندی كۆمەڵگا. بەڵام ئایە بەرپرسەكان بەراستی بەرپرسن؟ ئەگەر واز لە هەموو میدیاو نوسەرو چاودێرەكان بهێنین، تەنها تەماشای راپۆرت‌و سەرنجەكانی پەرلەمانتاری سەربەخۆ، عەلی حەمە ساڵح بكەین، ئەگەر چی ئەمیش لەهەندێك شوێندا جێی رەخنەو رەتكردنەوەیە بەوەی پێشنیاری بۆ چارەسەركردنی كێشەكان سادەو ناواقیعین، بەڵام تەنانەت ئەگەر تەنها چارەكێكی رەخنەكانی راست بن، ئەمە بەسە بۆ ئەوەی شەرعییەتی سەراپاگیری حكومەتی هەرێمی كوردستان بكەوێت ژێر پرسیارەوە. ئەو بانگەشە قورسەم لەبەرئەوە نییە كە لە  كۆمەڵگادا نابێت كێشە هەبێت‌و سیاسی ناكرێت هەڵە بكات، نا، بەڵام كە كێشەكان باسكران‌و تۆمەتی گەندەڵی بەرزكرایەوە، نابێت بەبێ هیچ كاریگەرییەك بڕوات، وەكو ئەوەی بەگوێ كەڕدا درابێت. كە ئەمە روویدا، كەواتە گەندەڵی بە ئەندازەیەك ئەو كۆمەڵگایەی داڕزاندوە كە توانای ناسینەوەو رووبەرووبونەوەی ئابڕوچونی سیاسی لە كۆمەڵگا سەندوەتەوە، ئەمەش واتە مەرگی سیاسەت. كەواتە بە كورتی‌و بە پوخی (بە كەمێك دەستكاری‌و رونكردنەوەوە) بەڵێ هۆی یەكەمی ئارگۆمێنتە پۆلیستییەكەی كاك شاسوار دروستە. هۆی دووەم: من (شاسوار) پاكم‌و نوێنەرایەتی بەرژەوەندی خەڵك دەكەم. كۆمەڵێك بەڵگە هەن بۆ پشتگیری‌و كۆمەڵێك بەڵگەش هەن دژی ئەم پێشمەرجە. بەڵام با سەرەتا بپرسین مەبەستی پۆپۆلیست لە خەڵك كێیە؟  پۆپۆلیست خەڵك وەك یەكەیەكی یەك رەنگ دەبینی، بۆئەوەی رەوایەتی بدات بەوەی كە ئەم نوێنەرایەتی هەموویان دەكات. یەكڕەنگكردنی كۆمەڵگا دیاردەیەكە هەموو سیاسییەك دەیكات. هەموو گوێمان لەم دەستەواژانە بووە: كۆمەڵانی خەڵكی كوردستان، جەماوەری بەشەرەف، هاوڵاتییانی كوردستان وە تا دوایی. بەڵام لەراستیدا تەنها لەبەرئەوەی فرە حیزبی بوونی هەیە، شتێك نییە بەناوی تاكڕەنگی خەڵك. لە دۆخێكی وەكو هەرێمی كوردستاندا كە نزیكەی نیوەی هاوڵاتییان بایكۆتی هەڵبژاردنیان كرد، نەك نەوەی نوێ نوێنەرایەتی هەموو خەڵك ناكات، بگرە پارتی كە ئێستا هێزی یەكەمە، دەبووە كەمینە ئەگەر هێزێك هەبایە نوێنەرایەتی بەرەی بایكۆتی بكردبایە. ئێستا با بزانین نەوەی نوێ بۆ بەرژەوەندەی "خەڵك" چیی كردووە. ئەوەی كە بەرچاوە بریتییە لە دابەشكردنی ئاو و نەوت و بەنزین (دامەزراندنی ئین ئاڕتی، بەهەموو كەمو كوڕییەكانییەوە، كارێكە جێی دەستخۆشی‌و پێزانینە، بەڵام دامەزراندنی ئین ئاڕتی زۆر پێش جوڵانەوەی نەوەی نوێیە). لە بەهای ئەم كارانە كەم ناكەمەوە، بەڵام لە چەند كارێكی خێرخوازی  بەولاوە تا ئێستا ئەم جوڵانەوە كارێكی نەكردووە بۆمانی بسەلمێنی سیاسەت بە خاتری چاكەی گشتی دەكات. ئەگەر ئەمەش نەكات هیچی نەكردووەو ئەوەی دەیكات ماسك پۆشینە تا گەیشتنە دەسەڵات ( لەخوارەوە ئاماژە بە هەندێك لە بەڵگەكان دەدەم). ئێستا با برسین بەراستی كاك شاسوار پاكەو جێی متمانەیە؟ لێرەدا دوو نمونە باس دەكەم، كە دەبێت وریامان بكاتەوە بەرامبەر ئەم پرسیارە. یەكەم، بۆچی لە خولی پێشووی پەرلەمانی عێراقدا ژمارەیەك پەرلەمانتاری نەوەی نوێ وازیان لە جوڵانەوەكە هێنا؟ بە گوێرەی قسەكانی ئەو پەرلەمانتارانە بێت، هۆكارە سەرەكییەكە بریتیی بوو لە مەیلی دەسەڵاتخوازی، تاكڕەوی‌و هەوڵدان بۆ موڵكایەتی بزووتنەوەكە لە لایەن شاسوارەوە. ئەمە تاچەند راستە، قابیلی گفتوگۆو بۆچونی جیاوازە. دووەم، كاتێك مرۆڤ پەیڕەوی ناوخۆی بزوتنەوەكە دەخوێنێتەوە ناكرێت گومان نەكات كە قسەكانی ئەو پەرلەمانتارانە برێك لە راستیان تێدا نییە. لەبەر دوو هۆ.  یەكەم، دوای زیاتر لە چوار ساڵ لە دامەزراندنی نەوەی نوێ، مادەی (١٧) خاڵی (١)ی پەیڕەوەی ناوخۆی بزوتنەوەكە پێشێلكراوە كە دەڵێت سەركۆی جوڵانەوەكە جێگیر بۆ خۆی دادەنێت. ئەمە بە دوو شێوە كێشەدارە: یەك، كوا جێگرەكەی سەرۆك دوای چوار ساڵ؟ دوو، ئەگەر سەرۆك جێگیرەكەی دەسنیشان بكات، بە ئەگەری زۆرەوە پۆستێكی كارتۆنییەوە، دواجار هەر سەرۆك خۆی قسەی كۆتای دەكات. هەروەها بە پێی مادەی (١٣) سەرۆكی بزوتنەوەكە سەرۆكی ئەنجومەنی باڵاشە كە سەرەكیرترین ئۆرگانی جوڵانەوەكەیە. جگە لەمانەش، لەگەڵ ئەوەی دەسەڵاتێكی زۆر دراوە بە سەرۆكی جوڵانەوەكە (كە تا ئیستا بێ جێگیرە)، بەڵام هیچ میكانیزمێك دانەنراوە بۆ لێبپرسینەوەو متمانە سەندنەوە لە سەرۆكی جوڵانەوەكە لە كاتی خراپ بەكارهێنانی دەسەڵاتەكانی. بەپێی مادەی (١٧) خاڵی(١٠) لە پەیڕەوەی ناوخۆ" سەرۆكی جوڵانەوە مافی كردنەوەی حسابی بانكی‌و جوڵەپێكردنیان‌و بەڕێوەبردنی تەواوی كاروبارو مامەڵە داراییەكانی (جوڵانەوەكەی) هەیە لە تەواوی بانكە حكومی‌و ئەهلیەكانی ناوەوەو دەرەوەی عێراق." پرسیارەكە ئەوە، بۆ ئەم هەموو دەسەڵاتە دارییە بۆ لای سەرۆك بێت كە لە هەمان كاتدا سەرۆكی ئەنجومەنی باڵایەو تا ئێستاش بێ جێگیرە؟ ئەی كوا میكانیزمەكانی لێپرسینەوە لە حاڵەتی تێوەگلانی سەرۆك بە گەندەڵی؟  گوتە بەناوبانگەكەی لۆرد ئاكتۆن-تان بەیاد دەهێنمەوە كە دەڵێت "دەسەڵات بە سروشت مەیلی گەندەڵی هەیە، دەسەڵاتی رەهاش بە رەهای گەندەڵ دەبێت." چی دڵنەواییەك هەیە سەرۆكی جوڵانەوەكە بەم هەموو دەسەڵاتەوە گەندەڵی ناكات یان نەی كردووە؟ كەسێك (جا هەركەس بێت)، ئەگەر راستگۆیانە بییەوێت سیاسەت بە خاتری چاكەی گشتی بكات، ئەگەر فریشتە بێت‌و بەیانییان بە دوو شاباڵەوە بفرێت بۆ شوێنی كارەكەی، نابێت دەسەڵاتی رەهای هەبێت‌و نوقتە. ئەم دیبەیتە لە مێژە كۆتای هاتووە. لەبەر ئەو هۆیانەی باسكران، پێشەمەرجی دووەمی ئارگۆمێنتەكە كە دەڵێت " من پاكم‌و نوێنەرایەتی بەژوەندی خەڵك دەكەم،" لە پەیوەندیدا بە سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێوە كێشەدارە. بەڵگەكان پێمان دەڵێن كە سەرۆكی جوڵانەوەكە دەسەڵاتەكانی زۆر و بێ لێپرسینەوەن. هەروەها پەلەمانتارانی پێشووی جوڵانەوەكە گەواهی ئەوە دەدەن كە سەرۆك دەسەڵاتگەر، ناشەفاف لە بەڕێوەبردنی سیاسەتی دارای بزوتنەوەكە، هەروەها  لە بڕیارداندا ناگەڕاوەتەوە بۆ ئەنجومەنی باڵای جوڵانەوەكە. كەواتە ئێستا ئێمە دەبێت دەرئەنجامی ئارگۆمێنتەكە قبوڵ بكەین یان رەتی بكەینەوە كە بریتییە لە: دەرئەنجام: كەواتە دەنگدان/پشتگیریكرنی من (شاسوار)، پشتگیریكردنی بەرژوەندەی خەڵكە دژی نوخبەی دەسەڵاتی گەندەڵ. ئێوە ئازادن ئەم دەرئەنجامە قبوڵدەكەن یان نا، بەڵام بەراستی بۆ من هەتا دەسەڵاتەكانی سەرۆك ئاوا رەهابێت‌و پەێڕەوی ناوخۆ پێشێلبكرێت‌و جێگیری نەبێت‌و میكانیزمەكانی لێپرسینەوە لە خراپ بەكارهێنانی دەسەڵاتی سەرۆكی جوڵانەوەكە دیارینەكرێت زۆر بەگومانم (سەرەڕای گومانەكانیشم، هێشتا لەو باوەڕدام، هەبوونی جوڵانەوەی نوێ لانی كەم بۆ ئێستا، وەك فشارێك لەسەر یەكێتی و پارتی، بوونی لە نەبوونی باشترە). بە یادتان دەهێنمەوە، لە دوای كۆچی دوای كاك نەشیروان مستەفاوە، بزوتنەوەی گۆڕان بەرەوە سەرەو لێژبونەوەیەكی ترسناك رۆیشت، تا كار گەیشتە ئەوەیە متمانەی یەك كورسیشی لەلایەن هاوڵاتییانەوە پێنەدرا لە كۆتا هەڵبژاردندا. ئەمە بۆ روویدا؟ بە بۆچونی من، هۆكاری سەرەكی ئەو دەسەڵاتە دارییە رەهایەبوو كە درا بە كوڕەكانی كاك نەوشیروان لە دەرئەنجامی تاپۆكردنی سەرچاوە دارییەكانی گۆڕان لە سەریان. دواتر ئەم دوو ئەم دوو گەنجە ملیۆنەرە، پێشنیار‌و سیاسەتی هەركەسێكیان بەدڵ نەبوایە، پشگیری ماددیان نەدەكردو دەكەوتنە دژی. دەرئەنجامیش بزوتنەوەكە بڕیارەكانی دژی بەرژەوەندی خەڵك بوون، بەمەش بزوتنەوەكە هەم ژمارەیەك سەركردەو كادر،  هەموو بە نزیكەی هەموو جەماوەرەكەی لە دەستدا. ئێستا كە سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێ، هەر لەسەرەتاوە ئەندام پەرلەمانەكانی خۆی كەوتنە رەخنەكردنی بەوەی مەیلی پاوەنخوازی دەسەڵات، تاكڕەوی، بنەماڵەچێتی‌و ناشەفافی لە بەڕێوەبردنی داراییدا هەیە (هەمان دەردە كوشندەكانی پارتی‌و یەكێتی‌و گۆڕان) (جگە لە كێشە قوڵەكانی پەیڕەوی ناوخۆی جوڵانەوەكەش كە باسم كردن)، چی زەمانێك هەیە، دوای وەرگرتنی دەسەڵات، جوڵانەوەكە غەمی خەڵك بە دەردی بزوتنەوەی گۆڕان نابات؟ ترسی من ئەوەیە، كومەڵگای كوردی بەرەوە گێمی دووەمی دڵشكان‌و سوكایەتكردنی بە ئازارەكانی بڕوات‌و بەخۆشی نەزانێت، دوای ئەوەی گێمی یەكەم لەسەر دەستی بزوتنەوەی گۆڕان‌و كوڕەكانی كاك نەوشیروان گەمەی سیاسەت لە دژی چاكەی گشتی كۆتای هات.  

د. موئمین زەڵمی سیاسەت و پلاندانی زمان وەک یەکێک لە ژانرەکانی کۆمەڵناسی-زمانەوانی هەوڵدانە بۆ چۆنیەتی کارپێکردنی زمان لە ناو کۆمەڵگەدا، کە چەند تەوەرێکی جیاواز لە خۆدەگرێت؛ ناساندنی زمان (Status planning) کە پلان بۆ بەفەرمی ناساندن و پڕۆسەی ستاندارناسینی زمانەکان دەکات، گەنجینە و پێکهاتەی زمان (Corpus planning) کە لە پێکهاتەی رستەی زمانەوانی، وشە، هاوواتاو گرێ دەکۆڵێتەوە، وەرگرتن و فێربوونی زمان (Acquisition planning) لە چۆنیەتی پرۆسەی وەرگرتن و فێرکردنی زمان دەکۆڵێتەوە، دواتریش کەسایەتی/شکۆمەندیی زمان (Prestige planning) کە پلاندانە بۆ گۆڕینی تێڕوانینی تاک تا شانازی بەو زمانەوە بکات کە پێی دەدوێت و بەکاریدەهێنێت. پرسی شکۆمەندیی زمان:  کەسایەتی زمان (پرستیژ، شکۆمەندیی)، بەلای زۆرێک لە زمانەوانان و لێکۆڵەرەوانی زمانەوە بریتییە لە پلاندانان بۆ ئەوەی خەڵک و ئاخێوەرانی زمان، شانازی بە بەکارهێنان و گرنگیپێدانی زمانەکەوە بکەن، یانی هەڵوێست و دید و تێڕوانینیان بەرامبەر بە قسەکردن و بەکارهێنانی ئەم زمانە ئەرێنی بێت، ئەمەش بە یەکێک لە فۆڕمە باوەکانی پلاندانی زمان دادەنرێت کە کاریگەری زۆری هەبووە لەسەر سیاسەتی زمانیی نەتەوە جیاوازەکان.  لێرەدا بە مەبەستی پێشکەشکرنی دەستپێشخەرییەک بۆ پرسی شکۆمەندیی زمانی کوردی لە داڕشتنی سیاسەت و پلاندانی زمان لە هەرێمی کوردستان، پێویستمان بەوەیە بە خوێندنەوەی واقیع هەنگاو هەڵبگرین.  هەنگاوی یەکەم، ئەوەیە کە حزبە سیاسییەکان بهێنرێنە سەرخەت، تا لە ناوخۆی حزب و رێکخراوەکان و فراکسیۆنەکان و میدیاکانیانەوە، کار بۆ "شکۆمەندیی زمانی کوردی" بکەن، لە پەیڕەوی ناوخۆی حزبەکاندا جێگای بۆ بکریتەوە، و فراکسیۆنەکان کاری لەسەر بکەن. دواتر پەرلەمانی کوردستان، لە رێگەی هەمواری یاسای زمان، و هەموارکردنی یاساکانی وەزارتی داد، خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی، پەروەردە و رۆشنبیری کار بۆ پێشکەشکردنی پڕۆژە یاسایەکی گشتگیتر بکات. لە قۆناغی دواتردا حکومەتی هەرێم لە رێگەی وەزارەتە پەیوەندیدارەکانەوە بە کرداری کار بۆ ئەم پرسە بکات و یاسای زمان بخاتەکار کە پەرلەمانی کوردستان هەمواری دەکاتەوە و پەسەندی دەکات. ڕەهەندەکانی پلاندانان بۆ شکۆمەندیی زمان  لە پلاندانان بۆ شکۆمەندیی زمان سێ ڕەهەندی جیاواز دەخەینەڕوو:   یەکەم: بازارسازیی زمان، گواستنەوەی زمان لە بابەتێکی ئەکادیمییەوە بۆ پیێویستییەکی بازار، یان باشتر واقیع بخوێنینەوە، وا بکەین زمانی کوردی لە بازاڕی کار و کایەی بازرگانی و بازارسازیدا گرنگی هەبێت، خەڵک بۆ پرکردنەوەی پێویستییە بازرگانییەکانیان پێویستە زمان-پاڵێو بەکاربهێنن، ئەمە دوولایەنە دەبێت، هەم پێویستە حکومەت لە رێگەی وەزارەتەکانەوە کۆمپانیاکان ئاڕاستە بکات و رۆڵیان پێبدات و هەم خەڵکیش، بەشداری ئەم پڕۆسەیە بن.  دووەم: گواستنەوەی پێداویستی بازاڕ بۆ ناو پەروەردەو خوێندن: پێویستە وا بکرێت خەڵکی بە وەرگرتنی بروانامەی بەشەکان لەزانکۆ و پەیمانگەکاندا بە زمانی کوردی بتوانن کار دەستبخەن، چونکە ئێستا ئەو کەسانەی کاریان دەستدەکەوێت ئەوانەن کە زمانی کوردی نازانن، ئەمەش کارکردنی جیددی دەوێت لە پڕۆسەی پەروەردە و خوێندنی باڵادا، بۆ نمونە لە بەشەکانی زانکۆ کە لە ئێستادا بازاری کار پێویستی پێیانە بەشەکانی ژمێریاری، یاسا، کارگێڕی، بەڕێوەبردن ... تاد، هەتا ئێستاش پرۆگرامی خوێندنی ئەم بەشانە بە زمانی عەرەبیە، گۆڕینی زمانی خوێندنی ئەم بەشانە بۆ کوردی رێگاکە نزیکتر دەکاتەوە.  سێیەم؛ زمانی کوردی ببێتە خاڵێکی بەهێز لە دەستخستنی کارو پێگەی بازرگانیی، بۆ نمونە هەتا ئێستاش زۆرینەی زۆری هەلی کار داوای زانینی زمانی ئینگلیزی و عەرەبی دەکریت، لە کاتێکدا زۆرێک لەو شوێنانە پێویستیان بە زمانی بیانی نیە، بەڵام لە جیاتی ئەوەی ئەو شانازییە بۆ زمانی کوردی بێت ئێستا کۆمپانیاکان زانینی زمانی ئینگلیزی و عەرەبی بە خاڵی بەهێز دادەنێن، و گەنجان ناچارن بێ کار بمێننەوە یان هەوڵی فێربوونی زمانی بیانی بدەن.  ئاڵەنگارییەکان  لە هەوڵدان بۆ پلاندانی شکۆمەندیی زمان، دوو ئاڵەنگاریی سەرەکی دێنە ڕێگامان:  یەکەم: جیهانگەرایی یان ئەوەی پێی دەوتری پرۆسەی ئەمێریکانایزەیشن و ماکدۆناڵیزەیشن، کە وایکردووە زمانی ئینگلیزی ببێتە زمانی هێز و بازاڕ و میدیا و سیاسەت، ئەگەرچی ناکرێت و ناتوانرێت هەرێمی کوردستان لە شەپۆلی زمانی ئینگلیزی بپارێزرێت، بەڵام گرنگە کە حکومەتی هەرێم بە دیدگایەکی زانستییەوە و بە داڕشتنی سیاسەت و پلاندانی زمان ژینگەی هەرێمی کوردستان لەبەرامبەر ئەم شەپولەدا بسازێنێت.  دووەم: کارلێکی کۆمەڵگە لەگەڵ هەژموونی زمانی عەرەبی، لەبەر ئەوەی کە زۆرینەی کۆمەڵگەی ئێمە موسڵمانن و زمانی قورئان و فەرمایشتەکانی پێغەمبەری ئیسلام (درودی خوای لەسەر بێت) عەرەبییە، هەروەها پاشماوەکانی پڕۆسەی تەعریبی رژێمی پێشوو لەسەر هەرێمی کوردستان هەتا ئێستاش کاریگەری گەورەیان هەیە، زمانی عەرەبی هەژموونێکی فراوانی لەسەر زمانی کوردی هەیە، بۆ نمونە لە وتارە ئاینییەکان زمانی عەرەبی کاریگەرترە، لە دادگا و ژینگەی یاساییدا هەژموونی زمانی عەرەبی بە روونی هەستی پێدەکرێت.  چی بکەین؟  بە مەبەستی پلاندانان بۆ شکۆمەندیی زمان و داڕشتنی سیاسەتی زمان بۆ هەرێمی کوردستان چەند پێشنیارێک دەخەینەڕوو:  یەکەم: میکانیزمێک دابنێرت کە منداڵ تا قۆناغی سەرەتایی تەواو نەکات ناچار نەکرێت تەنها بە زمانی بیانی بخوێنێت، چونکە زمانی دایک وەک شیری دایک بۆ منداڵ پێویستە.   دووەم: وەزارەتی پەروەردە گرنگی زیاتر بە زمانی کوردی بدات بۆ منداڵان، لە نێوان قۆناغی شەشەم بۆ حەوتەمی بنەرەتی " هەڵسەنگاندنی توانستی زمانی کوردی" دابنرێت بۆ هەموو قوتابییەک، بەوانەشەوە کە لە قوتابخانە نێودەوڵەتییەکانن، یان ئەو قوتابیانەی لە وڵاتانیترەوە دێنەوە هەرێمی کوردستان.  سێیەم: هەر کاڵایەک کە دیتە ناو کوردستانەوە پێویستە بە کوردی لەسەر بنوسریت و رینمایی لەسەر بەکارهینانی بدرێت، ئەمە وادەکات هەموو تاکێکی کورد شانازیی بە زمانەکەیەوە بکات کاتێک دەتوانێت بە ئاسانترین شێوە رێنمایی و پێکهاتەی سەر کاڵاکان بخوێنێتەوە.   چوارەم: کۆمپانیای فرۆکەوانی و فرۆکەخانەکان ناچار بکرێن بە کوردی رێنمایی سەلامەتی ناو فرۆکە پیشکەش بکەن، بۆ ئەوەی گەشتیاران هەستی شانازیکردنیان بە زمانەکەیان لا تۆختر ببێتەوە.  پێنجەم: تابلۆی بازار و شوێنە گشتییەکان نوێ بکرێنەوە و پێویستە ناوی شوێنەکە بە کوردی بنوسرێت، ئەگەریش پێویست بوو وەرگێڕدراوی زمانەکانیتری بۆ دابنرێت.   شەشەم: کۆمپانیا و وەبەرهێنەران ناچار بکرێن بەشێک لەو باجەی لێیان وەردەگرێت تەرخان بکرێت بۆ (پرسی شکۆمەندیی زمانی کوردی).. بە لایەنی کەمەوە هەر کۆمپانیایەک ساڵانە لە ١-٥ فیلمی کوردی، چاپکردنی ژمارەیەک کتێبی کوردی، چالاکی فەرهەنگیی سپۆنسەر بکات کە لە ژێر چاودیری وەزارەتی رۆشنبیری حکومەتدا ئاڕاستە بکرێن.  حەوتەم: وەزارەتی خوێندنی بالا وانەی کوردۆلۆجی/کوردناسی لە قۆناغی یەکەمی زانکۆ و پەیمانگەکاندا لا بدات، چونکە بە تەواوەتی بووەتە وانەیەکی پەراوێزخراو، لە بەرامبەردا سەنتەری زمانی زانکۆکان بۆ هەموو دەرچوویەکی زانکۆ وپەیمانگە "تاقیکردنەوەی نیشتیمانی توانستی زمانی کوردی" دابنرێت و هەموو دەرچوویەکی زانکۆ و پەیمانگە پێویستە لەو تاقیکردنەوەیە دەربچێت جا بڕوانامەکەی تەواو بکرێت.  هەشتەم: وەزارەتی پەروەردە لە رێگەی زنجیرە کۆنفرانسێکی تایبەتەوە هەموو مامۆستایانی زمانی کوردی لە قوتابخانەکانی کوردستاندا کۆبکاتەوە و سالانە لەسەر ئاستی بەڕێوەبەرایەتییەکان پێشبرکێی زانستی لەسەر توێژینەوە و بڵاوکراوەیان بۆ دابنرێت و ناچاریان بکات بە ئەنجامدانی توێژینەوەو بەشداریکردن لە پێشکەوتە زانستییەکاندا.  نۆیەم: وانەی کوردی ببێتە وانەی سەرەکی لە قوتابخانەدا و هەڵسەنگاندنی وردی بۆ بکرێت بە مەبەستی پێشخستنی و مەرجی حەزی قوتابی بۆ هەژمارکردن/ نەکردنی بۆ پۆلی دوانزە لەسەر وانەی کوردی لابدرێت.  دەیەم: خانەی وەرگێران و موڵەتی چاپ لە وەزارەتی رۆشنبیری لیژنەی پێداچوونەوە دابنێت لە کەسانێک کە بە لایەنی کەمەوە سێ شێوەزاری زمانی کوردی بزانن، بۆ ئەوەی کەمترین وشەی بیانی لە تێکست و کتێبەکاندا بەکاربهێنرێت، چونکە زمانی کوردی بە دیالێکتە جیاوازەکانییەوە زمانێکی زۆر دەوڵەمەندە و دەتوانرێت ڕۆڵی زانستی و ئەکادیمی پێ بدرێت.  یانزەیەم: وەزارەتی پەروەردە مافی خوێندن بە زمان/شێوەزاری دایکیی بۆ منداڵانی کوردستان برەخسێنێت لە تەواوی ناوچەکانی هەریمی کوردستاندا، ئەمەش جگەلەوەی مافێکی یاساییە دەبێتە هۆی ئەوەی ئاخێوەرانی زمان شانازیی بە زمانەکەیانەوە بکەن.  دوانزەیەم: میدیا ئاراستە بکرێت بە بەکارهێنانی زمانی کوردی لە نوسین و گفتوگۆ و ناوی پرۆگرامەکان و فیلمە وەرگێردراوەکان و ریکلام و تەواوی بابەتە پەخشکراوەکان، هەموو میدیایەک پێویستە وەک چۆن بەشی بەرنامەکانی هەیە بەشی پێداچوونەوەی زمانەوانیی هەبێت و لە ژێر چاودێری وەزارەتی رۆشنبیری دا ئاڕاستە بکرێت.  سیانزەیەم: لە دادگاکاندا هیچ گرێبەست بریار و داخوازییەک بە زمانەکانیتر ریگەی پی نەدرێت جگە لە زمانی کوردی، و زمانی کوردی سەرچاوەی سەرەکی یاسا ورێساکان بێت نەک زمانێکیتر.  چواردەیەم: جگە لەو وانانەی کە زمانی فەرمییان بیانییە، قوتابی مافی ئەوەی هەبێت لە قۆناغە جیاوازەکانی خوێندنی بە زمانی کوردی وەڵام بداتەوە، ئەمەش دەبێتە پاڵنەرێکی بەهێز بۆ ئەوەی قوتابی کورد گرنگی بە زمانی دایکیی بدات.  پانزەیەم: لە بواری پزیشیکی و تەندروستیدا گرنگی زیاتر بە نوسینی رێنماییە پزیشکی و تەندروستییەکان بدرێت و رەچەتە پزیشکییەکان بە زمانی کوردی بنوسرێن.   * پسپۆڕی سیاسەتی زمان و پەروەردە 

ئارام سەعید فەیسبوک ماڵێک بۆ سایکۆپاتەکان بەگوێرەی ئەو ریزبەندیەی دانراوە بۆ سایکۆپات لەنێوان نەخۆشییەکاندا، سایکۆپات بەنەخۆشی عەقڵیی دانەنراوە، بەڵکو وەک کەسێتییەکی دژ بە کۆمەڵگا وەسف دەکریت کە هەڵگری چەند سیفەتێکی کەسیتییە لەوبوارەدا. جگە لەم ناونانە لە پێناسە گرنگەکان بۆ سایکۆپات ئەوەیە کە ئەوان زۆر بەئەستەم بێ ئومیدی قبوڵ دەکەن و بەهیچ شێوەیەک حەزناکەن لەسەرەوە فەرمانیان پێ بکرێت، بۆنمونە لەکاتی مناڵیدا فەرمانی باوک، یان دادگا، یان دەسەڵات لەکاتی هەرزەکاریاندا.. لەکاتێکدا پێیان دەگوترێت "نا" توڕەییەکی زۆریان لێدەردەکەوێت و دوورنیە بگاتە توندوتیژی، بەئەستەم دەتوانن هەستی خۆیان دەرببڕن و وەک پێشتر وتمان هەرگیز هەست بەوەناکەن تاوانێک یان هەڵەیەکیان کردبێت و ویژدانیان بجوڵێت. ساڵی ١٩٩١ رۆبەرت هیر زانای دەرونناسی کەنەدی لیستێکی دروستکردووە لە بیست پرسیار بۆ ئەوەی بزانین کەسێک سایکۆپاتە یان نا، کە پێشی دەوترێت "پێوانەی هیر" لێرەدا بیست پرسیارەکەی هیر تەرجەمە دەکەین کە بۆ دەستنیشانکردنی کەسی سایکۆپاتە، کە دەتوانین بۆ وەڵامی هەر پرسیارێک نمرەی سفر تا ٣ ی پێ بدەین، ژمارە سفر مانای ئەوەی ئەو کەسە ئەو ئەو هەڵسوکەوتەی نییە، ژمارە ٣ مانای ئەوەیە تەواو لەگەڵ زانیاری پرسیارەکە گونجاوە. لەکۆتایی تاقیکردنەوەکە ژمارەکان کۆبکەرەوەو ئەگەر ئەنجامەکەی لە ٣٠ زیاتربوو یان ٣٠ بوو، ئەوا ئەو کەسە دەچێتە خانەی ئەو کەسێتیانەوە کە دەکریت بگوترێت سایکۆپات، ئەمەش پرسیارەکانە: 1. قسەکردنی زۆرو سیحری رووکەشی: ئایا ئەو کەسە قسەکەرێکی زمان شیرینە؟ 2. هەستێکی باڵا بە "من" : ئایا ئەو کەسە زۆر بڕوای بەخۆیەتی؟ 3. پێویستی هاندان: ئایا زوو هەست بە بێزاری دەکات؟ 4. نەخۆشی درۆ: ئایا درۆ زۆر دەکات، تەنانەت بۆ شتی بێماناش؟ 5. هەڵخەڵەتاندن و یاری پێکردن: ئایا یاری بەدەوروبەری خۆی دەکات؟ 6. نەبونی پەشیمانی وهەست بە گوناح: ئایا قەت هەستی بە تاوان کردووە؟ 7. کاریگەری روکەشیانە: ئایا هەستی دەجوڵیت یان ساردو سڕە؟ 8. نەبونی سۆزداری: ئایا هەست بەئازاری ئەوانی تر دەکات یان گرنگیان پێدەدات؟ 9. مەیلی بون بەئەرک بەسەر ئەوانیترەوە: ئایا کەسانی دەوروبەری بەکاردەهێنێت؟ 10. لاوازی خۆ کۆنترۆڵکردن: ئایا که‌سێکی توڕەو توندوتیژە لەهەڵسوکەوتدا؟ 11. تێکەڵاوی سێکسی: ئایا دەچێتە سەرکێشی سێکسیەوە؟ 12. کێشەی هەڵسوکەوتی پێشتری: ئایا هەمیشە وابووە؟ 13. نەبونی ئامانجی دریژخایەن: ئایا ئەو کەسە هیچ ئامانجێکی هەیە لەژیاندا؟ 14. هەڵەشەیی: ئایا لە هەڵسوکەوتەکانیدا هەمیشە بەخیرایی کاردانەوەی دەبێت؟ 15. نابەرپرسیاریتی: ئایا بۆ هەڵەکانی خۆی هەمیشە ئەوانی تر تاوانبار دەکات؟ 16. نەبونی توانای هەڵگرتنی بەرپرسیاریتی لەهەڵەکانی: ئایا هەست بە گوناە دەکات لەئەنجامی کارەکانی؟ 17. ژمارەیەکی زۆری پەیوەندی کورت مەودا: ئایا ماڵێکی جێگیری هەیە؟ 18. تاوانی سەردەمی هەرزەکاری: ئایا لە هەرزەکاریدا هیچ کارێکی نایاسایی کردووە؟ 19. پاڵەوانانی ئازادبوون لە زیندان بە مەرجەوە: ئایا پێشتر هیچ کێشەیەکی یاسایی هەبووە؟ 20. هەمەجۆریی لەو تاوانانەی ئەنجامی دەدات: ئایا ئەو کەسە تاچەند تاوانێکی کردووە کە شێوازەکانیان جیاواز بێت؟ ئەو زانایە ئەو کەسانە ئاگادار دەکاتەوە کە ئەم تاقیکردنەوەیە دەکەن و دەڵێت" مەرج نیە ئەم تاقیکردنەوەیە کەسی سایکۆپاتمان بۆ دەستنیشان بکات! بۆ گەورە ساڵان دانراوەو ناکریت بۆ مناڵ و هەرزەکار بەکاربهێنریت، ئەم پێوانەیە لەسەر زیندانیکراوەکان پەرەی پێدراوەو ئامرازێکە بۆ پسپۆڕانی پیشەیی بوارەکە دروستکراوە. لەکۆتاییدا سایکۆپاتەکان مەرج نیە بەئاسانی بناسرێنەوەو بتوانریت تاقیکردنەوەیان لەسەر ئەنجام بدرێت مەگەر ئەوانەی لە زینداندان و ئەوانی تر لە پۆستی باڵاو پێگەی گرنگدان و ئاسان نیە دەستنیشانکردنیان.

شوان سدیق لەم ڕۆژانە بابەتێکم تاوتوێکرد لە زانکۆ بەتایبەتی فۆڕمەکانی دەوڵەتی دەستوری، دیارە عێراقیش دەوڵەتی دیموکراتی فیدڕاڵیە. بەڵام ئەم فێدراڵیەی عێراق وەکو فێدڕاڵی ئەڵمانیاو ئەمریکا نیە چونکە پاش دەوڵەتی نوێی عێراق ھیچ ناوچەیەکی ئۆتۆنۆمی دانەمەزراوە.  دەوڵەتی فێدراڵی عێراق تەنیا بۆ ھەرێمی کوردستان دامەزراوە، بەڵام فێدراڵیەتی عێراق نە عێراق خۆی کاری پێکردوە نەھەرێمی کوردستانیش. کێ قازانجی کردوە لە دەوڵەتی فێدراڵی عێراق؟، لە پاش جێبەجێکردنی دەستوری وڵات ٢٠٠٥ ئەم وڵاتە سەقامگیری بەخۆیەوە نەبینیوە بەکۆمەڵێک قۆناغی خراپدا تێپەڕی بەتایبەتی شەڕی تیرۆر، ململانێی مەزھەبی و شەڕی دەوڵەتی ئیسلامی داعش. ئەوەی پەیوەندی بەھەرێمی کوردستانەوە ھەیە سەرنج بدەنە بەشێک لەمافەکانی کورد مادەی ١١٧ دەڵێت: ئەم دەستورە، دان بە هەرێمی كوردستان و ئەو دەسەڵاتەی ئێستایدا دەهێنێ وەك هەرێمێكی فێدراڵی. لە مادەی ١٢٠ دەڵێت هەرێم دەستورێك بۆخۆی دادەڕێژێ، هەرەمی دەسەڵاتەكانی هەرێم و میكانیزمی بەكارهێنانی ئەو دەسەڵاتانە دیاریدەكات بەمەرجێك ناكۆك نەبێت لەگەڵ ئەم دەستوری عێراق. ھاوکات لەمادەی ١٢١ دەڵێت: هەرێمی كوردستان كۆمەڵێك دەسەڵاتی ئیداری و ئابوری و سیاسی پێدراوە كە فاكتەری بەهێزبونی بووە لە ساڵانی ڕابردوودا.. کەوایە فێدڕاڵیەتی عێراق لەبەرژەوەندی ھەرێمی کوردستان  تەواوبووە، بەڵام پرسیار ئەوەیە ئایا عێراق و ھەرێمی کوردستانیش پابەندی دەستورەکە بوونە. یەکەم: عێراق و ھەرێم دیارە تائێستە نەھاتوونە لەسەر جێبەجێ کردنی دەستورەکە گفتوگۆی جدی بکەن.. واتە ھەرێم ئامادەی نیشان نەداوە بەفەرمی بگەڕێتەوە بۆ فێدڕاڵیەتی عێراق بەتایبەتی ھەرێمی کوردستان ڕاستەوخۆ نەوت دەفرۆشێ و عێراقیش وەکو خێزانێکی پەرتەوازە نەیپەرژیاوەتە سەر ئەوەی داوا لە ھەرێم بکات، ئایا ئێوە دەتانەوێ پابەندی فێدڕاڵیەت بن لەنێو دەوڵەتێکداو ئێمەیش پابەند دەبین مافەدەستوریەکانی کورد جێبەجێ دەکەین. لێرەدە قسەکە لە سەر کوردە، کورد لە پاش ڕاپەڕینەوە بارودۆخەکە بەقازانجیدا شکاوەتەوە، عێراق لە پاش جەنگی کەنداو و پاشان ڕووخانی ڕژێمی بەعس ھێشتا ئەم وڵاتە ھەڵنەساوەتەوە.. کورد خۆی ئیدارەی خۆی کردوە، بەڵام کێشەکەی کورد ئەوەیە فەشەلیان ھێناوە لە ئیدارەدان، نەیانتوانی خۆیان کۆبکەنەوە، خۆیان بەھێز بکەن ئەگەر لەداھاتوودا عێراق تەنانەت پەشیمانیش ببێتەوە لە فیدراڵیەت بەڵام گەر کورد ناوماڵێکی ڕێکوپێکی ھەبێ دەتوانێ ئالانگاری پێشھاتەکان دەبێتەوە. بەڵام پاش چەندین ساڵ تاھەنووکە دەستوری نییە، یەک ئیدارەی بەھێزی نییە بگرە دوو ئیدارەی لاوازە. ھەروەھا  گەندەڵی، ناعەدالەتی، ھەرێمەکەی تووشی کۆمەڵێک کێشەو ئارێشەکردوە، ھەردوو حزبی دەسەڵاتدار (پدک و یەنک) خاوەن چەکداری خۆیانن و نایانەوێ کێشەکان چارەسەر بکەن. عێراقیش لەبەرامبەر کورد ڕۆژ لەدوای ڕۆژ بەھێز دەبێ وادیارە عێراق نایەوێ ھەرێم ئەو دەسەڵاتەی بەھێزەی ھەبێ کەھەیەتی ھەڵبەت ھەنگاوەکەنی عێراقیش بەپێی دەستووری وڵات نادەستوری نین!! *زانستەسیاسی و کۆمەڵایەتییەکان⁄ئیتاڵیا

عه‌داله‌ت عه‌بدوڵڵا به‌پێی ئه‌و سوێند یاساییه‌ بێت كه‌ خواردووتانه‌ و ده‌ستهێنانیشتان به‌ قورئانی پیرۆزدا، پاشان ئه‌و به‌رپرسیارێتییانه‌ی كه‌ له‌ فه‌رمانڕه‌واییدا ده‌كه‌وێته‌ ئه‌ستۆتان، بڕیار وایه‌ كه‌ ئه‌ركی هه‌ریه‌كه‌ له‌ ئێوه‌ بریتی بێت‌ له‌ به‌ڕێوه‌بردنێكی نیشتمانییانه‌و پیشه‌ییانه‌ی ئه‌و ئه‌رك و پێگه‌ سیادییانه‌ی كه‌ له‌ناو هه‌رێمدا خراوه‌ته‌ ئه‌ستۆتان.     بێگومان هه‌موومان له‌ واقعی كوردستاندا ئه‌ژین و كه‌سیش ئه‌وه‌نده‌ گه‌مژه‌و خه‌یاڵپڵاو نییه‌ كه‌ چاوه‌ڕوان بێت هه‌موو به‌رپرسیارێتییه‌كان ته‌واو پێرفێكت و پرۆفیشناڵ به‌ڕێوه‌بچن و بێ عه‌یب و عاربن، به‌ڵام خۆ لانیكه‌م نابێ ده‌زگا ده‌وڵه‌تییه‌كان، پله‌ به‌ پله‌، وه‌ك باره‌گایه‌كی حزبییان لێ بێت و له‌ چالاكیی ئه‌وانه‌ی تێیاندا كۆبوونه‌ته‌وه‌، ره‌چاوی سیسته‌می فه‌رمانڕه‌وایی ئیئتیلافیی تێدا نه‌كرێت و وا بزانرێت حكومه‌ت و سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم، كه ئه‌مڕۆ‌ ئه‌و دوو پۆسته‌ لای به‌ڕێزتانه‌، ته‌نها موڵكی پارتێكی سیاسیی دیاریكراوه‌.   ململانێی ئه‌م ماوه‌یه‌ی نێوان یه‌كێتی و پارتی له‌سه‌ر پۆستێكی دیاریكراو، نابێ به‌و راده‌یه،‌ زه‌ق زه‌ق، له‌جموجوڵیی كاری فه‌رمانڕه‌وایی ئێوه‌دا ره‌نگبداته‌وه‌. ئه‌گه‌ر ئه‌تانه‌وێ خه‌ڵكی هه‌رێم له‌هیچ كێشه‌و قه‌یرانێكی وڵاته‌كه‌دا، به‌ پله‌ی یه‌كه‌م، ته‌نها پارته‌كه‌ی ئێوه تاوانبار نه‌كاو له‌ خۆشی و ناخۆشیدا هاوبه‌شتان هه‌بێت، ئه‌وا ده‌بێ ئه‌م ویسته‌ به‌ كردار له‌ جموجوڵی كاری ده‌وڵه‌تمه‌داریشدا ده‌ربكه‌وێت‌، له‌ بڕیارو هه‌ڵوێسته‌كانتاندا به‌دی بكرێت، وه‌فده‌كانتان بۆ وڵاتانی ناوچه‌كه‌و جیهان ره‌نگدانه‌وه‌ی پێكهاته‌ی هێزه‌ به‌شداربووه‌كانی سیسته‌می فه‌رمانڕه‌وایی هه‌رێمه‌كه‌ بێت، نه‌ك ته‌نها یه‌ك ره‌نگ و یه‌ك ئاراسته‌و یه‌ك حزب كه‌ جارێ ئه‌مه‌ هه‌ر بۆخۆی گومانی گه‌وره‌تان له‌نێواندا دروست ده‌كات!.. باشه‌، ئه‌ی كه‌وابێ بۆ ره‌خنه‌ له‌وه‌ بگیرێت كه‌ هاوبه‌شه‌كانتان به‌رپرسیارێتیتان له‌گه‌ڵدا دابه‌ش ناكه‌ن و وه‌ك ئۆپۆزسیۆن ره‌فتار ده‌كه‌ن؟    پاشان، به‌ راستی، نه‌ خۆتان به‌ سه‌هودا به‌رن و نه‌ له‌ رای گشتیشی بشارنه‌وه‌، ئه‌گه‌ر بڕیارتان داوه‌ كه‌ ئاوها، به‌ ئاشكرا، حساب بۆ هاوبه‌شه‌كانتان نه‌كه‌ن و ته‌نها وه‌ك دیكۆر و هه‌ر بۆ ناو ناویان ببه‌ن و ئه‌جندایه‌كی تایبه‌تیتان هه‌یه‌ كه‌ پارته‌كه‌ی خۆتان پێی سپاردوون، ئه‌وا راشكاوانه‌ رای بگه‌یه‌نن، ئه‌گه‌ر مه‌سه‌له‌كه‌ش‌ وانییه‌و ئه‌وه‌ی له‌و باره‌وه‌ ده‌وترێ ته‌نها تۆمه‌ته‌و بۆتان هه‌ڵده‌به‌سترێت ئه‌وا وه‌ك دوو كاراكته‌ر كه‌ ئه‌مڕۆ كه‌سی نمره‌ یه‌كی ناو ده‌زگای ده‌وڵه‌تین له‌ هه‌رێمدا نابێ رێگه‌ به‌ خۆتان‌ بده‌ن كه‌ ململانێی نێوان پارته‌كه‌تان و یه‌كێتی له‌سه‌ر پۆستی سه‌رۆك كۆمار به‌و راده‌یه‌ كار له‌ جوڵه‌و وه‌زیفه‌ی نیشتمانی و پیشه‌ییتان بكات له‌ ده‌زگاكانی هه‌رێمدا كه‌‌ ته‌نها موڵكی یه‌ك پارتی سیاسی نییه‌.   كاك مه‌سرور، له‌م ماوه‌یه‌دا، زیاتر له‌ جارێك ده‌چێته‌ وڵاتانی ناوچه‌كه‌و له‌بری وه‌زیره‌كانی هێزه‌ هاوبه‌شه‌كانی له‌ حكومه‌تدا، كه‌سی ناڕه‌سمیی نزیك له‌ خۆی ده‌بات!، كاك نێچیریش وه‌ك ئه‌وه‌ی نوێنه‌ری پارتێكی سیاسی بێت، حزبه‌ عێراقییه‌كان و توركیا به‌سه‌رده‌كاته‌وه‌!، نوێترین جوڵه‌ش رووداوی كۆنفرانسی ئاسایشی موینشن-ی ئه‌ڵمانیایه‌ كه‌ دیسانه‌وه‌ پێكهاته‌ی وه‌فده‌كه‌،‌ له‌ سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم و حكومه‌تیش، دیسانه‌وه‌ پێكهاته‌یه‌كی نا ئاساییه‌و له‌ سیماكانی ته‌نها یه‌ك حزبی فه‌رمانڕه‌وا پێكدێت. ئه‌مه‌ با له‌وه‌‌ گه‌ڕێن ئاخۆ ئاكام و خێرو بێری ئه‌و جوڵه‌و سه‌ردانانه‌ش بۆ میلله‌ته‌كه‌مان و بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی باڵای كوردی باشوور، چییه‌و چی نییه‌!.   ئه‌م ده‌ركه‌وتنه‌ زه‌قه‌ی دابه‌شبوون له‌ ئاستی ده‌وڵه‌تداریدا، زیانی مه‌عنه‌ویی یه‌كجار گه‌وره‌ی بۆ سه‌ر پێگه‌ی هه‌رێم له‌ عێراق و ناوچه‌كه‌و جیهانیش هه‌یه‌، واش مه‌زانن ئه‌و وه‌فدانه‌ی ده‌یانبینن له‌ مه‌عالمی ئه‌و دابه‌شبوونه‌ بێ ئاگان!. هه‌رچی له‌ناوخۆیه‌، ئه‌وا بێگومان له‌ دیدی گشتیدا، له‌رووی مه‌عنه‌وییه‌وه‌، هێنده‌ی تر سیفه‌تی ره‌سمیتان لێ وه‌رده‌گرێته‌وه‌.      بێگومان به‌شبه‌حاڵی خۆم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا نیم كه‌ ته‌نانه‌ت كاك قوباد-یش، له‌ناو پێكهاته‌ی وه‌فدی حزبه‌كه‌یدا بێت له‌و سه‌ردان و دانوستانانه‌‌ی كه‌ یه‌كێتی بۆ به‌دواداچوونی پۆستی سه‌رۆك كۆمار بۆ لای هێزه‌ عێراقییه‌كان و له‌گه‌ڵ باڵوێزخانه‌و كونسڵگه‌ریی وڵاتاندا به‌ڕێوه‌یان ده‌بات، ئه‌وه‌شیان باش نییه‌. راسته‌ چ ئێوه‌و چ جێگری سه‌رۆكی حكومه‌تیش ده‌بڵ ئه‌ركن، له‌ حزبدا پێگه‌تان هه‌یه‌و له‌ناو سیسته‌می فه‌رمانڕه‌واییش،‌ ئه‌مه‌ نه‌نگی نییه‌، به‌ڵام راستتر وایه‌ كه‌ ئه‌م دوو ئه‌ركه به‌ته‌واوی‌ لێك جیا بكرێنه‌وه‌، به‌ناو ده‌وڵه‌ته‌وه‌ كار نه‌كرێت و پێكهاته‌كه‌ حزبی بێت، یان وه‌فدی حزبی بیت و به‌ سیفه‌تی ره‌سمیی پێی ده‌ربكه‌ویت. ئه‌مه‌ ده‌بێته‌ هۆكاری زیاندان له‌ مسداقییه‌ت و جیاكردنه‌وه‌ی پیشه‌و به‌رپرسیارێتییه‌كان و لێدانی ئاشكرا له‌ نوێنه‌رایه‌تیكردنی وڵات.   تا ئێره‌، ئێمه‌ به‌ زمانی بابه‌تی له‌سه‌ر دیاره‌كه‌ ده‌دوێین، بێگومان خۆتان ئازادن له‌وه‌ی حساب بۆ هاوبه‌شه‌كانتان ده‌كه‌ن یان نا، ئیشی هاوبه‌شه‌كانیشتانه‌ كه‌ هه‌ڵوێستیان ده‌بێت یان نابێ؟ ئاخۆ پێتان ده‌ڵێن پێگه‌كانی هه‌رێم ته‌نها مۆنۆپۆڵی هێزێك نین، یان بێده‌نگی لێده‌كه‌ن. ئه‌مما خه‌می ئێمه‌، خه‌می ئاقیبه‌تی كه‌ڵه‌كه‌‌بوونی ئه‌و دیارده‌یه‌یه‌‌‌ كه‌ ده‌زانین، ئه‌گه‌ر له‌كات و شوێنێكدا نه‌وه‌ستێت، ئاكامی خراپی ده‌بێت، دڵنیاین له‌سه‌رخۆ زه‌مینه‌ی فكری و سایكۆلۆژی و جه‌ماوه‌ری بۆ سه‌رله‌نوێ دابه‌شبوونه‌وه‌ی ئیداری خۆش ده‌كاته‌وه‌ له‌ هه‌رێمی كوردستانداو ده‌مانباته‌وه‌ بۆ چوارگۆشه‌ی یه‌كه‌م.. خۆ ئه‌گه‌ر خۆیشتان، له‌ بنه‌ڕه‌تدا، ئه‌و ئه‌گه‌ره‌تان داناوه‌و به‌ره‌و ئه‌و ئاراسته‌یه‌ش كار ده‌كه‌ن، ئه‌وا شاردنه‌وه‌ی ناوێ، ناوی خوای لێ بهێنن و جاڕی بده‌ن.!     

یاسین تەها پاش زیاتر لە 10 ساڵ لە دواخستن دادگای فیدراڵی هەفتەی ڕابردوو بڕیاری دا كە یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان نا دەستورییە، ئەمەش مشتومڕێكی گەورەی یاسایی و سیاسی دروستكردووە كە دەكرێت لێرەدا بەم جۆرە كورت بكرێتەوە: ـ شارەزایان هاوڕان لەسەر ئەوەی لە سیستمە فیدراڵییەكان باڵادەستی لە سامانی سروشتیدا ناوەندییە، بەڵام لە دەستوری عێراقدا بەكاریگەریی هاوپەیمانێتی و دۆستایەتی كورد و شیعە (2005)، هەندێ بڕگەو دەستەواژە دانراون كە ناڕوون و لاستیكین و بەجێھێڵراون بۆ تەفسیر و تەئویل (مادەی 111)، ئەمەش وا دەكات هەمیشە مشتومڕ هەبێت. لەهەندێ مادەشدا باسی ئیدارەی هاوبەش و مافی لەپێشینەی هەرێمەكان هاتووە (112 و 115 و 122)، ئەمەش زیاترە لە فیدراڵییە باوەكانی دنیا. ـ بەئەزموونی 15 ساڵی ڕابردوو هەمیشە هێز و پێگە لەپێش بڕگە و مادە دەستورییەكان بووە، تا ئەوكاتەی كورد لە بەغدا كاریگەربووە، بۆچوونی خۆی سەپاندووە و وەبەرهێنانی تاكلایەنەی لە كەرتی نەوت و گاز كردووە، لە 2009 سەرۆك تاڵەبانی بە ئاشكرا رەزامەندیی حكومەتی مالیكی لەسەر هەناردەی نەوتی كوردستان ڕاگەیاند، لە 2021 یش لە یاسای بودجەدا دان بەوەدا نرا هەرێمی مافی فرۆشتنی تاكلایەنەی نەوتی هەبێت و ئەم دوو پێشینەیەش ناكۆكن لەگەڵ بڕیاری ئێستای دادگای فیدراڵی. ـ لاوازبوونی هەڵوێستی هەرێم لە دۆسییەی نەوت دەگەڕێتەوە بۆ چەند هۆكارێك: دەركەوتنی لێكەوتەی خراپی گرێبەستەكان و هەرزانفرۆشیی نەوتی كوردستان و پەرەسەندنی ناڕەزایەتییەكانی ناوخۆ لەو بارەیەوە، لێكەوتەكانی پاش ریفراندۆم و لەدەستچوونی كەركوك (2017)، پاشەكشەی دەستوەردانی ئەمەریكا و رۆژئاوا لە دۆسییەی عێراق، لەگەڵ ئەم پەرتەوازەیی دوایی لایەنە كوردییەكان لە بەغدا، سەرجەم ئەمانەش ئێستا تەرازوی هێزی بەلای بەغداو لایەنە شیعەكان لارەسەنگ كردووە. ـ بڕیارەكەی دادگا بنجبڕە و لە باڵاترین ناوەندی بڕیاری قەزاییەوە دەرچووە، بەڵام هەندێ گومان و مشتومڕی لەسەرە لەوانەش: كات و ساتە گوماناوییەكەی پاش 12 ساڵ و لەكاتی بەشداریكردنی پارتی لە هاوپەیمانی سێقۆڵی، لە دەمی وروژاندنی وەبەرهێنانە لە سامانی غازی كوردستان، ناڕەزایی دوو دادوەرە كوردەكە لەسەری، بازدانی بەسەر ئەو بڕگەو مادانەی ماف بەهەرێم و پارێزگاكان دەدەن لە دۆسییەی نەوتدا بەشداربن، بە نادەستوری لەقەڵەمدانی یاسای نەوت و گازی هەرێم بە جوملە بەبێ ئەوەی ئاماژە بەهیچ مادەو بڕگەیەك و لایەنێكی ناكۆك و دژ بكات كە ئەمەش پیشەییانە و زانستییانە نییە، بەڵام دادگا جەخت لەوە دەكاتەوە لە بەرژەوەندی عێراق ئەوەی كردووە، هەروەها ئەوەشی كردووەتە بەڵگە كە لە 2015 دادگایەكی ئەمەریكی بەهەمانشێوە هەناردەی سەربەخۆی نەوتی كوردستانی بە نایاسایی داناوە و تانەدانیش سوودی نەبووە تا هەرێم ناچاربووە بارە نەوتەكەی لە ئیسرائیل بەتاڵ بكاتەوە. ـ بەپێی دستور حوكمی دادگای فیدراڵی بنجبڕە و قابیلی تێهەڵچوونەوە نییە، بەڵام لەڕووی كردارییەوە جێبەجێكردنی بڕیارەكە ئاستەنگی زۆری لە پێشە چونكە بۆرییەكان و بیرەكان و گرێبەستەكان لە 13 ساڵی ڕابردوودا قۆناغی زۆریان بڕیوە، جگە لەوەش بەرژەوەندیی زۆری وڵاتانی تێكەوتووە و پاكتاوكردنی ئەو گرێبەست و بارودۆخەشی هەیە پرۆسەیەكی هونەری و یاسایی و قەرەبووكێشە و كات و هەوڵی زۆری لە بەغدا پێویستە كە ئێستا ئەو دەرفەتەی نییە و ئەمەش لەسەر حكومەتی ئایندە وەستاوە. ـ لەڕووی یاسایی و مەعنەوییەوە بڕیارەكە گورزێكی گەورەیە لە گرێبەستەكانی حكومەتی هەرێم و ئایندەی مامەڵەی تاكلایەنە بە دۆسییەی نەوت و لەپاش ئەوە بێگۆمان كۆمپانیاكان هەڵوەستە دەكەن و وەبەرهێنان لە نەوت و گازی هەرێم دەبێتە جۆرێك لە ریسك و سەركێشی، لە حاڵەتی توندبوونی ناكۆكییەكانیشدا دوورنییە هەندێ لایەنی عێراقی بەغدا هان بدەن هێز بجوڵێنێت بۆ كۆنترۆڵكردنەوەی كێڵگەكان بەتایبەت هەندێكیان زۆر نزیكن لە سوپای عێراق و حەشدی شەعبییەوە، لەگەڵ ئەمەشدا هیچ دوور نییە دوو هێزە كوردییەكە لەگەڵ خولی نوێ (پێنجەم) خۆیان بگونجێنن و ئەوكات وەك پاش 2009 دۆسییەكە هەر لە گێژاودا دەمێنێتەوە. چارەسەر چییە؟ لەپاش دەرچوونی بڕیارەكە تەنها دەرچەی یاسایی بەردەست دەرچواندنی یاسای نەوت و گازی فیدراڵییە بەجۆرێك ئەرك و مافی ناوەند و هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكانی تریش بەوردی دیاری بكات و لەوێدا سنوور بۆ دژیەكی مادە دەستورییەكان دابنرێت و رێگا لە تەفسیری تاكلایەنەش بگیرێت، بەڵام ئەمەش هەر ئاسان نییە و لەدوای 2007 وە سەرجەم هەوڵەكان شكستیانهێناوە بۆ ئەو مەبەستە، بۆ هەرێم كێشەیەكی تر هەیە كە لەپاش بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی هەڵوێستی لاوازتر بووە و سەقفی بۆ دانراوە. لەدەرەوەی مشتومڕی سیاسی و حیزبی بەپێی ئاماژە و پێدراوەكان بەرژەوەندی گەلی كوردستان لەوەدایە فرۆشتنی نەوت فیدراڵی بێت بۆ گرەنتی كردنی نرخی جیهانی و ڕزگاربوون لە فرۆشتنی قاچاخ و گرێبەستی ناڕوون و ناشەفاف وەك ئەوەی ئێستا هەیە لەگەڵ كەڵك وەرگرتنی لە ئەزموونی كۆنی عێراق لەم بوارە، ئەمەش داواكارییەكی جەماوەری بەربڵاوە لە ئێستادا، بەڵام گرنگە ئەوە لەبەرچاو بگیرێت ئەم بەفیدراڵیكردنە نەبێتە هۆی ئەوەی بەغدا دەست بەسەر تەواوی دۆسییەی نەوتی هەرێمدا بگرێت وەك ئەوەی لایەنە ڕاستڕەوەكانی شیعە داوای دەكەن چونكە سامانی سروشتی و وزە تەنها كارتێكی بەهێزە بۆ مسۆگەركردنی مافە داراییەكانی خەڵكی كوردستان و ئەگەر نەوتەكەش نەما ئەوكات تەنها پاڕانەوە دەمێنێت.

   د. کاروان حەمەساڵح  (بەشی یەکەم) پێشەکی: ئێران و ئەمریکا چەندین ساڵ شەری سارد و هەواڵگریان کرد لەسەر "تۆی فستەق"! بۆیە لەسەر حەوشەی پێشەوەی شیعە لە سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا (عێراق)، لەسەر شەشەم گەورەترین بەرهەمهێنی نەوت لە جیهاندا و پێنجەم ووڵات لە زۆریی ئیحتیاتی نەوتدا کە هەر عێراقە، لەسەر هەرێمی کوردستانەکەشی کە جگە لە نەوتەکەی، ناوچەیەیەکی چاوتێبڕاوە بۆ غازەکەی دوای قەتەر، بە دڵنیاییەوە ململانێ هەرێمایەتی و نێودەوڵەتیەکانی ئێران و هاوبەشە سیاسیەکانی لەگەڵ ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی لەسەر ئەو پێگە سیاسی و ئابوری و جوگرافیاییەی عێراق هەروا کورت و ئاسان نابێت. عێراق بۆ ئێران: زۆر بە کورتی عێراق بۆ ئێران تەنها پەیوەندی کلتوری و مەزهەبی نایبەستێتەوە، بەڵکو ئەو جوگرافیا گرنگەیە کە بەهۆیەوە بە ئاسانی هاتوچۆی سیاسیی و مەزهەبی و کلتوری و سەربازی دەکات بۆ سوریا و لوبنان.  عێراق سەنگەرێکی ئابوری و سیاسیی ئێرانە بۆ سوککردنی سزاکان لەسەر خۆی.  عێراق بە 42 ملیۆن هاوڵاتیەوە، بازارێکی گەورەی بەکاربەرە کە لە ماستەوە بۆ کارەبا و غاز و کەرتی گەشتوگوزاریی ئاینی و هتد، ڕێک باخێکی سیاسیی و ئابوری و مەزهەبیی ڕازاوەی پێشەوەی ئێرانە.  ئەمریکا و عێراق: ئەبێت دان بەو ڕاستیەدا بنێین کە ئەمریکا سەڕەرای ئەوەی هێزی یەکەمی سیاسیی و ئابوری جیهانە (تا ئێستا)، بەڵام تا ئاکتێک بەرامبەر ئێران دەکات بە چەندین فلتەری ئیداریی و ئەمنی و سیاسی و توێژینەوەدا دەڕوات، پاشان بڕیاری لێدەدات. چونکە ووڵاتان جیاوازی لە دروستکردنی بڕیار لە دۆخی "موجازەفە" و دۆخی "ناڕوونیی"  باش دەزانن. باش لە بەرژەوەنیەکانی ئێران و هاوپەیمانەکانیشی شارەزان و دەشزانن ئێران سەڕەرای هێزە گەورە سیاسییەکەی، بەڵام بە تەنها نیە. خۆ جیهان بینی کە تەنها بۆ ئەوەی ڕێڕەوی غازی ڕووسیا بۆ ئەوروپا نەگۆڕدرێت، ئێرانیش سەرەڕای ووزە، بۆ ئەوەی سنوری مەزهەبەکەی نەشێوێنرێت، بینیمان لەسەر بنەمای بەرژەوەندی هابەش لەگەڵ ڕووسیا، چۆن بەشار ئەسەدیان ڕزگارکرد و سوریاش گەیشت بەو دۆخە! کەواتە نە ئێران پاروویەکی ئاسانە، نە ئەمریکا و هاوپەیمانە عەرەبی و جیهانیەکانیش بێ ئاگان لەوە.  عێراق لەسەردەمی ترەمپدا؛ لە سەردەمی ترەمپدا پێکدادانی نێوان ئێران و ئەمریکا گەیشتە لێدانی ڕاستەوخۆ. کە دواجار بە ئامانج گرتنی قاسم سولەیمانی لەلایەن ئەمریکاوە، وە بۆردومانکردنی چەند پێگەیەکی سەربازی و قوسولخانەی ئەمریکای لێکەوتەوە لە لایەن ئێرانەوە.  بۆ یادخستنەوەش، سولەیمانی دوو ئامانجی ستراتیژی لە عێراقدا بەجێ دەگەیاند؛ یەکەم: مانەوەی حکومەت لە بەڕەی ئێراندا و پاراستنی بەرژەوەندیەکانی. دووەم:  پاراستنی یەکگرتوویی نێوان کوتلە شیعەکان. بەڵام لەدوای سولەیمانی، ڕێک ئەو دوو ئامانجە کەوتە مەترسیەوە. دوای ترەمپ و لەسەردەمی بایدندا؛ ستراتیژی نوێ ئەمریکا بوو بە شەری ناڕاستەوخۆی سیاسی و ئابوری لەگەڵ ئێران و هاوپەیمانەکانی بە ڕوسیاشەوە. ڕاستە ئێران لە زەمەنی شەری داعش لە عێراقدا، وە چەند ساڵێکیش دوای ئەوە گەیشتە لوتکەی بەهێزیی پێگە، کە بە هۆی پێشوازیی هاوڵاتیانی عێراقیی بوو لە هاوکاری سەربازیی ئێران و دواتریش بەهێزبوونی هێزە سەربازیە عێراقیەکانی سەر بە ئێران. بەڵام لە دوای 2018 ەوە، بەتایبەت لە دوای خۆپیشاندانەکانی تشرینی 2019 ەوە دۆخەکە بە دڵی ئێران نەبووە. لە سەنگەری ئەمریکا و سعودیە و ئیمارات و تورکیاوە هەمیشە فشار کراوە بۆ لاوازکردنی پێگەی ئێران و حەلیفەکانی لە عێراق.  تا ڕادەیەکیش وەبەرهێنانی سیاسیی و ئابوری و کلتوری ئەو ووڵاتانەش بەرەو هەڵکشان چووە (نموونە: قەتەر ڕایگەیاندووە ئامادەیە بۆ دابینکردنی غاز وکارەبا بۆ عێراق بە نرخی کەمتر لە ئێران. وەبەرهێنانی ئیماراتی و تورکی لە عێراقدا زیادی کردووە، هاوپەیمانە حیزبی و سیاسیەکانیان زیاتر لە جاران پشتیوانی و هاوکاریی دەکرێن). بەڵام ئێرانیش تا ئێستا بە هاوکاری هاو-بەرژەوەندیەکانی "بە بێ سولەیانیی" لەبەرگری سەختدایە، ئەگەر چی تا ئێستا مستەفا کازمیی سەرۆک وەزیران، لەم گرم و گاڵەدا ویستویەتی پەیوەندیە دەرەکیەکانی عێراق لەسەر بنەمای هاوسەنگی لە نێوان ئەمریکا و ئێران و سعودیە و ئیمارات و تورکیا بونیاد بنێت.  (ماویەتی...)  

  عەتا قەرەداخی یەکێتی و پارتی لەسەر سەرۆکایەتی کۆمار ململانێی ناڕەوا دەکەن؟  پارتی دەبێتە هاوپەیمانی سەدرو سونەو یەکێتی دەچێتە تەوەری مالیکی و عامری و خەزعەلی و پرۆ ئێرانیەکانی ترەوە. دادگای بەناوفیدراڵی عێراق لەم بارودۆخەدا بڕیار بە دژی هەرێمی کوردستان دەردەکات. ئەمە دیمەنی سیاسی ئێستای عێراقە، کام عێراق؟ ئەو عێراقەی لەو کاتەوە بەریتانیای دوژمنی گەلان و بەتایبەتی دوژمنی کورد دروستیکرد، رۆژیک لە رۆژان چاوەڕوانی ئەوەی لێنەکراوە ببێتە رژێمێکی دیموکراسی تیادا دروستببێت و دەستبەرداری کوستن و بڕین و پاکتاوی رەگەزی کورد بێت؟ بێگومان ئاشکرایە لە ساڵی ١٩٢١ هەتا رۆژی روخاندنی رژێمی سەدام هیچ نیشانەو بەڵگەیەکی بوونی سادەترین بنەمای دیموکراسی نەبینراوە. لە روخاندنی ئەو رژێمەشەوە تەنیا بە رووکەش و ناونەبێت وەکو هەڵبژاردن و دەستاودەستکردنی دەسەڵات شتێکی ئەو تۆ نەگٶڕاوە.  ئاشکرایە دیموکراسی و پێکەوەژیان و یەکتر قبوڵکردن بە بڕیارو لە لوتکەی هەرەمی کۆمەڵگاوە دروستنابێت، بەڵکو دیموکراسی و پێکەوەژیان دەرئەنجامی پەروەردەو پەرەسەندنی کۆمەڵایەتی و گەیشتنی کۆمەڵگایە بە ئاستی کۆمەڵگای دامەزراوەیی کە تیایدا تاکەکەس بووبێتە تاکەکەسی خاوەن شوناس. هەرگیز لە کۆمەڵگای دواکەوتوو، خێڵەکی و تائیفی و مەزهەبیدا دیموکراسی و یەکتر قبوڵکردن و پێکەوەژیان دروستنابێت. بێگومان عێراق لەم جۆرە کۆمەڵگایەیە کە وەکو کۆمەڵناسی عێراقی عەلی وەردی باسی دەکات کۆمەڵگایەکی خێلایەتی تائیفی مەزهەبیەو لایەنە نەرینیەکانی عەقڵ و کەلتووری بەدوو تیایدا باڵادەستە. لەپاڵ ئەم کەلتوورە دواکەوتووەدا، بیری ناسیونالیزمی نەبەکام و ناسروشتیی عەرەبییش لە رێگای شامەوە لە سەروبەندی دروستکردنی دەوڵەتی ناسروشتی عێراقدا گەیشتە عێراق و تێکەڵاوی کەلتوری خێڵەکی تائیفی مەزهەبی بوو، ئەوەش تووندترین و دواکەوتووترین و شۆڤێنیستترین ئایدیۆلۆجیای لە عێراقدا بەرهەمهێنا کە ئایدیۆلۆجیای عروبە بوو. بەعس لە دروستبوونیەوە نوێنەرایەتی ئەو ناسیونالیزمە شۆڤینیەی دەکردو لەسەر ئەو بنەمایەش خۆی بە پارێزەری دەروازەی رۆژهەڵاتی نیشتیمانی عەرەبی دەزانی بە تایبەتی لەبەرامبەر ئەو فارسە مەجوسیانەی وەکو بەعس پێی دەگوتن و ئێستا فەرمانڕەوای ناڕاستەوخۆی عێراقن. واتە ئەو دەوڵەتەی لە دوای رژێمی سەدام دروستبوو، کە تیایدا دەسەڵات کەوتە دەستی پێکهاتەیەکی تائیفی مەزهەبی هەژار لە رووی دەوڵەتداریەوەو سەرەتایی و بێ کەلتوور لە رووی دیموکراسی و ئازادی و شێوازی ژیانی کۆمەڵگای سەردەمەوە. ئەو دادگایەی کە ئێستا لەم عێراقەدا بەناوی دادگای فیدراڵیەوە دامەزراوە، زۆرینەی ئەندامەکانی نوێنەری ئەو کەلتوورە نادیموکراسیەی ئەو پێکهاتە مەزهەبیە عەقڵ داخراوەن، بەشێکی تریشیان نوینەری سونەی عەرەبن واتە هەڵگری هەمان بیرو ئایدۆلۆجیای عروبەن. ئیتر چۆن دەبێت و دەشێت کورد بە دوژمنی خۆیان نەزانن چونکە ئەوان پەروەردەی دوو کەلتوورن، کەلتوری سونەو عروبە لەگەڵ کلتوری شیعەی عروبەی ژێر هەژموونی ئێران، کە هەردووکیشیان لەخاڵێکدا بەیەک دەگەن کە ئەویش خاڵی بەیەکگەیشتنی هەموو عەرەبە کە بیری ناسیونالیزمی عەرەبیەو بەکاریگەری باڵادەستبوونی عەقڵی ئایینی و خێڵایەتی تیایدا بووتە بیرێکی تەواو داخراوو کۆنەپەرست و سۆڤێنی. ئێستا ئەو دادگایەی لە عێراقدا فەرمان دەردەکات نوێنەری ئەم کەلتورەیە، کە لە دروستبوونی دەوڵەتی عێراقەوە دژی کورد بووە، کەواتە چۆن چاوەڕوان دەکرێت ئەم دادگایە بڕیارێک دەربکات دژی کورد نەبێت کە ناسیونالیستی شۆڤینی عەرەبی بە سونەو شیعەوە بەدرێژایی مێژووی دروستبوونی، کوردی بە نەیاری خۆی و جەستەیەکی زیاد لە جوگرافیای نیشتیمانی عەرەبدا سەیرکردووە. کەواتە لەم رووەوە واپێشبینی دەکرێت ئەم دادگایە بۆ ئەمەودوا بەرپرسانی حیزبیی کوردستان بە تاوانی ناپاکی گەورە لە یەکێتی خاکی عێراق و کارکردن دژی سەروەری عێراقی مەزن بباتە بەردە م دادگاو لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بکات. ئەوەی بەلای منەوە ئاساییەو هیچ نامۆنیەو چاوەڕوانکراویشە ئەوەیە کە دادگای عێراقی هەر بەمشێوەیە کاربکات،  بەڵام ئەوەی ئاسایی نیە، لەم بارودۆخەدا شێوەی سیاسەتکردنی پارتی و یەکێتیە. لە کاتێکدا کە سونەو شیعە ناکۆکن، لە کاتێکدا ناو ماڵی تیکچووی شیعە بە فشاری ئێرانی وەلی ئەمریشیان یەکناخرێتەوە، بەڵام هەموویان بە شیعەو سونەوە  لەسەر دژایەتی کورد کۆکن، کەچی کاکی سەرکردایەتی پارتی و یەکێتی بەشێکیان دەبنە هاوپەیمانی موقتەدا سەدر و بەشەکەی تریشیان دەبنە پاشکۆو هاوسەنگەری مالیکی و عامری و خەزعەلی. هەموو ئەوەش لە پێناوی پۆستیکی کارتۆنیدا دەکەن کە ناوی سەرۆک کۆماری عێراقە، کە لە رووی نەتەوەییەوە ئەو پۆستە نەک لەسەردەمی فوئاد مەعسوم و بەرهەم ساڵحدا بەڵکو لەسەردەمی مام جەلالیشدا بچوکترین سودی بۆ کورد نەبووە، بەڵکو لە رووی نەتەوەییەوە زیانی زۆریشی بۆ کورد هەبووە. هەڵبەت من باسی بەرژەوەندی کورد دەکەم نەک بەرژەوەندی کەسی و حیزبی لە رووی مادی مەعنەویەوە. هەرچەندە دەبێ ئەوەش بڵێم ئەوەی یەکێتی بەرەو داڕمان برد پشتگوێخستنی یەکێتی بوو لە لایەن مام جەلالەوە لەپێناوی سەرۆکایەتی عێراقدا، بە گوێرەی بەرهەم ساڵحیش حەزو ئارەزووی بۆ سەرۆکایەتی کۆمار مێژووی سیاسی ئەوی کۆتایی پێهێنا کە دەشیاو لەباریشیدا هەبوو رۆڵی گرنگ ببینێت لە کوردستاندا. کەواتە ئەگەر یەکێتی بە لۆجیکی عەقڵ بیربکاتەوە سەرۆکایەتی کۆمار بکوژی کەسە بە تواناکانی ئەم بووە کە مەبەستمان رەوانشاد مام جەلال و دوای ئەویش دکتۆر بەرهەم ساڵحە. هەروەها من وای بۆدەچم پارتی مەبەستی جدی نەبووەو نیە بۆ وەرگرتنی ئەو پۆستەو ئەو سێ کەسەشی کە تا ئێستا بۆ ئەو پۆستە پاڵاوتوونی زۆر بەلایەوە گرنگ نەبوون، ئەگەر دەرچوون باشە ئەگەر دەریش نەچوون ئەوەندە گرنگ نین بۆ پارتی.  بەهەرحاڵ ئەمە ئامانجی ئەم باسە نیە، بەڵکو مەبەستی ئێمە ئەوەیە لە کاتێکدا عێراقی عەرەبی و عێراقی عەجەمی ئەوساو ژیر هەژموونی عەجەمی ئێستا هەر رۆژێک لە توانایدا بێت هەمان ئەو سیاسەتانە بە دژی کورد پیادە دەکاتەوە کە رژیمی بەعس کردوونی، کەچی لەم بارودۆخەدا پارتی و یەکێتی سەرقاڵی  ململانین لەسەر پۆستی کارتۆنی- تەشریفاتی- سەرک کۆمار. ئەمەش دەرخەری باڵادەستی عەقڵ و گوتاری حیزبایەتی تەسکی دژ بە بەرژەوەندی نەتەوەیی کوردیە لە لای هەردوو حیزب. باشە باپرسین ئەو هەموو تەنازولاتەی یەکیتی و پارتی بۆ سونەو شیعەی عێراقی دەکەن و سەرئەنجامیش هیچیان بۆ بەرهەم ناهێنێت و لەبەرچاوی ئەوان و نەتەوەی خۆیشیان سوکترو بێ بەهاتریان دەکات، تەنازولات بۆ یەکتری بکەن باشترنیە، کە ئەمەی دووەمیان هەم لەبەرچاوی ئەوانی عەرەب بەهێزتر نیشانیان دەدات و بەلایەنی کەمەوە نابنە جێگای لۆمەی هاونیشتیمانیانی خۆیشیان لەسەر ئەوەی لەبەردەمی ئەوانی عەرەبدا دابەش دەبن و لاواز و بێهێز دەردەکەون. دەبێ یەکێتی و پارتی ئەو حیزبانەی تریش کە بە ناوی کوردەوە چوونەتە بەغدا بەو ئەندازەی لە یەکێتی کورد دووردەکەونەوە بەو ئەندازەیە سووک و بێ بەها دەبن، بەڵام دابەشبوونی یەکێتی و پارتی زیانەکەی هەر سووکبوونی خۆیان نیە بەڵکو زیانی بۆ پێگەی کوردو بۆ ئایندەی کوردستانیش دەبێت. هەربۆیە دەشێ بگوترێت، ئەگەر ئەم دوو حیزبە هەستی بەرپرسیارێتیان بەرامبەر بە ئێستاو ئایندەی نەتەوەکەیان هەبێت، ئەگەر گوێی بیستن و عەقڵی لێکدانەوەیان هەبێت، ئەوا تاکە وەڵامدانەوە بۆ بڕیاری دادگای بەناو فیدراڵی بەغدا ئەوەیە دەستبەرداری ململانێی پڕوپوچ و نانەتەوەییانەیان بن لەسەر پۆست و پلەو پایەی بەغداو دەست لەناودەست پێداگری لەسەر مافە دەستووریەکانی کوردستان دەکەن و هەرکەس و لە هەرلایەکیان هەرپۆستێک وەربگرێت وەها سەیری دەکەن نوێنەری هەردوولایانە لەوێ و دەبێ دڵنیاشبن کە پۆستەکانی کورد لە بەغدا کارتۆنین و هەر دابەشبوون و ناکۆکی و ململانێیەک لەسەر پۆست و پلەو پایە بۆ کورد سەرئەنجام بە زیان دەشکێتەوە بۆ پێگەی کورد.  کەواتە ئەو پرسیارەی کە دەڵێت: کامیان بۆ کورد گرنگە یەکبوون، یان ململانێ لەسەر پۆستە کارتۆنیەکان؟ بێگومان لۆجیکی عەقڵ دەڵێت بەبێ یەکێتی و یەکبوونی کورد پۆستەکان نەک گرنگ نین بەڵکو بەدەستهێنانیشیان هەر دۆڕاندنەو ئەگەر کورد یەکگرتوو نەبێت، هەرچیش بەدەستبهێنێت،ناتوانێت بیپارێزێت و کاتیەو هیچ بەهایەکی نەتەوەیی و نیشتیمانیشی نابێت.                  

عومەر خدر ئێرانیەکان ستراتیژێک پەیڕەو دەکەن کە بریتیە لەوەی (( هەرچی ڕووبدات لە نێوان ئەفغانستان بۆ دەریای سپی ناوەڕاست دەبێت ئەوان لێی سودمەند ببن )) لە سەدەی شازدە مێژوو شاهیدی دەیان هێرشی ئێرانیەکانە بۆسەر عێراق   هەندێ جار  گەرشتۆتە داگیرکردنی بەغدا ، بەسرە ، و موسڵ . بەردەوام ئێرانیەکان قسەیان هەبووە لە کار و بارە ستراتیژیەکانی عێراق . عێراقیان بەسەنگەری پێشەوەی خۆیان زانیووە بۆ ڕووبەڕوو بوونەوەی هەموو مەترسیەک لەسەر خۆیان . ڕوخانی ڕژێمی سەدام حسێن گەورەترین خزمەت و دەرفەتی مێژووی بوو بۆ ئێرانیەکان .هەرکەسێک کتێبەکەی عەبدولحەلیم خەدامی جێگری حافز ئەسەد و بەشار ئەسەدی کوڕی  بخوێنێتەوە ، باشتر تێدەگات  کە  ئێرانی و سوریەکان ستراتیژیان چۆنە بەرامبەر عێراق بەگشتی و کورد بەتایبەتی . ئەوەی ئێستا دەگوزەرێ بە هیچ شێوەیەک پەیوەندی بە هەناردەکردنی نەوت ودادگاو یاساوە نیە ، بەڵکو پەیوەندی بەتەنگ پێهەڵچنینی پارتی و سەدرەوە هەیە .ئێرانیەکان ڕازی نابن و ڕێگاش نادەن (( لەدەرەوەی بەرژەوەندکانی ئەوان و ڕەئی ئەوان )) ،سیاسەتی نوێی عێراق دابڕێژرێتەوە . لای هەمووشمان زانراوە کە ڕکابەرەکان لەکاتی  پێویستدا لە حەساسترین تەوەوری بەرام دەدات ، کە بۆ ئەم هاکێشەیەو حکومەتی هەرێم  هیچ شتێک  وەک مەلەفی نەوت و فرۆشتنی  حەساس  و گرنگ نیە  مانەوەی  ڕەئی و بۆچوونی سەربەخۆی حکومەتی هەرێم بەڕادەیکی زۆر پەیوەندی  بەو بڕە پارە و داهاتەوە هەیە  کە لە فرۆشتنی نەوت دەستی دەکەوێت . لەسیستەمی تازەی جیهاندا باوی ناردنی سەربازو داگیرکاری بۆ سەر وڵاتان زۆر کەمبۆتەوەو لەبری  ئەو هەموو هێزو هێرشە ، تەنها ئەوەندە بەسە کە لە ئابوریکەی بدەی. هەروەک ئەمریکا بەمبەر   ئێران و تورکیاو  ڕوسیا و..... دەیکات . ئێرانیەکان  تا ئەوپەڕی لە سیاسەتی کوردستانی بوونی  پارتی و سیاسەتی عێراقی بوونی  سەدر  ناڕازین ، بگاتە ڕادەی بەکار هێنانی زیاتر لەڕێگای ئاشتیش ئەوە  قبوڵ ناکەن سەدرو پارتی سیاسەتی  عێراق دوور  لەچاوی ئەوان  ڕێکبخرێتەوە . چونکە ئێرانیەکان   لەبەرامبەر  ئەمریکا  ئەوەیان قبوڵ نەکرد. پێناچێت لەو  هاوپەیمانیەشی  قبوڵ  بکەن ، بەتایەتیش کە سەدرو  پارتی پێکەوە بن . ئاگادار  نیم  و نازانم  پارتی و سەدر  تاکوێ  خۆیان  بۆ  ئەو ئەگەر  و پێشهاتانە  ئامادە کردەو  لە حساباتی خۆیاندا  حسابیان بۆکردووە .بەڵام پێدەچێ ئێرانیەکان هەر ئاوا سادەو ساکار ئەوە قبوڵ بکەن . هەردوولاش  سەدر و  پارتی تەجروبەی ئەوەیان دیتووە  کەمالیکی  لە 2008 لە کردەی سەولەتولفرسان چۆن پەلاماری سەدری داو  هەمووشمان دیمەنی تانکەکانی  عێراق و ئێرانیەکانمان  لەبیرە لە سەر سنوری حاجی هۆمەران و برایم خەلیل . بۆیە کێشەکە  لەگرێبەست و هەناردەکردنی نەوت دا  نیە .ئەوەی  ئێستا  ڕوو دەدات   سەرەتای  یاریەکەیەو چاوەڕوانی کۆتای یاریەکە دەبین.

سەرکەوت شەمسەدین کۆتاییەکانی ساڵی ۲٠۲٠ و سەرەتای ۲٠۲۱ وە هاوپەیمانی هیوا رۆڵی گرنگمان بینی لە دۆزینەوەی چارەسەر بۆ پرسی نەوتی هەرێم بە یەکجاری، هەتا گواستنەوەی پرسی موچەش بۆسەر بەغداد، توانیمان هێزەکانی ناوەراست و باشور نزیک بکەینەوە لە رێکەوتن لەگەڵ هەرێم، وامانکرد رق و کینە بەرامبەر کورد و خودی هەرێم بگۆرێت بۆ ناکۆکی سیاسی لەگەڵ سیاسەتی نەوت. هەروەها زۆر هەوڵمان دا لەگەڵ پارتی و یەکێتیش بگەینە رێکەوتن و مەلەفی نەوت، کە بۆتە بەڵا بۆ خەڵک، لەکۆڵ هەرێمی بکەینەوە، خۆمن بۆ قۆناغەکانی تر و هەمواری دەستور و یاسای دادگای باڵای فیدڕاڵی ئامادە بکەین. لەبیرمە لەسەرۆکایەتی کۆمار چەندین کۆبونەوەی چڕ لە نێوان هاوپەیمانی هیوا و پارتی و یەکێتی سازکرا، خاڵی سەرەکی مەلەفی نەوت و پرسی ئازادی رادەربرین بوون، چەندین گرژی و پێکدادان و تورەبون پەیدا بوو لە نێوان ئێمە و شاندی حکومەت و هەندێ لەوەزیرەکانی سەر بە پارتی، پارتی لوتبەرزانە بێ گوێدان بەکەس وەک گای هار ملی نابوو قسەی کەس نەدەچوو بە مێشکیان دا، دەمزانی دەبێت بەجۆرێک ئەو لوتبەرزییەی بارزنی بشکێنرێت بەڵام یەکێتی و هەندێک هاورێ خۆمان لە هیوا رێگر بوو. جارێک بەشێک لە ئەندامانی هاوپەیمانی هیوا و یەکێتی( چەند بەرپرسێکی باڵای یەکێتیش بەشداربوون) کۆبونەوەیەکی گرنگمانکرد مەبەستمان بوو یەکێتی لە پارتی داببرین، بەتایبەت لە مەلەفی نەوت. باس هاتە سەر مەلەفی نەوت، یەکێتی زۆر نیگەان بوو لە مەفی نەوت بەڵام ئەوەی لە بەغداد لۆبی بۆ سیاسەتی نەوتی هەرێم ئەکرد قوباد تاڵەبانی بوو، پاشان یەکیتی نارازی بوو لە سیاسەتی نەوت بەڵام بەهۆی بێ روئیای و ترسیان لە تەخوینی پارتی لە کۆبونەوەکاندا زۆر شەرمنانە رای خۆیان ئەوت، دەیانووت "راستە نەوت لە کوردستان زۆر ناشەفافە، بەڵام خۆ نابێ نەوتەکەی خۆشمان بدەینە دەست قەیس خەزعەلی و هادی عامری." چەند جارێک ئەمەیان دوباتکردەوە. من بەم قسەیە دەهری بووم و ووتم " بەراستی ئەبێ خۆتان یەکلایی بکەنەوە، یان لەگەل سیاسەتی پارتی بن بەرونی، یان وەک ئێمە دژی سیاسەتی نەوت بن، ئیتر بیانو مەهێننەوە کە نەوت ئەکەوێتە دەست قەیس و هادی، ئەسڵەن نەوتی عێراق بەدەست قەیس و هادی یەوە نییە تا نەوتی کوردستان بکەوێتە دەستیان، بەڵکو لێرە موئەسەسە هەیە و پەرلەمان چاودێری لیتر بە لیتری ئەکات، پاشان نازانم جیاوازی چییە لە نێوان بارزانی و قەیس خەزعەلی و هادی عامری؟" گفتوگۆکەمان بەردەوم بوو، یەکێتی بریاریدا ئەگەر پارتی نەوتی تەسلیم نەکرد و رێکەوتن نەکرا، ئەوە یەکێتی پشتیوانی پشنیاری ئێمە دەکات بۆ بەستنەوەی موچەی هەرێم بە بەغداد، یان رێگە بدرێت هەر پارێزگایەک لە هەرێم لەسەر بنەمای داهات مامەڵە لەگەڵ بەغداد بکات." شەوی دەنگدان لەسەر بودجەی ۲٠۲۱، نوێنەری یەکێتی لە لیژنەی دارایی لەگەڵ پێشنیارەکەی ئێمە بوو، دەنگی دا و برگەی ئەوەی هەر پارێزگایەکی هەرێم داهات تەسلیم بکات ئەوە حکومەتی عێراق پشکی خۆی لە بودجە بۆ دابین دەکات. پاش ئەمە پارتی قیامەتی هەڵساند، قوباد تاڵەبانی هاتە لیژنەی دارایی و بەزۆر نوێنەرەکەی خۆیان لە لیژنەی دارایی ناچارکرد کە دەنگەکەی بکشێنێتەوە، حەلبوسی خۆی هاە لیژنەی دارایی، بۆیە جارێکی تر ئەو برگەیە خرایە دەنگدان و دەنگی نەهێنا، قوباد تاڵەبانی و یەکێتی جارێکی تر بویە فریاد رەسی پارتی. لە خولی پێشوو ئێمە زۆر ئازایانە و راشکاوانە مەوقیفی خۆمان دژی سیاسەتی نەوتی بارزانی راگەیـاند. چوینە دادگای باڵای فیدڕاڵی و بۆ بەدواداچون بۆ شکاتەکەی حکومەتی عێراقی لەسەر نەوتی هەرێم، چونکە دەمانزانی ئەو مەلەفە بەدەست بارزانی یەوە تەنیا و تەنیا بۆ چەوساندنەوەی خەڵک بەکاردەهێنرێت، راگرتنی گەورەترین خزمەتە بە خەڵکی کوردستان، بەڵام دوروی یەکێتی و شلۆقی دۆخی بەغداد لە قازانجی بارزانی بوو، بەڵام ئێمە توانیمان رایگشتی عێراقی هۆشیاربکەینەوە کە نەوتی کوردستان بۆ خەڵک نییە و خەڵک دژی سیاسەتی نەوت ە. بەڵام دەبینم ئێستا هەندێ "بەناو ئۆپۆزسیۆن" پێش پارتی پرمەگریان بوون و گوایە بەهۆی ناشەفاف بونی مەلەفەکەوە ئەوان بەرگری لێناکەن، لەبری ئەوەی ئازایانە پشگیری بریارەکەی دادگا بکەن، ئەو دادگایەی کورد بەشێکی گرنگییەتی و رۆڵی هەیە لە بریارەکانی دا. ئێستا دوای ئە بریارە دەفەتێکی زێرینە بۆ جێبەجێکردنی و بۆ گێڕانەوەی خۆشگوزەرانی ئابوری، کاراکردنەوەی پەرلەمان لە چاودێریکردنی بودجە، کۆتایهێنان بە دەسەڵاتی تاکڕەوی پارتی بەسەر هەرێم دا، ئەمە دەرفەتێکە بۆ کۆتایی هێنان بە چەوساندنەوەی سلێمانی و هەڵەبجە، رەنگە لە کوردستان روبارێک خوێنمان برشتایە نەمانتوانیایە مافە بۆ خەڵک بگێرێنەوە، بەڵام سەرەرۆییەکانی بارزنی ئەم دەرفەتە زێرینەی بە خەڵکی کوردستان بەخشی. مەسعود بارزانی بەم هەنگاوە بەچۆکدا هاتووە، بەجۆرێک تەنیایە کە ئەگەر یەکێتی و هێزەکانی تر نەبن فریادرەسی، کاتی مالئاواییکردنیەتی لە کایەی سیاسی، ودەستپێکردنی قۆناغێکی نوێی سیاسی یە لە عێراق و هەرێمی کوردستان دوای بارزانی.

ئومێد قه‌ره‌داخی یه‌كه‌م: دوای بریاره‌كه‌ی دادگای فیدراڵی ، هه‌رێمی كوردستان له‌به‌رده‌م دۆخێكی دژواردایه‌ ، حه‌ماسه‌تی فووتێكراوی نه‌ته‌وه‌یی وعینادی سیاسی نه‌ قه‌واره‌ی هه‌رێم و نه‌ خوشگوزه‌رانی خه‌ڵكه‌كه‌ی به‌ هیچ شوێنێك ناگه‌یه‌نێت ، به‌ڵكو پێویستمان به‌ ره‌چاوكردنی عه‌قلانیه‌تی سیاسی هه‌یه‌ ، عینادی سیاسی و حه‌ماسه‌تی نه‌ته‌وه‌یی دوور نیه‌ هه‌رێم بخاته‌ به‌ردەم کارەساتی گەورە، کارەسات تا سنووری په‌لاماری سه‌ربازی عێراق ، بۆیه‌ رێگه‌ چاره‌ی راسته‌قینه‌ ئه‌وه‌یه‌ مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌م بریاره‌دا بكه‌ن و بچنه‌ دانوستاندنێكی جدییه‌وه‌ ، مه‌له‌فی نه‌وت و غاز راده‌ستی به‌غدا بكرێته‌وه‌ ، به‌رانبه‌ر به‌مه‌ به‌غدا به‌شه‌ بودجه‌ی هه‌رێم وه‌ك پێش ساڵی 2014 بنێرێت ، به‌مه‌ كورد و قه‌واره‌كه‌ی له‌ هه‌ره‌شه‌یه‌كی جدی به‌غدا رزگاری ئه‌بێت ،هه‌میش خه‌ڵكی كوردستان له‌ده‌ست به‌ڵای فرۆشتنی سه‌ربه‌خۆی نه‌وت رزگاری ئه‌بێت و له‌سایه‌ی به‌شه‌ بودجه‌ی هه‌رێمه‌وه‌ كورد ئه‌توانێت سودمه‌ند بێت و له‌رووی ئابووریه‌وه‌ ده‌بوژێته‌وه‌ دووه‌م :گومان له‌وه‌دا نیه‌ هه‌ریم به‌خراپترین شێوه‌ی ئیداره‌ی مه‌له‌فی نه‌وتی كردوه‌ ، كۆمه‌ڵێك گرێبه‌ستی خراپ بۆ فرۆشتنی نه‌وت ئه‌نجامدراون كه‌ هه‌ندێكیان زیاتر له‌ 40% داهاتی نه‌وت ئه‌چێت بۆ كۆمپانیای به‌رهه‌مهێن، كرێی گواستنه‌وه‌ و فرۆشتنی بۆرییه‌ نه‌وتیه‌كان و مامه‌ڵه‌ی نارۆن له‌گه‌ڵ وڵاتانی هه‌رێمی سامانی نه‌وتی خستۆته‌ خزمه‌ت ئه‌جێندای ئه‌وانیتره‌وه‌ ، نه‌بوونی لانیكه‌می شه‌فافیه‌ت له‌ فرۆشتن و داهاتی نه‌وتدا ، گۆرینی سامانی نه‌وت له‌ سامانێكی نیشتیمانییه‌وه‌ بۆ سامانێكی حزبی و بنه‌ماڵه‌یی كه‌ له‌سایه‌یدا كوردستان بوه‌ به‌ ژێر قه‌رزێكی بیست و چوار ملیاردۆلارییه‌وه‌ ، ژێرخان و سه‌رخانی كوردستان وێران بوه‌، ته‌واوی پرۆژه‌ی عومرانیه‌ت و ئاوه‌دانی وه‌ستاوه‌ ، حكومه‌ت ناتوانێت لانیكه‌می پابه‌ندییه‌ داراییه‌كانی كه‌ دابینكردنی مووچه‌ی فه‌رمانبه‌رانه‌ دابین بكات ، به‌م هۆیه‌شه‌وه‌ باج و خه‌راجێكی تاقه‌تپروكێن به‌سه‌ر هاوڵاتیاندا سه‌پێنراوه‌ ، له‌سایه‌ی نا شه‌فافیەتی نەوتەوە جیاوازییه‌كی چینایه‌تی بێ وینه‌ دروست بوه‌ ،كه‌مینه‌یه‌كی نزیك له‌ بازنه‌ی ده‌سه‌ڵات خه‌ریكی ره‌یعخۆرین و زۆرینه‌ش له‌ هه‌ژارییه‌كی كوشنده‌دا ئه‌ژین ، ته‌سلیمكردنه‌وه‌ی ئه‌م مه‌له‌فی نه‌وت و ئابوریه‌ سه‌ربه‌خۆیه‌ شتێكه‌ م ته‌نها بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ مایه‌ی ئه‌سه‌فه‌ كه‌ موسته‌فیدی پاره‌ی به‌ لێشاوی نه‌وتن یان كه‌وتونه‌ته‌ ژێر كاریگه‌ری بانگه‌شه‌ی كوردایه‌تییه‌وه‌ كه‌ بێگومان ته‌نها وه‌ك دیۆجامه‌یه‌ك به‌كارهاتوه‌ بۆ بارزگانی به‌ سامانی نه‌وت و خۆده‌وڵه‌مه‌ندكردن و به‌هێزكردنی پێگه‌ی سیاسی بنه‌ماڵه‌وه‌ سێیه‌م  : كاتێكی یه‌كێتی و سه‌رجه‌م هێزه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی پارتی گفتوگۆی جدی له‌گه‌ڵ پارتی بكه‌ن و فشاری لێبكه‌ن به‌ ئاراسته‌ی ته‌سلیمكردنی مه‌له‌فی نه‌وت ، سیاسه‌تی سه‌ربه‌خۆی فرۆشتنی نه‌وت كوردی گه‌یاندۆته‌ لوتكه‌ی كاره‌سات ، ته‌نها نوخبه‌یه‌كی ره‌یخۆر سودمه‌ندن و به‌س

فارس نەورۆڵی لە كتێبی ئەفسانەی گریكدا لە نوسینی (د.عبدولمعطی الشعراوی)دا هاتووە، كە میسرییە كۆنەكان دەڵێن: ئەتڵەس كوڕی (بۆسیدۆن) و براكانی سوێندیان بۆ یەكدی خوارد بۆ هەمیشە دڵسۆزی یەكدی بن، هەتا ماوەیەك لەسەر سوێندو پەیمانی خۆیان بەردەوام بوون، بەڵام هێندەی پێنەچوو بێ ئەوەی هەستی پێبكەن كەوتنە ژێركاریگەری بریقەو باقی زێڕو زیو و مروارییەوە، سامان و دەستكەوت كاریگەری دانان، ئیدی دەسبەرداری سوێندو پەیمانەكەیان بوون. براكان لێكترازان و جیابوونەوە و هەڵوەشانەوە. هەر برایەك بە تەنها بۆ خۆی هەوڵیدەداو بۆ خۆی شەڕی دەكرد. ئەمە بووە خاڵی لاوازو سەرەتای شكستیان. بۆیە ئەسینییەكان یەك یەك پەلاماریاندان و تێكیانشكاندن، ئیتر خوداوەند تۆفان و با و بارانی بۆ ناردن و تەفروتونای كردن. ( دیارە خوداوەند شكاندنی پەیمانی نێوان ئەتڵەس و براكانی پێ خۆش نەبووە). گەلی كورد لە مێژوودا چەندجار ئەم ئەفسانەیەی بە واقیع ئەزموون كردووەو هیچ پەندیشی لێ وەرنەگرتووە. ئێستا لە هەرێمی كوردستاندا لە ئەنجامی هەوڵدان بۆ بە دەسهێنانی دەستكەوتی تایبەتی چاكەی گشتیمان فەرامۆش كردووە، كە بەلای بەندەوە چاكەی گشتی واتە كەرامەتی تاك بە تاكی ئەم نەتەوەیە. ئەگەر سەیری سەقفی داواكارییەكانی هەرێم بكەین لە ۲٠٠٥هەتا ساڵی ۲٠۲۲، دەبینین سەقفی داواكارییەكانمان چەند دابەزیووە بۆ ئاستێكی زۆر سادەو هەتا ڕادەیەكیش بێمانا، هۆكاری سەرەكی ئەم پاشەكشە لە داواكاریی بۆ ئەو ترازانەی نێو ماڵی كوردو ماڵی حزبەكان دەگەڕێتەوە. ئەمڕۆ كوردستان لە دۆخێكی هەستیاردایەو پێویستی بە وردبینی سیاسی و گوتاری مانادار هەیە. كەواتە پێویستە ئەم گوتارە لەرزۆكەی ئێستا بگۆڕین بۆ گوتارێكی ستراتیجی ئاست بەرز، ئەمەش پێویستە لە ناوخۆدا هەرلایەك كەمێك لە داواكانی خۆی دابەزێ بۆ ئەوەی سەقفی داواكانی دەرەوەی خۆمان بەرزبكەینەوە. ئەمڕۆ ۱٥ی ۲ لە ساڵیادی كۆچی خوالێیخۆشبێت د. ڕۆژدا، سەرۆك نێچیرەڤان بارزانی وتارێكی پێشكەشكرد، پێش دەستپێكردنی گوتارەكەی وەك هەمیشە چاوەڕێ بووم بە قسەكانی دۆخەكە ئارام بكاتەوە. خۆشبەختانە لە گوتارەكەدا وتی: (بە پێكەوەبوون زۆر دەسكەوتمان دەستدەكەوێت، بە پێچەوانەوە بە ترازان و لێك دووركەوتنەوە دڵنیاتان دەكەمەوە هیچ لایەنێك لە كوردستان هیچی دەست ناكەوێت). بەندە لە هۆڵەكەدابووم بە وردی گوێبیستی گوتارەكەی بووم، بە قوڵی لە ڕووی دەرونییەوە دەمخوێندەوە دەمزانی چەند بە باوەڕێكی پتەو خەمێكی قوڵەوە دەیگوت: دڵنیاتان دەكەمەوە بە ترازان هیچ لایەنێك هیچ بە دەست ناهێنێت". ئەگەر بە چیرۆكی ئەتڵەس و براكانی و واقیعی داواكارییەكانی كورد لە ۲٠٠٥ لەتەك ئێستادا بەراورد بكەین و بخوێنینەوە، دەزانین گوتارەكەی نێچیرەڤان بارزانی ڕەهەندی سیاسی و ئابوری و سایكۆلۆژی هەیە، كە لە هەر سێ ڕەهەندەكەدا یاخود لە هەر سێ كایەكەدا كوردستان لە قەیرانی قوڵدایە، ئەم قەیرانانەش بەهۆی ترازانی ناوخۆیی نێوان حزبەكانەوە دروست بووە. ئەوەشی ئێستا لە نێوان بەغداو هەرێمدا دەگوزەرێ وەك یارییەكی شەترەنج وایە، ئەوان لە بەرامبەر هەرێمی كوردستاندا سەربازەكان و وەزیرەكان جوڵە پێدەكەن بۆ ئەوەی لە كۆتایی یارییەكەدا كش مەلیك لە هەرێم بكەن. هەرچەندە كورد ئەزموونی لەتەك ئەم جۆرە گەمانەداهەیە، بەڵام لە ڕاستیدا بۆ تێپەڕاندنی ئەم دۆخە جوڵەیەكی بەهێزی سەرۆكی هەرێمی دەوێت بۆ ئەوەی یارییەكە پێچەوانە بكاتەوە. پاڵپشتی ئەم جوڵەیەش دەبێت لە ئاستی سیاسی و جەماوەریدا بێت. ئەركی ئەخلاقی لەسەر حزبەكانە بۆ ئەوەی بە تێگەیشتنێكی واقیعی ئەم قۆناغە تێپەڕێنین، دەبێ بەرمەبنای ستراتیژی (دوور لە ڕق و ئینكاریكردنی یەكتر) لە مەسەلە ستراتیژییەكاندا خاوەنی یەك گوتاربین، تاكو بتوانین بێ جیاوازی بیركردنەوە لە ناوەوە و دەرەوە گوتارێكی هاوبەشمان هەبێت. ئەگینا وەك سەرۆك نێچیرەڤان دڵنیایی بە هەموولایەكدا، كە لە ترازان و لێكدابڕاندا هیچ لایەك هیچ بەدەستناهێنێ و گورزی كوشندەمان بەردەكەوێت.

سەرکەوتی جیهاز و بەختیار نامیق. ئەوەی ڕوو دەدا لە نێوان ڕوسیا و ئۆکرانیا تەنها نمایشێکی سەربازی نیە  بەڵکو دنیایەک ڕەهەندی تری هەیە ، کە ئەگەر هەمو  ڕەهەندەکانی نەخوێنرێتەوە ناتوانین قسە لەسەر ئەم گۆڕانکاریانە بکەین ، بە تایبەت ڕەگە مێژوییەکەی ، دەکرێ باس لە زیندوبونەوەی ورچە سپیەکە بکەین بۆ گەڕاندنەوەی وارشۆ و سەر لە نوێ داڕشتنەوەی جیوپۆلەتیکی یەکێتی سۆڤیەت  ، ئەمەش بە کەڵک وەرگرتن لە هەڵەکانی هەردو جەنگە جیهانیەکە و دۆسەیی هاتنەپێشەوەی ئەژدیهاکەی چاینا  (سین) و هەوڵی هەڵنوشینی دنیا بە هاوکاری ڕوس و کۆتایی هێنان بە تاک جەمسەری و لەسەرو هەموشیانەوە ڕێگای ئاوریشمی (یەک پشتێن و یەک ڕێگا) لێرەوە کێشەی ئۆکراین کێشەیەکە بۆ ڕوسەکان بڕیاری چارەنوس سازە ، بە تایبەت دوای دوگەی قرم کە ڕوسیای هێنایە ناو سوریا و عێراق ، بە هەمان شێوە ئۆکرانیا بۆ ڕوسیا بایەخی دەروازەیی هەیە و لە ناوخۆی ئۆکرانیاش بەشێکی تەواو ڕوسین و زیلینسکی دوای سەرکەوتنی پەیوەندی بە پۆتێن و کرملنەوە باش بو بەڵام کە چوە هاوپەیمانی ناتۆوە خراپ بو ، بەڵام دوای ڕێککەوتنەکانی ئەڵمان و ڕوس و تەواو بونی بۆری غازی نۆرد ستریمی دوو هێندەی تر ناتۆی توشی پەرتەوازەی کرد ، هێڵی غازی نۆرد ستریمی یەک بە ناو ئۆکرانیا دەڕوات بۆ ئەڵمان ، وا هێڵی دوش کۆتایی دێ ، ڕوسەکان لەوەدا گرەویان بردوەتەوە کە غازی ئەوروپا لە ڕێی ئەڵمانەوە دابین دەکەن و ئەمەش بەهێزترین کارتی دەستی ڕوسەکانە و ئەمریکاش لە پاشەکشەدایە و بۆ ئەمریکیەکان شەڕی چاینا لە پێشترە تا ڕوس بە تایبەت دوای ئەوەی لە حاڵەتی شەڕی ڕوسدا چاینا هەڕەشەی شەڕی تایوان دەکات ، ئەمریکیەکان دەیانەوێ لە ڕوس نزیک بنەوە یان هیچ نەبێ دوژمنیان نەبێ ، بۆیە ئەمریکا بە گشتی لە پاشەکشەدایە و ڕوسیش لە برەودایە ، خۆ ئەگەر ڕوس کارتی غاز بەکار بێنی کە ئێستە بە بۆریەکانی نابۆکۆ و تاناب و نۆرد ستریمی دوەوە لە کێشەدان و کێشەی غاز بۆ ئەوروپا دروست دەکات ، بۆیە  ژینگە بۆ ڕوسەکان لەبارە کە دەروازەکەی کە ئۆکرانیایە داگیر بکات یان وەک بیلاڕوس دەستەڵاتێکی سەر بە ڕوس حکوم بکات ، کە پێ دەچێ بە لابردنی زیلینسکی و کودەتایەک تەواو بێت و ناتۆش هیچ نەڵێ ، یان وەک کامەران مەنتک دەڵێ ڕێککەوتنێکی ژێر بەژێر لە نێوان ئەمریکا و ڕوسدا هەبێت ، بە گشتی دەبێ ئۆکراین بچێتەوە ژێر هەژمونی ڕوسی و جا ئیتر شێوازەکە کودەتا بێت یان داگیرکردن ، لە بەرامبەردا ناتۆ بە هۆی کارتە بەهێزەکانی ڕوسیاوە ناتوانێ هیچ بکات . لە ئێستادا هەم لە جیهان و هەم لە تورکیا و ئێران کێشەی غاز هەیە ، بە تایبەت دوای ئەوی ئێران غازی لە تورکیا گرتەوە بە بیانوی ئەوەی بەشی پێویستی ناوخۆی ناکات ، غاز لە ڕوسیاشەوە بۆ تورکیا کێشەی تێکەوتوە ، هەم تورکیا و هەم ئەوروپا بە دوای بەدیلی تری غازدا دەگەڕێن ، یەکێ لە بەدیلەکان غازی چەمچەماڵە و هەر بۆ ئەم مەبەستەش نێچیرەڤان سەردانی ئەردۆغانی کرد ، تورکیا و ئێران هاوبەرژەوەندین ناشیانەوێ لە هیچ شوێنێک کە درێژکراوەی ئەم دوو زلهێزە ناوچەییە بن بنەمای دەوڵەتداری و دامەزراوەیی هەبێت و پشت بە حوکمی خێڵ و بنەماڵەکان دەبەستن ، خۆ ئەگەر غازی چەمچەماڵ بەدیلێکی کەم بێت هەم بۆ تورکیا و هەم بۆ ئەوروپا ئەوا ئەم کێشانە کە ڕودەدەن و هەموی پەیوەندی بە کێشەی ئۆکرانیاوە هەیە لە قازانجی کوردی هەرێم دەبێ و چی ئێران و چی تورکیاش نایانەوێ کوردی هەرێم لە خێڵ و بنەماڵەوە بە هۆی ئابوری غازەوە هەنگاو بۆ دەوڵەت بنێ بۆیە بۆ ئەوان ئاسانتر و باشترە لە ڕێگەی ناوەند و بەغداوە بێت ، بڕیارەکەی دادگای عێراق پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە کێشە هەنوکەییەکانی غازەوە هەیە لە دنیادا ، یەکەم هۆکاری بڕیارەکەش تورکیا و ئێرانە ، ئەگەر چی بۆ دەرباز بون لە کێشەی خێڵ و گەندەڵی بۆ کورد باشە کە پارتی یەکێتی پارە و چەکیان لێبسەنرێتەوە ، بەڵام گرنگە لە عێراقدا دوای لاوازبونی پێگەی پارتی و یەکێتی کورد بتوانێ ڕابەرایەتیەکی هەبێ بەرگری لە مافەکانی کورد بکات .  بە گشتی کێشەی ئۆکرانیا لە بەرژەوەندی ڕوس کۆتایی دێ و کوردیش لە عێراق زیاتر دەچێتەوە بەغداد و تا ئاستێک دەستەڵاتی کوردی بەرەو بچوک بون دەچێ بە گریمانەی کۆتایهاتنیشەوە ، ئەمە دەرهاویشتە و بەرهەمی نەبونی یەکێتی ناوەکی کیانی سیاسی کوردیە و وە سود وەرنەگرتن لە بەریەککەوتنە ناوچەیی و جیهانیەکانە.

د. ئەحمەد فاتح ئەمڕۆ دادگای ئیتیحادی بڕیارێکی لێبڕاوانەی دەرکرد سەبارەت بە نەوت غاز کەچەندین ساڵە بۆتە مشتومڕی نێوان هەرێم وناوەند. ئەم بڕیارە بۆتەواوی پسپۆڕانی یاسای دەستوری شتێکی چاوەڕوانکراوبوو کەئەمڕۆبێت یاخود سبەی ئەم بڕیارە دەردچێت وبڕیارەکەش هەر ئەوە دەبێت کە لەدەستوردا هاتووە وڕێگانادات هەرێم بەویستی خۆی نەوت وغاز بفرۆشێت بێ ئەوەی ناوەند ئاگاداری هیچ تەفاسیلێک نەبێت. لەکوردستان  بەشێوازی جۆراوجۆر پێشوازی لێکراوە ئەوەی دەمەوێت باسی بکەم تەنها لایەنی دەستوریی بونی ئەم بڕیارەیە نەک دیوی سیاسی کەبێگومان لایەنی سیاسی خۆشی هەیە، بەڵام ئەوەی بەسەر کۆی بڕیارەکەدا زاڵە لایەنی یاسایی ودەستورییەتی ولەتەوقیتی سیاسیدا بەکارهاتووە. زۆرێک دەڵێن بڕیارەکە بۆ لێدانە لەقەوارەی هەرێمی کوردستان وکۆت وبەندکردنییەتی کەبێگومان ئەمە بیانووە لاوازە. ماددەی ۱۱۲ی دەستوری عێراق بەهەردووبڕگەی یەکەم ودووەم باس لەوەدەکات هەرێم وهەموو ئەوپارێزگایانەی نەوت وغازیان تێدایە سود مەند دەبن لەم سامانە. جارێک بەوەی وەک خەڵکی عێراق لەبودجەی گشتی سود مەند دەبن جارێکی تریش وەک هەرێم کەبەشێک لەو داهاتە بۆ هەرێم دەگەڕێتەوە. لێرەدا دەبێت ئەوە شی بکەینەوە دەستور ناچێتە وردەکاری وتەفاسیل ئەوە کاری دادگای ئیتیحادییە کە تەفسیری دەق وبڕگە دەستورییەکان دەکات، ئیختیساسی دادگای ئیتیحادی پاراستنی دەستورە نەک ئەوەی بێت وسیاسەت تێکەڵ بکات. ئایا بڕیارەکەی دادگا لێدانە لەپێگەی هەرێم؟ بێگومان نەخێر چونکە هەرێم خۆی دەستوری نییە دوای زیاتر لە۳٠ ساڵ لەڕاپەڕین. هەرێم کۆمپانیای نەوتی هەرێمی نییە تائێستاش، بەڵێ عێراق یاسای نەوت و غازی نییە بەڵام ئەوە ڕێگا بەهەرێم نادات لەدەستوری عێراق لابدات وخۆی تاکڕەوانە مامەڵە بەنەوت غاز بکات، من باسی نەزاهەت وشەفافیەتی نەوتی هەرێم هەرناکەم. بۆیە باشتر وایە هەرێم وەک مافی شەرعی خۆی تانە لەبڕیارەکە بدات، بەڵام بیرمان نەچێت عێراق دەوڵەتە وخاوەنی پێگەی دەستوری خۆیەتی وخۆشمان وەک هەرێم دەنگمان بەو دەستورەداوە. تانە لێدانی هەرێم لەو بڕیارە دەبێت لەسەر بنەمای یاسایی بون بێت نەک سیاسی، چونکە بڕیارەکەی دادگای ئیتیحادی تەواو بڕگە دەستورییەکانی تەفسیر کردووە وئامانجەکەی پێکاوە.