کاردۆ مەحەمەد بەر لە گۆران، نارەزای بە شێوەی ڕەوت و گروپی جیاجیا ،دژ بە گەندەڵی و قۆرخکاری .هەبو،گلەیی و گازاندەی  خەڵک  ناوحزبەکانیشی تەنی بو ،خۆی لەرەوتی کۆنەپارێزی و نوێبونەوە دەنواند.گوران بە شێوازێکی سەردەمیانە ،خەباتی سیاسی لەفورمێکی دورلە نەریتخوازی لەدەوری بەرنامەیەک کۆکردەوە.کەلەگەڵ خواستی رەوای خەڵکی کوردستان دەهاتەوە .  بە پرۆژە و  ئەلتەرناتیڤ و ستراتیژیی نوێ خۆی راگەیاند.و پشتی بەدەنگی هاوڵاتی بەست، هێزێکی سیاسی گەورەی دروست کرد.درزی خستە دیواری کۆنکرێتی قۆرخکاری هەردوحزبی خاوەن چەک و پارە. متمانەو پشتیوانی کۆمەڵانی خەڵکی بۆ گۆرانکاری ریشەی وەرگرت.  دوای چەند قۆناغێک لە کاری سیاسی  و جەماوەری و پەرلەمانی  دا.وەختیەتی  هەڵسەنگاندنی ئالنگاریەکانی ناوخۆ و دەرەوەی بکرێت. لە ناوەوەدا میراتی دابەشکاری مێژویی هەردوو ڕەوتی تەقلیدی، ناوجولانەوەی کوردایەتی،وەک مەرەدێکی چارەسەرنەکراو، ئاستەنگێگی گەورەیە  لەرێی چەسپاندنی بنەماکانی سیاسەتیێکی نیشتیمانی ، قورسایی وکاریگەریان بەرایەڵەی جیاجیا لە ناو سەرجەم ڕەوتەکانی دەرەوەی خۆیان هەیە.بەدروستکردنی ململانێ وناکۆکی و ئاستەنگ لەپیادە کردنی سیاسەتی سەربەخویی  نیشتیمانی یەکگرتو دا.ئینجا گۆرانکارییەکانی جیهان و پێشکەوتنی تۆری سوشیال میدیاونەمانی متمانە بە نوخبەی سیاسی، وکاڵبونەوەی پابەندیەتی بە ئایدلۆژیا لە هێنانە ئارای داد و نەهێشتنی ستەم. زەمینەی ڕەوتە گەلیەکانی لە ژێر کاریگەری سۆزپەرچەکرداری رەمەکیانە.بەدروشمی رەنگاورەنگ بەهێزکردوخەڵکیان .لەرێی پەیرەوکردنی رێسای( جولانەوە هەموو شتێکە ،ئامانج هیچ نییە) سازداو؛بەدروشمی بریقەدار،جەماوەر و خەڵکیان بێ ئاکام و نائومێد کرد. ئیزدیواجیەتیان لە کاری سیاسی کردە سیاسەتی رۆژ.،و شێوازەکانی خەباتی جەماوەریان تێکەڵکرد خۆیانیەکلانەکردەوە ،کام رێباز شارێگای رزگارییە. ، بەمەش زیانێکی گەورەیان بە جوڵانەوەیەکی جەماوەری مەدەنی ناتوندو تیژی قۆناخەکە گەیاند .دژ بە نەیاران ، بەڵام لەرەفتاڕداهاوشێوە..ئەمەش   ستەمکارانی بەهێزکرد،  هیوای بەشێوازی کاری جەماوەری  لاوازکرد.کە هێزە بنەرەتیەکەی هاوڵاتی و دەنگ و پرۆسەی هەڵبژاردن وشەقامە.. مێژوی خەباتی گەلی خۆمان و دنیا،ڕێگای توندوتیژیان تاقیکردۆتەوە بەدڵنییاییەوە ،چاوەڕوانی لەوانە ناکرێـت کە بەخوێن هاتوون بە سندوقی دەنگدان بڕۆن. چەخت لەوە دەکەمەوە خۆپیشاندان و دەنگی دلێری پەرلەمانتارانی کوردستانی باکور ،قارەمانی زیندانییەکانیان لەژێر ئەشکەنجەدا   بۆ ماف و ئازادی، هێزێکی لەشکان نەهاتووە، بە بەراورد بە شێوازی توندو تیژی کە چەندین قورسایی لابەلا دەخاتە سەر شانی بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردستان .  لەبەر ئەوە جیهانی پرلە قەیران و گورانکاری   سەرمایەداری و ململانێکانی بۆ هێزو سەرماییە  خوێندنەوەیی راست ودروستی تری  دەوێت . چونکەلەجیهانی ئەمرۆ دا،سیستەمی نێو دەوڵەتی وهاوسەنگی هێز، رۆڵیان لەیە کلاکردنەوەی چارەنوسی گەلانی ناوچەکە، ئەگەر نەڵێم کاربڕە ،زۆر کەمتر نیە..ئالنگارییەکان کەمنین..بۆیە لەژینگە وکەشێکی سیاسی وا  دا تاهەنوکە. .دەستورێکی دیموکراتی و دادگا سەربەخۆت نەبێـت . وڵات بە دامەزراوی نەکرابێت .تاریکاندن سیمای دیاری بڕیاری سیاسی بێت . حزب دراو هێزی چەکداری لەدەست بێت .بریاردان لە بەشداری کردن و رێکەوتن لە پێناوی هەڵگرتنی بەرپرسیاریەتی نیشتیمانی و چاکسازی بنەڕەتی سەرکێشیەکی گەورەیە. بەتایبەت بۆ بزوتنەوەیەک هەڵقوڵاوی هەلومەرجێکی نوێ و ڕەوتێکی دوور لە تەقلیدیەت بێت . هەڵوێستەکە بۆ خەڵک ئاسان نییە،  لەبەرانبەر ئەزمونی سی ساڵەی حکومرانی لەزەوتکردنی  ماف وگەچراندنی شکۆی هاوڵاتیدا   پەسەندی بکات و.هیوای پێ ببەخشێ و ئاڵوگۆڕی بۆ  بسازێنێ. پاراستنی متمانەی خەڵک بۆ هێزێکی، وەکو گۆران  پرسێکی چارەنوسییە ژیانییە..لەبەر ئەوەئەرکیەتی لەسەربنەمای دەستورەکەی دا  .لە  وێسگەیەکی گرنگی ژیانی رێکخراوی  دامەزراوەکانی رێکبخاتەوە، دارشنەوەی کایەکانی رێکخراوی و سیاسی ودبلۆماسی  بکات  .  لە کەشی زاڵی نائومێدی و تا رادەی نەفرەت لەشوناس کردنی خودونەتەوە، وەک پەرچەکرداری لەبێ ئاکامی خەبات و قوربانیاندا .کە ئاسانترین چەکی ستەمکارانە بۆبەردەوامدان بە سیاسەتی داسەپاویان دا. باری نالەبار لە گۆڕان دەخوازێت بە پرانسیە سەرەتایەکانی  کەبنیادی خۆی لەسەردامەزراو لەڕەفتارو هەڵوێستی نوێنەرەکانی رەنگبداتەوەو بیسەلمێنن  کە ستراتیژێکی نەگۆڕو چەسپاویان بۆ ئامانچە باڵاکانی خەڵکی کوردستان هەیە.گۆران، وەک هێزێکی سیاسی خاوەن متمانە ونیشتمانی. لێکدانەوەو خوێندنەوەی  لە ئاستی دەولی و هەرێمی و ناوخۆدابۆهەلومەرجەکە هەبوە.لەسەرزەمینەی گۆڕانکاری و هاوسەنگی هێزو پرسی کورد بۆ ئامانجەباڵاکانی  سیاسەت و شێوازی کاری خۆی دیاریکردوە. .سەختی ڕێگاو ئالنگاریەکان ڕادەستی بێهیوایمان ناکات .  لەهەر پێگەیەک بین، دەستبەرداری پرۆژەی چاکسازی ریشەیی و خواستی جەماوەر نابین  ،وەکو ئەستێری هیوا بۆ خەڵکی کورددستان بەردەوامین و دەمێنینەوە ! .

پەری مامەسێنی ‏کوشتن لە ھەرێمی کوردستاندا لە ھەلکشاندایە چیرۆکەکانی پشت ئەو دیاردەیە بەستراوەتەوە بە دۆخی نالەباری ئابوری وبێکاری و کێشەی نیشتەجێ بوون و کەم بوونەوە و نەدانی مووچەو ناتەبایی سیاسی لەهەرێمی کوردستان وترس لە برسی بوون و بەکارهێنانی نادروستی تۆرەکۆمەلاتییەکان و کێشەی خێزانیی ھۆکارە سەرەکیەکانن. ‏لە رووی دەرونیەوە تاکی کوردی بە گشتی ماندوەو سەرەرای ئەو ھەموو نەھامەتیانەی رابردوو دەسەلاتیک نەھاتوە وەک وولاتانی خەم لە دەروونی ماندوی کۆمەلگای کوردی بخوات ئەوە وای کردوە لە کاردانەوەکانیاندا رابردوو کاریگەرەو توشی دەیان ھەلەیان کردوە. ‏ئەو کوشتن و توندوتیژییەی لەناوچەکە هەیە، ڕاستەوخۆ ڕەنگدانەوەی لەسەر ناوخۆی هەرێمی کوردستان هەیە کاریگەریی خراپەی لەسەر دەروونی خەلکی بە گشتی و گەنجان بە تایبەتی هەیە و زۆر کەس بیر لە کوشتن یاخود خۆکوشتن یان ئەنجامدانی تاوان دەکەنەوە دەستکەوتنی چەک لە هەموو شوێنێک یەکێکی دیکەیە لە هۆکارەکانی زیادبوونی دیاردەی کوشتن ، "هەندێکجار مرۆڤ بە توڕەبوونێکی ئاسایی پەنادەباتە بەر کوشتنی کەسی بەرانبەری، ئەمە لەکاتێکدایە ئەگەر ئامرازی کوشتنەکە بوونی نەبێت، ڕەنگە ئەو ڕووداوە نەخوازراوە ڕوونەدات. ‏دەبێ هەوڵ بدرێ هەرچی زووە چارەسەرێک بۆ ئەو قەیرانە و کێشە ناوخۆییانە بدۆزرێتەوە ئەگه‌ر نا کوشتن و کێشەکان رووی لە زیاد بوون دەبێ ئەرکی حکومەتە سنورێک بۆ ئەو دیارەدە دابنێت لە ریگای یاسایکی توندنەوە ریگری بکات نەھلیت دیاردەی کوشتن زیاتر پەرەپسنی.

ساڵح ژاژڵەیی                                                            پێك هاتەی  حكومەتی هەرێمی كوردستان    لە سەاڵی 1992 هەڵبژارندنی پەڕلەمانی كوردستان ئەنجامدرا  .پارتی لە سەدا 51  و  یەكێتیش لە سەدا  49  دەنگەكانی بەدەست هێنا ، ئەوەش شۆكێكی زۆر گەورە بوو بۆ یەكێتی و كەس چاوەڕوانی ئەو ئەنجامەی نەدەكرد .  لەو كاتەدا  كاك نەوشیروان بۆچونی وابو كە یەكێتی بەشداری حكومەت نەكات و ببێتە ئۆپۆزسیۆن . بەڵام لە ناو یەكێتێدا پشتیوانی لە بۆچونەكەی نەكرا.  دواجار لەگەڵ پارتی ڕێك كەوتن  پەنجا بە پەنجا  واتە بە شە راكەت حكومەت پێك بهێنن . شكست و سەرنەكەوتنی  پرۆسەی سیاسی و دێموكراتی لە هەرێمی كوردستان  لێرەوە دەست پێ دەكات .   ئەوەی ئێستا لە هەرێمی كوردستان ڕو دەدات هەر بەرهەمی ئەو پەنجا بە پەنجا یەیە  ، چونكە هەر لە سەرەتاوە حكومەتی هەرێمی كوردستان وەكو مناڵێكی تاساو و كەم ئەندام لە دایك بوو . لەو كاتەوە پارتی  بەردەوام  هەوڵی داوە  و كاری بۆ ئەوە  كردوە  كە هەموو جومگە سەرەكییەكانی دەسەڵات بخاتە  ژێر دەستی خۆیەوەو خاوەنی هەموو بڕێارێك بێت  دوور لە رەچاوكردنی بەرژەوەندییەكانی هاولاِتیان .   ئەوان حوكمڕانییان  بۆ بەرژەوەندی گەل و نیشتمان نەدەویست و  هەمیشە بیریان لە بەرژەوەندی حیزبەكەی خۆیان و بەنەماڵەی بارزانی  كردۆتەوە  ،  لە ئەنجامدا هەرێمی كوردستانیان توشی قەیرانی دارایی و  سیاسی گەورە كردوو هەموو ئاواتەكانی  میللەت بون  بە  خەون و  گەڕاینەوە بۆ خاڵی سفر.   ئەگەر چی ڕیژەی دەنگەكانی  یەكێتی لە پارتی كەمتر بوو ، بەڵام یەكێتی چ لە ڕوی بنكەی جەماوەری و چ لە ڕوی هێزەوە لە پارتی لاوازتر نەبوو . هۆكاری زۆری دەنگەكانی پارتی لە ڕێگای فرت و فێل و تەزویر و  ڕاكێشانی  دەنگی   چەكدارە كوردەكانی  سەر بە حكومەتی بەعس بوو بەلای خۆیدا . پارتی زۆر باش ئەم ڕاستییەی دەزانی هەر لەبەر ئەوەش بوو كە بە پەنجا بە پەنجا  ڕازی بوو . ئەگەر بیزانیایەئەوە  ئەو دەنگانە  ، دەنگی ڕاستەقینەی خۆنی ، هەرگیز ڕازی نەدەبوو یەكێتی بەشدارداری دەسەڵات بكات .  ئەگەر  لە یەكەم هەڵبژاردندا یەكێتی ئۆپۆزسبونی هەڵبژاردایە ،  پارتی  ناچار دەبوو  كاری زۆر باش بكات  ئەوەش لە بەرژەوەندی  میللەتدا دەبوو . ئەو كات پارتی  نەیدەتوانی ئەو هەموو گەندەڵی و تالانیە بكات . ئەگەر ئەوەی بكردبایە ، لە هەڵبژاردنەكانی دواییدا شكستی دەهێنا .   لە گۆڕەپانەكەدا جگە لە پارتی و یەكێتی  یەكگرتوی ئیسلامی و كۆمەڵی ئیسلامی  و حیزبی سۆسیالیست و شیوعی  و چەندین حیزبی  تری بچوك هەبون  و  دواجار بزوتنەوەی گۆڕانیش دروست بوو .  ئەگەر یەكێتی جارێك لە جاران  ئۆپۆزسیۆن بونی هەڵبژاردایەو لەگەڵ ئەو حیزبانە جۆرێك لە هەماهەنگییان پێك بهێنایە ، دەیانتوانی  پارتی لەسەر دەسەڵات لابەرن . یان هیچ نەبێ  ڕێگای نەدەن بە ئارەزوی خۆی  بڕیار بدات .   بۆچی یەكیتی ڕێگای ئۆپۆزسبونی هەڵ نەبژارد؟؟.  ئەگەر لەسەرەتاوە  پارتی  وەكو شەریكی  دەسەڵات  حسابی  بۆ یەكێتی كردبێت ، بەڵام بە تێپەڕبونی رۆِژگار و بە دیاریكراوی دوای ئەوەی  كە بەڕێز مامجەلال  خولیای بون بە سەرۆك كۆمار بونی كەوتە مێشكەوە    ، تەنازولی زۆری بۆ بەڕێز مەسعود بازانی كرد و هێواش هێواش  یەكێتی لە شەریكی دەسەڵاتەوە بوو بە بەشداری دەسەڵات . چۆنی مەمجەلال بۆ بەغدا ، واتە  ڕادەستكردنی  هەرێمی كوردستان بە مەسعود بارزانی و بنەماڵەو حیزبەكەی. ئەوەش هەڵەیەكی زۆر گەورەبوو كە هەرگیز قەرەبوو ناكرێتەوە . ئەو بارودۆخەی ئێستا هەرێمی كردستانی تێكەوتوە ،بەرهەمی ئەو بڕیارەی مەمجەلال بوو .  ئەوەی وای لە یەكێتی  كرد هەموو شتێك قبوڵ بكات و بەردەوام لە دەسەڵاتدا بێت  بەرژەوەندی شەخسی و حیزبی بوو .  ئەگەر بۆ ماوەی  چوار ساڵ یەكێتی ئۆپۆزسیۆن  بونی هەڵبژاردایە ،گومانی تێدا نەدەبوو پڕۆسەی سیاسی  بەم شێوەیەی ئێستا گەشەی نەدەكرد .  لەو كاتەدا  بەرپرسانی حیزبی كە لە هەمان كاتدا ، بەرپرسانی حیزبیش بوون  ، ئەوەندەی بیریان  لە بەرژەوەندی حیزبی و شەخسی دەكردەوە ، ئەوەندە لە خەمی  دامەزراندنی حوكمڕانییەكی باشدا نەبون بۆ هەرێمی كوردستان .  یەكێتی و پارتی ڕێكەوتنی ستراتیجییان لە نێوان خۆیاندا مۆركردو  بە جوتە هەرێمی كوردستانیان بەڕێوە برد . ئەم ڕیكەوتنە ستراتیجییەی نێوان یەكێتی و پارتی  وەكو ڕێكەوتنە 50 ساڵیەكەی بنەماڵەی بارزانی و توركیا وایە لەسەر نەوت و غاز كە تا ئێستا  خۆیان نەبێت كەسی تر نازانێت   ناوەرۆكی ئەو ڕێكەوتنە چییەو چۆنە .  كە باسی ڕێكەوتنی ستراتیچی نێوان پارتی و یەكێتی دەكرێت ، هەندی كەس وەكو ڕێكەوتنی نێوان  ڕوسیاو ئەمەریكای وێنا دەكەن  لەسەر چەكی ئەتۆمی . هەندێك  وادەزانن یەكێتی و پارتی بەرنامەیان داناوە  روِژئاوای كوەردستان و خواروی كوردستان لێك بدەن و هەموو ناوچە كێشە لەسەرەكان  بە كەركوكیشەوە ، بگیڕنەوە  بۆ سەر هەرێمی كوردستان و  بەرنامە دانێن بۆ ئەوەی كوردستانی گەورە دروست بكەن و ئەم ڕێكەوتنە ستراتیجییە  بە نەهێنی بهێڵنەوە بۆ ئەوەی دوژمنانی كورد پێی نەزانن و  لە باری بەرن .  بەڵام ئەم ڕێكەوتنە ستراتیجیە  نەهێنییە  هەموی لە پێناوی ئەوەدابوو  وەكو جوتە براو بە یەكەوە و بە بێ  حیزبەكانی تر و دوور لە چاوی میللەت  سامانی ئەم وڵاتە بەیەكەوە  لە نێوان خۆیاندا بەش بكەن .  تا ماوەیەك  ئەم ڕێكەوتنە بە باشی  و  بی َكیێشە بەڕێوە چوو . بەڵام دوای ئەوەی پارتی بە تەواوی باڵا دەست بوو  ئەو شەراكەتە نەماو ئەوەش بە مانای ئەوە دێت ڕێكەوتنە ستراتیجیەكەش نەما .  ئەوەتا بە چاوی خۆتان دەبینن كە هەموو دۆسیەی نەوت لە دەستی پارتیدایەو  بەرپرسانی یەكێتی ئاگایان  لە وردەكاری گرێبەستە كان  نیە. واتە هاوكێشەكە بە تاوای تێك چوەو و دوو  تای  تەرازوەكە لاسەنگ بون  .    ڕۆڵی حیزبەكانی تر لە حكومەتدا  وەكو لە سەرەوە باسمكرد ماوەی 29 ساڵە پارتی و یەكێتی پێك هاتەی سەرەكی حكومەتی هەرێمن . واتە لە ماوەی ئەو 29 ساڵەدا ئەو دوو حیزبە بەردەوام لە حكومەتدابون ، ئەگەرچی  هاوسەنگ نەبون لە دەسەڵاتدا . بەڵام جگە لە یەكێتی و پارتی  حیزبی تریش بەشداری دەسەڵاتیان كردوە ، بەڵام لە كاتی جیاوازدا . یەكگرتوی ئیسلامی ، كۆمەڵی ئیسلامی ، حیزبی شییوعی ، حیزبی سۆسیالیسَت . دوای ساڵی 2009 بزوتنەوەی گۆڕانیش بەشداری حكومەتیان كردوە . بەڵام پرسیار ئەوەیە چۆن ؟؟.   زۆربە كەمی هەموو ئەم حیزبانە بە یەكەوە و لە یەك كاتدا بەشداری دەسەڵات بووبن . پارتی زۆر ژیرانە كاری لەسەر ئەمە كردووە و ڕێگای نەداوە هەموو ئەمانە بە یەكەوە بەشدار بن لە حكومەتداو  دواجار بیر لەوە بكەنەوە جەبهەیەك  لە دژی پارتی دروست بكەن .    ئەگەر سەر نج بدەن  ئەو كاتەی  یەكگرتوی ئیسلامی بەشداری دەەسەڵات بوو ، كۆمەڵی ئیسلامی  بەشدار نەبوو .لەم كابینەیدا كە بزوتنەوەی گۆڕان  بەشداری حكومەتی كردوە ، یەكگرتوی ئیسلامی ئۆپۆزسبونی هەڵبژاردوە .  لەگەڵ ئەوەی كۆمەڵی ئیسلامی زۆر لە بزوتنەوەی گۆڕانەوە نزیك بوو ، پارتی  ڕێگای نەدا ئەوان یەشداری دەسەڵات بكەن و هەر فەرموشی نەكردن . بەڵام حیزبی سۆسیالیست بە دەنگی زۆر كەمەوە بەردەوام  وەزیریان هەیە .  كەواتە پارتی بە بەردێك  دوو نیشان دەشكێنێـت : یەكەم : بە باشی نازانێت هەموو حیزبەكان بە یەكەوە بەشداری حكومەت بكەن  و كۆدەنگییەك پێك بهێنن و پارتی ناچار بكەن  كە بە ئارەزوی خۆیان بڕیار نەدەن . دووەم: بۆ ئەوەی ناكۆكی بخاتە نێوان ئەم حیزبانەوەو  نێوانیان تێك بدات لە ڕێگای ئەوەی  لەگەڵ ئەم حیزبە ڕێك دەكەون و  بەشداری دەسەڵات دەبێت . بەڵام لەولاوە حیزبێكی تر پەراوێز دەخەن.  لە ئەنجامدا ئەو حیزبەی بەشداری دەسەڵات دەكات  ، لەوە زیاتر چەند پۆستێكی بی َبایەخ وەر دەگرێت ،  هیچی بۆ جەماور پێناكرێت  بەو هۆیەوە  جەماوەرەكەشی لە دەست دەدات .  لە ئەنجامدا ئەو حیزبە لەناو جەماوەردا سەنگ و قورسایی نامێنێت و بەرەو پۆكانەوە دەچێت  و هیواخوازن زوو هەڵبژاردنی تر بكرێت  بۆ ئەوەی  لە دەسەڵات دوور كەونەوە بۆ ئەوەی جەماوەر ئاشت بكەنەوە . زۆر جاریش  هەر زوو نوێنەرەكانیان لە حكومەت دەكشێننەوە .   بەڵام تازە كار لە كار دەترازێت و  زۆر زەحمەت دەبێت بتوانن جەماوەر ئاشت بكەنەوە . باشترین نمونە یەكگرتوی  ئیسلامییە كە لە كابینەی  8  بەشداری  دەسەڵاتی كرد . لە ئەنجامدا دەنگەكانی زۆر كەمی كرد و لە بەرامبەردا كۆمەڵی  بەرەو هەڵكشان چوو . سەیركەن ئەم جارەیان  گۆڕان  بەبێ كۆمەڵ و یەكگرتو بەشداری  دەسەڵاتی كردوەو هەر لە ئێستاوە دیارە   ئەم بەشداری كردنە باجەكەی قورس دەبێـت  .  ئەگەر  لە ڕابوردودا یەكێتی خاوەنی بڕیار بوبێت ،لە ئێستادا ئەویش بۆتە حیزبی پلە دوو . واتە هەموو دەسەڵاتەكان  لە دەستی پارتێدا قۆرخ كراوە . بەڵام لەبەر ئەوەی یەكێتی خاوەنی هێزە ، پارتی ناتوانێت بە تەواوی پەڕاوێزی بخات . بەڵام هەموو حیزبەكانی تر ئەوانەی ناو بەناو بەشداری دەسەڵاتیان كردوە ، تەنها پاشكۆبون و لەوە زیاتر چەند پۆستێكیان بۆ ئەندامەكانیان وەرگرتوە ، هیچ سودێكیان بە هاوڵاتیان  نەگەیاندوە . كەواتە دەكرێ‌ بڵیێن ئەمانە بونە بارگرانییەكی قورس  بەسەر بودجەی  هاوڵاتیانەوە.  وەزێرێك ، جێگر وەزیرێك ، بەڕێَوەبەرێكی گشتی هەتا ئەندام پەڕلەمانەكانی  ئەو حیزبانەش  كە خاوەنی هیچ بڕیارێك نەبن ، نەتوانن هیچ بۆ میللەت  بكەن و هیچیان بەدەست نەبێت  ، بون و نەبونیان وەكو یەك وایە . ئەو پۆستانەی وەریان گرتوە  تەنها بۆ ڕازیكردن  و بێدەنگ كردنیان بوە .  بە درێژایی 29 ساڵی حوكمڕانی  ئەگەر بە وردی سەلانج بدەین  هەموو پۆستە گرنگەكان . دەسەڵاتی   تەشریعی و تەنفیزی و دادوەری و  پۆستی سەرۆكی هەرێم  لە دەستی پارتیدا بوون  . كەواتە چی مایەوە بۆ ئەوانیتر .  ئەوەی بۆیان ماوەتەوە ئەوەیە  بەردەوام ڕەخنە بگرن ، بەیاننامە دەركەن  ئەوەش دادیان نادات و پارتی گوێی بەو شتانە نییەو سەرچاوەی ئاوەكە لە دەستی خۆیدایە .  كەی ویستی دەیبڕێت و هەموان لە تینویەتیدا دەیان دەخنكێنێت  . كەی ویستی وەزیرەكانیان دەردەكات ، پەرلەمان دادەخات ، ڕێگای چونە هەولێریان لێ‌ دەگرێت . كەواتە ئەمە حكومەتە حكومەتیكی میزاجییەو بە كەیفی پارتی بەڕێوە دەچێت و ئیدارە دەكرێت .   بەشداریكردن لە حكومەتێك كە لە دەستی پارتیدابێـت لە خۆخەڵەتاندن و خەڵك گەوجاندن  زیاتر نییە . تەنها سودێك كە هەیبێت ئەوەیە هەندێك بەرژەوەندی  شەخسی بەدەست دێت . دواجار هەموو خەڵك بی َئومێد دەبن لە حیزبەكان  و ڕقیشیان لە سیاسەت دەبێتەوە . بە یەكێتیشەوە . بەڵام لەبەر ئەوەی یەكێتی  خاوەنی هێزی خۆیەتی پارتی نەیتوانیوە  وەكو حیزبەكانی تر بە ئارەزوی خۆی یارییان پێ بكات .  پۆختەی باسەكە ئەمەیە : لە ماوەی 29 ساڵی حوكمڕانێدا   یەكێتی و پارتی حوكمران بون و خاوەنی بڕیار بون ، هەرچەندە زوربەی جومگە ئەساسیەكانی  حوكمڕانی لە دەست پارتیدابون و   ئەوان زیاتر خاوەنی بڕیار بون , بەڵاَم یەكێتی هەمیشە سەنگو قورسایی خۆی هەبوە . بەڵام حیزبەكانی تر ئەگەر بەشداریی دەسەڵاتیش بوبن ، هیچ ڕۆڵێكیان نەبوەو  تەنها دەسكەوتیان هەندی بەرژەوەندی حیزبی و شەخسی بوە .   كەواتە هەموو بەرپرسیاریەتی  هەرێمی كوردستان و  هاولاتیانی هەرێمی كوردستان  لە ئەستۆی  ئەودوو حیزبەدایە .   لە كاتێكدا بارودۆخی سیاسی و ئیداری و ئابوری هەرێمی كوردستان لەو پەری خرپیدایە ، هەرێمی كوردستان توشی قەیرانی ئابوری  گەورە بوە  بە هۆی بڵاوبونەوەی  ڤایرۆسی كۆڕۆناو دابەزینی نرخی نەوت و  گەندەڵی و تاڵانی یەكێتی و پارتی ، پەیوەندی نیوانیشیان   لەوپەڕی خراپی دایە . ئەگەر كار هەر ئاوا بڕوات ، هاوڵاَتیان توشی كارەسات دەبن و  دوو چاری هەژاری بێ وێنە دەبنەوە . لە كاتێكدا هەرێمی كوردستان  رو بە ڕوی ئەم نەهامەتیانە بۆتەوە : 1-    لەو كاتەوە یەكێتی كۆنگرەی بەستوە  سەركردایەتی نوێیان هەڵبژاردوە ، ئەو دوو حیزبە سەرەكیەی پێكهاتەی حكومەت  بەیەكەوە كۆنەبونەوەو نێوانیان زۆر خراپە .    2- خەریكە هەرێمی كوردستان  بە عەمەلی بكرێتە دوو ئیدارە . 3- یەكێتی و پارتی بە ئاشكرا  داهاتی گومرگ و باجەكان لە سنورەكانی خۆیان بۆ دەبەن و خۆیان بە برپرسیار نازانن  بەرامبەر بە هاوڵاتیان .   3-خەریكە پەڕلەمانیش بە تەواوی پەكی دەكەوێت و ئەوەتا سەرۆكی پەڕلەمان جارێك  بەشداری كۆبونەوەكان دەكات و  جارێك بایكۆتی كۆبونەوەكان دەكات لەسەر داوای حیزبەكەی .  لە ڕاستیدا  ئەم خولەی پەڕلەمان  وەكون نەبوو وایە هیچ ڕۆڵێكیان نییە .  4- ئەندامان و بەرپرسانی ئەم دوو حیزبە بەردەوام قسە لەسەر یەكتری دەكەن . تۆمەت بۆ یەكتری  دروست دەكەن و بەوهۆیەوە  ئاگری نێوانیان خۆشتر و خۆشتر دەكرێت .  ئەگەر سەیركەی كەسێكی وەكو ئەحمەد كانی بەرپرسی لقی دووی پارتی لەم كاتەدا باسی تەقینەوەكەی  زاخۆ دەكات و كای كۆن بە با دەكات ، كە ئەوەندە كۆنە لە یادەوەری زۆر كەسدا نەماوە .  لە لایەكی تریشەوە سەیری لێدوانەكانی جەعفەر ئێمنكی و  ئاسۆ حەسۆ میرخان  بكەن كە بۆنی شەڕِیان لێدێت. دیارە  ئەمەش كاردانەوەی لێدوانەكانی  بەرپرسانی  یەكێتییە . كەواتە مەترسییە گەورەكە لێرەدا ئەوەیە  ئەم دووحیزبە هەرێمی كوردستان بەڕێوە دەبەن و  پەیوەندیشیان  بەم شێوەیە بێت ، دەبێ خەڵك چاوەڕوانی چ ئایندەیەك  بكات بۆ خۆی و ماڵ و مناڵی و  وڵاتەكەی ؟  بە بۆچونی من چارەسەر ئەمەیە : یەكەم : ئەگەر یەكێتی خۆی بە حیزبێكی دڵسوزی  هاولاِتیان و  هەرێمی كوردستان دەزانێت ، با دەست بەرداری بەرژەوەندییەكانی خۆی ببێت و لە حكومەت بكشێتەوەو هەوڵ بدات لەگەڵ هەموو حیزب و لایەنەكانی تر  كۆ دەنگییەك پێك بهێنن   بۆ ئەوەی ڕێگری لە تاك رەویەكانی پارتی  بگرن .ئەگەر ئەوە نەكرێت بارودۆخەكە هەر وەكو ئێستا دەڕوات و یەكێتی و پارتی هیچیان ناتوانن یەكتری لەناو بەرن و لە ئەنجامدا بە هەردوكیان  بە تەواوی   ئاگر لە هەرێمی  كوردستان  بەردەدەن . دووەم:ئەگەر یەكێتی و پارتی نێوانیان چاك نەكەن و بارودۆخ هەر ئاوا بمێنێتەوە ، تۆپەكە دەچێتە گۆڕەپاتی جەماوەرە. ئایا جەماوەری ئەم هەرێمە لێدەگڕێن  پارتی و یەكێتی   یاری بە داهاتوی خۆیان و مال َو مناڵ و هەرێمەكەوە بكەن لە پێناوی بەرژەوەندی خۆیاندا ، یان دەنگی ناڕەزایی بەرزدەكەنەوەو دەست دەكەن بە خۆپیشاندانی سەرانسەری . ئەگەر  ئەوەش چارەسەر نەبوو  باشتر وایە دەست بكەن بە ڕاپەڕێنی سەرانسەری چونكە ڕێگا چارەیەك نامێنێتەوە ڕەچاوی بكەن . ئەگەر هیچ لەمانەش نەكەن دەبێ  بەم بارودۆخەی ئێستا ڕازیبن و  گلەیش لە كەس نەكەن  و چاوەڕوانی  ئایندەیەكی نادیار بكەن  بۆ خۆیان و ماڵ و مناڵیان و هەرێمەكەیان .  

زریان رۆژهەڵاتی   بەرایی دواجار تورکیا مزگەوتی ئایاسۆفیای بۆ «عیبادەت» کردەوە، بەشێک لە ئیسلامییەکانی کوردستانیش بەوە دڵخۆشن بەڵام، پێدەچێت ئەمە زیاتر لە عیبادەت، سیاسەتی لە پشت بێت! ئەویش نەک تەنیا سیاسەتی نێوخۆ، بەڵکوو سیاسەتێکی قووڵتری نێودەوڵەتی! دەستەیەک زیاتر وەک بابەتێکی سیاسەتی نێوخۆیی بۆ راکێشانی دەنگی موحافزەکارەکان سەیری دەکەن و پێیانوایە، دەرکەوتنی دووپارتی تازە لە هەناوی ئاکپارتی و ئەگەری کەمبوونەوەی دەنگەکانی ئەو حزبە هۆکاری ئەمەیە. رەنگە ئەم دیدگایە، سووچێکی بابەتەکە روونبکاتەوە بەڵام هەمووی نابینێ. کردنەوەی ئایاسۆفیا رێک لەو رۆژەی کە کەمتر لە سەدساڵ بەر ئێستا پەیمانی لۆزانی تێدا مۆرکرا، وایکردووە تا هەندێکی دیکە، جەخت لە رەهەندەکانی سیاسەتی دەرەوەی ئەم بابەتە بکەنەوە. پێدەچێت ئەمە خەونێکی ئایدۆلۆژی- ئیسلامی سەرۆککۆماری تورکیا بێت کە وەختی خۆی بە«موجاهید ئەردۆغان » ناودەبرا. هەروەها بۆ ئاکپارتیش بابەتێکی گرنگە کە هەر لە ئێستاوە لە خەمی هەڵبژاردنی داهاتوودایە و بە تەمایە دەنگەکانی نەچنە سندووقەکانی پارتی دەوا و پارتی داهاتوو! بەڵام لەئاستی ئایدۆلۆژی- سیاسیش بترازێ، ئەمە بۆ پێگەی شەخسی خودی سەرۆککۆماری تورکیاش بابەتێکی گرنگە. لە هەمانکاتدا، بابەتی ئایا سۆفیا دەتوانێ نموونەیەکی زیندوو بێت کە چۆنچۆنی گریمانەی دابڕاوبوونی سیاسەتی نێوخۆ و دەرەوە لەیەکتری پووچەڵە. ئایا سۆفیا و پرسەکانی سیاسەتی دەرەوە کردنەوەی مزگەوتی ئایا سۆفیا لە ساڵەڕۆژی پەیمانی لۆزان، ئەویش لەکاتێکدا کە تورکیا لە رۆژی ئەمڕۆدا، لە سنوورەکانی لەگەڵ یۆنان و دەریای سپی، لەسەر سووریا و عێراق کێشەی لەگەڵ ئەورووپا و رۆژئاوا هەیە واتایەکی زیاتر پەیدا دەکات. ئەمریکا لەگەڵ تورکیا لەسەر رۆژئاوا ناکۆکیی هەیە و تورکیا بە کردەوە بە درێژایی ٩١١کم سنووری خۆی لەگەڵ سووریا، لە چەند سەد کیلۆمەترێکی کەم نەبێت، بە درێژایی ٣٠-٤٠ کم هاتووەتە پێش. کێشەی دوورگەکان و سنوورەکانی دەریای سپی لەگەڵ یۆنان و قوبرس زیندوو بووەتەوە. بەمدواییانەش زیاتر لە ١٠ کم لە هەندێک شوێن هاتووەتە ناو خاکی هەرێمی کوردستان و بیرۆکەی گۆڕینی سنووری بە کردەوە جێبەجێکردووە. ئەمریکا پێوەندییەکی پڕ لە هەڵبەز و دابەزی لەگەڵ تورکیا هەیە و ئەورووپا، بە تایبەتی فەرەنسا لە سیاسەتەکانی ئەنکەرە ناڕازییە. لەبەرامبەر ئەوەشدا تورکیا بادانەوەیەکی بەرەو دنیای ئیسلامی و رۆژهەڵات کردووە و کەڵک لە ناکۆکیی جەمسەرەکانی دنیای ئەمڕۆ دەگرێت بۆ ئەوەی سیاسەتەکانی خۆی سەربخات. ئەم کێشانە و سیاسەتی دەرەوەی تورکیا دەریدەخات کە ئەو خوازیاری نوێکردنەوەی پەیمانی لۆزانە. ئەمە شتێکە کە پێشتر ئەردۆغان بە ئاشکرا داوای کردبوو. ئایا سۆفیا و پەیمانی لۆزان وەک تورکەکان ئاماژەی پێدەکەن، لۆزان تاپۆی دامەزراندنی دەوڵەتێک بوو لەسەر داروپەردووی دەوڵەتی عوسمانی. هەندێک ئەمە بەسەرکەوتن دەزانن و هەندێکی دیکەش بەشکست. هەرچۆنێک بێت، بەهۆی لۆزان و رێککەوتنی حکومەتی ئەنکەرە لەگەڵ بەریتانیا و فەرەنسا، سنوورەکانی ئەمڕۆی کۆماری تورکیا شکڵی گرت، هەرچەند هەندێکیان چەند ساڵێکی دیکەی خایاند هەتا یەکلاکرانەوە؛ وەک پرسی ویلایەتی مووسڵ و هاتای. تورکیا مافی هاتووچۆی لە گەرووەکانی ئیستانبوڵ بە ئەورووپییەکان دا و لەسەر بابەتەکانی وەک قەرز و سنوور و مافی کەمینەکان کە مەبەست لێی ئەرمەنەکان بوو رێککەوتن. ئەمە دەستی تورکیای بۆ سەرکوتکردنی هەرجۆرە بزاڤێکی سیاسیی کوردیش ئاوەڵڵا کرد، چوونکە لە لۆزان دانپێدانانێکی نێودەوڵەتی- رۆژئاوایی بۆ کۆمارەکەی وەرگرتبوو. ئەنجام نزیکەی یەک دەیە دوای لۆزان، ئاتاتورک کە پێوەندییەکی بەهێزی لەگەڵ رۆژئاوا دامەزراندبوو، ئایاسۆفیای کردە مۆزەخانە و ئەمەش وەک هەنگاوێکی سیمبولیک بۆ پتەوکردنی هاوپەیمانیی تورکیای کۆماری و رۆژئاوا سەیر دەکرا. ئێستاش ئەردۆغان لەکاتێکدا ئایاسۆفیای کردەوە کە هەمان کێشەکانی نزیکەی سەدساڵ بەرلە ئێستا لە ئارادان! کێشەی سنوور و پێکدادانی خەونە ئیمپریالییەکانی ئەو لەگەڵ دەوڵەتانی دیکە، لەگەڵ کێشەی کەمینەی کریستیانی و پرسی کورد! هاوپەیمانی تورکیا- رۆژئاوا هێشتا بەردەوامە بەڵام پایەکانی دەهەژێن، بۆیە زەحمەت نییە پێشبینی بکەین کە لە چەند ساڵی داهاتوودا، کێ دەزانێ لەوانەیە تا سەدساڵەی لۆزان، ئەو هاوپەیمانییە یان تێکدەچێت، یان نوێ دەکرێتەوە!

شوان محەممەد دوو رۆژە مەسرور بارزانی لە دهۆک و زاخۆ سەرقاڵی کردنەوەی پرۆژەی ئابورییە، ئەمە کارێکی باشە، بەڵام لەدووری چەند کیلۆمەترێک لە باکوری شوێنی سەرۆکی حکومەتەوە دەنگی فڕۆکە و تۆپباران دێت و خاکی ئەو هەرێمە وێران دەکرێت کە مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەتەکەیەتی، بەڵام لە تێکڕای وتارەکانیدا بە پەرەگرافێک، رستەیەک، وتەیەکیش باسی ئەو بۆردومانەی بەدوور نزیک نەکرد کە بۆتە هۆی شەهیدکردن خەڵکی سڤیڵ و ئاوارەبوونی سەدان گوند، تا کاردەگاتە وێرانکردنی ژینگەی ناوچەکەو سووتانی تەڕ و وشک پێکەوە.. سەرۆکی حکومەت ئێمە تێدەگەین هەرێم ناتوانێت شەڕی تورکیا بکات، بەڵام با لە وتارەکانت لەو ناوچەیە بەلایەنی کەمەوە، داوات لە تورکیای دراوسێ و " دۆستتان " بکردایە خەڵکە مەدەنیەکە نەکاتە ئامانج و نەبێتە مایەی ترس و دڵە ڕواکێ و چۆڵکردنی گوندەکانیان..یان ئاماژەیەکت بۆ ئەوە بکردایە کە تورکیا دەتوانێت سنورەکەی بەبێ هێرش بۆ سەر هەرێمی کوردستان بپارێزێت.. دەزانیت یەکەم زەرەرمەندی ئەو هێرشە حیزبەکەی ئێوەو پێگە جەماوەریەکەیەتی.. پێم ناڵێت چ ناوچەیەکی پارێزگای دهۆکتان بەدەستەوە ماوە، ناوچەیەکی فراوانی گوند و چیاو دەشتەکان بەدەست تورکیا و پەکەکەوەیە، تەنها ناوەندی ناحیەو قەزاو سەنتەری دهۆکتان بەدەستەوە ماوە، هەر لەبەر بەرژەوەندی حیزبەکەشتان بێت قسەیەک بکە.. من دەزانم ئێوە بەپلەی یەکەم و یەکێتی بە پلەی دووەم گوێتان گرانە بەرامبەر تورکیا، گوێی گرانی ئێوەش رەگووڕیشەی قوڵی هەیە.. هەموو کەسێک لە کوردستان دەتوانێت تەفسیر بۆ ئەو گوێ گرانییەی ئێوە بکات.. !!!

بەهرە حەمەڕەش پرۆسێسی رەخنەگرتن و قبوڵکردنی، باشترین چەمک و پێوەری ناسینی ئاستی کۆمەڵگەیە. هەر کۆمەڵگەیەک توانای قبوڵکردنی رەخنەو رەخنە لە خۆگرتنی هەبێت، دەبێتە بنەمایەکی بەهێز، کە ئەمجۆرە کۆمەڵگەیە لە قۆناغی خێڵایەتی و سوننەتی، دەربازی کۆمەڵگەیەکی مەدەنی ببێت. پسپۆڕ و بیرمەندانی بواری رەخنەسازی دەڵێن، رەخنە باشترین چەمک و ئامرازە بۆ هوشیارکردنەوەی کۆمەڵگە و دەستنیشانکردنی هەڵەکانی تێکستی کۆمەڵایەتیە، وەک ئاینی، ئەدەبی، رۆشنبیری و سیاسی. هەر کۆمەڵگەیەک هەناسەی درێژی رەخنە قبوڵکردنی هەبێت، کەواتە هەناسەی دیالۆگ و یەکتر قبوڵکردنیشی بۆ دروست دەبێت. کۆمەڵگەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەدرێژایی مێژوو لە ژێر چەتری ستەمکاری و دواکەوتوویی سەرکوتکراون، ئەمڕۆ دوای پێشکەوتنی تەکنەلۆژیا و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان، دەرگایەکی فراوان بۆ خەڵک کرایەوە. ئەم دەرگا و کەناڵانە دەرفەتێکی باشە، بەڵام پێویستی بە چاودێری، پەروەردە و ئاراستەکردن هەیە، چونکە ئەوەی ئێستا دەیبیننین، لە بەکارهێنانی تەکنەلۆژیا و کۆمەڵێک لایڤ و پەیج، زیانەکانی لە سود زیاترن. ئێستا لە تۆڕەکۆمەڵایەتییەکان بەتایبەت فەیسبوک، لە جیاتی دروستبوونی شۆڕشێکی هزری و کۆمەڵایەتی، بووەتە شاشەی پیشاندان و دروستکردنی رق و عەقڵیەتی تۆڵە سەندنەوە. ئەو دەرفەتەی، کە جیهان بەهۆی تەکنەلۆژیاوە دەستی کەوتووە، ئێمەی کورد ناتوانین ئەویش لە بەرژەوەندییە نەتەوەیی و نیشتیمانییەکان بەکاربهێنین، چونکە زۆرێک لە بەکارهێنەرانی فەیسبوک لە جیاتی رەخنەگرتن، فێری جنێودان و سوکایەتی بە هەموو بەها و پیرۆزییەکان بوون. ئەوەی بووەتە سەیروسەمەرە ئەوەیە، کە کەس ئەویتر قبوڵ ناکات، ئەگەر جاران ئەم کلتوری یەکتر قبوڵ نەکردنە تەنیا لە ناو حزبەکان و لە سەر ئاستی دەسەڵات هەبوو، چونکە گیان و عەقڵیەتی رەخنەقبوڵ کردنیان لاوازبوو. ئێستا تەشەنەی کردووە بۆ ناو رۆژنامەنوس، رۆشنبیر، مامۆستا، نوسەر تا هاوڵاتییانی ئاسایی. کلتوری (هەموو راستییەکان لای منە) بەهێزتر بووە و کەس قەوانی کەس ناخوێنێتەوە. ئەگەر بمانەوێ کۆمەڵ بەرەو بنیاتنانەوەی کەسایەتییەکی بەهێز و متمانە بەخۆبوو ئاراستە بکەین، دەبێ لە کلتوری (هەموو راستییەکان لای منە رزگاربین)، چونکە تاقیکردنەوە زانستییەکان و عەقڵیەتی کراوە و پێشکەوتوو، دەمێکە قسەکردن و پێوانەی رەهای بەجێهێشتووە. کلتوری خۆبەراست زانینی رەها، لە هەر بوارێک لە بوارەکانی ژیان بوار بۆ دیالۆگ و یەکتر قبوڵکردن ناهێڵێتەوە و عەقڵی رەش و سپی دروستکردووە. بە جۆرێک، کە من تەنیا شتە سپییەکانی لای خۆم و رەشەکانی بەرامبەر ببینم. بەداخەوە ئەم تێگەیشتنە لە ناو هەموو پێکهاتەکانی کۆمەڵگەی ئێمەدا بونی هەیە، ئاین، سیاسەت ئەدەبیات و رۆشنبیری. ئەمەش وایکردووە، لە جیاتی ئەوەی ئەم توانا و وزەیە بۆ یەکترشکاندن و دژایەتی بەکاری دێنین، بۆ رەخنە گرتن لە خۆمان بەکاری بێنین و دەستنیشانی هەڵەکانی خۆمان بکەین باشترە، چونکە بەم هەنگاوە یەکەمجار خزمەت بە خۆمان دەکات، ئەوجا کۆمەڵگا. گەڕەلاوژەیەکی تر، کە ئێستا دیاردە و باوە، ئەو لایڤ و پەیجانەیە، کە حزب، سیاسییەکان و کەسایەتییە ئاینییەکان، بۆ دژایەتی بەرامبەر بەکاری دێنن. لە جیاتی رەخنە و رەخنە قبوڵکردن کۆمەڵێک کەسیان داناوە و مانگانەیان بۆ جنێودان بەهەموو پیرۆزی و بەهاکان و مرۆڤایەتی بۆ تەرخانکردوون. ئەم دیاردەیە تاکی لەرزۆک و بێ ئینتیما و تەمبەڵ دروست دەکات، ئێستا لەشکرێک دروستکراوە، کە بژێوی ژیانیان لە سەر جنێودانە بە خەڵک.  ئەو حزب و لایەنانەی سپۆنسەری ئەم گەڕەلاوژەیە دەکەن، ئەگەر ئەم پارەیە بەراستی بۆ دروستکردنی کارگە و هەلی کار تەرخان بکەن، ئەوا خەڵک لە جیاتی جنێودان بژێوی ژیانی لە رێگەیەکی عەقڵانی و دروست پەیدا دەکات و ئەم هەموو دەنگە ناڕازی و دژەی ئێستاش نامێنێ، کە هەمیشە دوژمن سودی لێوەردەگرێت و خۆی دەخزێننە ناویان. ئەم شێوازە لە کارکردن، وزە بەفیڕۆدانی بێهودەیە، چونکە هەمیشە هێرشکردن، هێرشی هاودژ پەیدا دەکات. لە بەرئەوە دەبێ بەر لە رەخنە لەویتر گرتن، رەخنە لە خۆگرتنمان سودبەخشتر دەبێت و هەم کارەکانمان بەبەرهەم دەبن.  ئەگەر ئاوڕێک بۆ مێژووی سەدساڵەی بزووتنەوەی کوردی بدەینەوە، پڕن لە ناکۆکی هەموو ئەو ناکۆکی و دژبەرییە، کە لە نێوان پارت و پێکهاتەکان هەبووە، بەردەوام خەڵک لێی زیانمەندبووە و باجی داوە. ئەنجامی دواکەوتنی هەڕەمەکی خەڵک کۆمەڵێک بت و پەیکەری پیرۆزمان لە بوارەکانی ئاین، سیاسەت و رۆشنبیران دروستکردووە، بێ ئاگا لە وەی هەرکەس و ئایدۆلۆژیایەک پیرۆزکرا، دەکەوێتە دەرەوەی بازنەی رەخنەلێگرتن و لە کۆتاییدا دووچاری چەوسانەوە و مرۆڤی بێ بەرهەم دەبین. هەموو ئەم دۆخەی، کە ئێستا ئێمە گلەییمان لێی هەیە، خۆمان و عەقڵیەتی ئێمە دروستی کردووە. رۆشنبیرێک، کە خۆی بەلاوە پیرۆزبێ، چۆن دەتوانێ کار لە سەر شکاندنی بتەکانی کۆمەڵگە بکات؟  شاعیرێک، کە پێیوابێ تێکستەکانی لە دەرەوەی رەخنەگرتنن، ئەوا ئەم تێکستانە لە گەڵ لە دایکبوونیان دەمرن، چونکە رەخنە رۆح بەبەری تێکستەکاندا دەکات و بە زیندوویی دەیان هێڵێتەوە.  ئەوەی ئێمەی لە دۆخێکی ناهەمواری چەقبەستوو هێشتۆتەوە، نەبوونی عەقڵیەتی رەخنەگرتن و رەخنە قبوڵکردنە. هەر وەک مێژوو پێمان دەڵیت، ئەو رەخنەی وڵاتانی رۆژئاوا ژیانیان لە سەر بنیاتنا و خزمەتی مرۆڤایەتییان پێکرد، بەشێکی گەورەی بۆ پرۆسسی رەخنە و رەخنە لە خۆگرتن دەگەڕێتەوە.   

د. کاروان حەمەساڵح ‎عێراق بە سەرکردایەتیکردنێکی تقلیدی ناگاتە مەنزل ‎ھەر بۆیە ئەوەی مستەفا کازمی کردۆتە دلخوازی ھاولاتیانی عێراق، خیتاب و ھەلسوکەوت و شێوازی سەرکردایەتیکردنە جیاوازەکەیەتی کە بریتیە لە شێوازی ترانسفۆرمەیشناڵ* ، کە پشت بە گۆرانکاری و مەیدانیبوون و ھتد دەبەستێت. لە سلوکیشیدا متمانەبەخۆبوونێکی تێدا بە دیدەکرێت. ھەروەھا تارادەیەک وا دەردەکەوێت ھێزەکانی خۆی؛لە سیاسی و پەیوەندی دیبلۆماسی و جەماوەری ھەلسەنگاندبێت و باش لەوەش گەیشتبێت کە بە ھۆی لاوازی ھێزی حیزبی و سیاسیی و مێژوویی، ھەمیشە دەبێت ڕووی لە ھێزە جەماوەریەکەی بێت و ناو بەناو بە سەردانی مەیدانی و چەند بڕیارێک کە خواستی خۆپیشاندەران بێت، پەیوەندیەکەی لەگەل شەقام دەمەزەرد بکاتەوە. بۆ ئەم کەین و بەینە، چەند ناوەندێک و ڕاوێژکارانی تایبەتی ئەمریکی ھاوکاریەکی زۆری دەکەن! چیتر گرنگە بۆی: بەلام ھەروەک لە دیمانەیەکیشماندا ئاماژەمان پێکرد، کازمی گرنگە بە "لەبەر ڕۆشتن"ی چەند ھەنگاو و بڕیارێک و پشتیوانی "بێ پێشینە" ی وولاتان بۆ سەرۆک وەزیرانێکی عێراق، تووشی متمانەبەخۆبوونی زیاد لە پێویست نەبێت کە لە زانستی سەرکردایەتیکردندا بە یەکێک دەردەکان ناسراوە (Over-confidence Biases) بە تایبەت لەبەرامبەر دەوروبەرەکەیی و پاشان پەیوەندی و تەرەفگیری وولاتانی دراوسێ، تا بە روونی بەرچاوی خۆی ببینێت. ھەروەھا پێویستە غافڵ نەبێت لە بەھێزیی سیستەمی سێبەر و دەستەلاتی قووڵ لە عێراق، بە ھەرێمی کوردستانیشەوە کە لە سالی ١٩٩١ و ٢٠٠٣ ەوە بوونەتە خاوەنی ھێزی دارایی و سەربازیی! بۆ ئەمەش پێویستە بۆ ھەموو ھەنگاوێکی، لەرووی سیاسی و دیبلۆماسیەوە زەمینەسازی بۆ بکات. ھەروەھا ھەر وەک چۆن لە پرۆسەی سەرکردایەتیکردندا، شێوازەکانی دروستکردنی بریار، کرۆکی پرۆسەکەیە، بەلام زیاتر لەوە؛ لەم دۆخە تایبەتەدا بۆ کازمی، دەبێت بریاری دروست بنەمای سەرجەم بیرکردنەوەکانی بێت، چوونکە لە شێوازی سەرکردایەتیکردنی گۆرانکاری و پاشان گواستنەوەی دەولەت بۆ قۆناغێکێ تر! بچووکترین ھەلە (بە لێدوانیشەوە) باجەکەی زۆر گەورە دەبێت. چۆن سەری لێ تێک نەدرێت: روونە کە ھاوکاری ھەر دەولەتێک لە خودی خۆی و ھاولاتیانی عێراقیش لە پێناو برسێتی و دۆخی ژیانی خەلک نیە، بەلکو پەیوەستە بە بەرژەوەندی و نفوسی سیاسیی و ئابووری وولاتان، پاشان ھاوکێشەی جیۆپۆلۆتیکی لەم ناوچەیە. بۆیە؛ کازمی و پاشانیش ھاولاتیانیش، بەھەمان شێوە پێویستە کار لەسەر بەرژەوەندی ھاوبەش بکەن، کازمی لەگەل ئەوان، و ھاولاتیانیش لەگەل کازمی، بۆ ئەوەی تەنھا بە پێی پێویست متمانە و پیاھەلدانی بەسەردا بکرێت تا ئەویش لە کۆتاییدا رێی لێ تێک نەچێ و شێوازی سەرکردایەتیکردنەکەی ڕوو لە دیکتاتۆریی تەواو نەکات! ( ئەگەر چی ھەندێک وولات رازین بەوەی کە ببێتە نیمچە دیکتاتۆریش). ———————————— *شێوازی سەرکردایەتی کردنی ترانسفۆرمەیشناڵ; ئەم جۆرە لە سەرکردایتی کردن، بڕوای بە گۆرانکاری ھەیە و مەیدانیە، پشت بە راکێشانی سۆزیش دەبەستێت ( ئەمە خالی ھاوبەشیەتی گەل سەرکردایەتی کردنی کاریزما) ئەم سیفەتەی کۆتایی سیفەتی لاوەکیە، بەلام لە کاریزمادا سەرەکەییە، وە سیفەتی یەکەم و دووەم کە گۆرانکاریی و مەیدانیە، دوو سیمای دیاری ئەو جۆرە سەرکردایەتیکردنەیە، گۆرانکاریەکانی بە گشتی لە سروشت و شێواز و بنەماکانی دامەزروە، حکومەت و دەولەتدایە، مەیدانی بوونیش بۆ بەدواداچوون لە جیبەجیکردنی بڕیارەکان.  

مەریوان وریا قانع قەرزکردنی چاوەکانی بەعس و ئەتاتورک و خومەینی: خودنەفرەتیی کورد لە خۆی (٣) ”تاڵترین شێوازەکانی دژەجولەکەبوون، ئەنتی سامیتیزم، ئەوانەیە کە لە ناو جولەکەکان خۆیاندا ئەیدۆزینەوە“ گیلمان. خودنەفرەتیی دیاردەیەکی ھێجگار بەرچاوی ناو دونیای سیاسیی و ڕۆشنبیریی ئێمەیە لەمڕۆدا، بە ڕادەیەک ڕۆڵی ئەو ژێرخانە مادیی و رەمزییە دەبینێت کە بەشێکی زۆر لە کردەی سیاسیی و نووسین لە دونیای ئێمەدای لەسەر بونیادنراوە. لە مێژووی ئێمەدا کەم ساتەوەخت ئەدۆزینەوە ئەو ھەموو ڕقە ناوخۆییەی بەرابەر بە کورد و بەرامبەر بە شێوازە جیاوازەکانی کوردبوونی تێدابووبێت. لە سەردەمی ئەحمەدی خانییەوە ”ڕەخنەکردنی خود“ دیاردەیەکە لەناو ئەدەبیاتی ئێمەدا بوونی ھەبووە، ھەندێکجار ڕەخنەی توند و ھەمەلایەنیش، بەڵام تەنھا لەمڕۆدا ئەو ڕەخنەکردنە بە شێوەیەکی بەرفراوان و لە فۆرمی جیاوازدا گۆڕاوە بۆ نەفرەت و بۆ ڕقبوونەوە لە خود خۆی. بەشێکی زۆری ڕەخنەگرتن لە خود، ”خودەڕەخنەیی“، گۆڕاوە بۆ ڕقبوونەوە لە خود، ”خودنەفرەتیی“. گۆڕانی ڕەخنە بۆ ڕق و گۆڕانی خودڕەخنەیی بۆ خودنەفرەتیی، یەکێکە لەو گۆڕانکارییە بەرچاوانەی لە پازدەساڵی ڕابردوودا دروستبووە و بەشێوەیەکی بەرچاو گەشەیکردوە. ئەم خودنەفرەتییە تەنھا نەفرەتکردن لەم یان لەو دەرکەوتی ژیانی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و فەرھەنگیی ئێمە نییە، تەنھا ڕق لە سیاسەت و سیاسییەکان نییە، ڕق لەم بکەر یان ئەو بکەری کۆمەڵایەتیی نییە، نەفرەت لەم دەرکەوت یان لەو دەرکەوتی کۆمەڵگا و مێژووی ئێمە نییە، بەڵکو ڕق و نەفرەتکردنە لە کۆی ئەزموونەکانی کوردبوون وەک کەمینەیەکی ھەڕەشەلێکراوی ناو مێژووی سەدەی بیستەم: لە ئەزموونە سیاسییەکانییەوە بیگرە، بۆ ئەزموونە ئەدەبیی و فیکرییەکان و لەوانیشەوە بۆ ئەزموونی دینیی و ئەخلاقیی. ئەم ڕقە لەوە کەوتوە ڕق بێت لەم پارت و یان ئەو پارت و ڕێکخراوی کوردیی، بەڵکو بووە بە نەفرەتکردن لە سەرجەمی یاخیبوون و شۆڕشەکان و ئیدانەکردنیان، ڕق لە پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان و بەھا ئەخلاقییەکان، ڕق لە فۆرمەکانی دین و دینداربوون، تا بە ڕق لە نووسەر و شاعیر و ئەدەبیاتی کوردییش، دەگات. ئەم نەفرەتانە ھەندێکجار بەناوی دژایەتیکردنی ناسیۆنالیزم و ھەندێکجاربەناوی خۆدەربازکردن لە شوناسیی ئەتنیی و نەتەوەیی و ھەندێکجار بەناوی کۆسمۆپۆلیتیزم و ئینساندۆستییەکی ئەبستراکتەوە دەکرێت. لە ھەمووشیاندا وێنەی کورد وەک بوونەوەرێکی گەمژە و نەزان و جاھیل، وەک کەسێکی ناپاک و خۆفرۆش و عەمیل، وەک کەسێکی ترساو و بێبەبەرھەم و بێقورسایی، وەک بوونەوەرێکی پوچ و زیاد و بار بەسەر مرۆڤایەتییەوە، وەک کائنێکی بۆش کە بەردەوام بە دوای شتێکدا دەگەڕێت بیپەرستێت و ببێت بە کۆیلەی، ھتد...وێنادەکرێت. تا بەوەدەگات کە کردە خۆکوژییە نوێکانی ھێزە دینییەکانی ناو دونیا ئەمڕۆ بخرێتە ملی ھەندێک شاعیر و نووسەری ئەم میلەتە کە زیاد لە نیوسەدە بەر لە دروستبوونی ئەم کردانە کۆچیان کردوە. لە ھەموو ئەو دۆخانەدا ناشیرنترین و بەدترین شێوازەکانی ڕقبوونەوە لە کورد لەناو کورد خۆیدا ئەدۆزینەوە، بەتایبەتی لەناو ئەوانەدا کە بەناوی مرۆڤدۆستیی و ھیومانیزم و گەردونگەراییەوە دەدوێن و پێیانوایە ڕەخنەی ناسیۆنالیزم و سێکتاریزم دەکەن. لە دونیای ئەمڕۆدا خودنەفەرتی کورد بۆ خۆی، زۆر فراوانتر و بەدترە لە نەفرەتکردنی ئەوانیتر لە کورد. ئەم نەفرەتکردنە لەسەر شاردنەوە و لەبیرکردنێکی سیستماتیکی دوو ڕاستیی مێژوویی زۆر سادە کاردەکات: یەکەمیان دۆخی کەمینەبوونی کوردە لەناو کۆمەڵێک سیستم و دەوڵەتی ستەمگەر و توندوتیژدا. دووھەمیان پرۆسەی بە ئەمنیی و ئاسایشکردنی بەردەوامی داخوازییە سادە و سەرەکییەکانی ئەم کەمینەیەیە. ھەموو مێژووی سەدەی بیستەم و سەدەی بیست و یەکەمی کورد ئەم دوو پرنسیەپە سەرەکییە ئاراستەی دەکات. ئەم دوو پرۆسەیە دۆخێکی ھێجگار زەحمەت و پڕھەڕەشەی بۆ کورد دروستکردوە کە خودنەفرەتیی یەکێک لە میکانیزمەکانی بەرگریکردنبووە لە خود خۆی. بەڵام میکانیزمێک کە لەسەر تەماھیکردنی تەواو لەگەڵ زمان و ڕوانین و عەقڵیەتی ئەو دەوڵەتانەدا دامەزراوە کە ئەو دۆخی کەمینەبوون و ھەڕەشەکردنە بەردەوامەیان خولقاندوە. لە بەشی یەکەمی ئەم نووسینەدا لەوەدوام کە دیاردەی خودنەفرەتیی زیاتر دیاردەی ناو کەمینە ئەتنیی و دینییەکانن و لە دیارترین شێوەشیدا لەناو جولەکەکاندا بەرجەستەبوو. سەرنەکەوتن بەسەر دۆخی کەمینەبووندا و ڕووتەقینەوەی بەردەوام بە ڕووی مەترسیی و ھەڕەشەی گەورە و ھەمەلایەندا ئەو ژێرخانە سایکۆلۆژیی و سۆسیۆلۆژییە کە ئەم دیاردەیەی لەسەر دروستبووە. لە دۆخی میلەتی ئێمشەدا ھەمان ژێرخان ئامادەیە و بە درێژایی مێژووی بە کەمینەبوون، دەرچوون لە دۆخی کەمینەبوون لە مەحاڵ نزیکتربووە تا ئەگەرێکی مێژوویی مەعقول و ڕاستەقینە. بە ئاسایشکردنی داخوازییە سەرەتاییەکانی ئەم میلەتەش دۆخی ڕووبەڕوبوونەوەی توندوتیژیی و ھەڕەشە و گواستنەوە و ڕاماڵین و پەلاماردانی کردوە بە دۆخێکی بەردەوام. وەک پێشتریش باسمکرد تەماھیکردن لەگەڵ ستەمگەر و چەوسێنەردا یەکێک بووە لە میکانیزمەکانی بەرگریکردن لە خود. بوون بە بەعسیی و ساواک و میت، بوون بە جاش و جاسوس و ناپاک، ئەگەرچی چەندان ھۆکاریی ئابوریی و سیاسیی و کۆمەڵایەتیشی لە پشتەوەبووبێت، بەڵام دابڕاو نەبووە لەو میکانیزمە سایکۆلۆژییەی لە فۆرمی خودنەفرەتیدا کاریکردوە. لەم سێ دەیەی دواییدا کورد لە عێراقدا لە دۆخێکی سیاسیی و ئابوریی و ئیقلیمیی و جیھانیدا خۆیبینیوە وا دەردەکەوت ئەو دۆخی کەمینەبوون و بە ئاسایشکردنەی خواستەکانی تێپەڕاندبێت و بۆ یەکەمجار خۆی لە ھەرێمێکدا سەروەری خۆی بێت. دەکرا ئەم ئەزموونی کۆتاییھێنانە بە دۆخی کەمینەبوون ببوایە بە ”سەرەتایەکی تازە“ و بە بنەمای سڕینەوە و پەکخستنی سایکۆلۆژیای خودنەفرەتیی. بەڵام ئەم ئەزموونی سەربەخۆبوونە بەڕادەیەک وێران و ناشیرین و بۆگەن بوو، کە نەک کۆتایی بە سایکۆلۆژیای خودنەفرەتی نەھێنا، بەڵکو وزە و ھێز و گوڕێکی ھێجگار گەورە و ھەمەلایەنی پێبەخشیی. نەفرەتکردن لە پارتی و یەکێتییەوە گۆڕا بۆ نەفرەتکردن لە سیاسەت بە مانا گشتیی و سەرەکییەکەی و بۆ نەفرەتکردن لە سەرجەمی ئەزموونی سیاسیی میلەتی ئێمە لە سەدەی بیستەمدا. تا ئەو ڕادەیەی کەسانێک لە نەفرەتکردن لە سیاسەتەوە گواستیانەوە بۆ نەفرەتکردن لە سەرجەمی ئەزموونەکانی کوردبوون لە ئاستە جیاوازەکاندا: نەفرەت لە مێژوو، لە شۆڕش و یاخیبوونەکان، لە نووسین و ئەدەبیات، لە گشتێتی بوونی کۆمەڵایەتیی و فەرھەنگیی و ئەخلاقیی. تا ئەو ڕادەیەی سڵ لەوە نەکەنەوە کوردبوون و گەمژەبوون و کوردبوون و جاھیلبوون و کوربوون و ھیچنەبوون، بەیەکتری یەکسانبکەن. لە ئێستادا خودنەفرەتیی لە دونیای ئێمەدا بووە بە پەتا، نەک تەنھا لەناو سیاسەتی کوردیی و پەیوەندیی کۆمەڵایەتیدا ئامادەیە، بەڵکو لەناو شیعر و ئەدەبیاتدا، لەناو ڕەخنەی سیاسیی و ڕەخنەیی کۆمەڵایەتییدا، لە ناو نووسینی ڕۆژانە و کتێب و بڵاوکراوەدا، لەناو ڕەخنەی فەرھەنگیی و ئەخلاقییدا ئامادەیە. ئەم دۆخە بەجۆرێکە مرۆڤ واھەستدەکەات ئەم نووسەر و سەرنجنووس و ڕەخنەگرانە چاوەکانی بەعس و ئەتاتورک و شا و خومەینی و ئەسەدیان قەرزکردوە و بۆ سەریکردن و ڕامان لە کورد و لە ئەزموونی کەمینەبوونی لەناو مێژوی خوێناوی سەدەی بیستەمدا.

سەهین موفتی لاهور جەنگی، وەک ئەوەی کەرکووکی گرتبێتەوەو دوزی گەڕاندبێتەوە لەبۆ گەرمیانییەکان، لە سەردانێکی لە بۆ هەولێرو کۆبوونەوەی دەگەڵ کادیران و ئەندامانی حیزبەکەی، چەند لێدوانێکی داوە، لەوانە "( هەولێر بۆ کەس چۆڵناکەین، یەکێتی لە هەولێرو بادینان بەهێز دەکەینەوە)". ئەمن، هەر سەرپێیی چەند دێڕێک دەنووسم، پێموابێ وایزانیوە لە بۆ رادیۆ دواوە...! ئەگەر، مام جەلالی رەحمەتی لە قەبرێ هەڵسێتەوەو جارێکی دی، دەستە گوڵەکە بخاتە دەستییەوەو بیبەشێتەوەو سێبەشی بەر هەولێر بکەوێت..!  ئەوا یەکێتی لەم سنوورە بەهێز نابێتەوەو هەر ئەو یەکێتیە دەبێت لە مەکتەبی سیاسی سەر رێی کەرکووک تا ژێر پردەکەی بەردەمی بارەگای مەڵبەند تێپەڕ ناکات..!  بادینانیش، ئەوا هەر لێگەڕێ، پسمامان و دۆتمامان،  لەوێ تاقەتی حیزبایەتییان هەر نەماوەو حیزبەکان بەهەموو رەنگەکانییانەوە کاڵ بوونەتەوە. پاشان، هەقە یەکێتی و لاهوریش دەستپێک لە سنووری سلێمانی زێدەتر خۆیان بەهێز بکەنەوەو خەڵکی ئەم دەڤەرانە ئاشت بکەنەوە، بە پڕۆژەی خزمەتگوزاری و خزمەتکردنی هاونیشتمانییان، ئەمجار بیر لەوە بکەنەوە، لە هەولێرێ چەند مەترێکی دی بکەونە ئەودیو ژێر پردەکە.

د.ئه‌نوه‌ر محه‌مه‌د فه‌ره‌ج مه‌به‌ستمان له‌ زاراوه‌ی (چاكسازی، Reform) له‌ به‌كارهێناندا، ئه‌و مانایانه‌‌یه‌ كه‌ له‌‌ زمانی ئینگلیزی وه‌رگیراون‌. یه‌كێك له‌ ماناكانی وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌ فه‌رهه‌نگی (ئۆكسفۆرد، Oxford)دا هاتووه‌، واته‌: (دروستكردنی گۆڕانكاری له‌ شتێكدا، به‌تایبه‌ت له‌ ده‌زگایه‌ك یان په‌یڕه‌وێكدا به‌ مه‌به‌ستی باشتركردنی). هه‌روه‌ها له‌ فه‌رهه‌نگی (كه‌یمبریج، Cambridge)دا هاتووه‌: (ئه‌نجامدانی كارێكه‌ له‌پێناو باشتركردندا، به‌تایبه‌ت له‌ رێگه‌ی گۆڕینی ره‌فتاری كه‌سێك یان گۆرانكاری له‌ په‌یكه‌ری شتێكدا). مانای چاكسازی واته‌ دووباره‌ شكڵپێدانه‌وه‌ی شتێك یان ره‌فتارو په‌یڕه‌وێك، به‌ ئاراسته‌ی هه‌مواركردن یان په‌ره‌پێدان نه‌ك روخاندن و دووباره‌ بونیادنانه‌وه‌، لێره‌وه‌ چاكسازی سێ  ئامانجی هه‌یه‌: (چاره‌سه‌ری كه‌موكورتی پێكهاته‌و په‌یكه‌ری داموده‌زگاكان، چاكسازی له‌ به‌رنامه‌و په‌یڕه‌وی كارپێكراو، راستكردنه‌وه‌ی ره‌فتاری هه‌ڵه‌ی كه‌سه‌كان). لێره‌دا ده‌مانه‌وێت له‌ روانگه‌یه‌كی ئه‌خلاقیانه‌وه‌ له‌ چاكسازی بڕوانین، بۆیه‌ پوخته‌ی تیۆره‌ سه‌ره‌كیه‌كانی كایه‌ی (ئه‌خلاق، Ethics) ده‌ناسێنین، پرسی چاكسازی ده‌خه‌ینه‌ به‌رده‌م ئه‌و تیۆرانه‌، له‌و چوارچێوه‌یه‌دا سه‌رنجی خۆمان له‌سه‌ر دۆخی هه‌رێمی كوردستان تۆمار ده‌كه‌ین: یه‌كه‌م: چاكسازی و تیۆری (فه‌زیله‌تگه‌رایی، Virtue Ethics): دامه‌زرێنه‌ری ئه‌م تیۆره‌ بریتیه‌ له‌ (ئه‌رستۆ،Aristotle )، پرسیاری سه‌ره‌كی بریتیه‌ له‌: (چی ده‌كرێت له‌ پێناو كه‌سێكی باشدا؟) واته‌ جه‌ختكردنه‌وه‌یه‌ له‌سه‌ر بكه‌ری ئه‌خلاقمه‌ند، كه‌ به‌گوێره‌ی ئه‌م تیۆره‌ دروستكه‌ری كرده‌ی ئه‌خلاقیانه‌یه‌، خاوه‌ن چه‌ند تایبه‌تمه‌ندیه‌كه‌، ناویان ده‌نێت فه‌زیله‌تی ئه‌خلاقی، وه‌ك: دانایی، ئازایه‌تی، راستگۆیی، دادگه‌ریی. ئه‌گه‌ر كه‌سێك خاوه‌ن ئه‌خلاقی فه‌زیله‌تمه‌ندانه‌ بوو، ئه‌وا له‌كاتی پێویستدا ئه‌خلاقیانه‌ ره‌فتار ده‌كات! چاكسازی به‌پێی ئه‌م تیۆره گرێدراوه‌ به‌ كه‌سی چاكسازه‌وه‌، بۆ نموونه‌ ئه‌و كه‌سه‌ی بانگه‌شه‌ی چاكسازی ده‌كات ده‌بێـت خاوه‌نی فه‌زیله‌‌ته‌ ئه‌خلاقیه‌كان بێت، به‌و پێیه‌ی‌ كه‌سێتی و ئه‌خلاقی كه‌سی چاكساز رۆڵی یه‌كلاكه‌ره‌وه‌یان هه‌یه‌ له‌ بڕیارو سیاسه‌ته‌كانی حكومه‌تدا، كه‌واته‌ متمانه‌ی خه‌ڵك به‌ چاكسازی له‌ متمانه‌ به‌ كه‌سی چاكسازه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێت، پێچه‌وانه‌كه‌شی به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ ده‌بێت، به‌ كورتی (چاكسازی به‌ چاكسازان ده‌كرێـت!) له‌ هه‌رێمی كوردستاندا، ئیسلامییه‌كان به‌گشتی جا حیزبی و رێكخراوبن یان كه‌سایه‌تی سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵگری بیری ئیسلامی، هه‌ڵگری ئه‌م روانگه‌یه‌ن بۆ  ئه‌خلاقی چاكسازی، بۆیه‌ له‌ گوتاریاندا زۆرترین جه‌ختكردنه‌وه‌ هه‌یه‌ له‌سه‌ر سیفه‌ته‌ پێویسته‌كانی كه‌سی چاكساز له‌ نموونه‌ی (راستگۆیی و ده‌ستپاكی). له‌ به‌رامبه‌ردا سیفه‌ته‌كانی كه‌سی گه‌نده‌ڵكار (درۆكردن، به‌ڵێنشكاندن، خیانه‌ت له‌ ئه‌مانه‌ت) كه‌ به‌ جۆرێك له‌ (نیفاق) وه‌سفده‌كه‌ن، چونكه‌  له‌ ئه‌ده‌بیاتی ئایینیدا ئه‌و ره‌وشتانه‌ وه‌ك سیفه‌ته‌كانی كه‌سی (دووڕوو، منافق) پێناسه‌كراون. دووه‌م: چاكسازی و تیۆری (ئه‌ركگه‌رایی، Deontology Ethics): دامه‌زرێنه‌ری ئه‌م تیۆره‌ بریتیه‌ له‌ (ئیمانۆیل كانت، Immanuel Kant) پرسیاری سه‌ره‌كی بریتیه‌ له‌: (چ كردارێك راست و دروسته‌؟) واته‌ ئه‌م تیۆره‌ جه‌ختده‌كاته‌وه‌ له‌سه‌ر خودی كرداری ئه‌خلاقی، ئایا كردارێكی دیاریكراو له‌ خودی خۆیدا دروست یان نادروسته‌، ئه‌گه‌ر كردارێك په‌سه‌ندبوو ئه‌وا له‌ روانگه‌ی ئه‌خلاقیانه‌وه‌ ئه‌ركی مرۆڤه‌ ئه‌نجامیبدات، گرنگ نییه‌ بكه‌ری ئه‌خلاقی كێیه‌ یان ده‌رئه‌نجامه‌كه‌ی ‌خوازراو یان خراپه‌‌. به‌ گوێره‌ی ئه‌م تیۆره‌ چاكسازی له‌ خودی خۆیدا كردارێكی دروست و چاكه‌، كه‌واته‌ ئه‌ركی ئه‌خلاقیانه‌ی كه‌سی چاكسازه‌ كه‌ پێوه‌ی پابه‌ندبێت، به‌ده‌ر له‌وه‌ی ئه‌نجامه‌كه‌ی له‌ به‌رژه‌وه‌ندی كه‌سی خۆیدا بێت یان نا ! هه‌روه‌ها ده‌بێت ئێمه‌ چاومان له‌سه‌ر كرداره‌كان‌ بێت نه‌ك كه‌سه‌كان، واته‌ گرنگ نییه‌ كه‌سێك خۆی چاكسازی راسته‌قینه‌‌بێت، به‌ڵكو گرنگتر ئه‌وه‌یه‌ كرداری چاكسازی ئه‌نجامبدات، ئه‌م كرداره‌ی به‌ دروست و په‌سه‌ند ئه‌ژمارده‌كه‌ین ئه‌گه‌ر له‌ كرداره‌كانی تردا نادروست و ناپه‌سه‌ندیش بێت. پابه‌ندبوون به‌ تیۆری ئه‌ركگه‌رایی كانتی به‌ كارێكی‌ سه‌خت و دژواره‌كان داده‌نرێت، به‌ڕاده‌یه‌ك هه‌ندێك به‌ تیۆرێكی ئایدیالیستی داده‌نێن، بۆیه‌ له‌ هه‌رێمی كوردستانیشدا كارێكی قورسه‌ ته‌وژمێك یان حیزبێك یان كه‌سانێك به‌ نوێنه‌ری ئه‌م تیۆره‌ پۆلێنبكرێن، چونكه‌ له‌ كۆتاییدا ده‌كرێت جه‌ختكردنه‌وه‌ له‌سه‌ر چاكسازی له‌به‌ر خودی خۆی نه‌بێت، به‌ڵكو ره‌نگه‌ به‌ ئامانجێكی نزیك یان دوور مه‌ودا بێت! سێیه‌م: تیۆری (سوودگه‌رایی، Utilitarianism): به‌ناوبانگترین دامه‌زرێنه‌رانی ئه‌م تیۆره‌ بریتین‌ له‌ (جێرمی بێنتام، Jeremy Bentham) و (جۆن ستیوارت میل، John Stewart Mill) پرسیاری سه‌ره‌كی بریتیه‌ له‌: (چ شتێك به‌هادارتره‌؟) واته‌ بۆ ئه‌ژماركردنی كردارێك به‌ ئه‌خلاقی، نه‌ بكه‌ری كرداره‌كه‌ گرنگه‌‌، نه خودی كرداره‌كه‌ش پێوه‌ره‌، به‌ڵكو ئه‌و ده‌رئه‌نجامه‌ی لێی ده‌كه‌وێته‌وه‌ یه‌كلاكه‌ره‌وه‌یه‌ ! به‌پێی ئه‌م تیۆره‌ كاتێك كردارێك به‌ دروست و ئه‌خلاقیانه‌ ئه‌ژمارده‌كرێت كه‌ (گه‌وره‌ترین بڕی سوودی بۆ زۆرترین ژماره‌ی خه‌ڵك لێبكه‌وێته‌وه‌)، كه‌واته‌ ئه‌گه‌ر چاكسازی وه‌ك كردارێك یان پرۆسه‌یه‌ك ببێته‌ هۆی دابینكردنی گه‌وره‌ترین سوود بۆ زۆرینه‌ی خه‌ڵك ئه‌وا وه‌ك كردارێكی دروست و په‌سه‌ندی ئه‌خلاقی ئه‌ژمارده‌كرێـت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر ببێته‌ هۆی زیانی زۆرینه‌ی خه‌ڵك ئه‌وا به‌ كردارێكی نائه‌خلاقی داده‌نرێت، ئه‌گه‌ر له‌ خودی خۆیشیدا كردارێكی دروست بێت ! به‌ ره‌چاوكردنی ئه‌م تیۆره‌ له‌ هه‌رێمی كوردستاندا كه‌سی چاكساز ده‌بێت بۆ به‌خته‌وه‌ری زۆرینه‌ی خه‌ڵكه‌كه‌ی تێبكۆشێت، نه‌ك ته‌نها بۆ به‌رژه‌وه‌ندی خۆی یان به‌ره‌ سیاسییه‌كه‌ی یان ره‌وته‌ فیكرییه‌كه‌ی، به‌ڵام به‌داخه‌وه‌ دۆخی هه‌رێمه‌كه‌مان به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ بووه‌، بۆیه‌ ئه‌وه‌ی ده‌بینین له‌ چه‌ندین ساڵی رابردوودا له‌لایه‌ن كه‌سانی جیاوازو خاوه‌ن پله‌و پایه‌ی جۆراوجۆره‌وه‌ چاكسازی وه‌ك دروشم هه‌ڵكراوه‌، به‌ڵام له‌ ئاستی واقیعدا دۆخه‌كه‌ به‌ره‌و خراپتر رۆشتووه‌ ! شایانی ئاماژه‌یه‌ به‌ده‌ر له‌ ورده‌كاریی تیۆره‌كان یه‌كه‌ی بنه‌ڕه‌تی ئه‌خلاق بریتیه‌ له‌ (ئیراده‌ی ئازاد، الإرادە الحرە، Free will) ئامانجی كۆتایی ئه‌خلاقمه‌ندییش بریتیه‌ له‌ هه‌وڵدان بۆ گه‌یشتن به‌ (به‌خته‌وه‌ری، السعادە، Happiness). كه‌سی چاكساز پێویستی به‌ هێزی ئیراده‌و ئیراده‌ی ئازاد هه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێت به‌رپرسیاریه‌تی ئه‌خلاقی خۆی پیاده‌ بكات، ژیانی گه‌له‌كه‌ی و بونیادی كۆمه‌ڵگاكه‌ی به‌ بواره‌ جیاوازه‌كانی (سیاسی، ئابوری، كۆمه‌ڵایه‌تی و فه‌رهه‌نگی)یه‌وه‌ به‌ ئاراسته‌ی به‌خته‌وه‌ریی په‌ره‌پێبدات. بێگومان ئه‌مه‌ش خوازراوی تیۆره‌كانی ئه‌خلاقه‌ به‌ جیاوازی ورده‌كاریه‌كانه‌وه‌. هاوكات گه‌نده‌ڵی و سته‌مكاری له‌ خودی خۆیاندا كارێكی نائه‌خلاقین، كه‌سی ئه‌نجامده‌ریان به‌ كه‌سێكی خاوه‌ن ئه‌خلاقی ناپه‌سه‌ند ئه‌ژمار ده‌كرێت، له‌ رووی ئه‌نجامیشه‌وه‌ هه‌میشه‌ نا سه‌قامگیریی و كاولكاریی و پێشێلكردنی پێوه‌ره‌ مرۆڤدۆستییه‌كانی لێده‌كه‌وێته‌وه‌.  

مەجید ساڵح مەسەلەی گوزەر بەرەو دیموکراسی لە رووی تیۆرییەوە یەکێکە لە گرنگترین بابەتەکانی زانستی کۆمەڵناسی سیاسی هاوچەرخ، لە دوای جەنگی دووەمی جیهانی لیکۆڵینەوەکانی گوزەر بەرەو دیموکراسی رەونەقی پەیدا کرد و تیۆریی زانەکانی بواری سیاسەت سەبارەت بە هۆکار و هەلومەرجی گوزەر بەرەو دیموکراسی بوون بە چەند دەستەیەکەوە. دەستەی یەکەم: تیۆری کلاسیک یان درێژخایەن؛ ئەمانە پێیان وایە بەرقەرارکردنی دیموکراسی ئەرکی سەرەکی چینەکۆمەڵایەتیەکانە. لایەنگرانی ئەم تیۆرییە پێیان وایە گەشەسەندن و پەرەپێدانی ئابوری، فراوانبوونی شارنشینی، پەرەسەندنی پەروەردە و فێرکردن، زۆربوونی کەناڵەکانی راگەیاندن، پتەوبوونی چینی ناوەڕاست و بوونی کولتووری بەشداری سیاسی و سەرهەڵدانی کۆمەڵی مەدەنی بەهێز و هەبوونی بازاڕی ئازاد رۆڵی سەرەکییان هەیە لە رەخساندنی زەمینە و هەلومەرجی بەرقەرارکردنی دیموکراسی. لایەنگرانی ئەم تیۆرییە لەوباوەڕەدان گۆڕانی ئابوری و مۆدێرنە بوونی کۆمەڵگا، هەنگاوی یەکەمە بەرەو دیموکراسی.. لەم تیۆرییەدا جەخت لەسەر هۆکارە ناوخۆییەکانی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانی کۆمەڵگایەک دەکرێتەوە و پێی وایە گۆڕین یان روخانی حکومەتێکی ستەمکار بەرهەمی خەبات و تێکۆشانی چین وتوێژەکانی کۆمەڵگایە. لەم تیۆرییەدا باس لەوە دەکرێ گەر حکومەتە ستەمکار و دیکتاتۆرییەکان رێگری بکەن لە کرانەوە فەزای سیاسی، بەو مەرجەی سوپا پشتیوانیان لێ نەکات، خەڵک و هێزە ئۆپۆزسیۆنەکان دەتوانن لە رێگەی شۆڕش و راپەڕینەوە ئەو حکومەتانە بڕوخێنن، ئەگەری ئەوەش هەیە لە دوای رووخان دیموکراسی بەرهەم بێت ئەڵمانیای شەرقی بە نمونە، لەوانەشە حکومەتێکی دیکتاتۆری ستەمکاری دیکەی لێ بکەوێتەوە.. نمونەی شۆڕشی فەرەنسا و ئێران..  دەستەی دووەم: تیۆری مۆدێرنی کورتخایەن: ئەم تیۆرییە بۆ گوزەر بەرەو دیموکراسی جەخت لە رۆڵی نوخبەی سیاسی هۆشیاری و چالاکوانای کۆمەڵایەتی بە تایبەتی چین و تویژە کۆمەڵایەتییەکان دەکاتەوە. لەم تیۆرییەدا گۆڕانکاری لەسەرەوە بەرەو خوارە؛ ئەم هەلومەرجەش کاتێک دەڕەخسێت کە هەندێ لە نوخبەی دەسەڵات بەدەست بەهۆی گوشار ی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی، هەڵسن بە کردنەوەی فەزای داخراوی سیاسی، لە، دۆخەدا نوخبەی دەسەڵاتدار هەوڵدەدەن لە گەڵ نوخبەی ئۆپۆزسیۆن بگەنە رێکەوتنێک بۆ ئەنجامدانی ریفۆرم و چاکسازی و  دامەزراندنی حکومەتێکی دیموکراسی؛ بەرازیل و پیرۆ و شیلی بەم شێوەیە گوزەریان کرد بەرەو دیموکراسی. تتیۆری سێیەم: لەئەنجامی ئاوێتە کردنی هەردوو تیۆرییەکەی سەرەوە، تیۆری سێیەم سەری هەڵدا کە هەم جەخت لەسەر ستراکچەر دەکاتەوە و هەمیش لەسەر رۆڵی نوخبەکان و بزوتنەوە کۆمەڵایەتییەکان. لە دۆخێکدا کە دیکتاتۆری زاڵ بێت گروپە بەرهەڵستکارەکان لە هەنگاێکی هاوبەشدا بڕیار لە سەر ئازاد کردنی وڵات و کۆتایی هێنان بە دیکتاتۆرییەت دەدەن و چینی ناوەڕاست خەباتێکی مەدەنی و کۆمەڵایەتی بەرفراوان رێکدەخات هاوسەنگییەک لە نێوان هێزەکانی ئۆپۆزسیۆن و هێزەکانی دەسەڵتدار دروست دەبێ و گفتوگۆ و ئاشتبوونەوە لە نێوانیادا روودەدات و زەمینەی کۆمەڵایەتی بۆ گوزەر بەرەو دیموکراسی دەڕەخسێنێت، لەو کاتەدا دەسەڵاتداران ناچار دەبن لە رێگەی سازش کردن یان رێکەوتن مل بۆ دیموکراسی کردنی وڵات بدەن بەو مەرجەی تۆڵەیان لێ نەکرێتەوە و پارێزراو بن. نمونەی ئەم گوزەرە وەک ئەزموونی کۆریای باشور و هەنگاریا و ئۆرۆگوای.. هانتینگتون بەرگریکارێکی سەرسەختی ئەم تیۆریەیە. پرسیارەکە ئەوەیە کام لەم تیۆرییانە بۆ کوردستان قابیلی جێبەجێکردنە؟ ئەوەیان بۆ وتارێکی دیکە....

پەیكار عوسمان - ڕادەسکردنەوەی دالیا "ئەگەر ڕاستبێ"، پێچەوانەی هەموو بەها ئینسانی و ئەخلاقی و نەتەوەییەکانە.. بەڵام لێرەدا من، هیچی ئەو بەهایانەم بۆ گرنگ نیە، چونکە لە سیاسەتی کوردیدا ئەوانە هیچیان نین. ئێمە ئەبێ قسە لەسەر بەهاو بنەمایەك بکەین کە هەیە! - ئەو بنەمایەش کە هەیەو سیاسەتی ئێمەی لەسەر دامەزراوە، "بەهاکانی خێڵە". ئێمە سیاسەتمان نیە بە مانای، زانستی سیاسی و دامەزراوەی سیاسی و عەقڵی سیاسی و مامەڵەی سیاسی.. ئەوەی کە هەمانە، دیوەخان و عەقڵی خێڵ و مامەڵەی خێڵەکی و مەنتقی شێخی قەبیلەیە. ئەمانەیە لە بەرگی سیاسەت و حیزب و حکومەتدا! - مەسەلەن سیاسەتی ئێمە، ستراتیج و پلان و داتاو تیم و پرۆسەی دروستکردنی بڕیارو ئەم شتانەی نیە، بەڵکو ئاشێکە، عەقڵی خێڵ و "قسەی پیاو" ئەیگێڕێ. (پیاو قسەی کردوەو تەواو)! - ئاخر دنیایەك کێشەی ئێمە، هەر لەوێوە هاتووە، کە سەرۆكێك قسەیەکی کردوەو دوایی لێ ی پەشیمان نەبۆتەوە، ئەگەرچی زانراویشە کە هەڵەیە! لەولاوە زۆر کێشەشمان بە چاخواردن و مەرحەبایەكی دوو سەرکردە حەلبووە، ئەگەرچی بابەتەکە گرێکوێرەو زۆر ئاڵۆزیشبووە! دەی ئەمە هەردوکی، هێشتا هەر لە چوارچێوەی پەیوەندی کۆمەڵایەتیدایەو سەرنەکەوتووە بۆ ئاستی پەیوەندی سیاسی. - ئەمەوێ بڵێم لەم کەیسەداو لە ئەگەری ڕادەستکردنەوەدا، کێشەکە ئەوەنیە کە مافی مرۆڤ و خەتی سوری نەتەوەیی و نیشتمانی پێشێلکراوە، کە ئەمانە پەراوێزێکی بچوکی دنیای سیاسیی ئێمەن. بەڵکو کێشەکە ئەوەیە کە بەهاکانی خێڵ پێشێلکراوە، کە چەقی سیاسەتی ئێمەیە! - ئاخر سیاسەتی ئێمە، خێڵێکی ڕووتەو بنەماڵەو پەیوەندی خوێن ئەیگێڕێ، نەك کەفائەتی سیاسی و یاساو دامەزراوە.. دەی ئاخر خێڵیش، بنەماو نەریتی خۆی هەیە، کە پیرۆزەو کە لادان لێ ی، خێلەکیبوون ئەخاتە ژێر پرسیارەوە! - مەسەلەن لە سیستەمی عەشایەریدا، (تەسلیمکردنەوە) عەیبەو خەتی سورە. تۆ پیاوبکوژەو بچۆ دیوەخانی عەشرەتێك، پەناتئەدەن و تەسلیمت ناکەن. یان ئەوەتا سوڵحت بۆ ئەکەن. یان خۆیانت لەسەر بەکوشت ئەدەن. (لێرەدا من وەسفی شتەکە ناکەم، بێگومان ئەم نەریتانە قۆناغی پێش دەوڵەتی یاساو دامەزراوەیە. تەنیا مەبەستم ئەوەیە، مادام خێڵگەرایی بەرقەرارە، ئەبوو یاسای خێڵیش بەرکاربووایە)! - دەی لە ئەگەری تەسلیمکردنەوەی ئەم کچەی ئەمڕۆو ئەو پیاوەی دوێنێدا، ڕێك یاساکانی خێڵ پێشێلکراوە! یەعنی ئەمانەی ئێمە، کە سیاسی و حوکدارنین و تەنیا خێڵن. تەنانەت لەوەشدا فەشەلیان هێناوە کە خێڵبن! تۆ لە سیاسەتا فەشەلت هێناوە، چونکە عەقڵی خێڵت هەیە. کەچی لە خودی خێڵایەتیدا فەشەلت هێناوە چونکە ئەخلاقی خێڵت نیە! - ئەو کچە، ئەگەر پارتی تەسلیمیکردوە، ئەوە یەعنی ئێمە خێڵێکی سیاسیمان هەیە، کە وەکیلی دوژمنەو وەکالەتەکەشی هێندە ڕەزالەتمەندانیە، کە تەنانەت ناتوانێ موراعاتی بنەماکانی خێڵیشی تێدا بکات! خۆ ئەگەر میت خۆشی فڕاندبێتی، ئەوە عوزر لە قەباعەت خراپترو یەعنی ئەسڵەن وەکالەتێك لەئارادا نەماوەو میت خۆی حاکمی ڕاستەوخۆیە! بەڵام بەدیوەکەی تردا، ئەگەر ئەو کچە خۆی وایکردبێت و بڕیارو ئیرادەی خۆیبێت، دەی ئەوەش ئەگەرێکەو خۆ ناکرێ لەبەر خاتری شەڕو عوقدەکانی منو تۆ، ئەم ئەگەرە بوونی نەبێ! - خۆ ئەوە باشە، کە پەیوەندیمان لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ باشبێ، بەڵام بەجۆرێك کە ئەمە لەسەر گۆشت و خوێنی پارچەکانی تر نەبێت. وەلێ ئێمە نەك لەسەر حسابی ئەوان، بەڵکو تەنانەت لەسەر حسابی پارچەکەی خۆشمان کردومانە! مەسەلەن لە شەڕدا سوپای بێگانەمان هێناوەتە سەر یەکترو لە ئاشتیشدا کشتوکاڵ و کارگەی خۆمان لەکارخستووە، بۆئەوەی بەرهەمی ئەوان ساغکەینەوە! - ئینجا یەکێتییەکان دڵیان بەم قسانەم خۆشنەبێ، چونکە هیچ مەلەفێکی گڵاوی پارتی نیە، کە هاوشێوەکەی لە ئەرشیفی یەکێتیشدا نەبێت. وەکچۆن هیچ مەلەفێکی گڵاوی یەکێتیش نیە، کە هاوشێوەکەی لە ئەرشیفی پارتیشدا نەبێت. ئەو دووانە نەك باش و خراپ، بەڵکو خراپ و خراپتریش نین و هەردوکیان "خراپترینن" بە یەکسانیی! - پرسیارێکیش بۆ هەڤاڵانی ئاپۆچی: ئەرێ ئێوە، کە بایی ئەونە بەینتان لەگەڵ پارتی هەیە، کە شەرڤانەکانتان بۆ چارەسەر بێنە هەولێر. ئەی بۆچی بیستوچوار سەعات خەریکی جنێودانن بە پارتی؟ ئەگەر پارتی، ئەو گورگەی ناو جنێوەکانی ئێوەیە، ئەی خێرە مەڕەکانی خۆتانی پێ ئەسپێرن؟! - ئەو دۆخە خراپەی کە هەیە، خۆزگە زۆر لەوە خراپتربووایە، بەس هۆکارەکان تەنیا دەرەکییبوونایەو هەمووی هەر کاری دوژمن و زەمانەبووایە، نەكئەوەی ئینسانی ئێمە لەناوەوە خۆی خراپ ببوایە کە بووە. بەشەکەی دوژمن وازلێبێنە، بەڵام ئەو بەشەی کە حیزب و ئایدۆلۆژیاو حوکمڕانی خۆمان خراپی کرد، ئەوەیان داخی گرانەو ئەرکیشی گرانەو بە زەحمەت دروستئەکرێتەوە! - وەلێ هەرئەبێ دروستیکەینەوەو لێرەشەدا هیچ شتێکی دەرەوەی خۆمان کۆمەکمان ناکاو ئەبێ خۆمان "وەکو تاك"، بگەڕێینەوە بۆ بیرکردنەوەو عەقڵ و ئەخلاق و "وەرچەرخانێكی کەسیی" لەناو خۆماندا بخولقێنین و ئەو زبڵە پاكبکەینەوە کە حیزب لەناوماندا دایناوە. - مەسەلەن لە بابەتی ناڕەزایی دژی تورکیا، قەیچێکا با تۆی پارتیش هەڵوێستت هەبێ. دەی تۆش ئینسانیت و بە سیعری ئینسان پارتیبە، نەك بە سیعڕی مقەبا. یان تۆی یەکێتی دژی بڕینی بندیوار مەبە، هەر لەبەرئەوەی زۆرترین بندیواری یەکێتی بەرئەکەوێ. بەڵکو ڕێك بەعەکسەوە، تۆ لە هەموو کەس زیاتر پشتیوانبە، بۆئەوەی هەم حیزبەکەت لە بندیوار پاکبێتەوە، هەم چاکەیەکی گشتیش ڕووبدا. یان تۆی گۆڕان بۆ گۆڕانکاریی گۆڕانبە، نەك بۆ پاساوهێنانەوە بۆ داگیرکردنی موڵکی گشتی. یان تۆی ئیسلامی، بۆ حەق و عەدالەتی ئێرە ئیسلامیی بە، نەك بۆ شەڕە ئایدۆلۆژییەکانی ئیخوان لە لیبیا. یان تۆی پەکەکە، تا کەی چەپڵە بۆ چەکێك ئەکوتی، کە لە خودی باکور سودێكی نەماوەو لە باشوریش بووە بە بارگرانی؟ ئەوەی من تێگەیشتووم، مەسەلەکە کەمێکی بەرژەوەندییە. زیاتر دەمارگیرییە. دەی بەرژوەندییەکە عافێتتبێ، بەس بڕێك دەمارگیرییەکە خاوکەرەوەو بە ڕەش مەڵێ سپی! - ئینجا لەم پرسەدا، نایشارمەوە، من لە سەدا نەوەت گومانی خراپم لە پارتیە. بۆیە ناشیکەم بە سەدا سەد، چونکە بڕوام بە حوکمی موتڵەق نیەو شتێك ئەگەر پۆینتێك ئەگەرێکی تری تێدابێت، ئەبێ حسابی ئەو پۆینتە بکەین، بۆئەوەی بڕیارێکی ستەمکارانە نەدەین. حوکمی پێشوەختەی موتڵەقیش عادەتەن شەڕەو حوکمێکی ئایدۆلۆژییە نەك عەدل و ئینساف. بەڵام چ مێژوو، چ ئێستا، پێمان ئەڵێ، شتێکی وا لە شان و شەوکەتی پارتی ئەوەشێتەوەو هەر زۆر ئاسایی و چاوەڕوانکراویشە. ئەم وێنەیەش ئەو حیزبە خۆی بۆ خۆی دروستکردوە، نەك بوختان و بەدگومانییەکانی ئێمە! - دواجار لەم مەوزوعەو لە هەموو مەوزوعەکانی تریشدا، کە ڕۆژانە دێن و دابەشمان ئەکەن، تەنیا یەك پرسیار گرنگە، هەر ئەو پرسیارەی کە هەرگیز لە خۆمانی ناکەین! ئەرێ تۆ لە هەر پرسێك، حەقیقەت و ڕاستی بابەتەکەت ئەوێ، یان شەڕو حەزەکانی خۆت و ئەتەوێ شتەکە بەو جۆرەبێ کە تۆ ئەتەوێ؟ - لێرەدا عەقڵی ئازاد کە عادەتەن عەقڵی تاکیشە، تەنیا ڕاستی ئەوێ و کاری بەوەنیە ڕاستی شتەکە لە بەرژەوەندی کێیەو دژی کێیە. چونکە ئەو بۆیە ئازادە، لەبەرئەوەی ئەم کۆتی دژایەتی و بەرژەوەندییەی شکاندوە. بەڵام عەقڵی نائازاد کە عادەتەن عەقڵی گروپیشە، دیلی دژایەتی و بەرژەوەندییەو ئەبێ هەموو شتێك لەبەرژەوەندی ئاڕاستەکەی ئەوبێ و دژی ئاڕاستەکەی تربێ و لە هەر مەوزوعێك ئەمەی بۆ گرنگە نەك خودی ڕاستی مەوزوعەکە. (عەقڵی باوی ئێمەش، لەمەی دووەمیانە)! - لە پرسی دالیاشدا، خودی مەوزوعەکە هەرچیەکبێ، گروپی پارتی و دژە پەکەکە، هەر لەسەر حیکایەتەکەی خۆیەتی و گروپی پەکەکەو دژەپارتیش هەر لەسەر حیکایەتەکەی خۆیەتی. هەردوکیان هەر ئەڵێن (بشفڕێ بزنە) لەکاتێکا ئەگەر بفڕێ، ناکرێ بزن بێت. دەی ئەمە هەر یەك عەقڵەو ئێمەش بە هەموو ئاڕاستەکانەوە لەسەر ئەو عەقڵەین. ئێمە بە عەقڵی گروپ بیرئەکەینەوەو گروپیش خەریکی شەڕی بەرژەوەندیەکانی خۆیەتی. ئێمە ئەبێ لە عەقڵی گروپ بێینە دەرو بە عەقڵی ناو کەلەسەری خۆمان بیربکەینەوە، بۆئەوەی چیتر بکەوینە دوای ڕاستی و نەکەوینە دوای شەڕ. - ئینجا ئەو وێنە پێرفێكت و بەهەشتییەشی کە لە باشورەوە بۆ ڕۆژئاوا دروستکراوە، ئەوەش وێنەیەکی ئایدۆلۆژییە نەك ڕاستی. وەکچۆن گەنجێك لە باشور ڕائەکاو خۆی ئەداتە دەست ئیجە، ئەوە بۆ گەنجێکی ڕۆژئاواش ڕاستەو ئەسڵەن ڕەنگە ژیانی ئەو قورستریشبێ و هۆکاری زیاتریشی هەبێت بۆ ئەوە. ئەگەرچی ڕۆژئاوا وێنەی جوانی زۆرەو شایەنی دەستخۆشییە، بەڵام ئەگەر پێتوایە بەهەشتەو خەڵك لێ ی ڕاناکا، ئەمەیان وەهمی تۆیە نەك حەقیقەتی ئەوێ! - نە بەرەڵایی و بێ سیستەمی کۆمەڵگای باشور، نەك دیسپلین و بە معەسکەرکردنی کۆمەڵگای ڕۆژئاوا. ئەزموونی باشورو ڕۆژئاوا چاوی ڕاست و چەپی منن، بەڵام ئەمیان ئەزموونی دزییەو ئەویان ئەزموونی عەسکەرییەو من هیچیان بە شوێنی ژیانێکی ئازادو شایستە نازانم. نە بەرەڵاکردن و فاسدکردنی هەموو پنتەکانی کۆمەڵگا. نە کۆنترۆڵکردن و بە ئایدۆلۆژیکردنی هەموو پنتەکانی کۆمەڵگا. لەنێوان بەرەڵایی چەتەگەرایی و عەسکەرتاریی ئایدۆلۆژیدا، ئازادی ئینسان هەیەو حیزبی کوردییش هێشتا زۆر دوورە لەو خاڵەوە. - ئینجا فەلەك، ئەوە چ غەدرێکە، کچێکی کە تەمەنی تەنیا بیست ساڵە، شەڕی داعش و جەبهەی نوسرە، خیانەت و شەڕەشەقی حیزبی کوردیی، کەڵبەی میت و پاراستن و یاریی موخابەراتیی، کەڵبەی میدیاو سۆسیالمیدیاو ڕق و گرێ نەفسییەکانی ئێمە.. هەموو ئەمانەی بینیبێت! ئەگەر مەسەلەی عیشقەکەش ڕاستبێ، فەلەك ئەوە چ عەدالەتێکە، عیشقێك بکەوێتە ناو ئەو هەموو کەڵبەیەوەو هەر یەکەو بەلای خۆیدا قەپی پیاکا؟!

ئەبو كاروان هەرێمی كوردستان دەمێكە ڕووبەڕووی قەیران بۆتەوە، قەیرانێك خەریكە دەیگەیەنێت بە بنبەست، دەمێكە ئێمەی شیوعی‌و چەپەكان دەستنیشانی شوناسی قەیرانەكانی هەرێممان كردووە كە خۆی لە قەیرانی ئابوری‌و دارایی و سیاسی و بەڕێوەبردن دەبینێتەوە، كە ناتوانین دایببڕین لە كاریگەری لێكەوتەی شوناسی دەسەڵاتی سیاسی‌و ئیتلافی حكومڕان.  مامەڵەی دەسەڵاتداران لەگەڵ قەیرانەكان نەك چارەسەری نەكردووە، بەڵكو قوڕەكەی خەستتر كردۆتەوە، ئەوان تەنانەت ئامادە نین دان بە شوناسی قەیرانەكە وەك قەیرانێكی گشتگیری ئابوری‌و سیاسی بنێن‌و كورتی دەكەنەوە لە قەیرانی دارایی كە مەبەست لێی خۆدەربازكردنیانە لە بەردەم بەرپرسیارەتی شكستییەكانی حوكمداری.  لێكەوتەكانی ئەم شكستە داتاكانی رێژەی هەژاری‌و بێكاری بۆ ئاستێكی مەترسیدار بەرزكردۆتەوە، زیاتر لە ملیۆنێك فەرمانبەرو سەدان هەزار لە كرێكارو جوتیارو پیشەوەرە  رووبەڕووی دابەزینی داهات بونەتەوە بەهۆی دواكەوتن‌و كەمكردنەوەی مووچەی مووچەخۆران‌و نەبوونی هەلی كارو ساغنەبونەوەی بەرهەمی ناوەخۆیی جوتیاران.  ئەوان ماندوو نابن لە هێنانەوەی بیانوی بێ‌ بنەما بۆ شكستییەكانیان، دەیان ساڵە باسی فرەكردنی سەرچاوەكانی داهات دەكەن كەچی ناتوانن بەرهەمی ناوەخۆی جوتیارانیش بەبازاڕ بكەن كە بەبێ پاڵپشتی ئەوان بەرهەم هاتووە؟!  دۆخی كەرتی كشتوكاڵ‌و گشەنەكردنی‌و بێ‌ بازاری لایەنێكی دیمەنی لێكەوتەكانی قەیرانەكانی ئەوانە لەسەر ئەم كەرتە.  بۆ ئەوەی كشتوكاڵ گەشە بكات  پێویست بوو لەسەر زیاد لە ئاستێك كار بكەین، زیاد لە بوارێك چالاكانەو زانستیانە وزەو توانامان  بخستاتەیە گەڕ. كشتووكاڵ تەنها بە بوونی  ئاو و هەوای لەبارو خاكێكی بەپیت گەشە ناكات، ئەوانە گرنگن، بەڵام هەموو شت نین، بەڵكو دەبێ جوتیار بەفیعلی پشتیوانی بكرێت‌و شتێك هەبێت بەناوی پلانی كەرتی كشتوكاڵ. سەرەتا هەرێمی كوردستان پێویستی بەدەرچواندنی یاسای هاوچەرخ هەیە بۆ نەخشاندنی سیاسەتەكانی كشتوكاڵ‌و چارەسەركردنی ئەو مەسەلانەی كە پەیوەستن بە موڵكداری زەوییە كشتوكاڵییەكان‌و مافی جوتیارانئ چۆنیەتی پاڵپشتیكردن‌و بە بازاڕكردنی بەرهەمەكانیان نەهێشتنی قۆرغكاری مسۆگەربكات‌و كەرەسەتەی پێویست بخرێتە بەردەست جوتیاران،  گومرگ‌و باج بخرێتەسەر بەربوومی دەرەوە، جوتیار لەنێو ماڵ‌و كێڵگەكەی خۆی بەمەعریفەی كشتوكاڵی‌و ئەو زانستەی كە هەموو ڕۆژێك لە گەشەكردندایە، پڕچەك بكرێت، سیستەمی ئاودێری و جۆرو كوالێتی تۆ و رێكخستنی كاتەكانی چاندنی بەرهەمیان رێكبخرێت. ڕێگە بۆ وەبەرهێن و كۆمپانیاو كەرتی تایبەت‌و گشتی و هەرەوەزی بە ئاڕاستەی سودی گشتی خۆش بكەین تاوەكو پرۆژەی لە قوتونانی بەربومی كشتوكاڵ‌و كارگەی بەرهەمە شیرمەنیەكان دروست بكەن، بۆ ئەوەی سامانی ئاژەڵی پەرەی پێبدەین، كشتوكاڵ و پیشەسازی بكەینە تەواوكەری یەكتری.  ئێمە جگە لەوەی دەبوو بۆ ئەو مەبەستە تەنانەت هەوڵی سیاسی‌و دیبلۆماسیمان بخستایەتەگەڕ، فشارمان لەسەر رێكخراوی خۆراك‌و كشتوكاڵی نێودەوڵەتی (فاو)ی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان دروست بكردایە، تاوەكو سودمان لە تواناو ئیمكاناتی دارایی‌و تەكنیكی‌و زانستی ئەوان  وەربگرتایە بۆ گەشەی كەرتی كشتوكاڵیمان.  بەمجۆرە نەوەك سەبەتەیەكی خۆراكمان دەست دەكەوت، بەڵكو مرۆڤی بەرهەمهێنمان دەبوو، ئابوریمان  گەشەی دەكرد، جگە لە نەوت سەرچاوەیەكی تری ژیانمان دەبوو، دەرفەرتی كارمان دروست دەكرد كە هەموو ئەمانە بنەمایەكی گرنگ دەبوون بۆ سەربەخۆیی سیاسی‌و تەواوكردنی قۆناغی رزگاری نیشتمانی.  لاوازی كەرتی كشتوكاڵ پەیوەندی بە غیابی ئیرادەی حكومڕانانەوە هەیە بۆ ئەوەی لە بازنەی كۆمەڵگایەكی بەرخۆرو بێ‌ بەرهەم دەرنەچین كە تەنیا چاوییان لە داهاتی نەوتی ژێر دەستییان بێت‌و بە ئاسانی كۆنترۆڵی هەمووانی پێ‌ بكەن.  سەرەڕای ئەو تێبینی‌و سەرنجە جدییانە، لەماوەی چەند ساڵی رابردوودا وەزارەتی كشتوكاڵی حكومەتی هەرێمی كوردستان كۆمەڵێك هەنگاوی ناوە، لەوانەی نزیكەی (١٥) بەنداوی دروست كردووە، بۆ نمونە لەناوچەی گەرمیان (٣) بەنداوی مامناوەندی دروستكردووەو یەكێكی تریش لە قۆناغی جێبەجێكردندایە، لەشاری كفری بەنداوی باوەشاسواری دروستكردووە كە توانای ئەوەی هەیە سەدان دۆنم زەوی دەیم بكاتە بەرئاو، هەنوكە لە گەرمیان بەرهەمی خەیار توانای لەبازاڕی ناوخۆیی زیاترەو رەوانەی دەرەوەی هەرێمیش دەكرێت، بەروبوومی كێڵگەی پەلەوەری‌و بەتایبەت مریشكیش هەروایە، واتە كشتوكاڵ چەند پلەیەك نەشونمای كردووە، پێویستی بە هەنگاوی شلگیرانەتر هەیە.  چۆن كشتوكاڵ بكەینە بنەمایەكی گرنگی ئابوری ؟  دەبێ ستراتیژێكمان هەبێ، دامەزراوە بونیاد بنێین، دەسەڵاتیان پێ ببەخشین، لەبری كاردانەوە بونیادێكمان هەبێ، تەماشای ئەزموونەكانی دونیا بكەین، لێیانەوە فێربین، كۆپییان نەكەین، كۆپی كردن هەڵەیە، هەلومەرجی هیچ وڵات‌و هەرێمێك لەویتر ناچێ، بەڵام دەكرێت كەڵكیان لێوەبرگرین. بۆ نمونە وڵاتێكی وەك بەرازیل لە (٢٠) ساڵی رابردوودا لە وڵاتێكی خەڵك برسی‌و پڕ لە قاتوقڕی لەڕێگەی نەخشە رێگەیەكی هەمەلایەن كە كشتوكاڵ لەهەرە گرنگترینیان بوو بازدانێكی ئابووری گەورە یان ئەنجامدا، بەجۆرێك ئێستا نۆیەمین هێزی ئابووری جیهانن، نەخشە رێگاكەیان ناولێنا (هەشت بەهەشتا) واتا چۆن هەشت ساڵ بەگوێرەی هەشتا ساڵ گەشە بكەن، كردیان.  بۆ ئەوەی كشتوكاڵ ببێتە بنەمایەكی گرنگی ئابووری دەبێ ببینە خاوەن سیستەمێكی بانكیی تۆكمە، دەبێ زەمینەی وەبەرهێنانی كشتوكاڵی ساز بكەین، كۆمپانیا گەورەكانی دونیا داوەت بكەین بەچوارچێوەیەك چینی كەمدەرامەت‌و جوتیار كەڵكی لێوەرگرێت، دەستێكی راهێنراومان هەبێ، پشتیوانی سەرمایەداری نیشتیمانی بكەین بۆ ئەنجامدانی پرۆژەی پیشەسازی كشتوكاڵی، رێگاوبان‌و هۆیەكانی گواستنەوەی‌ چاك‌و فەرهەم بكەین.  بۆ نمونە دەرفەت بۆ وەبەرهێنەرانی ناخۆیی‌و بیانی لەناوچەیەكی وەك گەرمیان بڕەخسێنین  لەو سێ بەنداوەدا پرۆژەی سامانی ماسی پەرە پێبدەن، لە وەرزی هاویندا گەرمیان بەهۆی بەپیتی خاكەكەی ئەو شوتیە زۆرەی بەرهەم دەهێنرێت،  هەناردەی وڵاتانی كەنداو بكرێت، كە زەحمەت نییە، هەر لە گەرمیاندا دەكرێت وەزارەتی كشتوكاڵ پرۆژەی یەك ملیۆن داری خورما رابگەینەنێت، كە سنوری كفری زیاد لە (٧٠) هەزار دۆنم زەوی هەیە بۆ بەرهەم‌و داری خورما ئێجگار شیاوە. چۆن گوندەكانمان بكەینە سەنتەری ژیان و ئاوەدانی، هەروەها كۆچی پێچەوانە دروست بكەین ؟ بە قەرزی كشتوكاڵی، بەدەستەبەركردنی مافی زیاتر بۆ جوتیار، بۆ خاوەن ئاژەڵ، بە بوونی خزمەتگوزاری ئاو كارەبای باش‌و رێگاوبانی باش، بەوەی كە ئینسان بەڕاستەقینە ئەو هەستەی هەبێ بوونی لە گونددا و لە كێلگە داهاتووی دەستبەردەكات، بەرژەوەندی‌و قازانجی دەست دەكەوێت.  

ئه‌بو به‌كر كاروانی‌   بە جوانی و حەسرەتەوە، گوێم لە گرتە ڤیدۆیەکەی ئەو خانمەی کوردستانی ڕۆژھەڵات و بەرگرینامەکە ی گرت. جێگەی داخێکی قوڵە ھێشتا مرۆڤ لەسەرگوزاش دانەوە لە ناسنامە ی خواکرد و زمانی دایك، بکرێتە تاوانبارو بخرێتە زیندانەوە!!  چونکە وروژاندنی باسی زمانی دایك،  بەھەرسێ پێوەری ئیسلام و یاسای بنەڕەتی ئێران وجاڕنامەی جیھانی مافەکانی مرۆڤ، مافە نەك تاوان. لە ڕوانگەی ئیسلامەوە گەل و زمانەکان یەکسانن، زمانی فارسی بچوکترین  فەزڵی بەسەر زمانی کوردیەوە نیە. باڵادەستی فارسی و پەراوێز خستنی کوردی لە مێژوی نوێدا لە جەوھەردا بەرھەمی ناسیۆنالیزمی فارسی و دەوڵەتی نوێی ئێرانە، کە ڕەزاشا دامەزرێنەریەتی. ماددەی «١٥»ی یاسای بنەڕەتییش مافی پەروەردە و فێرکردن بەزمانی دایك بەگروپە نەتەوەییەکانی ئەو وڵاتە دەبەخشێت ، بەڵام دوای ٤٠ ساڵ لەسەرکەوتنی شۆڕش و پەسەندکردنی یاسای بنە ڕەتی رێگە بە پیادەکردنی ماددەکە و بەھرەمەندبوون لەو مافە نادرێت ؟!!  بەڵگەنامەکانی مافی مرۆڤیش ئەم مافەیان کردووە بە بەشێك لە ڕێزگرتن لە مرۆڤایەتی مرۆڤ. بۆیە ئەم خانمە  لە یەك کاتدا قوربانی وەلاخستن و ڕەچاونەکردنی بەھا ئیسلامی و دەستوری و سییاسیە مۆدێرن و دیموکراسیەکانە.  بەگوێرەی ھەرسێ مەرجەعەکەی سەرەوە،   پشتگوێ خستنی مافی فێربون و پەروەردە بە زمانی دایك تاوانە، چ جای ئەوەی مرۆڤ بە ھۆی بانگەشە بۆکردن و داکۆکی لێ کردن و خستنەڕوی وەکو مافێکی شەرعی و یاسایی و نێونەتەوەیی  فەرامۆش کراو پەروەندەی  تۆمەتی بۆ بکرێتەوە و دواتر بە تاوانبار بناسێنرێت و بەچەندین ساڵ زیندانی سزابدرێت!!ھەر ئەمەشە وای  لەو خانمە کردووە لەبەرگرینامە میلیە کەیدا بڵێت : من تاوانێکی پیرۆزم کردووە.

سابیری سه‌ندیكا  - ئه‌مریكا   بە دڵنییایەوە کورد لە سەدەی پێشودا قوربانی یەکەمی سیاسەتی نەوت و گازی بوو، بەڵام ئەمڕۆ خەڵکانێک بە هیوای ئەوەن کە نەوت و گاز ببێتە داینەمۆیەکەی گەورە بۆ ئەوەی کورد بە خەونی دێرینی خۆی بگات و دەوڵەتی خۆی هەبێت. لەهەمانکاتیشدا ئەم نەوتە ببێتە مایەی خۆشگوزەرانی بۆ خەڵکی کوردستان. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا خەڵکانێکیش بە ترسەوە بۆ سامانی زۆری نەوت دەڕوانن، دەترسن هەروەک چۆن لە عیراقدا سامانی زۆری نەوت حکومەتێکی دیکتاتۆری و نا دیموکراتی دروستکرد، کە پاشتر بوویە مایەی نەگبەتی بۆ هەموو گەلانی عیراق، ئەم ئەزموونە جارێکی تر دووبارە بێتەوە. هەروەها دروستبوونی قەیرانی دارایی ئەم چەند ساڵەی دواییش، بە تەواوەتی بۆچوونێکی تەواو نێگەتیفی» خراپ» لە ناو شەقامی کوردیدا بەرامبەر بە سیاسەتی نەوتی حکومەتی هەرێم دروستکردووە، ئەمڕۆ زۆرکەس دەڵێن : بریا حکومەتی هەریمی کوردستان  هەر نەوتی دەرنەهێنایە، چونکە بە زەرەر بۆ زۆرینەی خەڵكی کوردستان شکایەوە بە تایبەتی چینی موچەخۆران. لەلایەکی تریشەوە سامانی نەوت، زۆر بە کەمی گەلەکەمان قازانجی لێکرد، بگرە تەنها نوخبەیەکی زۆر بچووک سوودی لە دەرهێنان و بازرگانیکردن بە نەوتی هەرێمی کوردستان بینیوە. هەموو ئەمانەش وایکردووە کە زۆرکەس دڵیان بەسامانی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان خۆش نەبێت.  دەتوانم بڵێم، گەر حکومەتی هەرێمی کوردستان خاوەنی سیاسەتێکی حەکیمانەو ژیرانە و تەواو زانستییانە بگرێتە بەر لە بواری نەوت و گازدا، هەروەها بەوپەڕی شەفافیەتەوە داهاتەکەی بخاتە ڕوو، ئەوا دەتوانێت نەوت و گاز بکاتە باشترین داینەمۆی بوژانەوە‌ی هەرێمی کوردستان، گەر واش نەکات و هەروەکو ئێستا بەردەوام بێت، ئەوا بەدڵنییایەوە ئەم نەوتە دەبێتە نەگبەتییەکی گەورە بۆ زۆرینەی گەلەکەمان و هیچ سوودی لێ نابینین. لە تەواوی ساڵانی جەنگی ساردا هەتا کۆتایی ساڵی 1990، نەوت ڕۆڵێکی گەورەی لەم جەنگەدا گێڕا، هەموو یەلایەنیک دەیانویست بگەنە ناوچە نەوتییەکانی جیهان، بۆ گەیشتن بەم ئامانجەی لە وڵاتانی «ئەندەنووسیا، ڤێنزوێلا، عیراق، ئێران، کۆڵۆمبیا، ئەنگۆلا، ئیکوادۆر» کۆمەڵێک کودەتای عەسکەری سازکرد، کە گەورەترین قەسابخانەی لە مێژوودا لێکەوتەوە، بەتایبەتی لە ئەندەنوسیاو عیراق. لەم سیاسەتەتەدا سعودییە ڕۆڵی گەورەی گێڕا، چونکە لە لایەک سعودیە گەورەترین یارمەتیدەری چەکدارە ئەفغانییەکان بوو، بەم شێوەیەش ئاگری جەنگی هێندەی تر گەرمتر دەکرد و جەنگەکە بەردەوام دەبوو، بە پێی هەندێک ئاماری جیهانی، بڕی ئەو نەوتەی کە لەلایەن سعودییەو وڵاتانی کەنداو خرایە بازارەوە، دەگاتە نزیکەی 300 ملیۆن بەرمیل، کەئەمەش گورزێکی گەورەی لە سامانی نیشتمانی ئەو وڵاتانە دا. بەڵام دابەزینی نرخی نەوت ڕاستە کۆتایی بە جەنگی سارد هێنا، بەڵام ئاگری جەنگێکی گەورەی لە جیهان نایەوە کە ئەویش جەنگی کوێت بوو. جەنگی کوێت پاش ئەوەی عیراق لە جەنگێکی هەشت ساڵی لەگەڵ ئێران هاتە دەرەوە، ئابووری وڵات تەواو وێران بوو، لەلایەکی تریشەوە نرخی نەوت گەیشتە ئاستێکی ترسناک، 7 دۆلار بۆ بەرمیلێک نەوت. ئەمەش هێندەی تر ئابووری عیراقی وێرانکرد. لە کۆبوونەوەی لوتکەی عەرەبی لە ساڵی 1989 لە بەغدا، ڕژیمی رووخاوی سەدام حسین بە ڕاشکاوانە باسی دابەزینی نرخی نەوتی کرد، دابەزینی نرخی نەوتیشی وەکو سیاسەتێکی شەڕەنگێزی دژ بە عیراق وەسفکرد، کەلەوکاتەدا کوێت و سعودییە و ئیمارات، رابەری سەرەکی دابەزینی نرخی نەوت بوون. زۆرێک لە پسپۆرانی مێژوو ئەم سیاسەتەی کوێت و سعودییە و ئیمارات، بە هۆکاری سەرەکی دادەنێن بۆ هەڵگیرسانی ئەم جەنگە. بەڵام لەلایەکی تریشەوە ڕژیمی رووخاوی ئەوکاتەی سەدام حسین دەیویست دەست بەسەر نەوتی کوێتدا بگرێت، بەم شێوەیەش دەیتوانی دەست بەسەر نزیکەی 250 ملیارد بەرمیل نەوتی جیهان بگرێت. ئەمەش نیشانەیەکی ترسناک بوو بۆ جیهان و ناوچەکە. هەربۆیە ئاگری جەنگێکی گەورە هەڵگیرسا، کە هەتاوەکو ئەمڕۆش گەلانی عیراق باجی گەورەی دەدەن. زۆربەی وڵاتانی ئاسیای ناڤین، ئەم وڵاتانە بوونە جێگەی بایەخی جیهان،چونکە خاوەنی گاز و نەوتێکی زۆرن، بەپێی ئامارە جیهانییەکان، یەدەگی نەوت لەم ناوچەیەدا دەگاتە 21 ملیارد تۆن نەوت، نزیکەی 10 ملیارد کۆبیک مەتریش گازی سروشتیان هەیە.  ئه‌مڕۆ نه‌وت به‌ یه‌کێک له‌ شا ده‌ماره‌کانی ئابووری جیهان ده‌ژمێرێت. هیچ ده‌وڵه‌تێک ناتوانێت ئابووریه‌کی به‌هێزی هه‌بێت، گه‌ر بیر له‌ نه‌وت نه‌کاته‌وه‌. رۆژ له‌ دوای رۆژیش پێداویستی جیهانی زیاد ده‌کات . ئه‌مڕۆ پێداویستی جیهان رۆژانه‌ 97 ملیۆن به‌رمیل نه‌وته‌. نه‌وت هه‌تا ساڵانی حه‌فتاکان، ڕۆڵی هێنده‌ نه‌بوو له‌ ئابووری عیراق دا. بۆ نموونه‌ ساڵی 1932 ته‌نها له‌ 12.4 % ئابووری عیراقی پێک ده‌هێنا. پاشان ساڵی 1941 گه‌یشته‌ 14.4% ئابووری عیراق. به‌ڵام ساڵی 1979 گه‌یشته‌ 61.4 % . ئه‌مرۆ داهاتی سه‌ره‌کی عیراق نه‌وته‌. داهاتی ساڵی 1932 نه‌وت ته‌نها 524 هه‌زار دیناری عیراقی بوو. ساڵی 1941 گه‌یشته‌ 1.463 هه‌زار . واته‌ نزیکه‌ی یه‌ک ملیۆن و نیو دینار. به‌ڵام پاشتر رۆڵی سه‌ره‌کی له‌ داهاتی عیراق گێرا، به‌تایبه‌ت له‌ ده‌ستکه‌وتنی دراوی گران به‌ها ( دۆلار). ساڵی 1977 گه‌یشته‌ 9.631 ملیۆن دۆلار. ساڵی 1979، 21.291 ملیۆن دۆلار . 1980، گه‌یشته‌ 25.281 ملیۆن دۆلار . ئه‌مه‌ش لووتکه‌ بوو بۆ ئه‌و ساڵانه‌. به‌ڵام پاشتر به‌هۆی جه‌نگی عیراق و ئێرانه‌وه‌، هاته‌ خواره‌وه‌، ساڵی 1986 ته‌نها 6.600 ملیۆن دۆلار . ساڵی 1988 واته‌ کۆتایی جه‌نگه‌که‌، 11.700 ملیۆن دۆلار بوو. به‌ڵام رژێمی به‌عس له‌جیاتی ئه‌وه‌ی داهاتی نه‌وت بۆ خۆشگوزه‌رانی و پێشکه‌وتنی عیراق به‌کاربهێنێت، نه‌وتی کرده‌ زووخاوو کردی به‌ قوورگی هه‌موو گه‌لانی عیراق دا. به‌شی زۆری داهاتی نه‌وت، خرایه‌ قوورگی کۆمپانیاکانی چه‌کو ته‌قه‌مه‌نی جیهانیه‌وه‌. گه‌لی عیراقیش جگه‌ له‌ ماڵوێرانی و کووشتن و برسێتی و هه‌ژاری و نه‌خۆشی، هیچ سوودی له‌م ئاڵتوونه‌ ڕه‌شه‌ نه‌بینی یه‌کێک له‌ کێشه‌کانی نه‌وت نرخه‌که‌یه‌تی. هه‌تاوه‌کو ئه‌مڕۆش نرخی نه‌وت جێگیر نییه. زۆرجار کێشه‌ سیاسیه‌کانی ناوچه‌کانی بەرهەمهێنانی نەوت بەتایبەتی رۆژهەڵاتی ناڤین، کاریگەری دەکەنە سەر نرخی نه‌وت . کاتێک سەیر دەکەیت ساڵی 1864 نرخی یه‌ک به‌رمیل 8.4 دۆلاری ئه‌مه‌ریکی بوو. پاشان ساڵی 1876 دابه‌زیه‌ سه‌ر 2.5 دۆلار. ساڵی 1931 که‌مترین نرخی هه‌بوو کاتێک گه‌یشته‌ 65 سه‌نت بۆ یه‌ک به‌رمیل نه‌وت. به‌ڵام نه‌وت له‌پاش ساڵی 1974 به‌تایبه‌ت پاش کێشه‌ی نه‌وت، نرخی به‌رزبوویه‌وه‌ بۆ 11.48 دۆلار. به‌مشێوه‌یه‌ش ئه‌و وڵاتانه‌ داهاتێکی باشیان ده‌ستکه‌وت و توانیان چه‌ندین نه‌خشه‌ی ئاوه‌دانکردنه