سەرکەوت شەمسەدین کۆتاییەکانی ساڵی ۲٠۲٠ و سەرەتای ۲٠۲۱ وە هاوپەیمانی هیوا رۆڵی گرنگمان بینی لە دۆزینەوەی چارەسەر بۆ پرسی نەوتی هەرێم بە یەکجاری، هەتا گواستنەوەی پرسی موچەش بۆسەر بەغداد، توانیمان هێزەکانی ناوەراست و باشور نزیک بکەینەوە لە رێکەوتن لەگەڵ هەرێم، وامانکرد رق و کینە بەرامبەر کورد و خودی هەرێم بگۆرێت بۆ ناکۆکی سیاسی لەگەڵ سیاسەتی نەوت. هەروەها زۆر هەوڵمان دا لەگەڵ پارتی و یەکێتیش بگەینە رێکەوتن و مەلەفی نەوت، کە بۆتە بەڵا بۆ خەڵک، لەکۆڵ هەرێمی بکەینەوە، خۆمن بۆ قۆناغەکانی تر و هەمواری دەستور و یاسای دادگای باڵای فیدڕاڵی ئامادە بکەین. لەبیرمە لەسەرۆکایەتی کۆمار چەندین کۆبونەوەی چڕ لە نێوان هاوپەیمانی هیوا و پارتی و یەکێتی سازکرا، خاڵی سەرەکی مەلەفی نەوت و پرسی ئازادی رادەربرین بوون، چەندین گرژی و پێکدادان و تورەبون پەیدا بوو لە نێوان ئێمە و شاندی حکومەت و هەندێ لەوەزیرەکانی سەر بە پارتی، پارتی لوتبەرزانە بێ گوێدان بەکەس وەک گای هار ملی نابوو قسەی کەس نەدەچوو بە مێشکیان دا، دەمزانی دەبێت بەجۆرێک ئەو لوتبەرزییەی بارزنی بشکێنرێت بەڵام یەکێتی و هەندێک هاورێ خۆمان لە هیوا رێگر بوو. جارێک بەشێک لە ئەندامانی هاوپەیمانی هیوا و یەکێتی( چەند بەرپرسێکی باڵای یەکێتیش بەشداربوون) کۆبونەوەیەکی گرنگمانکرد مەبەستمان بوو یەکێتی لە پارتی داببرین، بەتایبەت لە مەلەفی نەوت. باس هاتە سەر مەلەفی نەوت، یەکێتی زۆر نیگەان بوو لە مەفی نەوت بەڵام ئەوەی لە بەغداد لۆبی بۆ سیاسەتی نەوتی هەرێم ئەکرد قوباد تاڵەبانی بوو، پاشان یەکیتی نارازی بوو لە سیاسەتی نەوت بەڵام بەهۆی بێ روئیای و ترسیان لە تەخوینی پارتی لە کۆبونەوەکاندا زۆر شەرمنانە رای خۆیان ئەوت، دەیانووت "راستە نەوت لە کوردستان زۆر ناشەفافە، بەڵام خۆ نابێ نەوتەکەی خۆشمان بدەینە دەست قەیس خەزعەلی و هادی عامری." چەند جارێک ئەمەیان دوباتکردەوە. من بەم قسەیە دەهری بووم و ووتم " بەراستی ئەبێ خۆتان یەکلایی بکەنەوە، یان لەگەل سیاسەتی پارتی بن بەرونی، یان وەک ئێمە دژی سیاسەتی نەوت بن، ئیتر بیانو مەهێننەوە کە نەوت ئەکەوێتە دەست قەیس و هادی، ئەسڵەن نەوتی عێراق بەدەست قەیس و هادی یەوە نییە تا نەوتی کوردستان بکەوێتە دەستیان، بەڵکو لێرە موئەسەسە هەیە و پەرلەمان چاودێری لیتر بە لیتری ئەکات، پاشان نازانم جیاوازی چییە لە نێوان بارزانی و قەیس خەزعەلی و هادی عامری؟" گفتوگۆکەمان بەردەوم بوو، یەکێتی بریاریدا ئەگەر پارتی نەوتی تەسلیم نەکرد و رێکەوتن نەکرا، ئەوە یەکێتی پشتیوانی پشنیاری ئێمە دەکات بۆ بەستنەوەی موچەی هەرێم بە بەغداد، یان رێگە بدرێت هەر پارێزگایەک لە هەرێم لەسەر بنەمای داهات مامەڵە لەگەڵ بەغداد بکات." شەوی دەنگدان لەسەر بودجەی ۲٠۲۱، نوێنەری یەکێتی لە لیژنەی دارایی لەگەڵ پێشنیارەکەی ئێمە بوو، دەنگی دا و برگەی ئەوەی هەر پارێزگایەکی هەرێم داهات تەسلیم بکات ئەوە حکومەتی عێراق پشکی خۆی لە بودجە بۆ دابین دەکات. پاش ئەمە پارتی قیامەتی هەڵساند، قوباد تاڵەبانی هاتە لیژنەی دارایی و بەزۆر نوێنەرەکەی خۆیان لە لیژنەی دارایی ناچارکرد کە دەنگەکەی بکشێنێتەوە، حەلبوسی خۆی هاە لیژنەی دارایی، بۆیە جارێکی تر ئەو برگەیە خرایە دەنگدان و دەنگی نەهێنا، قوباد تاڵەبانی و یەکێتی جارێکی تر بویە فریاد رەسی پارتی. لە خولی پێشوو ئێمە زۆر ئازایانە و راشکاوانە مەوقیفی خۆمان دژی سیاسەتی نەوتی بارزانی راگەیـاند. چوینە دادگای باڵای فیدڕاڵی و بۆ بەدواداچون بۆ شکاتەکەی حکومەتی عێراقی لەسەر نەوتی هەرێم، چونکە دەمانزانی ئەو مەلەفە بەدەست بارزانی یەوە تەنیا و تەنیا بۆ چەوساندنەوەی خەڵک بەکاردەهێنرێت، راگرتنی گەورەترین خزمەتە بە خەڵکی کوردستان، بەڵام دوروی یەکێتی و شلۆقی دۆخی بەغداد لە قازانجی بارزانی بوو، بەڵام ئێمە توانیمان رایگشتی عێراقی هۆشیاربکەینەوە کە نەوتی کوردستان بۆ خەڵک نییە و خەڵک دژی سیاسەتی نەوت ە. بەڵام دەبینم ئێستا هەندێ "بەناو ئۆپۆزسیۆن" پێش پارتی پرمەگریان بوون و گوایە بەهۆی ناشەفاف بونی مەلەفەکەوە ئەوان بەرگری لێناکەن، لەبری ئەوەی ئازایانە پشگیری بریارەکەی دادگا بکەن، ئەو دادگایەی کورد بەشێکی گرنگییەتی و رۆڵی هەیە لە بریارەکانی دا. ئێستا دوای ئە بریارە دەفەتێکی زێرینە بۆ جێبەجێکردنی و بۆ گێڕانەوەی خۆشگوزەرانی ئابوری، کاراکردنەوەی پەرلەمان لە چاودێریکردنی بودجە، کۆتایهێنان بە دەسەڵاتی تاکڕەوی پارتی بەسەر هەرێم دا، ئەمە دەرفەتێکە بۆ کۆتایی هێنان بە چەوساندنەوەی سلێمانی و هەڵەبجە، رەنگە لە کوردستان روبارێک خوێنمان برشتایە نەمانتوانیایە مافە بۆ خەڵک بگێرێنەوە، بەڵام سەرەرۆییەکانی بارزنی ئەم دەرفەتە زێرینەی بە خەڵکی کوردستان بەخشی. مەسعود بارزانی بەم هەنگاوە بەچۆکدا هاتووە، بەجۆرێک تەنیایە کە ئەگەر یەکێتی و هێزەکانی تر نەبن فریادرەسی، کاتی مالئاواییکردنیەتی لە کایەی سیاسی، ودەستپێکردنی قۆناغێکی نوێی سیاسی یە لە عێراق و هەرێمی کوردستان دوای بارزانی.
ئومێد قه‌ره‌داخی یه‌كه‌م: دوای بریاره‌كه‌ی دادگای فیدراڵی ، هه‌رێمی كوردستان له‌به‌رده‌م دۆخێكی دژواردایه ، حه‌ماسه‌تی فووتێكراوی نه‌ته‌وه‌یی وعینادی سیاسی نه قه‌واره‌ی هه‌رێم و نه خوشگوزه‌رانی خه‌ڵكه‌كه‌ی به هیچ شوێنێك ناگه‌یه‌نێت ، به‌ڵكو پێویستمان به ره‌چاوكردنی عه‌قلانیه‌تی سیاسی هه‌یه ، عینادی سیاسی و حه‌ماسه‌تی نه‌ته‌وه‌یی دوور نیه هه‌رێم بخاته به‌ردەم کارەساتی گەورە، کارەسات تا سنووری په‌لاماری سه‌ربازی عێراق ، بۆیه رێگه چاره‌ی راسته‌قینه ئه‌وه‌یه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ئه‌م بریاره‌دا بكه‌ن و بچنه دانوستاندنێكی جدییه‌وه ، مه‌له‌فی نه‌وت و غاز راده‌ستی به‌غدا بكرێته‌وه ، به‌رانبه‌ر به‌مه به‌غدا به‌شه بودجه‌ی هه‌رێم وه‌ك پێش ساڵی 2014 بنێرێت ، به‌مه كورد و قه‌واره‌كه‌ی له هه‌ره‌شه‌یه‌كی جدی به‌غدا رزگاری ئه‌بێت ،هه‌میش خه‌ڵكی كوردستان له‌ده‌ست به‌ڵای فرۆشتنی سه‌ربه‌خۆی نه‌وت رزگاری ئه‌بێت و له‌سایه‌ی به‌شه بودجه‌ی هه‌رێمه‌وه كورد ئه‌توانێت سودمه‌ند بێت و له‌رووی ئابووریه‌وه ده‌بوژێته‌وه دووه‌م :گومان له‌وه‌دا نیه هه‌ریم به‌خراپترین شێوه‌ی ئیداره‌ی مه‌له‌فی نه‌وتی كردوه ، كۆمه‌ڵێك گرێبه‌ستی خراپ بۆ فرۆشتنی نه‌وت ئه‌نجامدراون كه هه‌ندێكیان زیاتر له 40% داهاتی نه‌وت ئه‌چێت بۆ كۆمپانیای به‌رهه‌مهێن، كرێی گواستنه‌وه و فرۆشتنی بۆرییه نه‌وتیه‌كان و مامه‌ڵه‌ی نارۆن له‌گه‌ڵ وڵاتانی هه‌رێمی سامانی نه‌وتی خستۆته خزمه‌ت ئه‌جێندای ئه‌وانیتره‌وه ، نه‌بوونی لانیكه‌می شه‌فافیه‌ت له فرۆشتن و داهاتی نه‌وتدا ، گۆرینی سامانی نه‌وت له سامانێكی نیشتیمانییه‌وه بۆ سامانێكی حزبی و بنه‌ماڵه‌یی كه له‌سایه‌یدا كوردستان بوه به ژێر قه‌رزێكی بیست و چوار ملیاردۆلارییه‌وه ، ژێرخان و سه‌رخانی كوردستان وێران بوه، ته‌واوی پرۆژه‌ی عومرانیه‌ت و ئاوه‌دانی وه‌ستاوه ، حكومه‌ت ناتوانێت لانیكه‌می پابه‌ندییه داراییه‌كانی كه دابینكردنی مووچه‌ی فه‌رمانبه‌رانه دابین بكات ، به‌م هۆیه‌شه‌وه باج و خه‌راجێكی تاقه‌تپروكێن به‌سه‌ر هاوڵاتیاندا سه‌پێنراوه ، له‌سایه‌ی نا شه‌فافیەتی نەوتەوە جیاوازییه‌كی چینایه‌تی بێ وینه دروست بوه ،كه‌مینه‌یه‌كی نزیك له بازنه‌ی ده‌سه‌ڵات خه‌ریكی ره‌یعخۆرین و زۆرینه‌ش له هه‌ژارییه‌كی كوشنده‌دا ئه‌ژین ، ته‌سلیمكردنه‌وه‌ی ئه‌م مه‌له‌فی نه‌وت و ئابوریه سه‌ربه‌خۆیه شتێكه م ته‌نها بۆ ئه‌و كه‌سانه مایه‌ی ئه‌سه‌فه كه موسته‌فیدی پاره‌ی به لێشاوی نه‌وتن یان كه‌وتونه‌ته ژێر كاریگه‌ری بانگه‌شه‌ی كوردایه‌تییه‌وه كه بێگومان ته‌نها وه‌ك دیۆجامه‌یه‌ك به‌كارهاتوه بۆ بارزگانی به سامانی نه‌وت و خۆده‌وڵه‌مه‌ندكردن و به‌هێزكردنی پێگه‌ی سیاسی بنه‌ماڵه‌وه سێیه‌م : كاتێكی یه‌كێتی و سه‌رجه‌م هێزه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی پارتی گفتوگۆی جدی له‌گه‌ڵ پارتی بكه‌ن و فشاری لێبكه‌ن به ئاراسته‌ی ته‌سلیمكردنی مه‌له‌فی نه‌وت ، سیاسه‌تی سه‌ربه‌خۆی فرۆشتنی نه‌وت كوردی گه‌یاندۆته لوتكه‌ی كاره‌سات ، ته‌نها نوخبه‌یه‌كی ره‌یخۆر سودمه‌ندن و به‌س
فارس نەورۆڵی لە كتێبی ئەفسانەی گریكدا لە نوسینی (د.عبدولمعطی الشعراوی)دا هاتووە، كە میسرییە كۆنەكان دەڵێن: ئەتڵەس كوڕی (بۆسیدۆن) و براكانی سوێندیان بۆ یەكدی خوارد بۆ هەمیشە دڵسۆزی یەكدی بن، هەتا ماوەیەك لەسەر سوێندو پەیمانی خۆیان بەردەوام بوون، بەڵام هێندەی پێنەچوو بێ ئەوەی هەستی پێبكەن كەوتنە ژێركاریگەری بریقەو باقی زێڕو زیو و مروارییەوە، سامان و دەستكەوت كاریگەری دانان، ئیدی دەسبەرداری سوێندو پەیمانەكەیان بوون. براكان لێكترازان و جیابوونەوە و هەڵوەشانەوە. هەر برایەك بە تەنها بۆ خۆی هەوڵیدەداو بۆ خۆی شەڕی دەكرد. ئەمە بووە خاڵی لاوازو سەرەتای شكستیان. بۆیە ئەسینییەكان یەك یەك پەلاماریاندان و تێكیانشكاندن، ئیتر خوداوەند تۆفان و با و بارانی بۆ ناردن و تەفروتونای كردن. ( دیارە خوداوەند شكاندنی پەیمانی نێوان ئەتڵەس و براكانی پێ خۆش نەبووە). گەلی كورد لە مێژوودا چەندجار ئەم ئەفسانەیەی بە واقیع ئەزموون كردووەو هیچ پەندیشی لێ وەرنەگرتووە. ئێستا لە هەرێمی كوردستاندا لە ئەنجامی هەوڵدان بۆ بە دەسهێنانی دەستكەوتی تایبەتی چاكەی گشتیمان فەرامۆش كردووە، كە بەلای بەندەوە چاكەی گشتی واتە كەرامەتی تاك بە تاكی ئەم نەتەوەیە. ئەگەر سەیری سەقفی داواكارییەكانی هەرێم بكەین لە ۲٠٠٥هەتا ساڵی ۲٠۲۲، دەبینین سەقفی داواكارییەكانمان چەند دابەزیووە بۆ ئاستێكی زۆر سادەو هەتا ڕادەیەكیش بێمانا، هۆكاری سەرەكی ئەم پاشەكشە لە داواكاریی بۆ ئەو ترازانەی نێو ماڵی كوردو ماڵی حزبەكان دەگەڕێتەوە. ئەمڕۆ كوردستان لە دۆخێكی هەستیاردایەو پێویستی بە وردبینی سیاسی و گوتاری مانادار هەیە. كەواتە پێویستە ئەم گوتارە لەرزۆكەی ئێستا بگۆڕین بۆ گوتارێكی ستراتیجی ئاست بەرز، ئەمەش پێویستە لە ناوخۆدا هەرلایەك كەمێك لە داواكانی خۆی دابەزێ بۆ ئەوەی سەقفی داواكانی دەرەوەی خۆمان بەرزبكەینەوە. ئەمڕۆ ۱٥ی ۲ لە ساڵیادی كۆچی خوالێیخۆشبێت د. ڕۆژدا، سەرۆك نێچیرەڤان بارزانی وتارێكی پێشكەشكرد، پێش دەستپێكردنی گوتارەكەی وەك هەمیشە چاوەڕێ بووم بە قسەكانی دۆخەكە ئارام بكاتەوە. خۆشبەختانە لە گوتارەكەدا وتی: (بە پێكەوەبوون زۆر دەسكەوتمان دەستدەكەوێت، بە پێچەوانەوە بە ترازان و لێك دووركەوتنەوە دڵنیاتان دەكەمەوە هیچ لایەنێك لە كوردستان هیچی دەست ناكەوێت). بەندە لە هۆڵەكەدابووم بە وردی گوێبیستی گوتارەكەی بووم، بە قوڵی لە ڕووی دەرونییەوە دەمخوێندەوە دەمزانی چەند بە باوەڕێكی پتەو خەمێكی قوڵەوە دەیگوت: دڵنیاتان دەكەمەوە بە ترازان هیچ لایەنێك هیچ بە دەست ناهێنێت". ئەگەر بە چیرۆكی ئەتڵەس و براكانی و واقیعی داواكارییەكانی كورد لە ۲٠٠٥ لەتەك ئێستادا بەراورد بكەین و بخوێنینەوە، دەزانین گوتارەكەی نێچیرەڤان بارزانی ڕەهەندی سیاسی و ئابوری و سایكۆلۆژی هەیە، كە لە هەر سێ ڕەهەندەكەدا یاخود لە هەر سێ كایەكەدا كوردستان لە قەیرانی قوڵدایە، ئەم قەیرانانەش بەهۆی ترازانی ناوخۆیی نێوان حزبەكانەوە دروست بووە. ئەوەشی ئێستا لە نێوان بەغداو هەرێمدا دەگوزەرێ وەك یارییەكی شەترەنج وایە، ئەوان لە بەرامبەر هەرێمی كوردستاندا سەربازەكان و وەزیرەكان جوڵە پێدەكەن بۆ ئەوەی لە كۆتایی یارییەكەدا كش مەلیك لە هەرێم بكەن. هەرچەندە كورد ئەزموونی لەتەك ئەم جۆرە گەمانەداهەیە، بەڵام لە ڕاستیدا بۆ تێپەڕاندنی ئەم دۆخە جوڵەیەكی بەهێزی سەرۆكی هەرێمی دەوێت بۆ ئەوەی یارییەكە پێچەوانە بكاتەوە. پاڵپشتی ئەم جوڵەیەش دەبێت لە ئاستی سیاسی و جەماوەریدا بێت. ئەركی ئەخلاقی لەسەر حزبەكانە بۆ ئەوەی بە تێگەیشتنێكی واقیعی ئەم قۆناغە تێپەڕێنین، دەبێ بەرمەبنای ستراتیژی (دوور لە ڕق و ئینكاریكردنی یەكتر) لە مەسەلە ستراتیژییەكاندا خاوەنی یەك گوتاربین، تاكو بتوانین بێ جیاوازی بیركردنەوە لە ناوەوە و دەرەوە گوتارێكی هاوبەشمان هەبێت. ئەگینا وەك سەرۆك نێچیرەڤان دڵنیایی بە هەموولایەكدا، كە لە ترازان و لێكدابڕاندا هیچ لایەك هیچ بەدەستناهێنێ و گورزی كوشندەمان بەردەكەوێت.
سەرکەوتی جیهاز و بەختیار نامیق. ئەوەی ڕوو دەدا لە نێوان ڕوسیا و ئۆکرانیا تەنها نمایشێکی سەربازی نیە بەڵکو دنیایەک ڕەهەندی تری هەیە ، کە ئەگەر هەمو ڕەهەندەکانی نەخوێنرێتەوە ناتوانین قسە لەسەر ئەم گۆڕانکاریانە بکەین ، بە تایبەت ڕەگە مێژوییەکەی ، دەکرێ باس لە زیندوبونەوەی ورچە سپیەکە بکەین بۆ گەڕاندنەوەی وارشۆ و سەر لە نوێ داڕشتنەوەی جیوپۆلەتیکی یەکێتی سۆڤیەت ، ئەمەش بە کەڵک وەرگرتن لە هەڵەکانی هەردو جەنگە جیهانیەکە و دۆسەیی هاتنەپێشەوەی ئەژدیهاکەی چاینا (سین) و هەوڵی هەڵنوشینی دنیا بە هاوکاری ڕوس و کۆتایی هێنان بە تاک جەمسەری و لەسەرو هەموشیانەوە ڕێگای ئاوریشمی (یەک پشتێن و یەک ڕێگا) لێرەوە کێشەی ئۆکراین کێشەیەکە بۆ ڕوسەکان بڕیاری چارەنوس سازە ، بە تایبەت دوای دوگەی قرم کە ڕوسیای هێنایە ناو سوریا و عێراق ، بە هەمان شێوە ئۆکرانیا بۆ ڕوسیا بایەخی دەروازەیی هەیە و لە ناوخۆی ئۆکرانیاش بەشێکی تەواو ڕوسین و زیلینسکی دوای سەرکەوتنی پەیوەندی بە پۆتێن و کرملنەوە باش بو بەڵام کە چوە هاوپەیمانی ناتۆوە خراپ بو ، بەڵام دوای ڕێککەوتنەکانی ئەڵمان و ڕوس و تەواو بونی بۆری غازی نۆرد ستریمی دوو هێندەی تر ناتۆی توشی پەرتەوازەی کرد ، هێڵی غازی نۆرد ستریمی یەک بە ناو ئۆکرانیا دەڕوات بۆ ئەڵمان ، وا هێڵی دوش کۆتایی دێ ، ڕوسەکان لەوەدا گرەویان بردوەتەوە کە غازی ئەوروپا لە ڕێی ئەڵمانەوە دابین دەکەن و ئەمەش بەهێزترین کارتی دەستی ڕوسەکانە و ئەمریکاش لە پاشەکشەدایە و بۆ ئەمریکیەکان شەڕی چاینا لە پێشترە تا ڕوس بە تایبەت دوای ئەوەی لە حاڵەتی شەڕی ڕوسدا چاینا هەڕەشەی شەڕی تایوان دەکات ، ئەمریکیەکان دەیانەوێ لە ڕوس نزیک بنەوە یان هیچ نەبێ دوژمنیان نەبێ ، بۆیە ئەمریکا بە گشتی لە پاشەکشەدایە و ڕوسیش لە برەودایە ، خۆ ئەگەر ڕوس کارتی غاز بەکار بێنی کە ئێستە بە بۆریەکانی نابۆکۆ و تاناب و نۆرد ستریمی دوەوە لە کێشەدان و کێشەی غاز بۆ ئەوروپا دروست دەکات ، بۆیە ژینگە بۆ ڕوسەکان لەبارە کە دەروازەکەی کە ئۆکرانیایە داگیر بکات یان وەک بیلاڕوس دەستەڵاتێکی سەر بە ڕوس حکوم بکات ، کە پێ دەچێ بە لابردنی زیلینسکی و کودەتایەک تەواو بێت و ناتۆش هیچ نەڵێ ، یان وەک کامەران مەنتک دەڵێ ڕێککەوتنێکی ژێر بەژێر لە نێوان ئەمریکا و ڕوسدا هەبێت ، بە گشتی دەبێ ئۆکراین بچێتەوە ژێر هەژمونی ڕوسی و جا ئیتر شێوازەکە کودەتا بێت یان داگیرکردن ، لە بەرامبەردا ناتۆ بە هۆی کارتە بەهێزەکانی ڕوسیاوە ناتوانێ هیچ بکات . لە ئێستادا هەم لە جیهان و هەم لە تورکیا و ئێران کێشەی غاز هەیە ، بە تایبەت دوای ئەوی ئێران غازی لە تورکیا گرتەوە بە بیانوی ئەوەی بەشی پێویستی ناوخۆی ناکات ، غاز لە ڕوسیاشەوە بۆ تورکیا کێشەی تێکەوتوە ، هەم تورکیا و هەم ئەوروپا بە دوای بەدیلی تری غازدا دەگەڕێن ، یەکێ لە بەدیلەکان غازی چەمچەماڵە و هەر بۆ ئەم مەبەستەش نێچیرەڤان سەردانی ئەردۆغانی کرد ، تورکیا و ئێران هاوبەرژەوەندین ناشیانەوێ لە هیچ شوێنێک کە درێژکراوەی ئەم دوو زلهێزە ناوچەییە بن بنەمای دەوڵەتداری و دامەزراوەیی هەبێت و پشت بە حوکمی خێڵ و بنەماڵەکان دەبەستن ، خۆ ئەگەر غازی چەمچەماڵ بەدیلێکی کەم بێت هەم بۆ تورکیا و هەم بۆ ئەوروپا ئەوا ئەم کێشانە کە ڕودەدەن و هەموی پەیوەندی بە کێشەی ئۆکرانیاوە هەیە لە قازانجی کوردی هەرێم دەبێ و چی ئێران و چی تورکیاش نایانەوێ کوردی هەرێم لە خێڵ و بنەماڵەوە بە هۆی ئابوری غازەوە هەنگاو بۆ دەوڵەت بنێ بۆیە بۆ ئەوان ئاسانتر و باشترە لە ڕێگەی ناوەند و بەغداوە بێت ، بڕیارەکەی دادگای عێراق پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە کێشە هەنوکەییەکانی غازەوە هەیە لە دنیادا ، یەکەم هۆکاری بڕیارەکەش تورکیا و ئێرانە ، ئەگەر چی بۆ دەرباز بون لە کێشەی خێڵ و گەندەڵی بۆ کورد باشە کە پارتی یەکێتی پارە و چەکیان لێبسەنرێتەوە ، بەڵام گرنگە لە عێراقدا دوای لاوازبونی پێگەی پارتی و یەکێتی کورد بتوانێ ڕابەرایەتیەکی هەبێ بەرگری لە مافەکانی کورد بکات . بە گشتی کێشەی ئۆکرانیا لە بەرژەوەندی ڕوس کۆتایی دێ و کوردیش لە عێراق زیاتر دەچێتەوە بەغداد و تا ئاستێک دەستەڵاتی کوردی بەرەو بچوک بون دەچێ بە گریمانەی کۆتایهاتنیشەوە ، ئەمە دەرهاویشتە و بەرهەمی نەبونی یەکێتی ناوەکی کیانی سیاسی کوردیە و وە سود وەرنەگرتن لە بەریەککەوتنە ناوچەیی و جیهانیەکانە.
د. ئەحمەد فاتح ئەمڕۆ دادگای ئیتیحادی بڕیارێکی لێبڕاوانەی دەرکرد سەبارەت بە نەوت غاز کەچەندین ساڵە بۆتە مشتومڕی نێوان هەرێم وناوەند. ئەم بڕیارە بۆتەواوی پسپۆڕانی یاسای دەستوری شتێکی چاوەڕوانکراوبوو کەئەمڕۆبێت یاخود سبەی ئەم بڕیارە دەردچێت وبڕیارەکەش هەر ئەوە دەبێت کە لەدەستوردا هاتووە وڕێگانادات هەرێم بەویستی خۆی نەوت وغاز بفرۆشێت بێ ئەوەی ناوەند ئاگاداری هیچ تەفاسیلێک نەبێت. لەکوردستان بەشێوازی جۆراوجۆر پێشوازی لێکراوە ئەوەی دەمەوێت باسی بکەم تەنها لایەنی دەستوریی بونی ئەم بڕیارەیە نەک دیوی سیاسی کەبێگومان لایەنی سیاسی خۆشی هەیە، بەڵام ئەوەی بەسەر کۆی بڕیارەکەدا زاڵە لایەنی یاسایی ودەستورییەتی ولەتەوقیتی سیاسیدا بەکارهاتووە. زۆرێک دەڵێن بڕیارەکە بۆ لێدانە لەقەوارەی هەرێمی کوردستان وکۆت وبەندکردنییەتی کەبێگومان ئەمە بیانووە لاوازە. ماددەی ۱۱۲ی دەستوری عێراق بەهەردووبڕگەی یەکەم ودووەم باس لەوەدەکات هەرێم وهەموو ئەوپارێزگایانەی نەوت وغازیان تێدایە سود مەند دەبن لەم سامانە. جارێک بەوەی وەک خەڵکی عێراق لەبودجەی گشتی سود مەند دەبن جارێکی تریش وەک هەرێم کەبەشێک لەو داهاتە بۆ هەرێم دەگەڕێتەوە. لێرەدا دەبێت ئەوە شی بکەینەوە دەستور ناچێتە وردەکاری وتەفاسیل ئەوە کاری دادگای ئیتیحادییە کە تەفسیری دەق وبڕگە دەستورییەکان دەکات، ئیختیساسی دادگای ئیتیحادی پاراستنی دەستورە نەک ئەوەی بێت وسیاسەت تێکەڵ بکات. ئایا بڕیارەکەی دادگا لێدانە لەپێگەی هەرێم؟ بێگومان نەخێر چونکە هەرێم خۆی دەستوری نییە دوای زیاتر لە۳٠ ساڵ لەڕاپەڕین. هەرێم کۆمپانیای نەوتی هەرێمی نییە تائێستاش، بەڵێ عێراق یاسای نەوت و غازی نییە بەڵام ئەوە ڕێگا بەهەرێم نادات لەدەستوری عێراق لابدات وخۆی تاکڕەوانە مامەڵە بەنەوت غاز بکات، من باسی نەزاهەت وشەفافیەتی نەوتی هەرێم هەرناکەم. بۆیە باشتر وایە هەرێم وەک مافی شەرعی خۆی تانە لەبڕیارەکە بدات، بەڵام بیرمان نەچێت عێراق دەوڵەتە وخاوەنی پێگەی دەستوری خۆیەتی وخۆشمان وەک هەرێم دەنگمان بەو دەستورەداوە. تانە لێدانی هەرێم لەو بڕیارە دەبێت لەسەر بنەمای یاسایی بون بێت نەک سیاسی، چونکە بڕیارەکەی دادگای ئیتیحادی تەواو بڕگە دەستورییەکانی تەفسیر کردووە وئامانجەکەی پێکاوە.
.gif)
ئارام سەعید فەیسبوك ماڵێك بۆ سایكۆپاتەكان ئەو كەسانەی لەناو كەسێتی سێكوچكەی تاریكدان هاوڕێیەتی بۆ ئامانجی ستراتیژی خۆیان دەكەن، خودی هاوڕێیەتیەكە بەلایانەوە گرنگ نیە ئەوەی لای ئەوان گرنگە بەكارهێنان و كۆنترۆڵكردنی هاوڕیەتیەكەیە بۆ ئامانجەكانیان. بۆ پەیوەندی لەگەڵ رەگەزی بەرامبەر حەزیان بەپەیوەندی رۆمانسی كورتخایەنە، هەربۆیە ئەو هاوڕێیەتیە بۆ سودو قازانجێكی كاتیی دەكەن لەوانە گەیشتن بە سێكسكردن، یان ئازاردان، هەندێكیشیان بۆ كێشانەوەی پارەیە هەربۆیە چەندین ئامرازی خراپ بەكاردەهێنن لەو پێناوەدا.هەربۆیە ئەو كەسێتیە تاریكانە هەوڵ ئەدەن بۆ پەیوەندی بەردەوام لەگەڵ خۆشەویستی پێشویان. ئەگەر لەفەیسبوكدا هاوڕێی خۆشەویستی پێشووت بویت ئەوا كێشەیەكی دەرونیت هەیە، رەنگە هۆكارێك هەبێت بۆ هەر هاوڕێیەتیكردن و مانەوەت لەگەڵ خۆشەویستی پێشوو، یان پەیوەندییەكە كۆتایی هاتووەو كۆتایی بە هاوڕێیەتیەكە دەهێنیت. بەگوێرەی لێكۆڵینەوەیەك لە زانكۆی ئۆكلاند هاوڕێیەتیكردنی خۆشەویستی پێشوو لە فەیسبوك بەگشتی مانای ئەوەیە یەكێكیان كێشەی دەروونی هەیە یان هەردووكیان. بەگویرەی لێكۆڵینەوەكە كە گۆڤاری (Personalality and Individual Differences) بڵاویكردۆتەوە، چۆنیەتی مامەڵەكردنی كەسێك لەگەڵ خۆشەویستی پێشووی تاقیكردنەوەیەكی تازەیە بۆ دۆزینەوەی سایكۆپاتەكان، لەو لێكۆڵینەوەیەدا هاتووە سایكۆپاتەكان هەمیشە چاویان لە ئەزمونەكانی پێشویانە بۆئەوەی بگەن بە دەستكەوتی وەك سێكس، پارە، زانیاری. ئەو لێكۆڵینەوەیە كە ژمارەیەك لێكۆڵەری زانكۆی ئۆكلاند كردویانە لەسەر ٨٦١ كەس بووە، كە لەسەر مێژوی پەیوەندییەكانیان بووەو پرسیاریان لێكراوە لەسەر خۆشەویستی ئێستایان و ئایا پەیوەندیان بە خۆشەویستی پێشوویانەوە ماوە، كە دواتر فۆرمێكیان پێداون بۆ پركردنەوە تابزانن سیفەتی نەرجسی یان دەروون شێواویان هەیە. بەكۆی گشتی ئەوانەی سیفاتی كەسیتی سێكوچكەی تاریكیان هەیە لەگەڵ خۆشەویستی پێشوویان لەپەیوەندیدا بوون. لەراستیدا سایكۆپات و نەرجسیەكان هەمیشە كەسە سۆزدارەكان بەئامانج دەگرن و خراپ مامەڵەیان دەكەن چونكە ئەزانن هەر ئەمێننەوە لەگەڵیان ئەوسۆزداریە دەقۆزنەوە. جار جار ئومێدێكیان پێ دەبەخشن و دواتر بێ ئومێدیان دەكەنەوە. ئەوان لەهەمان كاتدا چەند پەیوەندییەكی سۆزداریان هەیە. پیەر بیتوا نیو كە پزیشكی دەرونی و پسپۆڕی كەسیتییە تاریكەكانە بۆ پێگەی بزنز ئینسایدەر دەڵێت" ئەوەی لە بیركردنەوەی سایكۆپاتەكاندایە، تۆو هەركەسی تر وەك پارچەیەك گۆشت سەیر دەكەن، تیمساح پارچە گۆشتەكانی لەژێر بەرد ئەشاریتەوە، ئەوكاتەی حەزی لێی بێت دەچێت گازێكی لێ دەگرێت" كاتێك لەگەل سایكۆپات بیت وەك ئەو پارچە گۆشتە دەبیت. رەنگە زۆركەس راوبۆچونی جیاوازی هەبێت لەسەر ئەوەی هاوڕێیەتی بمێنێتەوە لەگەل خۆشەویستی پێشوو، یان نەمێنێتەوە. كە رەنگە بارێكی كۆمەڵایەتی ئەوە بسەپێنێت، هەرچەندە هەندێك كەس كە ئەو پەتەی پچڕاند ئیتر ناچێتەوە سەری، كە رەنگە زانستێكی تەواو دروست نەبێت ئەو لێكۆڵینەوەیە كە هەموو ئەوانەی ئەو پەیوەندیەیان ماوە سایكۆپات بن، بەڵام حەزكردن بەهێشتنەوەی ئەو پەیوەندیە بەگویرەی ئەو لێكۆڵینەوەیە ئاماژەیە بۆ بوونی مەیلێكی تاریك. لەراستیدا دەستنیشانكردنی كەسی سایكۆپات كارێكی قورسە، لەبەرئەوەی زۆربەمان بەشێك لەو سیفەتانەمان هەیە كە لە كەسی سایكۆپاتەكاندا هەیە تەنانەت هەندێك لە زاناكان دەڵێن هەموو كەسیك لە یەكێك لە هەڵویستەكاندا دەكەویتە ناو چوارچێوەی جیهانی سایكۆپاتەكان، چونكە هەندێك لە سیفەتەكانیان باشن لەوانە بیركردنەوەكانیان بۆ خۆپاراستن یان ئەو كاریزمایەی هەیانە، هەر بۆیە زۆربەیان دەبنە بەڕیوەبەری جێبەجێكار چونكە بڕیارەكانیان دەدەن بەبێ گەڕانەوە بۆ سۆزداری.. لەسەر ئەم لێكۆڵینەوەیە بولێت شیرمان كە زانایەكی دەرونناسییە بەرۆژنامەی ئەندپێندت دەڵێت" پەیوەندیگرتن ئاڵۆزەو ناكرێت بڵێین هەرچی كەسێك پەیوەندی لەگەڵ خۆشەویستی پێشووی هەبوو ئیتر ئەوە سایكۆپاتە، یان ئامانجی تری هەیە، بەڵام بەگشتی ئەو دەرئەنجامەی لێكۆڵینەوەكە پێی گەیشتووە سەرنجڕاكێشە كە تیایدا ئاماژەی بۆ ئەوە كردووە كە نیەتی هەندێك لەو كەسانە بۆ هێشتنەوەی ئەو پەیوەندیە بۆ خۆپەرستییە، بۆئەوەی بەردەوام بن لە سێكسكردن لەگەڵ خۆشەویستی پێشوو یان گەیشتن بە زانیاری یان دەستكەوتی تری شەخسی خۆیان، كە هیچ بیر لەكاریگەری سۆزداری بەرامبەرەكانیان ناكەنەوە". دواتر دەڵێت" هەندێك كەس هەیە دەیانەوێت پەیوەندیەكی ئاساییان هەبێت لەگەڵ خۆشەویستی پێشوویان بۆ هۆكاری سروشتی. رەنگە بیانەوێت هاوڕێی پێشوویان باش بژین و ئەوان پێیان خۆشە ئەو هاورێتییە هەبێت لەگەڵ خۆشەویستی پێشوویان و سنورێكی ئاشكرایان هەیە پێكەوە وەك هاوڕێ بەبێ ئەوەی ئارەزووی سێكسكردنیان هەبێت پێكەوەو رەنگە هاوڕێ تریان هەبێت و هیچ هەستێكی سۆزداریان نەبێت بەرامبەر یەكتر، رەنگە ئەمە ئاسان نەبێت بەڵام ناشكرێت بڵێین هەرچی ئەیەوێت هاوڕێی خۆشەویستی پێشووی بێت ئیتر ئەوە سایكۆپاتە.
.gif)
ئاری محەمەد هەرسین ئێمەی پارتی، سیاسەتکردن بە هونەری مومارەسەی مومکینات ئەزانین لە پێناو خزمەتی خەڵک و سەروەری خاکی پیرۆزی کوردستان. جودا لەم ئوسلوبە، گەر هەر جوڵەیەکی سیاسیمان کرد، یان نیازمان هەبێت بیکەین، ئەوە تەواو بە پێچەوانەی کەڵتوری ڕێبازی کوردایەتی ڕابەری نەتەوەییمان سەرۆک مستافا بارزانیە. هەواڵێک بڵاوبۆتەوە کە گوایا دادگای فیدڕاڵی بڕیاری داوە فرۆشتنی نەوتی هەرێم بەسەربەخۆ نا قانونی و نادەستوریە. ئەم بڕیارە، یان لێدوانەی دادگای فیدرالی کوێی دەستوریە؟… عەجەبا داگیرکردنی نیشتیمانی میللەتان قانونیە؟… جینۆسایدکردنی میللەتێک قانونیە؟… وەک میللەتی سەردەست، خۆت بکەیتە کوێخا بەسەر میللەتی بنددەست و، خۆت بە خوا بزانی و هەرچی مافی خوای یەکتایە کە پێی داوە لێی بسەنێتیەوە، ئەمە قانونیە؟… خۆت غیرەتی داگیرکردنی نیشتیمانی کوردانت نەبێت، ئینگلیز و فەڕەنسا لە سەر سینیەک ئەم بەهەشتی سەر زەویەت بە دوو دەست پێشکەش بکەن… ئێستاتازە بە تازەیی غیرەتت پەیدا کردبێت کە باس لە فرۆشتنی سەروەت و سامانی نیشتیمانی ئێمە بکەی؟… بە درێژایی دەیان دەیە، فرۆشتنی نەوتی کەرکوک و، بە پارەی هەمان نەوتی کورد، کڕینی تەیارەی سیخۆی، میگ، میراژ، سۆپەر ئەتاندارد، بۆمبای ناپاڵم و کیمیایی و دابارینی بەسەر میللەتی کورد دا، قانونیە؟… ئەی حەقی میللەتی کورد؟ دادگای فیدرالی کافرە، چونکە بە پێچەوانەی فەرمایشتەکانی خوای گەورە هەڵسوکەوت ئەکات (قورعانی پێرۆز، الحجرات، ١٣). ئێمە میللەتێکی سەربەخۆین و هیچمان لە میللەتانی دیکەی سەر زەوی کەمتر نیە. حەقم نیە بەسەر ئەو چوار خۆفرۆشەی کە لەبەر لاوازی شەخسیەتیان بونەتە نۆکەری هەندێک لە برا عەرەبەکان، بەڵام هەر کوردێک خاوەن شەرەف و کەرامەت بێت، نابێت میللەت و نیشتیمانی خۆی بە هەرزان بە جولەکە، ئینگلیز، تورک یان عەرەب یان هەر میللەتێکیتر بفرۆشێت. نیشتیمانمان موڵکی خۆمانە، بۆیە پێویستمان بە ئیزن نیە بۆ کڕین و فرۆشتن بە بە سەرچاوە خواکردەکانیەوە. سیاسەت لای ئێمەی پارتی ڕێزگرتنە لە میللەتانی دەوروبەر، ڕێزگرتنە لە خانەوادەی میللەتانی جیهان. بەڵام ئەوە مانای ئەوە نیە کە عەرە ب یان هەر میللەتێکیتر ئێمە بە خزمەتکاری خۆی بزانێت وئێمەش لەپێناو بەرژەوەندی بەرتەسکی حیزبی خۆمان بێدەنگی لێ بکەین. ئێمە بەو جۆرە سیاسەت ناکەین. چونکە بەرژەوەندی میللەت و نیشتیمان هەزار ئەوەندە لە پێش بەرژەوەندی حیزبەوەیە. * وتارەكان گوزارشت لە رای نوسەر خۆی دەكات و (درەو) بەرپرس نیە
د. جەعفەر عەلی بەشی یەکەم سەرەتا دیموکراسییەتی تەوافوقی بەرهەمی ئەوروپای رۆژئاوایە، ئەم چەمکە پاشخانێکی تیۆری نییە، بەڵکو بەرهەمی پێداویستییە پراکتیکییەکانی کۆمەڵگەی فرەییە، یان لە باری نەتەوەییەوە بەرهەمی کۆمەڵگەی ناهۆمۆجینە. تیۆرەی تەوافوقی، وەک تیۆرەی ناسیۆنالیزم دوای ئەزموونکردن هاتووە، نەک پێشتر. کێشەی ئێمە و زۆرێک لە گەلانی دیکەی دونیاش ئەوەیە، کە ئێمە بەبێ هیچ ئەزموونێک لەبەردەم پرۆسەی بیناکردنی تیۆرەیەکدا وەستاوین، کە ناوی تیۆرەی تەوافوقییە، هەمانکات ئامادەی سوودوەرگرتن لە ئەزموونە سەرکەوتووەکانی دونیاش نین. ئەزموونی تەوافوقی، کە بە کردەوە دوای جەنگی دووەمی جیهان لە دایک بوو، دانپێدانان بوو بە کەموکورتییەکانی دیموکراسییەتی زۆرینە. بە مانای ئەوە نا، کە دیموکراسییەتی زۆرینەی کۆتایی پێهێنابێت، بەڵکو بە مانای گەڕان بوو بۆ دۆزینەوەی فۆرمێکی دیکە لە دیموکراسی، فۆرمێک توانای کۆکردنەوە و بەیەکەوە ژیانی جیاوازییە سیاسی، کۆمەڵایەتی و کولتورییەکانی هەبێت، تایبەت لەو کۆمەڵگە سیاسییانەی کە سیستمی زۆرینە کێشەی قوڵ و نەبڕاوەی بۆ دروست دەکردن. دیموکراسییەتی تەوافوقی کۆمەڵێک بنەما و پرەنسیپی تایبەت و دیاریکراوی خۆی هەیە، کە هەوڵدەدات لە ڕێگەیەوە مافی نەتەوە و ئایینە جیاوازەکان، دیدگای سیاسی و کۆمەڵایەتی کۆی کەرتە کۆمەڵایەتییەکانی کۆمەڵگەی فرەیی بپارێزێت و سەرزەمینێک بۆ بەیەکەوە ژیانی ئاشتیانە و بردنەپێشی پرۆسەی سیاسی و گەشەی دیموکراسی بڕەخسێنێت. ئەم چەمکە بەشێوەیەکی گەورە لە عیراقی دوای کەوتنی بەعس بڵاوبوویەوە، چەمکێک کە دەرچوونێک بوو لەو کۆدەنگییە نەمەتییەی کە سیستمی زۆرینەی بریتانی، ئەمریکی و فرەنسی نوێنەرایەتی دەکەن. دیموکراسییەتی تەوافوقی وێڕای لایەنە پۆزەتیڤەکانی، لە پاراستنی مافی کەمینەکان، تا ڕادەیەک ڕاگرتنی هاوسەنگی کۆمەڵگەی فرەیی و رێزدانان بۆ سەربەخۆیی کەرتە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان، لایەنی نێگەتیڤیشی هەن. لە دیارترین لایەنە نێگەتیڤەکانی، کە پەیوەندی بە نادیموکراسیبوونی چەمکەکە خۆیەوە نییە، بەڵکو پەیوەندی بە کەموکورتییە چاوەڕوانکراوەکانییەوە هەیە، بریتییە لە نەهێشتن، یان بێهێزکردنی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی، چونکە حکومەتی تەوافوقی وا دەکات، یان ئۆپۆزیسیۆنێکی بچووک، بێهێز و بێکاریگەری هەبێت، یان ئۆپۆزیسیۆنی فەرمی بوونی نەمێنێت. وێڕای ئەوەی پرۆسەی دروستکردنی بڕیار تا ڕادەیەکی زۆر توشی سستی و خاوبوونەوە دەکات. دیموکراسییەتی تەوافوقی، تیۆرەیەک نییە لە دەرەوەی دیموکراسیدا بوونی هەبێت، بەر لەوەی بیر لە تەوافوق بکرێتەوە، گرنگە بڕوات بە پرەنسیپ و بەهاکانی دیموکراسی هێنابێت. ئەوەی ڕێگە بەرەو تەوافوق و بەیەکەوە گونجان و سازانی جیاوازییەکان خۆش دەکات، دیموکراسی و بڕوابوون بە پرەنسیپەکانی دیموکراسییە. واتە پێشمەرجی سەرکەوتنی هەر تەوافوقێک لە کۆمەڵگەی فرەییدا، دیموکراسیبوونە. لە ئامادەنەبوونی هۆشیاری دیموکراسیدا، ئەگەر چوارچێوەیەکیش بە ناوی تەوافوق و دیموکراسییەتی تەوافوقییەوە بێتە بوون، سەرکەوتوو نابێت. عیراق، لە تەوافوقەوە بۆ زۆرینە لە دوای پێکهێنانی یەکەم کابینەی حکومەتەوە پاش کەوتنی بەعس، تەواوی حکومەتەکانی عیراق، حکومەتی تەوافوقی بوون، واتە لەسەر بنەمایەکی فراوان بەشداری بە کۆی پێکهاتە نەتەوەیی، ئایینی، مەزهەبی و سیاسییەکانی عیراق کراوە و هەمووان لە دەوری مێزی حکومەت و ئیدارەدا کۆبوونەتەوە. سێ پۆستە باڵاکەش، سەرۆک کۆمار، سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران، سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران، لەسەر بنەمای تائیفی و نەتەوەیی لە دەرەوەی دەستور و وەک عورفێکی سیاسی لە نێوان پێکهاتە سەرەکییەکانی وڵاتدا دابەشکراون. لەم دابەشکارییەدا، پۆستی سەرۆک کۆمار لە ساڵی (٢٠٠٥)ەوە تا ئێستا، کە لەبەردەم هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی سەرۆک کۆمارداین، هەر وەک پشکی کورد ماوەتەوە، کورد وەک نەتەوە، نەک وەک حیزب و بنەماڵە و تاقم و خێڵی سیاسی. کۆی کابینەکانی رابردوو لە ئەیاد عەلاوییەوە (٣ ئایاری ٢٠٠٥- ٢٠ ئایاری ٢٠٠٦) تا دەگاتە عادل عەبدولمەهدی (٢٥ تشرینی یەکەمی ٢٠١٨-٣٠ تشرینی دووەمی ٢٠١٩)، هیچیان لە کابینەی تەوافوقیدا سەرکەوتوو نەبوون، هیچیان نەیانتوانی نە حکومەت بکەن بە حکومەتێکی نیشتیمانی، نە دامەزراوەی نیشتیمانی بونیاد بنێن، نە تەوافوق لە پرسێکی تیۆری ڕووتەوە، بە پراکتیکی بگوازنەوە بۆ ناو دەوڵەت و سیستم و دامەزراوەکانی دەوڵەت. لە تەواوی کابینەکاندا، بە کابینەکەی مستەفا کازمیشەوە، عیراق بەردەوام لە ناو گرفتی سیاسی و کۆمەڵایەتی، ناتەبایی نەتەوەیی و تائیفی قوڵدا ژیاوە. گرفتەکانی عیراق، گرفتی مێژوویی و بونیادین، گرفتی داخرانە بەسەر رووبەرە بچووکەکانی ئیتنیک و مەزهەب، گرفتی نەبوونی هۆشیاری دیموکراسی و کولتوری بەیەکەوە ژیان، گرفتی ئەو مێنتاڵیتییەی نە توانای تێپەڕاندنی سنورە سیاسی و کۆمەڵایەتییە بچووکەکانی خێڵ و دین و تائیفە و نەتەوەی هەیە، نە توانای ڕەخساندنی سەرزەمینێکی هاوبەشی نیشتیمانی بۆ قبوڵکردنی جیاوازییەکانی یەکدی و داننان بە بوونی بەرامبەر. واتە ئیلیتی سیاسی و دینی لەم وڵاتەدا لەوە کەمتواناتر بووە، بتوانن کەرتە کۆمەڵایەتییە جیاوازەکانی کۆمەڵگە لە ناو چوارچێوەیەکی هاوبەشی سیاسی و ئیداریدا کۆبکەنەوە و بەگوێرەی ئەو چەمکەی کە پێیدەگوترێت سیستمی دیموکراسییەتی تەوافوقی حوکمڕانی بکەن و بناغەیەک بۆ تەوافوق لە بەڕێوەبردنی نیشتیمانیدا دامەزرێنن. عیراق بە گووتەی فەیسەڵی یەکەم خۆی، وڵاتی تۆپەڵە مرۆڤی جیا جیایە. ئەم تۆپەڵە مرۆڤانە لە دروستکردنی دەوڵەتی عیراقەوە ناکۆکی و قینی مێژوویی جوڵەیان پێدەکات. دوای کەوتنی بەعس، ئەم قین و ڕقە مێژووییە لە دیوە ئاشکراکەی سیاسەت، لە گوتاری گۆڕەپانە سیاسییەکان و نێو شاشەی تیڤی و بەیاننامە حیزبییەکانی نوخبەی سیاسیدا وا دەردەکەوێت کۆتایی پێهاتووە و هەمووان خەریکی دروستکردنی کۆمەڵگەی بەهەشتین، بەڵام لە دیوە پەنهان و شاراوەکەیدا، دڕندەیەکە و لە ناخی سیاسییەکاندا خەوتووە، بۆیە دوای ڕوخانی بەعس، پێویستی بە کاتی زۆر نابێت تا بە خێرایی بێتەوە ناو دونیای سیاسی و کۆمەڵایەتی ئێمە. بەشی هەرە گەورەی کەرتە کۆمەڵایەتییەکان، نوخبەی سیاسی، دینی و مەزهەبییە جیاوازەکان، لەبری کارکردن بۆ سڕینەوەی ڕق و دروستکردنی مێژوویەکی تازە و دونیایەکی سیاسی نوێ، قینی مێژوویی دەبێتە بزوێنەری کاری سیاسی و ئیداری و، تەواوی کایەکانی ئیدارە و دەوڵەت بە تەواوی دامەزراوەکانییەوە، دەخرێنە خزمەتی ئەم تۆڵە مێژووییەوە. ڕاستە بەشی زۆری وڵاتانی جیهان پێکهاتەی ئیتنیکی، دینی، سیاسی و کولتوری جیاوازیان تێدایە، بەڵام ئەوان، تایبەت لە ئەوروپای رۆژئاوا، ئەمریکا و کەنەدا، کە ژمارەیەکیان دیموکراسییەتی تەوافوقی و هەندێکیشیان دیموکراسیەتی زۆرینە پەیڕەو دەکەن، لەبری تۆخکردنەوەی ئەم ناکۆکییە بچووکانە و بەکارهێنانی دامەزراوەکانی دەوڵەت لە شەڕی سڕینەوەی ماف و بوونی ئەوانیدیکەدا، خودی ئەم دامەزراوانەیان دیموکراتیزە کردووە و بنەمایەکی دیموکراسی هاوبەشیان دۆزیوەتەوە بۆ قبوڵکردنی تەواوی ئەو جیاوازیانە و داننان بە ماف و بوونی سیاسی و کولتورییان. بە پێچەوانەوە لە عیراقدا دامەزراوەی دەوڵەت نەیتوانیوە ببێتە چەترێکی قانونی و سیاسی بۆ پاراستنی ماف و بوونی کۆمەڵایەتی و ڕێزگرتن لە جیاوازییەکان. کۆلۆنیالیزمی ئینگلیزیش کە دەوڵەتی عیراقی دروستکردووە، نەک مافی سیاسی و کولتوری ئەم پێکهاتە و تائیفە جیاوازنەی وەک پێویست لەبەرچاو نەگرتووە، بەڵکو ڕەگی جیاوازی و ناکۆکییە مێژووییەکانی قوڵتر و پڕ برینتر کردووە، تەنانەت بردنەپێشی بەشێک لە ئەجێندای سیاسی خۆی لەسەر بنەمای تۆخکردنەی جیاوازییەکان و گۆڕینی بۆ ناکۆکی و بەیەکدادانی نەتەوەیی و تائیفی بونیاد ناوە. دوور نییە هەر لە بنەڕەتدا بڕیاری پشتیوانی ئینگلیز بۆ دروستکردنی دەوڵەتی عیراق بۆ عەرەبی سوننە مەزهەب، وەک سەرەتای وەرگرتنەوەی ئەو تۆڵە مێژووییە ببینرێت لە ئەوانیدی، تایبەت لە عەرەبی شیعە، وەک چۆن دەشێ بڕێک لە هەنگاوەکانی پشتیوانی و بڕیاری ئینگلیز بۆ لکاندنی ویلایەتی موسڵ بە دەوڵەتەکەوە، دیوێکی دیکەی ئەو تۆڵەیە بێت لە کورد و هەندێ لە پەیوەندی و جوڵەکانی شێخ مەحمود. واتە ئینگلیزیش لەم وڵاتەدا، لە داڕشتنی دەوڵەتەکە و مامەڵەی لەگەڵ پێکهاتە جیاوازەکاندا، رێگە دروستەکەی نەدۆزیوەتەوە، بەڵکو بووەتە لایەنێکی گرنگ و پڕ مەترسی بۆ تۆخکردنەوەی کێشە نەتەوەیی و تائیفییەکانی ئەم وڵاتە و سەرەنجامیش ناسەقامگیری سیاسی و کۆمەڵایەتی. لەوساوە بۆ ئێستا ئەم مێنتاڵیتی و ئەخلاقی تۆڵەیە، ئەم نەزیفی خوێن و نائارامی ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتییە لەم سەرزەمینە جوگرافییەدا بەردەوامە و درێژەی هەیە. کاتێک ڕق مێژوو دەنوسێتەوە، دیموکراسییەت لە ژێر پرسیاردا دەمێنێتەوە، کاتێکیش دیموکراسی لەبەردەم پرسیاری بونیادیدایە، نە تەوافوق و نە حکومەتی زۆرینە مانایەکی دیموکراسیان نابێت. بۆیە نوخبەی سیاسی لە عیراق بەر لەوەی جارێکی دی بیر لە تەوافوق، یان حکومەتی زۆرینەی نیشپیمانی بکاتەوە، دەبێ بیر لە خودی دیموکراسی خۆی بکاتەوە. بەشی دووەم ئەمریکا و ئێران لەبەردەم پرسی تەوافوق لە عیراقدا دوای پرۆسەی ئازادی، پرسی هەوڵدان بۆ بەیەکەوە ژیان و رێکخستنەوەی ژیانی سیاسی لە عیراق، بوو بە بەشێکی گرنگ لە گوتاری نە تەنها ئەمریکا و ئێران، بەڵکو تەواوی نوخبەی سیاسی و دینی عیراقیش. لە ئاستی تیۆری و گوتاردا، هەمووان لە خەمی دۆزینەوەی چوارچێوەیەکی سیاسی و بەڕێوەبردندا بوون تا بتوانن کۆی پێکهاتە و تائیفە جیاوازەکانی عیراق بە پاراستنی مافەکانیانەوە لە ناودا جێگە بکەنەوە، بەڵام بە هۆی ئەوەی جەوهەری گوتارەکە، لە تیۆرەوە نەبوو بە پراکتیک، یان نەیدەتوانی گوزارشت لەو رۆحی ڕق و تۆڵە شاراوەیە بکات، کە لە ناوەوەی بەشێکی گرنگ لە نوخبەی سیاسی و دینی، لە ناخی بەشێک لە پێکهاتە و تائیفەکانی عیراق بە نهێنی بە دوای شمشێری خوێناوی مێژوودا دەگەڕا، یان هەر لە بنەڕەتدا خودی گوتارەکە بۆ خۆئامادەکردن و گەڕان بە دوای باشترین دەرفەت و پشتیوانییەوە بوو بۆ تۆڵەکردنەوە، ئیدی سەرەنجام کۆی ناکۆکییەکان، تەواوی بەریەککەوتنەکان، بەریەککەوتنی ئەمریکا و ئێران، گروپە چەکدارو میلیشیا عیراقییەکان لەگەڵ ئەمریکا، سوننە و شیعە، بەغدا و هەولێر، بەریەککەوتنی بەرژەوەندی و ئەجێندای سیاسی وڵاتانی کەنداو و تورکیا لە ڕێی پشتیوانیان بۆ سوننە و تورکمان و تەنانەت گروپە ئایدیۆلۆژییە توندڕەوەکانیش، لەگەڵ ئێران، هەموو ئەمانە یەک شت خۆراکی پێدەبەخشین و بەردەوام وزەی نوێی پێدەدان، ئەویش ئەو گیانی ڕق و تۆڵە مێژووییە بوو، کە لە رۆحی نوخبەی سیاسی و دینی عیراقیدا زیندوو دەژیا. ئەم ڕقە مێژووییە لە دوورترین گۆشەکانی دونیاشدا بە دوای کۆمەک و پشتیوانی تازەدا دەگەڕا، کۆمەک و پشتیوانی بۆ بەهێزکردنی پایە و بنەماکانی دەوڵەت نا، بۆ دروستکردنی دامەزراوەی نیشتیمانی نا، بەڵکو بۆ بەهێزکردنی گروپێکی تائیفی لەسەر حیسابی گروپێکی دی، بە ئامانجی بێهێزکردن، تەنانەت پاکتاوکردنی نەیارە مێژووییەکانیش. سەرەنجام هەمووان خەریکی ئامادەکاری بۆ بەریەککەوتن و سەرکەوتن بەسەر ئەویدیکەدا بوون، هەمووان خەریکی تیژکردنەوەی نوکی شمشێرەکانیان بوون تا تۆڵەی مێژوویی خۆیان لە گروپ و کەرتەکانی دیکە وەرگرنەوە، کەس خەمی سەقامگیری عیراقی بۆ عیراقییەکان نەبوو، کەس بە دوای دامەزراندنەوە و دروستکردنەوەی دەوڵەت لەسەر بنەڕەتی دەوڵەتی هاوڵاتی و پرەنسیپی هاونیشتیمانیبوون نەبوو، هەمووان سەقامگیری و ئارامی وڵاتیان لە دەرکردنی نەیارەکانیان لە پرۆسەی سیاسی، یان لانیکەم لە لاوازکردنی ئەویدیکەدا دەبینی. هەمووان لە دۆخی دروستبوونی مەترسی بۆ سەر جۆری بیرکردنەوە و نەخشە و پلانی ستراتیژی و سیاسییان لە عیراق، بێ هیچ دوودڵییەک ئامادەبوون هەر رێگە و شێوازێکی نادیموکراتی و دژ بە پرەنسیپ و بەهاکانی مافی مرۆڤ بگرنەبەر. کورت و پوخت، کتێبی (میر)ی مەکیاڤیللی لەسەر مێزی کۆی سیاسی و سیاسییە دینییەکانی عیراق، نە تەنها زیندوو دەژیا، بەڵکو قسەی لەگەڵ ناخی پڕ لە تاریکی هەمووان دەکرد. ئەمریکا لە دیدی تایبەتی خۆی و بەرژەوەندییەکانی خۆیەوە، جوڵەی سیاسی، دیپلۆماسی و سەربازی لە گۆڕەپانەکەدا دەکرد. ئێران، تورکیا، وڵاتانی کەنداو و کۆی تائیفە و نەتەوە و هێزە سیاسییەکانی ناوەوەی عیراقیش بە هەمانشێوە سەیری یارییە سیاسییەکەیان دەکرد. ئیدی عیراق بە تەنها گۆڕەپانی یەکلاکردنەوەی ململانێی مێژوویی نێوان تائیفە و خانە کۆمەڵایەتییە جیاوازەکانی ناوەوەی وڵاتەکە نەبوو، بەڵکو مەیدانی یەکلاکردنەوەی ناکۆکی و بەرژەوەندییەکانی وڵاتانی ناوچەیی و نێودەوڵەتیش بوو. واتە جوگرافیایەک بە کۆی ناکۆکییە مێژووییەکانییەوە کەوتەوە بەردەم تاقیکردنەوەیەکی تازەوە، تاقیکردنەوەیەک کۆی لایەنە عیراقی و ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان تیایدا بە دوای سەرخستنی مۆدێلی بەڕێوەبردن و سیستمی سیاسی و کۆمەڵایەتی دڵخوازی خۆیاندا دەگەڕان، هەمووان خەمی نوسینەوەی سەرکەوتنی خۆیان بوو، نەک دەوڵەت و گەلانی عیراق، چونکە هەر لە بنچینەدا پرەنسیپی ناسنامەی عیراقیبوون و نیشتیمانیبوون نەبووە بەشێک لە کاری سیاسی هیچ یەکێک لە لایەنە ناکۆکەکانی ناوەوە و دەرەوەی عیراق. ئەمریکا ئەجێندای تایبەتی خۆی هەبوو، سەرکەوتن بۆ ئەو بریتیبوو لە سەپاندنی دیموکراسییەت لە رێی هێزەوە، گەمارۆدان و خنکاندنی زیاتری ئێران لە ڕێی جوگرافیای عیراقەوە. دیموکراسییەت لە وڵاتێکدا، کە خاوەنی تاکە هێزێکی سیاسی دیموکرات نییە، هێزێکی سیاسی لە عیراقدا بە هەرێمی کوردستانیشەوە نادۆزیتەوە بە کردەوە کار بۆ پەروەردەی سیاسی و دیموکراسی ئەندام و کادیرانی خۆیشی بکات، چجای ببنە هێزی پێشەنگ لە گەشەی کۆمەڵایەتی، سیاسی و چەسپاندنی بنەماکانی دیموکراسی و بەیەکەوە ژیان. ستراتیژی ئێران بریتیبوو لە شکستپێهێنانی ئەجێندای ئەمریکی و هاوپەیمانەکانی، هەرچی زیاتر دوورخستنەوەی مەترسییەکانی ئەمریکا لە سنورەکانی، وێڕای ڕەنگکردنی عیراق بە ڕەنگی ئایدیۆلۆژیای شیعەگەرێتی و فراوانکردنی هەڵمەتی سیاسەتی تەشەیوع، واتە گواستنەوەی ئایدیۆلۆژیای ژێر عەمامەی مەلا سیاسییەکانی تاران بۆ بەغدا و مسۆگەرکردنی دانیشتنی سێبەرە سیاسی و ئایدیۆلۆژییەکانی لەسەر کورسی دەسەڵات. ئەجێندای عەرەبی سوننە و تورکمانیش هەرچی زیاتر ڕوو لە تورکیا و وڵاتانی کەنداو بوو، تەنانەت تورکیا بە خەونی مێژوویی میساقی میللییەوە، هەمیشە وەک بابەتێکی ستراتیژی سەیری پرسی چارەسەرکردنی کێشەی کەرکوکی کردووە. پرسی ڕاپرسی لەم شارەدا، کە ماددەیەکی دەستورییە، سەبارەت بە تورکیا هێڵی سوور بووە و (ئەحمەد داود ئۆغلو) بە ڕوونی لە کتێبەکەیدا (العمق الاستراتیجی، موقع ترکیا ودورها فی الساحە الدولیە) ئەم مەترسی و دیدەی دەوڵەتی تورکیای سەبارەت بەم پرسە خستووەتەڕوو. دۆخی کورد و هێزە سیاسییەکانی کوردیش هەر وەک مێژووی ڕابردوو دابەشی سەر ئەجێندا و سیاسەتی پایتەختەکانی وڵاتانی دراوسێ، ئەنکەرە و تاران بووە. دەوڵەتانی گەورەی دونیا، وڵاتانی ناوچەیی و کەنداو، خەریکی یاریکردن بەپێی ویستی سیاسی و ستراتیژی خۆیان بوون، خەریکی هاوپەیمانی و بەشینەوەی چەک و پارە و تەنانەت دروستکردن و ناردنی گروپی چەکداریش بوون بۆ ناو عیراق بە ئامانجی یەکلاکردنەوەی ناکۆکییەکان و سەرکەوتن بەسەر نەیارە مێژووییەکانیاندا. تەواوی ئەو ململانێ ناوچەیی و نێودەوڵەتییەش لە ڕێی جوڵە بە کارتی سیاسی، تائیفی، مەزهەبی و نەتەوەیی لە ناو خاکی عیراقدا ئەنجام دەدرا. دەتوانین بڵێین، هیچ یەکێک لە لایەن و گروپەکانی ململانێ و ناکۆکی، چ لایەن و گروپەکانی ناوەوەی عیراق، چ لایەنە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان، هەڵگری خەمی نیشتیمانی و دروستکردنی چوارچێوەیەکی یاسایی، سیاسی و کۆمەڵایەتی هاوبەش نەبوون بۆ عیراق، هیچیان بە دوای چارەسەر و دۆزینەوەی ڕیشەی کێشە مێژوویەکانی گەلانی عیراقەوە نەبوون، بۆیە ئەوەی عیراق لە سەرەتای دروستبوونییەوە بە دەستییەوە دەناڵێنێت، ئێستایش و دوای سەد ساڵ لەو مێژووە لە فۆرم و شێوەی دیکەدا بە دەست هەمان ئەو گرفت و ناکۆکییە مێژوویی و کۆمەڵایەتییانەوە گیرۆدەیە، ئەوەیە کە کێشەی قوڵی لەگەڵ دیموکراسی، تێگەیشتن لە جیاوازی و دواتریش دیموکراسییەتی تەوافوقی هەیە، ناتوانێ چیتر بارمتەی مێژوو نەبێت و تەپ و تۆزی ڕابردوو بە خاتری بونیادنانی عیراقێکی ئارام بۆ هەمووان، تێپەڕێنێت. عیراقی دوای بەعس، لەسەر بنەمای تەوافوق بونیادنرایەوە، نە ئەمریکا و نە ئێران، نە نوخبەی سیاسی عیراقی و هێزە سیاسییەکانی ئەم وڵاتە نەیانتوانی ئەم بنەمای تەوافوقە لە تیۆرەوە بگۆڕن بۆ بەشێک لە هۆشیاری سیاسی و کۆمەڵایەتی پێکهاتە جیاوازەکانی عیراق، نە توانیان پرسی نیشتیمانیبوون و ستراتیژی نیشتیمانی و کۆبوونەوەی هەمووان لە دەوری ناسنامەیەکی نیشتیمانی هاوبەشدا بکەنە پرسێکی دیموکراسی، ئەخلاقی، نیشتیمانی و هەمووان لە یەک چوارچێوەی نیشتیمانیدا کۆبکاتەوە. ئەم بناغەی تەوافوقە لە دامەزراندنی ئەنجومەنی حوکمی عیراقەوە لە (١٢ تەمموزی ٢٠٠٣) دانرا و دواتریش لە کابینەکانی حوکمڕانیدا درێژەی پێدرا. بەڵام کۆی ئەزموونی نزیک بە بیست ساڵی رابردوو، پەیامێکی کە ڕوون و ئاشکرا بە هەمووانی گەیاند، بریتیبوو لەوەی پرسی دیموکراسییەتی تەوافوقی لە وڵاتێکی نادیموکرات و لە ژێر ڕەحمەتی هەڕەشەی بەردەوامی وڵاتانی ناوچەیی و گروپە چەکدارە نادەوڵەتییەکانی ناوەوە، هەرگیز ناتوانێت سەرکەوتوو بێت. بۆیە ئێستا قسە لەبارەی فۆرمێکی دیکە و نموونەیەکی دیکەی دیموکراسی دەکرێت، تایبەت لەلایەن موقتەدا سەدر و گروپەکەیەوە، ئەویش دیموکراسییەتی زۆرینەی سیاسی، یان وەک سەدر ناوی ناوە "زۆرینەی نیشتیمانییە".
سوھەیلا مێھەمی- سنە شیعر وەک ئەسپێكی یاخییە کە دەستەمۆ ناکرێ و ئەگەر دەستەمۆی بە سەردا بسەپێ کە واتە لە ڕیچکە و شێوازی خۆی لایداوە، شیعر نابێ خۆی بە دەسەڵاتەکانەوە ببەستێتەوە و ڕەوتی دەست بە سەرڕاگرتن لە شیعردا؛بێ بایەخ و بێ بەهایە و خۆی لەوە دوور دەکاتەوە شیعر هەروەها کە بۆ زۆربەی شاعیران لە ئازار و ڕەنجەکانیانەوە دەستی پێ کردووە و ڕۆچنەیەک درووست دەکا بۆ دەربازبوون لە بێدەنگی و شیکردنەوەی ڕەنجەکان؛ قامک لە سەر هۆکارەکانی ئەو ئازارانە دادەنێ کە مرۆڤی بە خۆییەوە سەرقاڵ و داماو کردووە. کەواتە شیعر دژی هەر سیستەمێک دەوەستێتەوە کە مرۆڤی یاخی لە خۆییدا دیل دەکا، شیعری نەمر ئەوە دەقەی لەخۆی گرتووە کە بۆ هەتایە لە دڵی خەڵکدا دەمێنێتەوە ؛ چۆن قامکی لە سەر بەربەستەکانی مرۆڤی ئازاد داناوە . شیعر خۆی لە خۆیدا دژی شێوازی قسە کردنە واتە لە ڕەوتێکی ئاسایی بەرەو شێوازێکی ڕەها لە ڕەوتێکی ئاسایی بۆ ڕەوتێکی جوانیناسانە. لە لایەنێکی دیکەوە شێعر تەنانەت بنەماکانی زمان و زمانەوانی و ڕێزمان تێکدەشکێنێت کە لە چوارچێوەیەکدا ئەم چەمکانە بە سەر زماندا زاڵە. دەتوانم بڵێم شێعر وەکوو شەڕڤانێکی سەربەخۆ دژی هەموو ڕێسا و قانوونی داسەپێنراو دەوەستێتەوە و دەستەمۆی هیچ دەسەڵاتێکدا نابێ. و بە سەر هەموو ئەو مانا و واقیعانەدا ڕێ دەکا و هەر دەم لە حاڵی تازەبوونەوە و نوێگەریدایە. زۆر جار دەست دەبا بۆ گۆڕانی ئەو بازنەیەدا کە لە ڕووی عادەت ، بیر و بڕوامان پی بووە و نەمانتوانیوە یا نەمانزانیوە دیلی ئەو چەمکە ماوین. لێرەدا دەبێ بڵێم شێعر دەست بۆ کاولکاری مرۆڤ نابات کاولکاری کە لە شێعرەوە ڕوو دەدا بیر و بڕوای هەڵە و بە دیل کردنی مرۆڤە کە دەست بۆ ڕۆخانی دەبات. ئەمانە ئامانج و ڕێکاری شێعرە. بەڵام وەکوو هەر دیاردەیەکی فەرهەنگی و ئابووری و سیاسی کە بمانهەوێ بۆ چینەکانی کۆمەڵگا بە تایبەت چینی لە پەراوێز نراو وەکوو ژنان لێکدانەوەیەکێ بۆ بکەین کە ژن لە دەقەکاندا چۆن سەیر کراوە کە لە کۆمەڵگای هەر سەردەمێکدا بە پێی ئاستی ڕۆشنبیری کۆمەڵگادا جیاوازی هەیە ؛ و پیاوسالاری ڕەگی لە هەر شتێکی کۆمەڵگای ئێمەدا داداوە کە باسەکە ئەدەبی کوردەواری بێ شوێن ئەندێشەی پیاوسالارانە زۆر زەقە. لە شێعرە کۆنەکاندا زیاتر بنەمای لە سەر ڕۆمانتیسمدایە و باسی خۆشویستن خاڵی گرینگی ئەم سەردەمەیە ژن وەکوو کاڵایەکی سیکسی دەردەکەوێ لە شێعرەکاندا کە لە لایان پیاوانەوە نووسراوە. واتە وەکوو کەرەستەیەک کە بە هۆی چەندین چەمکی جەستەیەوە پێناسە دەکرێ . ڕەنگە ئەم زمانە بە هۆی ڕەوت و هەل و مەرج و کات و ساتدا بگۆڕدرێت بەڵام ناوەڕووکەکە هەر لە سەر نیگای غەریزە جنسییەکەوە دانراوە. دیارە کە عەشق و خۆشویستن لایەنێکی گرینگی مرۆڤایەتییە بەڵام ئەگەر ئەم لایەنە ببێتە نیگایەک بەس لە غەریزەی سیکسییدا و لایەنی هزری و فیکری کاڵ بکاتەوە دیارە ئەدەبێکی لاوازە. ئەم دیاردەیە لە شێعری فولکلووردا زۆر زەق کراوەتەوە تا ئەو شوێنە کە لە گۆرانییەکانی سەردەمی کۆندا تا کوو ئێستایش هاتووە باس لە سەر کچێکی چواردەساڵە دەکرێ بۆ چێژ بردنی پیاو کە ئێستا لە سەردەمی ئێستادا دەربڕین و کردەوەی ئەو وتەیە تاوانە ، دەبێتە .... یا لە هەندی گۆرانی پیاوانەدا بۆ ئەوەی کارەکانی ڕۆژانەی بەڕێوە بچێ چەندین ژن دەهێنێ ... شێعری فولکلۆر بە درێژایی مێژووی مرۆڤ لە دایک بووە و ڕەنگدانەوەی کۆمەڵگای سەردەمە جیاوازەکانی مرۆڤە . دیارە شێعری فولکلۆر لە سەردەمی کۆنەوە هەتاکوو ئێستا لە سەر زاری خەڵک لە سووڕاندایە و کە زۆربەیان هەستی پیاوان لە خۆی دەگرێ لە بوارە جیاوازەکان بە تایبەت ژن و خۆشویستنی کاڵایەکی جنسی کە مەمکی ژن بە لیمۆ و شەکرەسێو کۆڵمی هەناری و سمت و ڕانی بەفرین و ... کە پڕن لە وشەی سیکسی لە شیکاری و هەڵچوون بە باڵای ژندا. ڕەنگە دەربڕینی کۆمەڵێک لەم وشە سیکسییانە بە لای کۆمەڵگاوە ئاسایی بێ بەڵام کاتێک دەگاتە ژنێکی نووسەر لە لایەن کۆمەڵگا و دەسەڵات و ئایینەوە بێ شەرمییە ژنێک بەو شێوازە بنووسێت. ئەم کاردانەوە ، ڕەنگدانەوەی زۆر لە سەر شێعری ژناندا داناوە هەر لە کۆنەوە ئێمە دەبینین ژنە شاعێری کورد مەستوورە ئەردەڵان کاتێک باسی خۆشویستنی مێردەکەی دەکات زۆربەی ئەو ئاماژانە و دەستەواژانە کە بە کاری هێناوە زۆربەی لە تەشبیهات و هێمای پیاوانە کەڵکی وەرگرتووە ، کە باسی دڵداری دەکا هیچ وشەیەکی جنسییەتی لە دەقەکەیدا نادۆزرێتەوە. لە ئێستادا کە کەسەکان ئەو گۆرانی و شێعرە ئیروتیکانە بە چێژەوە گوێبیست دەبن و ڕەنگە ڕەخنە بێ بۆ فمێنیستەکان بەڵام بە لێکدانەوەی ئەم دەقگەلە و دەرخستنی مێژووی ئەوان من وا بیر دەکەمەوە ئەمانە دەگەڕێتەوە بۆ چاخی ئووستورەکان و سەردەمی زۆر کۆنی دایکسالاری واتە سەردەمێک کە ژن واتە دایک بڕیاردەر بووە و کشت و کاڵ و بوارەکانی ژیان لە ژێر ڕکیفی ئەودا بووە ، کاتێک ئوستوورە و خوداکان ژن بوون ، و مرۆڤ تێکەڵی سروشت بووە و هەموو پێداویستییەکی لە سروشتەوە بە دەست هێناوە و وەکوو جوانیناسانە باسی مەمکی ژن بە پرتەقاڵ و لیمۆ کراوە کاتێک جەستەی بە بەفر شوبهاندووە ؛ کە واتە ئەمانە ڕەنگە سروودە ئایینییەکانی مرۆڤی ئەو سەردەمە بێ کە وەکوو سەرچاوەی ژیان و بەردەوام بوونی نەسڵی مرۆڤ بەر ستایشی جەستەیی کەوتووە بەڵام ڕۆڵی جینسی و ئوبژیکتیوی ژن هاتە نێو کتێبەکان و دەقەکان و ئەم چەمکە لە سەردەمی ئێستادا کە ژن و پیاو هەنگاو بۆ یەکسانی کۆمەڵگا هەڵدەگرن و دەبێ چەمکی ئەندێشەیەکی ئازاد زەق بکرێتەوە ؛ ئەم ئەندێشە هەڵگری بچووک کردنەوە مرۆڤی ژندا جەستەی نەماوە واتە باوی نەماوە ، کە لە ئێستادا لە ڕووکەشێکی نوێیدا بەڵام هەر ناوەڕووکێکی کۆن بەردەوام بێ کە لە دەقە ئەدەبییەکاندا ژن وەکوو مەعشووقە و پیاو وەکوو عاشقێکی سووتاو سەیر بکردرێت و هەندێ جاریش ئەو ژنەی کە وەکوو ئوستوورە پیاهەڵوتنەوەیان کردووە دەبێتە کەسێکی بێ ئەمەگ و دەبێ بەردباران بکردرێت و شاربەدەر ، لە ڕاستییدا کە دەبوا قەڵەم قامکی لە سەر ئەندێشەیەکی ژنانە دابنێ ؛ داینەناوە . ئەمەیە کێشەکە... شێعری ئێستا زۆر گۆڕانکاری بە پێی هەڵ و مەرج و ڕەوتی جیهان و کۆمەڵگاکاندا بە سەری هاتووە ، واتە ڕەوتی گۆڕانکاری فیکری و هزری لە هەر ناوچەیەکدا ڕەنگدانەوەی هەیە لە سەر هەر شتێکی باو لە ئەو ناوچەدا ، و لە کارتێگەری لە سەر ڕەوتی شێعر ؛ بزووتنەوەکانی وشیارییخوازییە لە سەر ڕێگا هەڵەکان کە مرۆڤ دوور دەکاتەوە لە پێشڤەچوون و داهاتووێیکی گەشاوە ؛ وەکوو هەر بزوتنەوەیەک ڕەنگیشە سەرکەوتوو نەبن بەڵام هەر ئەمانە وەکوو دەنگێکە بۆ وشیار کردنەوە چینەکانی کۆمەڵگا ، بەڵام بزووتنەوەکانێک کە ژن و پیاو شان بە شانی یەکدا بۆ ژیانێکی باشتر هەنگاو هەڵدەگرن لە نێو کۆمەڵگای کوردیدا بوونی هەیە ، وەکوو شۆڕشی ڕۆژئاوای کورد کە بۆ کەرامەتی مرۆڤ ژن و پیاو شکۆی مرۆڤایەتیان بە جیهان پیشان دا و دیارە ئەمە لە سەر ڕەوتی ژن لە شێعردا گۆڕانکاریەکی مەزنی خوڵقاندووە و ئەو پەیامەی بە ژنان دەدا کە ژن وەکوو مرۆڤێک بە دوای داخوازیە مروویانەی و ڕۆڵی واقعی خویدا هەنگاو هەڵبگرێ ڕەنگە ئەمە هێشتا سەرتای ڕێگا بێ بەڵام ژنی کورد ئاگادار بووتەوە و ژنی نووسەری کورد تێگەیشتووە بە وشە و شێعر و ڕوماندا بەرەنگاری کەرامەتی مروویی خۆیدا بێ و پیاوی نووسەریش بەو ڕاستییە گەیشتووە کە ژن بەشێکی گرینگ و گەورەی کۆمەڵگایە و دەبێ لە نووسیندا بە بیر و هزرێکی قووڵەوە لە ئەندێشە ی ژندا بنووسێ. ژنی شاعیر لە دەقەکانیدا هەوڵ دەدا لە مرۆڤێک بدوێ پێویستی بەم هەموو زەنجیر و کۆت و بەندەوە نییە تا کوو ژنێکی فریشتەیی بێ لە چاوی پیاواندا تا کوو ژنێکی لە چاوی سیستەمی باوکسالاریدا ژنێکی بێدەنگ بێ ژنێکی ڕوماننووس حەول دەدا ژنان لە بنمیچ و چوارچێوەکان بهێنێتە دەرەوە و بەشداری بکات لە هەموو بوارەکانی کۆمەڵگا ژنی نووسەر یا پیاوی نووسەر بە دوای کۆمەڵگایەکی یەکسانیخواز و دادپەروەردا دەبێ قەڵەمیان لە سووڕاندا بێت. سنە سوهەیلا مێهەمی
د. كامەران مەنتك ئەوەی لە ئۆكرانیا دەگوزەرێت داڕشتنەوەی هاوسەنگی هێزە لە جیهاندا، روسەكان لەدوای ساڵی (2000) ەوە بەجدی كار بۆ ئەمە دەكەن وسەركەوتنی گەورەشیان بەدەست هێناوە، ئەوان دەیانەوێت حەوشەی جیۆپۆلەتیكی خۆیان بگەڕێننەوە، ئۆكرانیا بۆ روسیا مەسەلەیەكی ژیاریە، چونكە بەبێ ئۆكرانیا دەروازەی ئەوروپا بەرووی روسیا دادەخرێت، هەروەها ئۆكرانیا دەروازەی روسیایە بۆ سەردەریای رەش ولەوێشەوە دەریای سپی ناوەڕاست، لەساڵی (2015) بەرامبەر فشارەكانی ناتۆ، روسیا دورگەی كریمی گەڕاندەوە سەر وڵاتەكەی، بەمەش دەرگای بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كردەوە وبەرەی ململانێكانی گواستەوە سوریا، دیارە دەرهاویشتەی ئەمەش لەسەر كوردستان، باشور ورۆژئاوای كوردستان چەند گەورە بووە(پڕۆسەی قەڵغانی فورات وداگیركردنی عەفرین وگرێ سپی وسەرێكانی و16 ئۆكتۆبەر بوو). مەبەستی یەكەمی روسیا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كەمكردنەوە فشارەكانی ناتۆ بوو لەسەر ئۆكرانیا، دوای ئەوەی لە سوریا وتەنانەت لە ئێراقیش سەركەوتنی بەدەستهێنا، ئێستا گەڕاوەتەوە ودەیەوێت دەروازەی ئەوروپاش بكاتەوە، بەمەش دەتوانێت پڕۆژە ئۆراسیەكەی بكاتە راستەقینە، بۆیە مەسەلەی گەڕاندنەوەی ئۆكرانیا بۆ سەر روسیا تەنیا مەسەلەی كاتە و دوای ئۆكرانیاش گەڕاندنەوەی دەوڵەتانی باڵتیك ووڵاتانی ئەوروپای رۆژهەڵات دەست پێدەكات( رەنگ بێت لەسەر ئەم حاڵە لەگەڵ ئەڵمانیا بەپلەی یەكەم وفەرەنسا بەپلەی دووەم بگاتە لەیەكگەیشتن ودۆخەكە بەشێوەیەك دابڕێژنەوە، كە لەگەڵ دۆخی نوێی جیهاندا بگونجێت)، واتە قەیرانەكە بەئۆكرانیاوە ناوەستێت وهەموو ئەو ناوچانە دەگرێتەوە، كە دەكەونە چوارچێوەی یەكێتی سۆڤیەتی پێشووەوە، ئەمەش رێك واتای شكستهێنانی سیستەمی تاكجەمسەری ئەمریكی وهەڵوەشانەوەی پڕۆسەی جیهانگەراییە. لێرەدا پرسیاری گرنگ ئەوەیە، ئایا ئەگەر روسیا هێرش بكات ئەمریكاو ناتۆ بەرگری لە ئۆكرانیا دەكەن؟ ئەوەی پەیوەندی بە ناتۆوە هەیە، وەك سەرۆك ئەركانی پێشووتری ئەمریكا گوتی، لەهەر رووبەڕووبوونەوەیەكی سەربازی نێوان ناتۆو روسیا، ناتۆ ناتوانێت لە 60 كاتژمێر زیاتر بەرگە بگرێت، سەرباری ئەوەی هەندێك لەوڵاتانی ناتۆ، لەوانە ئەڵمانیا، روسیا بەقووڵایی جیۆپۆلەتیكی خۆی دەزانێت وهەرگیز ئامادەیی نیە سەرەڕۆییەكی لەو شێوەیە بكات، بە هەمان شێوە روسیاش نایەوێ هەڵەی جەنگی یەكەمی جیهانی دووبارە بكاتەوە بچێتە ناو بەرەیەكەوە دژی ئەڵمانیا، وەك وەزیری ناوخۆی روسیای تەزاری بەر لەدایسانی جەنگی یەكەمی جیهانی، لە راپۆرتێكیدا بۆ تەزار، كە دوای روخانی سۆڤیەت ئاشكرابوو، هۆشداری دا، كە نابێت روسیا ببێتە هاوپەیمانی بەریتانیەكان دژی ئەڵمانیا، لەبەرئەوەی ئەڵمانیا وروسیا بەرژەوەندی جیۆپۆلەتیكی گرنگیان بەیەكەوە هەیەو ئەگەر بچێتە ناو ئەو هاوپەیمانیەوە، ئەوا هەردوو ئیمپراتۆریای ئەڵمانی وتەزاری هەڵدەوەشێنەوە، دیارە ئەو پێشبینیە هاتە دی وهەردوو ئیمپراتۆریا هەڵوەشانەوە، ئەو خوێندنەوە جیۆستراتیژیەی وەزیری ناوەخۆی روسیا بۆ ئێستاش راستە، بۆیە نە ئەڵمانیا، نەروسیا رێی تێناچێت بچنە ناوشەڕێكی لەو شێوەیەوە، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت بونیاتی ناتۆ پتەو نیەو ئەگەری هەڵوەشانەوەی بەهێزە، ئەگەر ئەو گریمانە راست دەرنەچێت وگریمانەی چوونە ناوشەڕەوە بێتەدی، ئەوە وەك ئاماژەمان پێكرد، ناتۆ لەچەند كاتژمێرێكی كەم زیاتر ناتوانێت بەرگە بگرێت!. هەرچی ئەمریكایە، ئێستا هێزی ئەو وڵاتە (هێز بە واتا فراوانەكەیەوە) لە پاشەكشەدایەو ناتوانێت خۆی بخاتە ناو جەنگێكی جیهانیەوە، چونكە هەر جەنگێكی لەو شێوەیەیە دەشێت ببێتە هۆی داڕمان وهەڵوەشانەوەی خودی ئەمریكا، بۆیە یەكێك لەئەگەرەكان، مەسەلەی ئۆكرانیا رێك كەوتنێكی ژێر بەژێری نێوان ئەمریكاو روسیا بێت لەسەر داڕشتنەوەی هاوسەنگی هێز بەشێوەیەكی هێمنانەو ئیدارەدانی جیهان بە هاوبەشی، كە ئەوە لە هەموو ئەگەرەكان بەهێزترە، لەبەرئەوەی مرۆڤایەتی بەهۆی ئەو چەكە مەترسیدارانەی لەبەردەستی دایە ئامادە نیە بچێتە ناو جەنگێكی جیهانیەوە، ئەگەر ئەو سەرەڕۆییەش بكرێت، ئەوە ئەو شەڕە زۆر بەخێرایی تەشە دەكات وزۆربەی ناوچە ستراتیژیەكانی جیهان دەگرێتەوە، لەوانەش كوردستان، كە بەداخەوە رەنگ بێت دیسان وەك جەنگی یەكەمی جیهان ببێتە گۆڕەپانێكی خوێناوی ئەو شەڕە وزەرەرمەندی یەكەم دەبێت، بەڵام ئەو گریمانەیە نزیك نیە!
مستەفا شێخ محەمەد. لە دوا نوسینی دا" مەسەلەی کورد و حیکایەتێکی کوژراو" مەریوان وریا قانع، نوسەری ناسیۆنالیستی کوردستانی عێراق، لە پێگەی درەومیدیا، دوبارە وتارێکی مرداری بۆ چیرۆکێکی نەبوو نوسیوە. پێش ئەوەی رەخنەی تێروانینەکەی بەرێزیان بکەین، کە لە "درەو میدیا " نوسیویەتی، دەبێت ئەوە وەبیر نوسەر و خوێنەران بێنیینەوە، کە هەر شتێک بنەمایەکی فکری نەبێت ناتوانێت کاریگەری لەسەر کۆمەڵگا دابنێت، تا ئەندازەیەکی زۆر، کاریگەری نووسیین و هەوڵ و تەقەڵای نوسیین و رەخنەکردنی سیستەم لە لایەن نوسەرانی کورد، لە دە تا بیست ساڵی رابردوو، لەسەر پرسە سیاسییە گشتییەکان لە کۆمەڵگەی کوردی زۆر لاوازە، ئەم لاوازیە لەگەڵ ئەوەدا کۆمەڵێک هۆکاری هەیە، بەڵام هۆکاری سەرەکی نەبونی بنەمایەکی ( فکری سیاسییە) لێرەدا کە باس لە مەسەلەی کورد ئەکرێت لە عێراق پێوەرەکانی ئەومەسەلەیە لە روانگەی فکری و سیاسیی و دەستوریەوە چین؟ خۆ دەبێت رێرەوێک هەبێت لێیەوە هاوکێشەکان ببینین و تێیان بگەین ئینجا شرۆڤە و رەخنەیان بکەین.. !! ئەوەتا کاک مەریوان لە وتارەکەی بەوشێوەیە وەسفیی مەسەلەی کورد ئەکات " جەوھەری مەسەلەی کورد لە وڵاتێکی وەک عێراقدا مەسەلەی گۆڕانی ”میلەت“ ێکە بۆ ”کەمینە“یەکی ئەتنی. لە ڕووی مێژووییەوە ئەم گۆڕانە بەھۆی کۆمەڵێک ھاوکێشەی ناھاوسەنگ و پەیوەندیی کۆلۆنیالی و نێودەوڵەتیی و ناوچەییەوە، ڕووئەدات، لەناو دەوڵەتێکی تازەدروستکراویشدا کە ڕەگەزێکی تائیفی بەھێز لە دروستکردن و پێکھاتەکەیدا، بەشدارە. ئەم ”بەکەمینەبوون“ە لەناو دەوڵەتێکی نادیموکرات و دەسەڵاتگەردا، ژیێرخانی سیاسیی سەرەکیی و بنەڕەتیی مەسەلەی کورد دەستنیشاندەکات. ئەو مانایانەش کە چەمکی ”مەسەلەی کورد“ لەم ڕەوتەدا لەخۆی دەگرێت، پابەستە بە بەرگریکردنی ئەو کەمینە ئەتنیەوە لە کۆمەڵێک مافی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و فەرھەنگیی کە دۆخی کەمینەبوونەکە دەیانسەپێنێت. بە کورتییەکەی لەپشتی چەمکی ”مەسەلەی کورد“ەوە شوناسێکی سیاسیی و کولتوریی پەراوێزخراو و چەپێنراو ئامادەیە کە بۆ مانەوەی بەرگریی لە کۆمەڵێک ماف و بەھای ئینسانیی و دیموکراسیی دەکات، خۆی وەکو ھێزێک بۆ دروستردنی ژینگەیەکی سیاسیی و ئینسانیی مافپەروەر و ڕێزگر لە مرۆڤ، نمایشدەکات" ئەمە پێناسەی مەسەلەی کوردە لای کاک مەریوان بەئاشکرا دیاڕە، نەیتوانیوە پێناسەی بکات، هەرشتێک و هەر کێشەیەک نەتوانی پێناسەی بکەیت، چۆن دەتوانی چارەسەری بۆ پێداویستیەکانی دابنێیت؟ بۆی واباشترە جارێ کاک مەریوان پێناسە دروستەکە بکات بۆ کێشەکە بکات. نوسەرانی کورد لە چوارچێوەی کوردایەتییدا رەخنەی دەسەڵات ئەکەن، ئەوەش شتێکە هیچ کات ئەنجامێکی نییە، چونکە "کوردایەتیی" تێزێک نیە، بەشیعر وەزن و قافییەی بۆ دانێیت، فکرێکیش نییە بە یاسا لە قاڵبی بدەیت و بیخەیتەوە بەردەم بەرپرسیاریەتی دەق و بانگەشەکانی خودی فکرەکە ، بەڵکو دەستەواژەیەکی جادوییە، بەدەست دەسەڵاتدارانەوە، هەندێک لە نوسەرەکان وەک ئایینێک تەماشای ئەکەن، هەندێکیشیان وەک ئایدلۆژیایەک،هەندێکیان وەک جادوی رزگاریی و بۆ دەسەڵاتیش ئەو چەمکە سەدان ملیار دۆلار و دەسەڵاتی ڕەها لەسەروی یاسا و تەنانەت گەلی کوردستانیش ئەیبینن.! کاتێک نوسەرانی کورد لەم روانگەیەوە رەخنە دەگرن، بەداخەوە کە زۆربەی ماندوبویانن بەفیرۆ چووە، ئەم باسە هەقە لەسەری بنوسرێت و پرسیاری لەسەر بکرێت، بۆچی نوسەری کورد ناتوانێت کاریگەری دابنێت لەسەر کۆمەڵگە؟ کاتێک تۆ باس لە شتێک ئەکەیت کە بەلای دەسەڵات بوونی نییە، کاتێک باسی شتێک ئەکەیت کە تا ئێستا لە ناو کۆمەڵگاش جێگیر نەبووە، کاتێک باسی شتێک ئەکرێت کە لە قاڵبی شیعارێک رەتی نەداوە، بۆ کردەیەکی کۆمەڵایەتی و سیاسی بێ گومان ئەنجامێک ناگریتە دەستەوە، ئەمە رێک ئەو خاڵەی، کە نزیکەی هەموو ماندوبونی نوسەران و خوێنەرانی کوردی بەهەدەرداوە، کە لەسەر پرسە سیاسیەکان بە چاویلکەی قەومیەوە ئەخوێننەوە. لە دوا وتاریدا، کاک مەریوان، باس لە حیکایەتێک کوژراو دەکات، لە لایەن دەسەڵاتداریەتی کوردیەوە، مرۆڤ راستگۆبێت، هیچ حیکایەتەکە نیە، کاتێکیش حیکایەتێک نیە چۆن دەکوژرێت؟ کاک مەریوان بەزۆری زۆرداریی دەیەوێت، دەسەڵاتیی کوردی بەمەسەلەی کوردەوە گرێبدات، کۆمەڵێک گلەیی دەکات و دەڵێت بە مەسەلەی کوردەوە پیوەست نیین.! خەمی ئەوەیەتی میللەتێک چۆن دەبێ بکرێتە کەمیینە.! نوسەر لە سەر دوو راستی خۆی بواردوە( میلەتان لە روی ڕێژەی دانیشتوانەوە، جیاوازن بۆ نمونە چینیەکان لە کۆریەکان ژمارەیان زیاترە، وەک چۆن هۆڵەندیەکانیش لە ئەڵمانەکان کەمترن، بەهەمان شێوە عەربەکان لەو ناوچەیە زۆریین کورد و فارسەکان کەمترن و ئەمە مەسەلەیەکە پەیوەندی بە پەرەسەندنی دانیشتوانەوە هەیە) ئەگەر بۆ بەدێوکردنی ئەوانیدکە نەبێت بۆچی باسکراوە؟ دووەم مەسەلەی کورد لە کوردستانی عێراق دوای 2003 کۆتایی پێهاتووە، خەڵکی کوردستانی عێراق لە 2005 بڕیاری داوە کە لەگەڵ عێراق بژێت و دەنگی داوە، لەسەر بنەمای دەستورێک، ئەمە بڕاوەتەوە، بەڵام ئەوەی بەردەوامە و بەردەوامیش ئەبێت کێشە و ناکۆکیی نێوان سیاسییەکانە، ئەمەش ئاشکرایە کە پەیوەندیی بە بەرژەوەندیی کەسیی و حزبییەوە هەیە، لەسەرتاسەری عێراق و هەرمی کوردستانیش، ئەو دۆخەی کە هەیە دەرهاویشتەی هەنگاوی سیاسییەکانە، کار بۆ پاراستنی بەرژەوەندیەکانییان کار بۆ ئەجێندای ناعێراقیی دەکەن و ئەو بەرژەوەندییە دژبەیەکانەش عێراقی کردۆتە مەیدانی پێکدادانی هێز و گروپەکان و هەموو هێزەکان لێرە کاتێک روبەروی یەکتر ئەبنەوە، بەهۆی گرفتی قەومییەوە نییە، بەڵکو بەهۆی پێکدادنی بەرژەوەندی ئەوانی دیکەیە، پێویستە کاک مەریوان و هەموو نوسەرێکی ناسیۆنالیستی دیکەش کە فوو بەکەرەنای قەومیی دا ئەکەن، هۆکاری راستەقینەی کێشەکان لە بەرچاو رابگرن، ئەو بابەتە ئیسپاتاتی مێژووی زۆری هەیە و باشترە تەرکی بکەین لێرەدا. بۆ هەموو نوسەرێک وەها جوانترە و باشترە، کە رێز لە رای خەڵکە بگیرێت، هاوکێشە سیاسیەکان ببینرێن و بەخەیاڵی دۆنکیشۆتیانە لە بازنەی بەتاڵ نەسورێنەوە، چونکە شرۆڤەکردنی سیاسەت لە پەنجەری فکری قەومیەوە، بەتایبەت کە بیرکردنەوەیەکی سیاسی و ستراتیجێکی روناکی نەبێت، سورانەوەیە لە بەتاڵی ؟ لەو چوارچێوەییەشدا، جێگای خۆیەتی بپرسین ئاشکرایە کە سیاسیەکان چ کەڵکێک لە بەرۆژڤداهێشتنەوەی مەسەلەی قەومی دەبینن، بەڵام بۆ چی کاک مەریوان دەیەوێت ئەو مەسەلەیە بەردەوام لە رۆژڤی میدیا و خەڵک بمێنێتەوە؟ بەگشتیی کۆی وتارەکە زیندوکردنەوەیەکی کۆمەڵێک نووسینی کۆنی نوسەر خۆیەتی، دەتوانین بەوشێوەیە ووتارەکە پوخت بکەینەوە "کورد لە عێراق دەبێت یەکگرتوو بێت، لە کەمیندابێت رێگا نەدات ئەوانی دیکە بێن، قوتی بدەن و لەناوی ببەن، چونکە ئەوانیدیکە هەموویان دژی میللەتی کورد و کێشەی کوردن" لەم روانگەیەوە پێیوایە شەرکردن لەسەر پۆستی سەرۆک کۆمار زیان لە مەسەلەی کورد ئەدات..! لە کاتێکدا مەسەلەکە چۆنیەتی ئیدارەدانی دەوڵەتە، نەک مەسەلەی کورد، هەروەها پێیوایە ئەو ئەقڵییەتە سوڵتانییەی هەیە وادەکات خۆی هەراج بکات لەبەردەم ئەوانیدی نا کورددا، ئەمەش بۆ مەسەلەی کورد بە مەترسیی ئەزانێت، پێیوایە شەرمێکی نەتەوەییە، کەواتە کاک مەریوان وریا قانع رەخنەی لە سوڵتانی کورد هەیە، لەبەر یەک هۆکار (کەمتەر خەمیان لە مەسەلەی قەومیی کردوە، نەک هیچ هۆیەکی دیکە). بەرێزیان سنوری بیرکردنەوەی زەمەنی حاجی قادری کۆیی شاعیری تێپەر نەکردوە، کە داوای یەکێتی و یەکگرتنی کوردیان کردوە، سادەترین ئیشکالی ئەم داوایە لەوە دایە، کە نەکورد و نە هیچ میللەتێک یەکگرتوو یەک رەنگ لەسەر ئەو زەوییە بوونی نییە، ئەوەی لەناو میلەتان هەیە چوارچێوەی یاریکردن و دارشتن و پێشخستنێکی رێکخراوە، کە بۆ جێبەجێکردنی پرۆژەکانی لە سەر ئاستی گشتی کاری لەسەر دەکرێت، میلەتان لە سەر بنەمایەکی فکری و سیاسی پڕۆژکانیان بەئەنجام ئەگەیێنن، هەریەکێک ئەیەوێت بەهۆی پڕۆژەکانی گەلەکەی سودمەندبێت، بەڵام نوسەری کورد ئەیەوێت و دەخوازێت میلەتەکەی وەک( گیسکی هەیاس بێت) تا ئێستا ئەکادیمیستی کورد لە بازنەی بەتاڵی گوتاری" ئەی کوردینە ئەی مەردینە یەکگرن" دەخولێتەوە، هەتا ئێستا تێنەگەیشتوون کوردایەتی فکرێکی سیاسی نییە، کۆمەڵێک ئاکاری ناسیاسییە، بەسیاسەتەوە گرێدراوە، کەچی کاک مەریوان بەدڵشکاویەوە، دەڵێت لەمێژە درکم پێکردوە ئەم دەسەڵاتدارییە کە مەبەستی پەیرەوانی کوردایەتیە، بۆ بەرژاوەندی خۆیان ئیش دەکەن، لە راستیدا درک کردنەکەی بەرێزیان بێ ئومێدی نەکردون لە سەر ئەو شتەی کە بونی نییە. نووسەر ئەبێت بەراشکاوی پێی بگوترێت، هیچ گرفتێک لە سیاسییەکان و کارەکانیان نیە، بەڵکو گرفتەکە لە میتۆدی بیرکردنەوەی خۆتە، کە تا ئێستاش هەوڵت نەداوە، وەک ئەکادیمییەک بیر لە گۆرینی ئالاتەکانی بیرکردنەوەتان بکەنەوە، یان راست بڵێین ناتانەوێت، لە مێژووی خۆتان هەڵگەرێنەوە، کە لەسەرتاوە، بەبێ بونی چواڕچێوەیەکی فکری هێناوتانە، ناتانەوێت بە سادەیی بەخوێنەرەکانتان بڵێن ئەو دیدەی ئێوە سی چل ساڵە لەگەڵی ئەژین و دەربارەیی ئەنوسن، کە کوردایەتییە، هیچ ئەساسێکی زانستی نەبووە، بەڵکو دوای کۆمەڵێک روداو کۆمەڵێک گوتاری سیاسیەکان کەوتوویین. کێ دەڵێ مەرجە مافەکانی کورد ئیلاو بیلا دەبێت بەهۆی ترس لەناکورد بەدەست بێن؟ کێ دەڵێت مەرجە ئیلاو بیلا ئەگەر کوردایەتی نەبێت کورد یەتییم ئەبێت؟ لەکاتێکدا حەرەکەی ناسیۆنالیستی کوردی ئەوپەری باسەدەیەک بێت هەیە، خێرە باپیرانی کورد گورگ نەیخواردن و لەناون نەچوون؟ کێ دەڵێ مەرجە ئیلاو بیلا ئەبێت، هەموو میللەتی کورد دەبێت بەیەک ئاواز بقیرێنێت ئینجا ئەتوانێت خۆی بپارێزێت؟ هەموو ئەو گریمانانە لە روی زانستی سیاسیەوە، بێ بنەمان، ئایا بەشیعر و سۆزداری کورد رزگار ئەکرێت؟ لە کۆتایدا بەباوری من ئەو گوتارەیی کاک مەریوان یارمەتی گەلی کورد نادات لە خۆی تێبگات، هەنگاو بە ئاراستەیی گۆڕانکاری لەخۆییدا بنێت، ئەم جۆرە گوتارە مرۆڤی کورد وا لێدەکات، لە شوێنی خۆی بوەستێت، نەجوڵێت، بێ هیوا بێت، ئێستا ئەو دەنگانەی لە کوردستان رەخنەیی گوتاری قەومیی ئەکەن، لەخۆڕا و بێ بنەما نییە، گوتاری قەومی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەتەواوەتی شکستی خواردوە، لە دوای خۆشییدا بەسەدان کێشە و ئاشوبی ناوەتەوە، ئەگەر زۆر دوریش نەڕۆیین ئەوتا تورکیایی ئەردوگان و عێراقیی دوای سەدام و میسریی فیرعەونەکان لە پێشچاوە، سەنگافورا و پێشکەوتنی ئەوروپیەکانیش دوای جەنگی جیهانی دووەم و بەتایبەتی لەسەردەمی کرانەوە و دروست بوونیی یەکێتی ئەورپا، کە نوسەرەکان و میدیاکانیان لە جیاتی نیشاندانی ترس لەوانیدیکە، خەریکی ئاراستەکردنی کۆمەگاکانیان بوون بۆ بنیات نانەوەی نیشتییمانەکانیان و رێزگرتن لە جیاوازیەکان. بەیەکەوە ژیان لەگەڵ گەلانی ناوچەکە لە پاڵ هەبونی فکرێکی سیاسی کە پشت بە هێزی بیرکردنەوەی مرۆڤەکان ببەستێت، زۆر زیاتر خزمەتی مرۆڤی ئێمە ئەکات، سیاسەتی بەنەفرەتکردنی عێراق وەک وڵاتێکی فاشیل پاڵنای عێراق و عێراقیەکان بۆ ناو دۆزەخ لە باشترین دۆخدا ئەمانکاتە دراوسێی دۆزەخ. لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست کورد ئەبێت دوای سەدەیەک لەتەبەنی کردنی گوتاری قەومی لەژێر تایتڵی کوردایەتییدا، بەرەو لێکدانەوەیەکی زانستی سیاسی ورد بڕوات کە ببێتە، هۆی گەشەکردنی ئینسانی کورد لە هەموو روێکەوە، ئەو گوتارەیی کە هەمیشە مرۆڤی ئێمە ئەخاتەوە، ناو ماڵی خۆی گوتارێکی بێ کەڵکە، نەگوتنی زۆر باشترە لە گوتنی، لە کۆتاییدا ئەپرسیین هێزە سیاسیەکانی کوردستانی عێراق ئەگەر لە جیاتی شیعاری بەتاڵ خاوەنی فکرێکی سیاسی بووناییە، یان لانی کەم کوردایەتی فکرێکی سیاسی بووایە، ئێستا دۆخەکەی بەو شێوەیە ئەبوو؟ بێ گومان نەخێر . کەواتە کاک مەریوان پێمان بڵێ چیرۆکەکە لە کوێ کوژرا و لەکوێدا هەڵەکە رویدا، ئەو فرمێسکانەی لەناو دێری ووشەکان دەرژێنە زهنی خوێنەرەوە دەکرێت چی بۆ گەلەکەمان بئافرێنن؟
یونس جاف جه‌نگی سارد، یه‌كێك له‌و چه‌مك و زاراوانه‌یه كه له فه‌رهه‌نگی سیاسی نوێدا ڕه‌نگدانه‌وه‌ی زۆری هه‌یه، ئه‌ویش به‌هۆی ئه‌و كاریگه‌رییه‌ی له هه‌موو ڕوویه‌كه‌وه به‌سه‌ر ژیانی مرۆڤایه‌تی و سیاسه‌تی جیهانیه‌وه به‌جێی هێشتووه. ئه‌م جه‌نگه به حاڵەتێکی گرژی جیۆپۆلەتیکی نێوان بلۆکی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا ده‌درێته قه‌ڵه‌م، کە لە دوای جەنگی جیهانی دووەمەوە (1939-1945) بە سەرکردایەتی یەکێتی سۆڤیەت و هێزەکانی ناتۆ بە سەرۆکایەتی ئەمەریکاو ئەوانی تر بووه. هەرچەندە مێژوونووسان نەیانتوانیوە بگەنە کۆدەنگییەکی تەواو لەسەر هێڵی کات، بەڵام ئەوە پەسەند دەکرێت کە سەردەمی جەنگی سارد لە ساڵی (1947) دەستی پێکردووه‌و لە ساڵی)1991( به دابه‌شبوونی یه‌كێتی سۆفیه‌تی گه‌وره كۆتایی هاتووه. هۆکاری ئەوەی پێی دەوترێت جه‌نگی سارد ئەوەیە کە هیچ لایەنێک ڕاستەوخۆ جه‌نگ لەسەر یەکتر ڕاناگەیەنێت، یاخود جه‌نگه‌كه له فۆڕمی به‌كارهێنانی چه‌كدا له‌نێوان دوو لایه‌نی ڕكابه‌ردا نه‌بووه، بەڵکو لە جیاتی ئەوە، پتر له ڕه‌هه‌ندی ئابووریه‌وه‌و له ڕێگای جه‌نگی به وه‌كاله‌ته‌وه ئامانجه‌كان جێبه‌جێ كراون. یەکێتی سۆڤیەت و ئەمریکا کە شانبەشانی یه‌كتری جه‌نگیان به‌رامبه‌ر به ئاڵمانیای نازی كرد، به‌ڵام دوای جه‌نگ له ڕووی ئابووری و سیاسیه‌وه جیاوازی و ناكۆكی زۆر له نێوانیان دروستبوو، چونكه یه‌كێتی سۆڤیه‌ت وڵاتێكی ماركسی-لینینیی بوو كه له‌لایه‌ن حزبی شیوعیه‌وه به‌ڕێوه ده‌برا، به‌ڵام به پێچه‌وانه‌وه ئه‌مریكا له پرۆسه‌ی حوكمڕانیدا ڕێبازه‌كه‌ی بریتی بوو له په‌یڕه‌ویكردن له سیسته‌می سه‌رمایه‌داری. له یه‌كێتی شۆڤیه‌تدا حزبی شیوعی کۆنترۆڵی میدیا و سێكته‌ری سه‌ربازی و ئابووری و چەندین دامەزراوەی دیکەی کردبوو، کاریگەرییەکی بەرچاوی هەبوو لەسەر وڵاتانی بلۆکی ڕۆژهەڵات، چونكه یەکێتی سۆڤییەت لە ڕووی ئابوورییەوە پشتگیری پارتە کۆمۆنیستەکانی جیهانی دەکرد و پتر له‌چوارچێوه‌ی سیسته‌مێكی ئایدۆلۆجی سه‌رتاپاگیردا خۆی نمایش ده‌كرد، ئه‌مه‌ش یه‌كێك له‌و ڕه‌خنانه‌ی ئاراسته‌ی ڕه‌وتی كۆمۆنیستی ئه‌و كاته ده‌كرێت، كه له زۆر ڕووه‌وه له پرانسیپی ڕاسته‌قینه‌ی (كۆمۆنیستی-ماركسی) لایاندابوو. ململانێی ئه‌و دوو بلۆكه (رۆژهه‌ڵات) و (ڕۆژئاوا) جیاوازه به‌رده‌وامی هه‌بوو، هه‌ر یه‌كه‌ی له‌ڕووی ئابووری و چه‌كه‌وه به تایبه‌تی چه‌كی ناوه‌كی له پێشكه‌وتن و پێشبڕكێدا بوون، ئه‌مه‌ش مه‌ترسی به‌رده‌وامی له‌سه‌ر جیهان دروستكردووه، به‌ڵام نه‌گه‌یشتووه به ئاستی پێكدادانی سه‌ربازی، به‌ڵكو پتر له جه‌نگی ده‌روونی و هه‌روه‌ها ململانێ له‌سه‌ر پێشكه‌وتن و گه‌یشتن به بۆشایی ئاسمان بووه. له‌هه‌مانكاتدا كۆمه‌ڵێك گروپ و وڵاتی بچوك هه‌بوون كه هه‌وڵیانداوه به بێ لایه‌نی بمێننه‌وه‌و ببنه هۆكار بۆ چاره‌سه‌ركردنی ململانێی نیوان ئه‌و دوو زلهێزه، به‌ڵام كاریگه‌رییه‌كی ئه‌وتۆی نه‌بووه‌و له كۆتاییدا تا یه‌كلابوونه‌وه‌و به‌لایه‌كدا كه‌وتنی كێشه‌كان ململانێكان به‌رده‌وامیان هه‌بووه. هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی یه‌كێتی سۆڤیه‌ت یاخود شكان و به‌زینی بلۆكی (رۆژهه‌ڵات)ی، نه‌بووه هۆكاری ئه‌وه‌ی كه ئه‌و بلۆكه په‌نا بباته به‌ر به‌كارهێنانی چه‌كی ناوه‌كی، له كاتێكدا ده‌یتوانی ئه‌و كاره بكات و زیانێكی زۆر به مرۆڤایه‌تی بگه‌یه‌نێت، یاخود ببێته هۆكاری گێڕانه‌وه‌ی مرۆڤایه‌تی بۆ چه‌ندین سه‌ده‌ی له‌مه‌وپێش. لێره‌دا پرسیار ئه‌وه‌یه بۆ به‌كارنه‌هێنانی چه‌كی ناوه‌كی چ شتێك ڕێگر و له‌مپه‌ر بووه له‌به‌رده‌م سۆڤیه‌تدا؟ هه‌ستكردن به به‌رپرسیارێتی به‌رامبه‌ر جیهان و مرۆڤایه‌تی؟ یاخود نه‌ویستووه مێژوو ناوی بخاته پاڵ ناوی ئه‌مریكا كاتێك له هێرۆشیما و ناكازاكی بۆمبی ئه‌تۆمی به‌كارهێنا؟ ئایا ئه‌م هه‌نگاوه عه‌قڵانیه‌ی سۆڤیه‌ت نه‌بووه هۆكار بۆ ئه‌وه‌ی دوای ئه‌و شكسته مه‌زنه، ته‌نیا دوای یه‌ك ده‌یه ده‌ست به هه‌ستانه‌وه‌و جوڵه بكاته‌وه؟! جه‌نگی حیهانی دووه‌م له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌و وێرانكارییه‌ی به‌سه‌ر مرۆڤایه‌تی و جیهانیدا هێنا، به‌ڵام ده‌رگایه‌ك بوو بۆ جیهانێكی نوێ و شێوازێكی نوێی ململانێ له‌نێوان زلهێزه‌كاندا. كۆتا هه‌نگاوه‌كانی (ئه‌دۆڵف هیتله‌ر 1889-1945)، بۆ داگیركردنی جیهان له له روسیادا وه‌ستێنران و له ئه‌نجامدا له‌سه‌ر ده‌ستی یه‌كێتی سۆڤیه‌ت كۆتایی به سه‌ركێشیه‌كانی (هیتله‌ر) و (نازیه‌ت) هێنرا، له هه‌مانكاتدا كۆتایی به جه‌نگی دووه‌می جیهان هێنرا، ئه‌مه‌ش هێزو توانای یه‌كێتی سۆڤیه‌تی له‌سه‌ر ئاستی جیهان به‌رز كرده‌وه و جۆرێك له غرووریه‌تی به (ستالین) و یه‌كێتی سۆڤیه‌ت به‌خشی، بۆیه یه‌كێتی سۆڤیه‌ت مافی ئه‌وه‌ی به‌خۆیدا كه ده‌ست وه‌ربداته كاروباری هه‌موو ئه‌و وڵاتانه‌ی كه حزبی شیوعی و فكری (ماركسی-لینینی) تێدا گه‌شه‌ی كردبوو یان حوكمڕان بوو، له هه‌مانكاتدا له هه‌ر وڵاتێكه‌وه جۆرێك له هه‌ڕه‌شه یان ویستی ململانێ و زیانگه‌یاندن به یه‌كێتی سۆفیه‌ت هه‌ستیپێكرابایه، ئه‌وا یه‌كیتی سۆفیه‌ت به‌شێوازی ئه‌و كاته‌ی خۆی وه‌ڵامی ئه‌دایه‌وه، ئه‌م هه‌نگاوه‌ی یه‌كێتی سۆڤیه‌ت نیگه‌رانی ئه‌مریكا و هاوڕێ هاوپه‌یمانه‌كانی لێكه‌وته‌وه و كه‌وتنه دژایه‌تیكردنه هه‌نگاوه‌كانی یه‌كێتی سۆڤیه‌ت. لەم چوارچێوەیەدا ئەمریکا یارمەتی سەربازی و ئابووری پێشکەش بە وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژئاوا کرد و پشتگیری بەرەی دژە کۆمۆنیستەکانی شەڕی ناوخۆی یۆنانی کردو ناتۆی دامەزراند. لە ساڵی 1948 و 1949 گەمارۆکانی (بەرلین) بوو بە یەکەم قەیرانی سەختی (جەنگی سارد)، هه‌روه‌ها سەرکەوتنی بەرەی کۆمۆنیستی لە شەڕی ناوخۆی (چین) و شەڕی (کۆریا) لە ساڵانی 1950 و 1953 به‌ره‌ی ململانێكانی نێوان ئه‌و دوو بلۆكه‌ی فراوانتر كرد. له‌لایه‌كی تره‌وه هه‌ردوولا هه‌وڵیانده‌دا بۆ ئەوەی کاریگەری لەسەر ئەمریکای لاتین زیاد بکەن و وڵاتانی ئەفریقی و ئاسیایی بخه‌نه ژێر ڕكێفی خۆیانه‌وه. چه‌ند ڕووداوێكی تر هۆكاربوون بۆ پتر درێژه‌كێشانی ململانێكان، قه‌یرانی شۆڕشی (هه‌نگاریا) له 1956. قەیرانی (سویز) لە ساڵی 1956، قەیرانی (بەرلین) لە ساڵی 1961 و قەیرانی مووشەکی (کوبا) لە ساڵی 1962. قه‌یرانی بزووتنەوەی ئازادیخوازی (بەهاری پراگی) ساڵی 1968ی لە (چیکۆسلۆڤاکیا). قه‌یرانی جه‌نگی (ڤێتنام) له‌نێوان ساڵانی 1955-1975. له دوای ئه‌م ڕووداو و ململانێیانه، هێزو توانای یه‌كێتی سۆڤیه‌ت به ئاستێكی دیاریكراو ڕووی له پاشه‌كشه‌كردووه‌و ئه‌مریكاو هاوپه‌یمانه‌كانی پتر ڕوویان له گه‌شه‌و پێشكه‌وتن كردووه. له ساڵانی 1970 هه‌وڵی دروستكردنی په‌یوه‌ندی و گفتوگۆی كراوه دراوه، له‌لایه‌كی تره‌وه ئه‌مریكا گفتوگۆی له‌گه‌ڵ (چین) كردووه، ئه‌ویش به مه‌به‌ستی دروستكردنی فشار له‌سه‌ر یه‌كێتی سۆڤیه‌ت بۆ ئه‌وه‌ی به داواكارییه‌كانی ئه‌مریكاو سیسته‌می سه‌رمایه‌داری ڕازی ببێت، به‌ڵام له‌گه‌ڵ دروستبوونی جه‌نگ و ئاڵۆزی له‌نێوان یه‌كێتی سۆڤیه‌ت و (ئه‌فغانسان) 1979-1989ز و دواتر شكستی ڕووسیا به‌هۆی پشتگیری ئه‌مریكا بۆ بزووتنه‌وه‌ی به‌رهه‌ڵستكاری ئه‌فغانسان، وایكرد، گفتوگۆكان كۆتاییان پێ بێت. لێره‌دا ڕووبه‌ڕووی ئه‌و فاكته زیندووه ئه‌بینه‌وه كه ئه‌مریكا چۆن گه‌شه‌ی به بزووتنه‌وه‌ی توندڕه‌وی (تالیبان) و (قاعیده) داوه‌و له كاتی خۆیدا یارمه‌تی داون و دژ به یه‌كێتی سۆڤیه‌ت به‌كاریهێناون، دواتر هه‌ر خۆی به‌هۆی ڕووداوی (11) ی سێپتێمبه‌ره‌وه هه‌وڵی له‌ناو بردن و كۆتاییپێهێنانیدان و پتر له (21) ساڵ له جه‌نگدابوون، به‌ڵام جارێكیتر له (2021) ڕێككه‌وتنی له‌گه‌ڵ كردن و هێنانیه‌وه بۆ سه‌ر ته‌ختی شانۆی سیاسی ئه‌فغانسان. ئه‌مه گوزارشت له بنه‌ماو جه‌وهه‌ری سیسته‌می سه‌رمایه‌داری ده‌كات، كه هیچ كاتێك له‌سه‌ر به‌هاو بڕوایه‌كی جێگیر ناوه‌ستێت، به‌ڵكو به‌پێی سیاسه‌تی ڕۆژ به‌پێی ئاستی سوود و قازانج هه‌ڵسوكه‌وت له‌گه‌ڵ ڕووداوه‌كاندا ده‌كات، ئه‌وه‌ی ئه‌كرێت ئه‌مرۆ ڕاست بێت و به سوود بێت، ئه‌كرێ دوای چه‌ند رۆژێكی تر به‌هاو سوودو قازانجی له ده‌ست بدات، ئه‌شكرێ له داهاتوو دووباره به‌هاو سوودو قازانجه‌كه‌ی وه‌ربگرێته‌وه. دوا به دوای توندبوونه‌وه‌ی ململانێكان، به پشتیوانی ئه‌مریكا له دژی سۆڤیه‌ت لە وڵاتانی بلۆکی (ڕۆژهەڵات) و بەتایبەتی لە (پۆڵەندا) داواکانی سەربەخۆیی نەتەوەییش دەستیان بە زیادبوون کرد، (گۆرباچێڤ)ی سه‌رۆكی ئه‌وكاته‌ی یه‌كێتی سۆڤیه‌ت ڕەتیکردەوە کە پشتگیری ڕژێمەکانی ئەو وڵاتانە بکات. حزبی شیوعی کە فەرمانڕەوایی یەکێتی سۆڤیەتی دەکرد، هەروەها کۆنترۆڵی لەدەستداو لە دوای هەوڵێکی کودەتای ناسەرکەوتوو لە مانگی ئابی (1991)دا قەدەغە کرا، بەم شێوەیە یەکێتی سۆڤیەت لە کانوونی یەکەمی (1991) بە فەرمی لە ناوچوو و ڕژێمە کۆمۆنیستەکان لە (مەنگۆلیا و کەمبۆدیاو هتد..) هه‌ره‌سیانهێنا. ویلایەتە یەکگرتووەکان وەک تاکە زلهێزی جیهان مایه‌وه. بەو شێوەیە شەڕی سارد کۆتایی هات. تا ئێستاش ئه‌مریكا وه‌ك تاكه زلهێزی جیهانی مامه‌ڵه ده‌كات، له ڕووی هێزی ئابووری و سه‌ربازیه‌وه له‌پیشه‌وه‌یه، به‌ڵام له هه‌مانكاتدا به‌هێزبوونه‌وه‌ی ڕوسیاو هه‌روه‌ها نزیكبوونه‌وه‌ی (ڕوسیا و چین) له‌یه‌كتری كێشه‌ی بۆ ئه‌مریكا دروستكردووه‌و نزیكه له‌وه‌ی كه هاوسه‌نگی هێز دروست ببێته‌وه و ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ری ئه‌وه نزیكه كه توانای هێزی (ڕوسیا و چین) به‌یه‌كه‌وه ببێته هۆكاری ئه‌وه‌ی كه چتر ئه‌مریكا وه‌ك تاكه زلهێزی جیهان نه‌مێنێته‌وه‌و مه‌یدانه‌كه چۆڵ بكات. قه‌یرانی ئۆكرانیا له ئێستاداو له دوای گه‌شه‌كردنه‌وه‌ی ڕوسیا جارێكیتر ململانێكان ڕووله زیادبوونن، خاڵی سه‌ره‌كیش بریتیه له‌و زه‌ویانه‌ی كه یه‌كێتی سۆڤیه‌ت له ده‌ستیداون و له ئێستادا ده‌یه‌وێ وه‌ریانبگرێته‌وه، بۆ نموونه كێشه‌ی (ڕوسیا و ئۆكرانیا) یه‌كێكه له‌و كێشانه. ئایا ئه‌مه به‌و واتایه نیه كه جارێكی تر (جه‌نگی سارد) سه‌ریهه‌ڵداوه‌ته‌وه له ئێستادا زۆر به‌هێزترو جیاوازتره له سه‌ره‌تاكه‌ی؟ سه‌ره‌تا ئاماژه‌یه‌كی كورت به مێژووی (ئۆكرانیا) ئه‌ده‌ین. لە (ئۆکراینا)ی ئەمڕۆدا ئەوە قەبووڵ دەکرێت کە (سێسیەکان) یەکەم کۆمەڵە بوون بنه‌ماكانی دەوڵەتیان لە ئۆكرانیا دامەزراند، دوای فەرمانڕەوایی (هونەکان)، لە کۆتاییەکانی سەدەی پێنجەمدا، هۆزە (سلاڤییەکان) لەسەر خاکی (ئۆکرانیا) جێگیر بوون. دواتر ناوچەی ئۆکراین بوو بە ماڵی زۆرێک لە هۆزە (سلاڤییەکان). لە سەدەکانی (12-13) بە هەڵوەشانەوەی ڕووسیای (کیێڤ) و بوون بە بنەما سەربەخۆکان، خاکی ئۆکرانیای ئێستا کەوتە ژێر دەسەڵاتی (مۆسکۆ و بیلاڕووس). لە ئەنجامی شەڕەکانی (عوسمانی و پۆڵەندی 1672-1676) پارێزگای (پۆدۆلیا) لە ژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە ناوچەی (پۆدۆلیا)ی مێژوویی دامەزرا کە باشووری ڕۆژئاوا و ناوەڕاستی ئۆکرانیای گرتەوە. هه‌روه‌ها لە کۆتایی جەنگی (عوسمانی و ڕووسیای 1676-1681) ڕێکەوتنی (بەهیچسارایی) لە (کریمیا) لە نێوان ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و خاناتی کریمیا و ئیمپراتۆریەتی تزاری ڕووسیدا واژۆ کرا. بەپێی ئەو ڕێککەوتننامەیە کە بۆ ماوەی (20) ساڵ پەسەند کرا، ڕووباری (دنیپر) کە بەناو ئۆکرانیادا تێپەڕدەبێت وەک سنووری نێوان ئیمپراتۆریەتی تزاری ڕوسی و ئیمپراتۆریەتی عوسمانی دیاری کرا لە ئەنجامدا (زاپوروجی) کەوتە ژێر دەسەڵاتی عوسمانیەوە فەرمانڕەوایی عوسمانی لە ناوچەکەدا هەتا ڕێککەوتنی (کارلۆفچە)ی (1699) درێژەی پێدرا. ئەو خاکەی (ئۆکرانیا) کە ساڵانێکی زۆر لە ژێر چاودێری ڕووسیا و پۆڵەندا و پاشان ئوسترالیا - هەنگاریا بوو، دیمەنی ململانێکانی نێوان ڕووسیا و ئیمپراتۆریەتی ئۆسترۆ-هەنگاریا بوو لە کاتی جەنگی جیهانی یەکەمدا. دوای شۆڕشی سۆسیالیستی (ئۆکتۆبەری 1917)، کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی (ئۆکرانیا) لە یەکێتی کۆمارە سۆسیالیستەکانی سۆڤێت (USSR) جێگەی خۆی گرتەوە. لە ماوەی جەنگی جیهانی دووەمدا، نزیکەی هەموو خاکی (ئۆکرانیا) لە لایەن (ئەڵمانیای نازیەوە) داگیرکرا. قەتڵوعامی نازییەکان بە توندترین شێوە لە (ئۆکرانیا) به‌رجه‌سته بوو. شەڕی پارتیزانی لە وڵاتدا بە درێژایی جەنگ بەرپا بوو، (ئۆکراینا) لە ساڵی (1944) لە دەستی نازیەکان ڕزگار کرا پێنج ملیۆن ئۆکرانی لە شەڕەکەدا گیانیان لە دەست دا (700) شار و (28) هەزار گوند وێران بوون. یه‌كێك له كاره‌ساته مه‌زنه‌كان كه له سه‌ده‌ی بیسته‌مدا ڕووبه‌ڕووی ئه‌و وڵاته بۆته‌وه، ئه‌وه‌یه (ئۆکرانیا) لە ساڵی (1986) تووشی کارەساتی (چێرنۆبیل) بوو کە یەکێکە لە خراپترین کارەساتی ناوکی لە مێژوودا. لە پرۆسەی هه‌ڵسانه‌وه‌ی یەکێتی سۆڤیەتدا لەژێر ناوی (بنیاتنانەوەی) لە ساڵانی 1990کاندا، شەپۆلی ناسیۆنالیستی لە (ئۆکراینا) ڕوویدا، وەک هەموو وڵاتانی تری سۆڤیەتی پێشو ئۆکرانیا لە (24)ی ئابی 1991 یەکێتی سۆڤیەتی بەجێهێشت (لیۆنید کراڤچوک) بوو بە یەکەم سەرۆکی دەوڵەت و هه‌روه‌ها لە ساڵی 1996 (لیۆنید کوچما) سەرۆکایەتی کرد. ئەو قەیرانە سیاسییەی کە لە ساڵی 2001دا بە کوشتنی ڕۆژنامەنوسی ئۆپۆزسیۆن (جۆرجی گۆنگادزێ) دەستی پێکرد، قوڵتر بوویەوە کاتێک پارتی سۆسیالیست تۆمارە دەنگییەکانی ئاشکرا کرد بۆ سەلماندنی ئەوەی کە سەرۆک (کوچما) لە چەندین تاواندا تێوه‌گلاوه، بۆیه خۆپیشاندانی جەماوەری لە سەرتاسەری وڵاتەکەدا بە دروشمی (ئۆکرانیا بێ کوچما) ده‌ستیپێكرد و لە چه‌ندین شوێنەوە بوو بە پێکدادان لەگەڵ هێزە ئەمنییەکاندا. لەهەڵبژاردنەکانی ساڵی 2002دا حیزبی کۆمۆنیستی (ئۆکرانیا) بۆ یەکەم جار بە 20 لەسەدی دەنگەکان نازناوەکەی لەدەستدا کوتلەی (ڤیکتۆر یوشچنکۆی) به دروشمی (ئۆکرانیای ئێمە) لە هەڵبژاردنەکەدا سەرکەوت. له ئێستادا سه‌ره‌رای ئه‌وه‌ی كه (ئۆكرانیا) خاوه‌نی ده‌وڵه‌ت و نه‌ته‌وه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆیه، به‌ڵام ڕوسیا مافی ئه‌وه به خۆی ئه‌دات كه داگیری بكات و بیگێڕێته‌وه بۆ ژێر باڵی خۆی، ئه‌گه‌ر بێت و ئه‌مه سه‌ربگرێت، بێگومان ئه‌مه سه‌ره‌تایه‌كه بۆ ئه‌وه‌ی له داهاتوودا هه‌مان هه‌نگاو به‌ره‌و ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی دیكه‌ش بگرێته‌به‌ر كه له خاكی یه‌كێتی سۆڤیه‌تی گه‌وره جیابوونه‌ته‌وه. له هه‌نگاوێكی له‌م جۆره‌دا، ئه‌مریكا به هه‌موو شێوه‌یه‌ك-به‌و شێوه‌یه‌ی له ڕاگه‌یاندن ده‌رده‌كه‌وێ- ئاماده‌یی خۆی بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی روسیا ده‌ربڕیووه، به‌تایبه‌تی هه‌ڕه‌شه‌ی لێدانی گورزی ئابووری ده‌كات، ئه‌مه‌ش جارێكی تر به‌و واتایه كه ئه‌مریكا له‌گه‌ڵ ڕوسیا ئه‌چێته‌وه قوڵایی (جه‌نگی سارد)، جه‌نگێك به‌بێ چه‌ك و ته‌قه‌مه‌نی، به‌ڵكو له ڕێگای (چه‌كی ئابووری) و شه‌ڕی به وه‌كاله‌ت. له هه‌ر ڕوویه‌كه‌وه سه‌یری ڕووداوه‌كان و ململانێكانی نێوان (ڕوسیا) و (ئه‌مریكا-ناتۆ) بكه‌ین، ئه‌و خاڵه ڕوونه كه (ئابووری) خاڵی جه‌وهه‌ری و سه‌ره‌كیه. هه‌وڵه‌كانی (ڕوسیا) بۆ داگیركردنی (ئۆكرانیا)، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی هه‌وڵێكه بۆ به ده‌ستهێنانه‌وه‌ی به‌شێك له خاكی یه‌كێتی سۆڤیه‌تی جاران، له هه‌مانكاتدا زیادكردنی سه‌رچاوه‌یه‌كی ئابووری ده‌وڵه‌مه‌نده بۆ ڕوسیای ئێستا. له پێناو به ده‌ستهێنانی ئه‌م ئامانجه، وه‌ك ده‌رده‌كه‌وێ، ڕوسیا بێباكه له هه‌ڕه‌شه‌كانی ئه‌مریكاو ئه‌وروپا، بۆیه به‌شێوه‌یه‌كی زاڵ و بێترس هه‌وڵده‌دات درێژه به ململانێكانی بدات، ئه‌ویش به‌هۆی ئه‌وه‌ی (ڕوسیا) چه‌كێكی به‌هێزی به ده‌سته‌وه‌یه كه به‌رده‌وام به‌هۆیه‌وه هه‌ڕه‌شه له وڵاتانی ئه‌وروپا ده‌كات، ئه‌ویش ڕاگرتنی غازه بۆ ئه‌وروپا، كه ئه‌گه‌ر بێت و ئه‌مه له وه‌رزێكی زستاندا ڕووبدات ئه‌وروپا ده‌كه‌وێته به‌رده‌م مه‌ترسی ڕه‌قبوونه‌وه و تێداچوون. ئه‌وروپا شانازی به هێزی (ناتۆ) و هه‌روه‌ها یه‌كێتیه‌كه‌یه‌وه ده‌كات، به‌ڵام به‌هۆی هه‌ڕه‌شه‌كانی ڕوسیا، ئه‌م یه‌كێتیه كه‌وتۆته به‌رده‌م هه‌ڵوه‌شان و هه‌روه‌ها خه‌ریكه هێزی (ناتۆ) بێ رۆڵ و ده‌سته‌وه‌ساتانه به‌رامبه‌ر به سه‌ركێشی به‌رده‌وامی ڕوسیا. لێره‌دا ده‌پرسین: ئایا (به‌ریتانیا) هه‌ستی به‌و مه‌ترسی و هه‌ڕه‌شانه كردبوو كه به‌هۆی هه‌ڕه‌شه‌ی داگیركردنی (ئۆكرانیا) له‌سه‌ر ئه‌وروپا دروست ده‌بن، بۆیه له ڕێگه‌ی ڕاپرسیه‌كه‌وه له‌و یه‌كێتیه ده‌رچوو؟ به واتایه‌كی تر ئه‌كرێ ئه‌مه وه‌ك هه‌وڵێكی (به‌ریتانیا) له زیانه‌كانی ئه‌و جه‌نگه هه‌ژمار بكرێت. ناوه‌رۆكی ڕووداوه‌كان ئه‌وه‌مان بۆ ده‌سه‌لمێنن، (جه‌نگی سارد) به فۆڕمی نوێ ده‌ستی پێكردۆته‌وه و كاریگه‌ری و ئاكامه خراپه‌كانی خێراتر و زیانبه‌خشتر ده‌بن له سه‌ده‌ی ڕابردوو. له كۆتاییدا به دانانی گریمانه‌ی ئه‌وه‌ی كه هه‌ڕه‌شه‌كانی (ڕوسیا) بۆ داگیركردنی (ئۆكرانیا) جدین و ئیتر ڕێگایه‌ك نه‌ماوه‌ته‌وه بۆ پاشگه‌زبوونه‌وه‌ی ڕوسیا، ئه‌كرێ ئه‌و پرسیارانه بخه‌ینه‌ڕوو: * ئایا هه‌ڵوێست و كاردانه‌وه‌ی وڵاتانی یه‌كێتی ئه‌وروپا، كه خۆی له چوارچێوه‌ی (ناتۆ)دا ڕێكخستووه چی ده‌بێت؟ توركیا وه‌ك ئه‌ندامێكی (ناتۆ) و دۆستێكی ڕوسیا له‌و نێوه‌نده‌دا هه‌ڵوێستی چی ده‌بێت؟ * له حاڵه‌تی كاردانه‌وه‌ی ئه‌مریكا به‌رامبه‌ر هێرشی ڕوسیا بۆ سه‌ر (ئۆكرانیا)، كاردانه‌وه‌و هه‌ڵوێستی (چین) به‌رامبه‌ر ئه‌مریكا چی ده‌بێت، ئایا بێده‌نگ و بێلایه‌ن ده‌مێنێته‌وه یاخود پشتگیری ته‌واوه‌تی ڕوسیا ده‌كات و دژ به ئه‌مریكا ده‌وه‌ستێته‌وه؟ * له حاڵه‌تی هه‌ڵگیرسانی ئه‌م جه‌نگه، كاریگه‌ری چی ده‌بێت له‌سه‌ر سێكته‌ره‌كانی ئابووری جیهانی و ژیانی خه‌ڵك، به تایبه‌تی له وڵاتانی هه‌ژارو كه‌مده‌رامه‌ت؟ * تا چه‌ند ئه‌كرێ ئه‌م هه‌وڵه‌ی ڕوسیا له‌به‌رامبه‌ریشیدا هه‌ڕه‌شه و كاردانه‌وه‌كانی ئه‌مریكا وه‌ك ده‌ستپێكێك بۆ جه‌نگی جیهانی سێیه‌می لێكبدرێته‌وه؟ هه‌موو ئه‌م پرسیارانه رووداوه‌كانی داهاتوو وه‌ڵامان ده‌داته‌وه. * ماسته‌ر له فه‌لسه‌فه‌ی سیاسی
سه‌ردار عه‌زیز ئەمە چەندەمین جارە بارزانی توانای خوێندنەوەی تواناو ڕۆڵ و نیەتی ئەکتەرەکانی نیە کە مامەڵەیان لەگەڵدا دەکات یان ڕوبەڕویان دەبێتەوە. ئەم پرسە بیرکردنەوەو لێکۆڵینەوەی زۆر هەڵدەگرێت، چونکە ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە سیستەمی بیرکردنەوەی سیاسی و باجەکەی خەڵکی دەیدەن. ئێمە لە ڕیفراندۆمدا ئەوەمان لا رون بوو، زۆر هەوڵماندا لە ڕێگای نوسینەوە کە ئەو کارە نەکرێت، بەڵام سودی نەبوو. ئەمجارە پرسەکە جیاواز بوو، بۆیە هێندە جێگای بایەخ نەبوو لامان. بەڵام سەرباری ئەوە تێگەیشتن لێی گرنگە بەتایبەتی کاتێک جەمسەرگیری دونیای کوردی ڕێگرە لەوەی تێگەیشتنێکی هاوسەنگ بێتە ئاراوە. لێرەدا چەند سەرنجێکی سادە بە خێرایی دەخەمە ڕوو: یەکەم، مەسعود بارزانی ناسیاسیانە لە سیاسەت دەڕوانێت. زیاتر نزیکە لە دیدێکی ئاینی یان، مەسیانییەوە، بەوەی کە گوایە پەیامێک یان ئامانجێکی گەورەی هەیە. ئەمجۆرە لە تێڕوانین لە سیاسەت زەمینەی هەڵە لێکدانەوەی زۆر دەسازێنێت. لە هەمانکاتدا خراپ تێگەیشتنە لە سیاسەت وەک چالاکبون لە پانتایی گشتیدا لە پێناوی گشتدا. دووەم، مەسعود بارزانی لە بڵقدا دەژی، تەنها گوێبیستی ئەو دیدانە دەبێت کە جەخت لە سەر دونیابینییەکەی دەکاتەوە. ئەم دابڕانە لە واقیع لە هەمانکاتدا هەوڵدان بۆ گۆڕینی واقیع هەڵە تێگەیشتنی گەورە دروست دەکات. سیاسی خاوەن دیدی ڕاستەقینە هەمیشە بە دوای ئەوەدا دەگەڕێت کە چ ڕەهەندێک، ئەگەرێک، بوارێک هەیە ڕەنگە ئەو چاوپۆشی لێکردبێت یان نەیبینبێت، بۆیە گوێگرتن لە جیاواز بنەمای تێگەیشتنە لە خود و لە واقیع. سێیەم، لە عێراقدا کۆمەڵێک ناوەندی سیاسی هەیە، کە هەریەکەیان نەزم و ڕێسای خۆی هەیە. هەولێر جیاوازە لە بەغدا، بەغدا جیاوازە لە نەجەف. سلێمانی جیاوازە لە ئەنبار. بەسرە جیاوازە لە هەموان. تێگەیشتن لەم ناوەندە سیاسیانە پێویستی بە ئاگابونە بە ووردی و بە قوڵی، بەڵام بارزانی دابڕاوە لەم ناوەندە جیاوازانە. ئەمجارە ئەوانەی کە بەغدایان لای بارزانی ڕاڤەکردەوە کەسانی وەک مستەفا کازمی و هوشیار زێباری و چەند کەسێکی تر بوون، کە هەمویان ئەجیندای تایبەتی خۆیان هەبووە. بۆ نمونە بینینی دەزگاکانی حکومەتی ناوەندی بەهەمان شێوازی دەزگا دەستەمۆکراوەکانی هەولێر، دیدێکی فریودەرە. چوارهەم، نادیدەگرتنی فێڵ و تواناکانی ئێران. کادیرانی پارتی ئێرانیان لە سەر بنەمای ئەو قسانە دەخوێندەوە کە لە هەولێر کردبونی. بەڵام یەکەم خەسڵەتی کەلتوری ئێرانی درۆیە. پێنجەم، گرەوکردن لە پشتی (سەماحەتی) موقتەدا. موقتەدا کەسێکی ترە کە مەسیانیانە سیاسەت دەکات، بەڵام هەتا ئێستا بە سەر ڕکەبەرەکانیدا زاڵە. موقتەدا خەونی ئەوەیە نەجەف و بەغدا کۆنترۆڵ بکات. ئەمە ترسی گەورەی لای ئێرانییەکان دروستکردوە. شەڕی گەورەی داهاتووی عێراق لە سەر نەجەفە. بۆیە بوون بە بەشێک لە ئەجیندای موقتەدا، یانی دروستکردنی عێراقێک کە سیاسەت و ئاین و تیادا تێکەڵەو ناوەندگیرییەکی چر لە ئارادایەو کورد بەردەوام وەک لیمۆ دەگوشرێت. شەشەم، نەبونی توانای داننان بە کورتهێنان. هەرکە پارتی هەڵەیەکی گەورە دەکات، کادیرە مامناوەندیەکانی هاندەدات پاساوی بۆ بهێننەوە، دیارە ئەمە لە پێناوی وورەی جەماوەرەکەیاندایە، بەڵام ئەگەر ببێتە هۆکاری ئەوەی کە دان بە هەڵەدا نەنرێت بنەمای شکستی تر دادەڕێژێت. حەوتەم، زاڵبونی باری دەرونی و خواستی کەسایەتی بە سەر پرۆسەی سیاسیدا. هەشتەم، ئامادەنەبونی کورد وەک خەڵکێک لە دانانی پۆستە سیاسییەکان لە بەغدا.
عرفان عزیز عزیز ئه‌وه‌ی ئه‌مرۆ روویداوه ده‌كرێـت به‌م شێوه‌یه شیمانه‌ی بۆ بكرێت, ئه‌وه‌ی به‌سه‌ر كاك هۆشیار زێباری هات بابه‌تێكی ته‌واو سیاسییه و له‌ده‌ره‌وه‌ی عێراقه‌وه وه‌به‌رهێنه‌ری پێكراوه، بۆیه یاری پارتی له مه‌یدانه‌كه له‌گه‌ڵ نه‌یارانی ناو عێراق نییه به‌ڵكو گه‌وره‌تره له‌وانه ئه‌مڕۆ كاك هۆشیار خۆشی ته‌واوی ئه‌و راستیه‌ی دڕكاند بۆیه هیچ لایه‌نێكی كوردی سیاسی عێراق پێی وانەبێ ئه‌و براوه بووه به‌رانبه‌ر به پارتی، چونكه به‌پێوه‌ری هه‌موو پره‌نسیبه‌كانی دیموكراتی به‌ره‌ی پارتی و هاوپه‌یمانه‌كانی زۆرینه‌ن له‌په‌رله‌مانی عێراق، و خودی كاك هۆشیاریش تۆمەتبار كراوه به بابه‌تی گه‌نده‌ڵی وه‌ك خۆیان ده‌ڵێن پرسیار لێره دروست ده‌بێت، 370 ملیار دۆلار له 18ی ساڵی رابردوو له عێراق به‌هه‌ده‌ردراوه ئێستا ده‌یانه‌وێت شكستی ئیداره‌دانی رابردووی خۆیان به‌سه‌ر كاندیدی پارتی بشكێننه‌وه؟ پارتی هه‌میشه پشتی به جه‌ماوه‌ر و كادیر و خه‌ڵكی كوردستان به‌ستووه وابه‌سته نه‌بووه به‌سیاسه‌تی هیچ ئه‌جێندایه‌كی هه‌رێمایه‌تییه‌وه، بۆیه زۆر ئاساییه له هه‌ندێك هه‌نگاوی سیاسی (ئه‌م كه‌یسانه رووبده‌ن، تا ئه‌و كاته‌ی ده‌رگای خۆكاندید كردن داده‌خرێت چاوه‌رانی هه‌ڵوێستی نوێی پارتی ده‌كرێت، به‌تایبه‌ت روونكردنه‌وه له‌سه‌ر دوای ئه‌و ئاسته‌نگانه‌ی كه بۆ كاندیده‌كه‌ی دروستكرا ده‌رگای نوێ بۆ پارتی ده‌بێته‌وه، كه چۆن له‌گه‌ڵ بارودرخه‌كه مامه‌ڵه‌بكات، چونكه ده‌ركه‌وت به‌شێك له دامه‌زراوه‌كانی عێراق به‌تایبه‌ت دادگای فیدراڵی و كۆمسیۆن و ناوه‌ندی یاسایی به‌غدا له‌ژێر هه‌ژومنی بڕیاری سیاسین، ئه‌مه زۆر مەترسیدارە، ئه‌وه‌تا له ده‌سته‌ی نه‌زاهه‌ی عێراقه‌وه ناوی هۆشیار زێباری چوه‌ته په‌رله‌مان و به‌قسه‌ی ئه‌مینداری گشتی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران هیچ تانه‌یه‌ك و نیشانه‌یه‌كی پرسیار له‌سه‌ر كه‌یسی كاك هۆشیار نه‌بووه كه له‌ده‌سته‌ی نه‌زاهه‌وه ره‌وانه‌ی په‌رله‌مان كراوه، ئایا ئێستا خێره دادگای فیدراڵی تانه له دۆسیه‌ی كاك هۆشیار ده‌دات؟ ئه‌گه‌ر ئه‌مه بڕیارێكی سیاسی نه‌بێت چۆن له ده‌سته‌ی نه‌زاهه تێپه‌ڕی به‌ڵام له دادگای فیدراڵی ره‌تكرایه‌وه، کەوایە جۆرێك له دابه‌شكردنی میحوه‌ری سیاسی له‌ناو دامه‌زاروه بێ لایه‌نه‌كانی عێراقیش هه‌یه، ئه‌مه له‌رووی ناوخۆیی و نێوده‌وڵەتیه‌وه گه‌وه‌ترین پرسیار له‌سه‌ر عێراق دروست ده‌كات، تا ئه‌م عه‌قڵیه‌ته له دامه‌زاروه‌كانی عێراق هه‌بێت ئۆقره‌یی سیاسی نابێت، مادام به شه‌كوای 3 په‌رله‌مانتار كاندیدێك ره‌تكرایه‌وه كه‌وایه ده‌بێت زۆر به ئاسانی له عێراقدا تانه و ئاسته‌نگ بۆ هه‌رشتێك دروست بكرێت كه ئه‌گه‌ر یاساییش نه‌بێت. ئێستا كاتی ئه‌وه‌یه پارتی ده‌فته‌ری حه‌ق و حساب ده‌ربهێنێت و وشه به وشه سیاسه‌ت به سیاسه‌ت هه‌نگاو به‌هه‌نگاو به هه‌موو ئه‌و شتانه‌دا بچێته‌وه كه له رابردوو كردوویه‌تی و بۆ داهاتووش چی ده‌كات دیاره ویستێك له عێراقدا هه‌یه كه هێشتا نایه‌وێت كه‌سی به ئه‌زمو‌ن و به‌هێز ده‌وڵه‌تداری بكات ؟ ده‌نا بۆچی ئه‌و ماوه زۆره‌ی كاك هۆشیار له پۆست نه‌بووه ئه‌و هه‌موو گه‌نده‌ڵیه له عێراق كراوه دادگای فیدراڵی له كوێ بووه ؟ ئه‌و هه‌موو سه‌روه‌ته‌ی عێراق دزراوه دادگای فیدراڵی بۆچی به‌یاننامه‌یه‌ك و یاخود بۆچی ئیدانه‌یه‌ك و دووسێ به‌رپرسی گه‌وره‌ی عێراقی بانگێشت نه‌كرد؟ كه‌وایه ئه‌م جاره‌ش له جیاتی ده‌رگای یاسایی و ململانییه‌كی سیاسی له‌گه‌ڵ پارتی بكرێت، هاتن له پاشقوڵ لێدان له پارتی و شه‌ری ده‌روونی له‌گه‌ڵ كاندیدی پارتی ده‌یه‌وێت ئه‌زمونێكی دیكه‌ی خراپی سیاسی تاقی بكه‌نه‌وه دواجار ئه‌وه‌ی له مه‌یدانه‌كه قسه‌ی خۆی ده‌كات خه‌ڵكی كوردستانه له ماوه‌ی رابردوو عێراقییه‌كان وانه‌یه‌كی به‌هێزیان دایه ئه‌و هێزه سیاسیانه‌ی كه ئه‌جێندای هه‌رێمایه‌تیان له عێراق جێبه‌جێ ده‌كرد، بینیمان ئه‌و هێزانه‌ی 18 ساڵه حوكمی عێراق ده‌كه‌ن له‌م هه‌ڵبژاردنه‌ی دوایی چۆن خه‌ڵكی عێراق سزای دان. ده‌پرسین بۆچی عێراقییه‌كان سزای ئه‌و گروپانه‌یان دا؟ له‌وه‌ڵامدا هه‌موویان به‌یه‌ک ده‌نگ ده‌ڵێن سیاسه‌ت ده‌بێت بۆ عێراقییه‌كان بێت نه‌ك ده‌ستێوه‌ردانی ده‌ره‌كی، ئه‌گه‌ر ئه‌م قسه‌یه بۆ خودی عێراق دروست بێت بۆ هه‌رێمی كوردستان 10 جار دروسته كه به به‌رچاوی هه‌موو خه‌ڵكی كوردستانه‌وه دیاره كه كێ په‌یڕه‌وی ئه‌جێندای ده‌ره‌كی له كوردستان ده‌كات. هێزێكی ناوخۆیی و پشت ئه‌ستور به جه‌ماوه‌ر وه‌ك پارتی هه‌ر ده‌بوو خۆی ئاماده بكات بۆ سیناریۆیه‌كی له‌م شێوه‌یه، له داهاتووش هه‌مان شت دووباره ده‌بێته‌وه، هه‌موو سیناریۆكان له دژی پارتی ئاماده‌ن و ئه‌وه خودی پارتییه كه بۆ داهاتوو چۆن بتوانێت له بارنبه‌ریان خۆی ئاماده بكات, كاتی خۆی سه‌رۆك بارزانی به ئاشكرا باسی ئه‌و لوغمانه‌ی كرد كه له به‌رده‌م پارتی دایه، ئێستا پارتی زیاتر له جاران ده‌بێت هه‌نگاوه‌كانی به وریایی و به حه‌كیمانه بنێت، چونكه نه‌یارانی پرۆسه‌كه له‌ئان و سات ده‌گه‌رێت بۆ لاوازكردن. پارتی ئه‌وه‌ی له‌سه‌ری بوو ئه‌نجامی دا له رێككه‌وتن له‌گه‌ڵ هێزه سیاسییه‌كان به كرده‌یی چووه پێشه‌وه و كاندیدی خۆی پێشكه‌ش كرد، له‌گه‌ڵ یه‌كێتی تا دواسات گفتووگۆی كرد و ده‌ستپێشخه‌ری بۆ رێكخستنه‌وه‌ی ناو ماڵی شیعه كرد و سوننه‌كانی یه‌كخسته‌وه، پارتی ئه‌وه‌ی له توانای بوو بۆ راست كردنه‌وه‌ی پر‌وسه‌ی سیاسی عێراق ئه‌نجامیدا و ئه‌وه‌ی ده‌مێنێته‌وه ئه‌وه‌یه كه هه‌وڵێك هه‌یه له‌لایه‌ن ده‌وڵە‌ته هه‌رێمایه‌تییه‌كانه‌وه كه پرۆسه‌ی سیاسی عێراق په‌ك بخه‌ن و ده‌وڵه‌تانی جیهانیش به‌تایبه‌ت ئه‌مه‌ریكا به‌رپرسیاره لەوەی له 2017 روویدا جارێكی دیكه له عێراق دووباره نه‌بێته‌وه و به‌رپرسیاریه‌تی كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تییه له‌رووی ئه‌خلاقییه‌وه پشتیوانی ئه‌و هه‌نگاوانه‌ی پارتی بكه‌ن بۆ داهاتووی عێراق، هێشتا یاریه‌كه زۆری ماوه به‌بێ پارتی و هاوپه‌یمانه‌كانی دڵنیابن كاندیدی هیچ حزبێك سه‌ركه‌وتوو نابێت.
چیا عەباس دوای شکستە کوشندەکەی گۆڕان لەو باوەرەدا بوم گۆڕان بەرەو دارمان دەروات، تروسکایەکی کز بەدی دەکرا کە ژمارەیەک لە هەڵسوراوانی گۆران کە لە ناو بزوتنەوەکەدا ماونەتەوە و هەوڵی جدی بۆ بوژاندنەوەی بدەن. دوای شکست دەستە دەسەڵاتدارەکانی گۆڕان دەستیان لە کار کێشایەوە، کاتی خۆی بە کارێکی کورت تەمەن و موزایەدە وەسفم کرد، چونکە هەنگاوی لەو جۆرە لەو سیستەمە دامەزراوانەی کە پێرەوی دیموکراسیەت و لێكۆڵینەوە و لێپرسینەوە دەکەن کاریگەری هەیە نەک لە حوجرەی ئیرسی ئەقڵیەتی پاوانخوازی و خۆپەرستیدا. هەر زۆر بەپەلە ئەو تاقمانە لە پشت پەردەوە و دژ بە نەریت و رەوشتی رێکخراوەیی دەستیان کردەوە بە کۆنترۆڵکردنەوەی بونیادی لەرزۆکی گۆڕان، وەک ئەوەی نا بایان بینیوە و نە باران. تاقمی دەسەڵاتداری بەرچاو بە پێوەرەکانی ئەقڵیەتێکی کلاسیکی بەسەرچو دەستەو لیژنە و شتومەکی لەو جۆرەیان سازکرد، گوایە رۆح بەبەری جەستەیەکی ئیفلیجدا دەکەنەوە، چەند هەڵمەتێکی ژێربەژێری نەزۆکیان لە سایەی هزری گۆرانکاری و ناوی مەزنی کاک نەوشیرواندا دەست پێکرد، وەک دانانی دەستەیەک بۆ دیاریکردنی تاقمێکی بەرێوەبەری کاتی بۆ گۆڕان و ئامادەسازی بۆ کۆنفرانسی نیشتمانی لە مانگی جانەوەریدا، ئەم بەڵین و بریارانەیان مایە پوچ دەرچون. بەتەنیشت ئەم سەرگەردانیەوە گۆڕان لە سایەی ئەم تاقمەدا نەک هیچی لە سەر ئاستی سیاسی و حوکمرانیدا پێ نەکراوە و دوای شکستیش رۆڵی بەشداربونیشی لە دەسەڵاتدا زۆر کەمترە لە ئەرکی ئارایشتەکردنێکی وەهمی بچوکی روخساری ئەو دەسەڵاتە چونکە وەک پاشکۆیەکی بێ ئیرادە و هێزێکی زەمینە سفری لێهاتوە. لە مێژە وتراوە: ' بەرگریکردن لە پرسیکی دۆراو ژیانی بەبەردا ناکاتەوە بەلکو مردنی هاژەهاژەتر دەکات'. تۆ بڵێی وا بێ؟ ئەم تاقمە خەتاباری سەرەکی ئەم دۆخەی ئیستان و هاوکاتیش هەر ئەوان نین، چونکە رەگ و ریشەی کێشەکانی ناو گۆڕان هەر لە سەردەمی یەکێتی بونیان بە کاک نەوشیروان یشەوە سەریان هەڵداوە و لە هزری رێکخراوەیی و فکری و سیاسی و کۆمەڵایەتیاندا بە خەستی داکوتراون، دەبوا کاک نەوشیروان خوێندنەوەیەکی زۆر وردتری بۆ بکردایە، تایبەت کاتێک توانای بەرێوەبردنی گۆڕانی رو لە داکشان بو. بۆ خۆم زۆر هەوڵم لە گەڵیدا دا سەرکردایەتیەکی لێهاتوی سێبەر دروست بکات و لە کاتی ماڵئاواییدا گۆڕان بگرنە دەست، مەخابن ئەوەی نەکرد و شێکردنەوەکەشی واقیعی تێدا بەدی دەکرا، کاتێک گوتی: " ئەم برادەرانە کەسانی تێکۆشەرن، زۆربەیان لە کۆمەڵە ( مەبەستی کۆمەڵەی مارکسی لینینی) و یەکێتیدا کاریان کردوە، هەر لە سەرەتاوە روبەروی چەندین کێشە و ململانێی ناوخۆیی بونەتەوە، لەو پرۆسەیەدا عەیارە بیست و چوار فێربون چۆن بمێننەوە کە مەبەستی سەرەکیانە و ئێستاش تا بەردەشۆر دەبێت هەر مەسئول بن، واز لە گەنجانی ئەم سەردەمە بێنە با بە مروری زەمان خۆیان ئامادە بکەن چونکە لە ئێستادا دەرەقەتی ئەم موخەزەرمانە نایەن، ئەو کاتەی گەنجەکان لە گۆڕاندا کەوتنە ململانێ لە گەڵ ئەم برادەرانە بەشێکیان وازیان لە گۆڕان هێناو و بەشێکی تریش رویان لە شوێنی تر و جامبازی و گەندەڵی و تەکەتول کرد"، بە ناویش باسی هەندێکیانی کرد. بەشێکی زۆری قسەکانی کاک نەوشیروان راست دەرچون. کەمتەرخەمی سەرەکی ئەو پێش وەفاتی ئەوەبو پرسە هەستیارەکانی گۆڕانی بە رونی یەکلایی نەکردەوە، وەک دامو دەزگاکانی گۆڕان دوای خۆی، پەیوەندیەکان لە گەڵ هێزەکانی تر و لە لوتکەشدا پرسی موڵکداریەتی گۆڕان و رۆڵی منداڵەکانی لەو پرسانەدا. تەنها یەکجار پێێ گوتم: " تا من لە ژیاندا بم ناهێڵم کورەکانم هیچ بەرپرسیاریەک لە ناو گۆڕاندا وەرگرن". راستیەکی حاشاهەڵنەگرە کە ئەم کاراکتەرانەی ناو بونیادی شکستی گۆڕان کە بەم کارانە هەڵدەسن زۆر زیاتر لە هاو رەفتارەکانیان لە دەرەوەی گۆڕان زیانیان بە پرۆسەی گۆرانکاری و زیندو راگرتنی ئومێدی خەڵک گەیاندوە. ئەم تاقمە زۆر زیادرەویی دەکەن کاتێک دێن بەناوی گۆڕانکاریەوە سەرقاڵی دارشتنی ئەختەبوتی بەرژەوەندی و خواستە تایبەتیەکانی خۆیانن، دەسکەوت و ئیمتیازە نارەواکانیان لە سایەی بەشداریان لە حکومەتەدا ئەمە دەسەلمێنن. ئەم تاقمە دەستیان لە کار کێشایەوە، ئێستا زۆر زیاتر لە جارانی پێش شکست خۆیان بە بەرپرسیار و باوکی " رۆحی" بزوتنەوەکە دەزانن، وا پیشانی دەدەن هەر خۆیان دەتوانن موعجزەی بوژاندنەوەی گۆڕان بهێننەدی، لە نێو تەکەتول و تاقمە جیاکانی ناو ئەو تاقمانەی لە گۆڕاندا ماون گەمەی قێزەوەن دەکەن، ئەم دەکەن بە دژی ئەوی تر و ختوکەی ئەم و ئەو دەدەن و لە بیریشیان نەچوە چاوبازی لە گەڵ هەندێکیان بکەن. دەنگۆی زۆریش هەیە جەمسەرە جیاکانی هێزەکانی تریش " هەڤاڵە دێرینەکانیان" ناو بەناو قورمیشیان دەکەن، چونکە زۆربەی ئەم تاقمە دەمێکە " صك الغفران" یان بە یەکێتی داوە کە خەتایەکی گەورەیان کردوە کاتێک لە یەکێتی وازیان هێناوە، هیچ درویش نیە، چەند روداوێک ئاماژە دەدەن بەوەی، کە لە گەڵ نەغمەی پارتیشدا سەما دەکەن. لە ئێستادا تاکە بەرهەڵستی سەرسەخت لە ناو بزوتنەوەکە لە بەردەمی ئەم تاقمە دێرینەی ئیرسی شۆرش و هزری بەسەرچوی سیاسی و رێکخراوەییدا کورەکانی کاک نەوشیروانن، تایبەت چیا، با بزانین ئەمە لە چیەوە سەرچاوەی کردوە؟ کاتێک باسی زەمینەی چیا دەکەم کەس بەهەڵە لێم تێنەگات بە مانای ئەوەش نیە کە چیا خەمخۆرێکی رەسەنی هزری گۆڕان و پرەنسیپەکانی کاک نەوشیروان بێت. چیا نەوشیروان مستەفا لە یەکێک لە گەورە زانکۆکانی دنیا کە زانکۆی هارڤەردە خوێندویەتی و ماستەری لە زانستیە رامیارەکان بەدەست هێناوە، ئەوەندەی من لێی بە ئاگا بوم چیا بەردەوام خوێنەری بژاردەی کتێب و لێکۆڵینەوە و توێژینەوە سیاسی و ئابوریەکانی ئەم سەردەمە بوە. وەک ئاشکرایە زانکۆی هارڤەرد فەلسەفەیەکی تایبەت بە خۆی هەیە بۆ پێگەیاندنی خوێندکارەکانی، زۆربەی ناودار و دەسەڵاتدارەکانی ئەمریکا گۆشەکراوی ئەو دامەزراوە زەبەلاحەی دنیان. بەشێک لە سەرۆک کۆمار و دەسەڵاتدارەکانی ئەمریکا کە لە هارڤەرد خوێندویانە لە کاتی دەسەڵاتبونیاندا چەند خاڵێکی سەرەکیان لە سیاسەت و حوکمرانیدا پێرەو کردوە، لەوانە: لوتکەی دەسەڵات بە کەسانی سەرلەقێنەر دەور بدرێت، راگەیاندن پێگەیەکی بنەرەتیە بۆ دەسەڵات، پارە شادەماری بەرێوەبردنە و ...تاد. چیای کوری کاک نەوشیروان دوای وەفاتی باوکی زۆر بەوردی کاری لەسەر ئەم خالانە کردوە، لە سەرەتادا راگەیاندنی گۆڕانی کۆنترۆڵکرد، بەخەستی سەرقاڵی پەیداکردنی داهات بو، دەوروبەری خۆشی بە زۆربەی سەر لەقێنەرەکان تەنی، ئەوەشی بە دڵی نەبوبێت پەراوێزی کردون و دەشکات، نمونەشیان زۆرن. کێشەی سەرەکی ئەو لە ئیرسەکەی تری مێژو و سروشتی کاراکتەرەکانی خانەی راپەراندن و بەشێک لە ئەندامانی جڤاتی نیشتمانیدا بو کە رێگر بون و ماون لە جێبەجێکردنی کارنامەکەی. دوای وەفاتی کاک نەوشیروان ماوەیەک بێدەنگی و هێمنی لە پەیوەندیەکانی ئەم دو لایەنەدا بەدی دەکرا، چیا دەستیکرد بە کارکردن بۆ بەجێهێنانی کارنامەکەی بۆ دروستکردنی دەزگایەکەی گەورەی راگەیاندن، ئەو کەسانەی لە راگەیاندن بەدڵی نەبون بە شێوازی زیگزاگ و نارەوا دوری خستنەوە و کەسانی سەر بە خۆی لە شوێنیان دانا، پەیوەندیەکانی لە گەڵ پارتی و چەند تەرەفێکی یەکێتی بەرەو ئاساییکردنەوە برد، جڤاتی نیشتمانی بە کەسانی دەوروبەری پر دەکردەوە، بەرامبەر نارازیەکانی ناو گۆڕانیش زۆر بێباک بو و بەڵێنەکانیشی پێیان پشتگوێ دەخستن، بە کورتی کاتی دەکوشت. لەو ساتانەدا خودی چیا خۆی و چەند کەسێکی دەوروبەری هەڵەیەکی کوشندەیان کرد کاتێک بەشێک لە موڵکەکانی بزوتنەوەی گۆڕان یان لەسەر وارسەکانی کاک نەوشیروان تاپۆ کرد، کارێک کە مێژوی بەهاداری کاک نەوشیروانی بە دەستی کورەکانی خستە ژێر پرسیارەوە، بێگومان دەسەڵاتدارانی کوردستان ئەم روداوەیان قۆستەوە، کەوتنە بن هەنگڵی وارسەکانی کاک نەوشیروان تا لەمە زیاتر برۆن و کاک نەوشیروان و گۆڕان لە بوارەکانی تەوریس و موڵکداریەتی یەکسان بە خۆیان بکەن، چیا لەم پرۆسەیەدا نەرم بو. تاقمی بەرامبەری هەڵەکەی قۆستەوە و رێکخەری گشتی گۆڕان لە کۆبونەوەیەکی جڤاتی نیشتمانیدا بە دەنگێکی بەرزی مەبەستدار گوتی ئەو شتانە هەموی خواست و مافی کاک نەوشیروان بون بۆ وارسەکانی، ئەم زاتە بەرێزە لە بری ئەوەی گەر کاک نەوشیروان کارێکی واشی کردبێت و هەوڵ بدات راستی کاتەوە قورەکەی خەستتر کرد، لێرەوە گومانێکی زۆر جدی لە نیەتەکانی رێكخەری گشتی و تەکەتولەکەی سەریهەڵدا. ئێستا ململانێی تاقمی بەناو ئیرسی ریفۆرمخوازی جارانی ناو یەکێتی لە گەڵ وارسی دەسەڵاتداری کاک نەوشیروان، تایبەت چیای کوری، خەستر و توندتر بون و تەنانەتیش گەیشتۆتە ئاستی سەودا و مامەڵەکردن بۆ قەرەبوکردنەوەی " زەرەرمەندانی ناو تاقمی دەسەڵات". لە راستیدا ئەم ململانێیە بە یەک کردار یەکلا دەبێتەوە، تاقمە ریفۆرمخوازە دێرینەکە لە قسەی سواو و بەتاڵ هیچی تریان پێ نیە، چیا ئیرسێکی گەورەی کاک نەوشیروانی لایە، ئیرسێکی مەعنەوی و مێژویی و سیاسی و مادی، گەر چیا و نمای برای خەمخۆری زیندوراگرتنی ئەو ئیرسانە بن پێویست ناکات پەلەقاژە بکەن و پەنا بۆ ئەم و ئەو ببەن، گەر بەئەمەکن بۆ ناو و ناوبانگ و مێژوی باوکیان یەک کار بکەن، کارێک لەم رستەیەدا کۆی دەکەمەوە کە راشکاوانە رایبگەیەنن: ئێمە وارسی کاک نەوشیروان هەڵەمان کرد کاتێک ئیرسی باوکمان بۆ خۆمان قۆرخ کرد، هەرچی کاک نەوشیروان هەیبوە موڵکی گشتیە و ئامادەین بە رێکارە یاساییەکان ئەو پرسە راست بکەینەوە. نزیکەی سێ ساڵ لەمەو پێش ئەم پێشنیازەم بە نوسین بۆ نما و چیا کرد و پێی رازیبون، دواتر گوتیان کە رێكخەری گشتی و سکرتێری جڤاتی نیشتمانی ئەو سەردەمە بە توندی دژ بە بڵاوکردنەوەی ئەو پەیامە بون. کامیان راستە، وەڵام لای ئەو دو تەرەفەیە! کورد وتەنی ئەو کەسە کەسە ئەلفێکی بەسە. ئیتر پێویست بە هیچ شتێکی تر ناکات، ئەوانی تر وەک بەفری بەر هەتاو زو دەتوێنەوە. نوسینی: چیا عەباس رۆتەردام: ١٢ فێبرواری ٢٠٢٢
.gif)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.png)
