سالار مەحمود   لەبەرامبەر ئەو تاوان و تەعەدا بەردەوامەی دەوڵەتی تورکیا، پرسیارێکی جەوهەری دەبێت بکرێ. ئەویش ئەوەیە کورد لەکوردستانی عیراقدا چی بکات؟ بە چ میکانیزمێک دەتوانرێ رێ بگیرێت لەو هەموو کوشتنی خەڵکی بێتاوان و هاوڵاتیانەی دەبنە ئامانجی هێرشی ئاسمانی و زەمینی دەوڵەتی تورکیا لەناو قوڵایی خاکی هەرێمی کوردستان. بەپێی ئەزموون دەرکەوتوە تورکیا سەرکەوتوو نابێ و ئاڵۆزیی زیاتر دەخاتە سەر ئاڵۆزیەکانی ناوچەکەو گرژی زیاتر لە پەیوەندی نێوان هەردوو وڵات دروست دەکات. ئۆپەراسیۆنی سەربازی تورکیا بۆ سەر هەرێمی کوردستان بەناوی چنگی پڵنگ شکستی هێنا. هەرچەندە چەندان هاوڵاتی و خەڵکی سڤیل و پێشمەرگەو سەربازی عیراقی کردۆتە ئامانج و بوون بەقوربانی. لەبەیەکژدانی هێزە کوردیەکانیش سەرکەوتوو نەبوو. تورکیا بەدەر لە بەدینەهێنانی ئامانجی سەربازی لە رووی سیاسی و یاسای نیشتمانی و جیهانیشەوە تووشی رەخنەی توند بۆتەوە. دەسەڵاتە گشتیەکانی هەرێم پێویستە هەنگاوی دیبلۆماسی و کرداری بنێن بەرامبەر ئەو هەموو پێشێلکاریانەی تورکیا. هەرێم و بەغدا بەهەماهەنگی فشاری نێودەوڵەتی بکەن بۆ وەستاندنی هێرشەکانی تورکیاو گەڕاندنەوەی سوپاکەیان. لەبەر ئەوەی ئاسمانی عیراق و هەرێم لە ژێر چاودێری ئەمریکادایە فڕۆکەی تورکیا بەبێ ئاگاداری ئەوان ناتوانن کردەی سەربازی ئەنجام بدەن. لەم سۆنگەیەوە ئەمریکاش خەتابارە لەو تاوانانەی تورکیا لە کوردستان ئەنجامی دەدات. چارەسەر چیە؟ چۆن کۆتایی بەم شەڕە دێت؟ نزیکترین و باشترین رێگا چارە راوەستانی دەستدرێژیەکانی تورکیایە. دواتر دەستکردن بەگفتوگۆ لە دوو ئاستدا:_ یەکەم:_ پرۆسەی ئاشتی دەست پێ بکاتەوە لەناوخۆی تورکیاو دەوڵەت دەستپێشخەری بکات لە ئازادکردنی پەرلەمانتارو سەرۆک شارەوانیەکانی کورد. دووەم: هەرێمی کوردستان و تورکیا بەئاگایی دەوڵەتی عیراق لەسەر بنەمای یاسای نێودەوڵەتی و پرەنسیپی رێزگرتن لەسنوری وڵاتان. بگەنە جۆرێک لە تێگەیشتن لە پێناو رەواندنەوەی ئاڵۆزیەکان لەلایەک و هاوکاریکردنی سەرکەوتنی پرۆسەی ئاشتی لەناو تورکیا لەلایەکی تر. ئەم هەنگاوانە ئیرادەو واقیعبینی گەرەکە.  لەناو ئەم هەموو قەیرانانەی کە بڕستیان لە ژیان و گوزەرانی خەڵکی ناوچەکە بڕیوە بە تورکیاشەوە. بەتایبەتی خراپبونی ئابوری هەنگاوی کرداری بۆ چارەسەری سیاسی، سەقامگیری دروست دەبێ و سەقامگیریش بوژانەوەی ئابوری و ژیان. کارتی سەربازی هەرگیزو لەهیچ سەردەمێکدا نەیتوانیوە کێشەی گەلان و حکومەتەکان چارەسەر بکات. بەڵکو دواجار هەر رێگا دوستەکە دەبێت بگیرێتە بەر ئەویش گفتوگۆو رێکاری دیبلۆماسیە. تاگەیشتن بەچارەسەری دیموکراسی.

 نسار مسته‌فا   چاره‌نوسی هه‌ڵبژاردنه‌كان گه‌ل دیاری ده‌كات كه‌وایه‌ گه‌ل باڵانسی یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ی هێزه‌ سیاسیه‌كانن له‌و وڵاتانه‌ی سیسته‌می فره‌ حیزبی تێدایه‌، مه‌به‌ست له‌ بایه‌خ و گرنگی هه‌ڵبژاردن گۆرینی سیسته‌می حوكمڕانی یه‌ بۆ سیستمێكی جێگیرو دادپه‌روه‌ر له‌سه‌ر بنه‌مای ڕه‌زامه‌ندی و خواستی خه‌ڵكی ، حیزبه‌ سیاسیه‌كان تاقیده‌كرێنه‌وه‌، كه‌واته‌ كاتێك باس له‌ ڕابردووی هێزه‌ سیاسیه‌كان ده‌كرێت ئه‌زمونی حوكمڕانی كردنیان ده‌بێته‌ بنچینه‌و شاهید بۆ دابین كردنی داخوازییه‌كانی گه‌ل یان نوێنه‌ره‌كانیان كه‌ هه‌ڵبژێردراوی گه‌لن تاچه‌ند جێ ی متمانه‌ن و خواستی گه‌لیان پێكاوه‌، بۆ هه‌ر پێكهاته‌یه‌كی سیاسی چانسی بردنه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردن به‌نده‌ به‌: 1-  ئه‌و گۆرانكاری و خزمه‌تگوزاریانه‌ی له‌ ماوه‌ی نێوان دوو هه‌ڵبژاردن پێشكه‌ش ده‌كرێت، ده‌بێته‌ جێ ی سه‌ره‌نجی لایه‌نگران ئه‌نجام سه‌رخستنیان له‌پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن.  2- دیاری كردنی كاندید و پێوه‌ره‌كانی هه‌ڵسه‌نگاندنی كاندید.  هونه‌ری په‌یوه‌ندیگرتن له‌گه‌ڵ خه‌ڵكی و قایلكردن و به‌ده‌ست خستنی متمانه‌یان هێزی پارته‌ سیاسیه‌كان ده‌رده‌خات، پارته‌ سیاسیه‌كان چه‌ند كۆكن له‌سه‌ر به‌رده‌وامی خزمه‌تگوزاری و جێ به‌جێكردنی كردانه‌كانیان له‌كاتی بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كان ئیدعای ده‌كه‌ن، گرنگه‌ خه‌ڵك هه‌ستی زیاتری ده‌بێت په‌سه‌ندی ده‌كات، ئه‌وكات خۆیان دێن و به‌شدارده‌بن له‌ هه‌ڵمه‌تی بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كان بۆ ئه‌وه‌ی كه‌ ده‌یانه‌وێت،  متمانه‌ بوون پرۆسه‌یه‌كه‌ كه‌ هێزی پێدان و به‌خشین و وه‌رگرتنی هه‌یه‌ له‌هه‌مان كاتیشدا به‌رپرسیارێتی یه‌. به‌رپرسیارێتی یه‌ له‌ ئاست په‌یوه‌ندییه‌ خێزانی و سیاسی و كۆمه‌لایه‌تی  و ئابوری و ئایدۆلۆژیا و كلتورو نه‌ریته‌ باوه‌كان .    له‌ نێوان هاوڵاتی و سیسته‌می سیاسی دا كۆمه‌ڵێك ئامانج و به‌رژه‌وه‌ندی هاوبه‌ش هه‌ن كه‌ پاڵنه‌ری سه‌ره‌كین بۆ ده‌ستخستنی متمانه‌ی هاوڵاتیان، هاوڵاتیانی هه‌رێمی كوردستان ماوه‌ی ( 29 ) ساڵه‌ چاوه‌ڕوانی باشتربوونی ژینگه‌ی ئابوری ده‌كه‌ن به‌ ژینگه‌ی سیاسی  و كۆمه‌ڵایه‌تیشه‌وه‌، له‌به‌ر ئه‌وه‌ هاوڵاتیان  پێوه‌ر و بژارده‌ و خوێندنه‌وه‌ی جیاوازیان هه‌یه‌ له‌سه‌ر سیسته‌می سیاسی و ئه‌نجام كاردانه‌وه‌ی ده‌بێت له‌سه‌ر دروست بوونی متمانه‌ و راده‌ی متمانه‌ بوون به‌ حیزبه‌ سیاسیه‌كان.  متمانه‌و تێڕوانینه‌كانی خه‌ڵكی پێوه‌ری سه‌رخستنی پرسی سیاسی یه‌ كه‌  پرسی هه‌ڵبژاردنی لێده‌كه‌وێته‌وه‌ به‌ پێچه‌وانه‌شه‌وه‌. متمانه‌ كاڵایه‌ك نیه‌ وه‌ك براندێكی جیهانی سه‌یر بكرێت و بكڕدرێت به‌ڵكو وه‌ستاوه‌ له‌سه‌ر كۆی ئه‌و په‌یوه‌ندیانه‌ی تاك  به‌ حزبێكی سیاسیه‌وه‌ گرێ ده‌دات و زیاتر وه‌ك رێكه‌وتنێك دێته‌به‌رچاو له‌ نێوانی حزب و تاك دا، كێشكردنی مه‌یلی تاك به‌لای حزبێكی دیاری كراودا به‌وه‌ده‌بێت تاچه‌ند له‌ ئاستی داخوازی و خواسته‌ شه‌رعیه‌كانی تاك ده‌ستكراوه‌و په‌رۆشه‌، راستی كۆمه‌ڵگای كوردی به‌هۆی ئه‌وه‌ی به‌ چه‌ندین فلته‌ری سه‌خت و دژواردا گوزه‌ریان كردووه‌ تاسه‌ی ئه‌وه‌ن ببنه‌ خاوه‌نی پێگه‌یه‌كی حوكمرانی به‌هێز كه‌ ئه‌مه‌ مه‌یل و ئاره‌زووی تاك به‌تاكی ئه‌م كۆمه‌ڵگایه‌یه‌. * پارێزه‌ر

  کامیل عومەر   دیاردەیەکی باو و ھەڵە لە دەزگا ھەمەچەشنەکانی راگەیاندن (بینراو، بیستراو، چاپکراو، ئەلکترۆنی و سۆشیال میدیا)دا دەبینرێت، ئەویش دانانی پیتی (د.)ی پێش ناوی کەسێک و دانانی ناونیشانی (مامۆستای زانکۆ)یە، کە دەشێت بەھەڵە یاخود ساختەکارانە بۆ باسکردنی کۆی ئەو بابەتانەی پەیوەندی بە پسپۆرێتی میوان یان بانگھێشتکراوەوە نییە، دابنرێت. لە زمانی کوردی و عەرەبیدا، دانانی نازناوی زانستی (د.) کورتکراوەی وشەی دکتۆرایە، کە لە (دکتوراە)ی عەرەبیەوە وەرگیراوە، ھەروەھا لە زمانی ئینگلیزیشدا دانانی (Dr.) کورتکراوەی زاراوەی (Doctor)یە. بەپێی ئەم راستییە زانستییە بێت، کورتکراوەی (د.) پێویستە یەکلاییکەرەوانە تەنھا کورتکراوەیەک بێت بۆ ھەڵگرانی بڕوانامەی دکتۆرا، نەک (پزیشک)ی کوردی و (گبیب الممعالج)ی عەرەبی و (physician)ی ئینگلیزی. لێرەوە دەپرسین میوان یان بانگھێشتکراوی بەرنامە بە چ پێوەرێک کورتکراوەی نازناوی زانستی دکتۆرا - (د.)ێکی خستوووەتە پێش ناوەکەیەوە؟! لەکاتێکدا تەنھا بڕوانامەیەکی بەکالۆریۆس لە پزیشکیی ڤێرتەرنەری یان پزیشکیی گشتیدا ھەیە، یان ئامادەیی پەرستاری، یاخود بەشێکی پزیشکیی پەیمانگایەکی خوێندووە،  کە ئەمە لە راستیدا فرتوفیڵ و خەڵەتاندن و چەواشکردنی خەڵکە. خۆ ئەگەر بڕوانامەی دکتۆراشی ھەبێت ئەم بڕوانامەیە جۆکەر نییە بۆ ھەموو چەشنە تۆپیک و بابەتێک بخوات تا توانای قسەکردنی دەربارەی ھەبێت و لێیبدوێت، بۆ نمونە کاتێک وتارێکی سیاسی، کۆمەڵایەتی، ئابووری و گشتی لەیەکێک لە میدیاکاندا بڵاودەکرێتەوە، بەپێی ئەو بنەمایەی خرایەڕوو دروست نییە (د.) بخرێتە پاڵ ناوەکەیەوە، چونکە ئەو (د.)ە، لەڕووی زانستی و لۆجیکییەوە ھیچ پەیوەندییەکی بە بواری نوسینەکەیەوە نییە. ھەروەک چۆن گونجاویش نییە کەسانی خاوەن پۆستی سیاسی و ئیداری، (د.)ی دکتۆراکەیان بخەنە پێش ناوەکەیانەوە. (مامۆستای زانکۆ)ش پیشەیەکە بۆ کەسێک کە ھەڵگری بڕوانامەیەکی ئەکادیمی (ماستەر یان دکتۆرا) بێت و لە یەکێک لە زانکۆکاندا وانە بڵێتەوە، بەم پێیەش دەستەواژەی (مامۆستای زانکۆ) پسپۆڕیی نییە لە بوارێکی دیاریکراودا وەرگیرابێت، بەڵکو ناونیشانی زانستی کار و پیشەکەیە، واتە ئەم نازناوە تەنھا بۆ شوێنی کارەکەیە و بۆ شوێنی دیکە گونجاو نییە، زیاتر لەمەش ناکرێت ھەڵگری بڕوانامەیەکی ماستەر یان دکتۆرا بە مامۆستای زانکۆ ناوزەد بکرێت، ئەگەر لە زانکۆیەک وانە نەڵێتەوە. خۆ ئەگەر کەسەکە (مامۆستای زانکۆ)ش بێت پسپۆڕییەکی دیاریکراوی ھەیە و ناشێت بە ناوی (مامۆستای زانکۆ)ەوە قسە لەسەر ھەموو شتێک بکات (میدیا، ژن، سیاسەت، ئابووری، کێشە کۆمەڵایەتییەکان، کێشەی تاوانکاریی، ..ھتد)؟!، یان نەبووە و ناکرێت مامۆستای زانکۆ و لەھەمانکات کادێری حزبێکی سیاسی بێت، لەژێر ناونیشانی (مامۆستای زانکۆ) شەڕی حزبەکەی بکات. کە ئەمەش دیسان خۆھەڵخەڵەتاندن و چەواشەکردنی بینەر و وەرگرە. بەپێی قسەی ھەندێ لە میدیاکار و خاوەن دەزگا میدیاییەکان، کە لە پۆستێکی  فەیسبوکمدا لەبارەی ئەم بابەتەوە بە کۆمێنت خستبوویانەڕوو، ئەم کێشەیە دەخەنە ئەستۆی میوانەکانیانەوە، وەک ئاماژەیان بۆ کردبوو زۆرجار میوانەکان لە چاوپێکەوتنە تەلەفزیۆنی و رادیۆییەکان پێداگری لەسەر نووسینی ناونیشانی (مامۆستای زانکۆ) دەکەن و دەیکەنە پێشمەرجی ئامادەبوون، ھەڵبەت لە نووسینی وتاری رۆژنامەوانیشدا بەھەمانشێوە، بەڵام بەپێی ئەزموونی بەندە و سەرنجدانم، ھەندێجاریش پەیوەستە بە کەموکوڕی و کەمتەرخەمی کەسانی پەیوەندیدار لەدەزگا راگەیاندنەکان، کە خۆیان ماندووناکەن و لەکۆڵ خۆیانی دەکەنەوە بەوەی تەنھا دەنووسن (مامۆستای زانکۆ)، یان بەمەبەستی قەبەکردن و فووتێکردنی ئەرێنی یان نەرێنی پرس و بابەتێک دەستەواژەکە بەکاردەھێنن، بەتایبەت بۆ ململانێ سیاسی و حزبییەکان. بۆ چارەسەری ئەم کێشەیە و پەیوەست بە چۆنێتی مامەڵەکردن لەگەڵ کەسانی بانگھێشتکراو، پێویستە دەزگاکانی راگەیاندن، بەپێی پسپۆری و تایبەتمەندێتی، میوانەکانیان بانگھێشتبکەن و بەم شێوازانە بیانناسێنن:  (ئاوات عەلی- دکتۆرا لە ........)، یان ( ئاوات عەلی- پسپۆڕی بواری........)، یان (ئاوات عەلی- مامۆستای ........ لە زانکۆی سلێمانی). ئەوکاتە رزگاریان دەبێت لە مەرجی پێشوەختی میوانەکانیان و دەشتوانن ئەو کەسانە بەپێی پسپۆرییان بانگھێشتبکەن، کە بڕوانامەی ماستەر یان دکتۆرایان ھەیە و مامۆستای زانکۆ نین. بۆ ئەو کەسانەشی وتار دەنووسن و بڵاویدەکەنەوە، گەر لە بواری پسپۆریدا بوو بەھەمانشێوەی پێشوو تەنھا ناوی دووانی یان سیانی و پسپۆرییەکەیان، یان دکتۆرا لە فڵان بواردا بنووسن، گەر نوسینەکەشیان پەیوەندی بە پسپۆڕییەکەیانەوە نەبوو، باشتر وایە تەنھا ناوی دووانی یان سیانی خۆیان لەسەر وتارەکە بنووسن و ھیچی تر. ئاماژەکردن بە پسپۆڕی و نازناو و ناونیشانی زانستی لەکاتی چاوپێکەوتن و نووسینە رۆژنامەنووسییەکاندا، بۆ جەختکردنەوەیە لە لایەنی زانستی و بۆ ئەوەیە کە خەڵک نەڵێن فڵان لەخۆیەوە قسە دەکات و دڵنیابێتەوە لە پسپۆری کەسەکە، بەپێچەوانەشەوە خستنەپاڵی (د.)ی ساختە و قسەکردن لەسەر ھەموو شتێک بەناوی مامۆستای زانکۆوە، چەواشەکاری و ھەستکردنە بە کەمی کەسەکە. ھاوکات ئەو کارە زیان بە پێگەی کۆمەڵایەتی مامۆستایانی زانکۆ دەگەیەنێت، بۆیە پێویستە مامۆستایانی زانکۆ لە دژی کاری ئەو کەسانە بوەستنەوە.

د. رزگار ئاغا   چۆن لەم هەموو ناڕەزایەتییانە تێ بگەین؟ ئایا ئاماژەن بۆ گۆڕیینی رەگ و ریشەیی سیاسەت, یان تەنها چەند دیمانە و نمایشێکی سەر شاشەکانی رۆژانەی گشتیین و, شۆڕشێکی هەڵگییرساوە بەڵام لە ئاکام دا هییچ گرنگییەکی ئەوتۆی نیە لە تووڕەکردنی گشتیی دا؟ چی وای کردووە کە سیاسەتی شڵەژاندن و نارەزایەتیی, بەو شێوەیە, بەخواست بێت لە لای زۆرێک لە کۆمەڵگە جیاجیاکان؟ چاوخشانێک بە دە ساڵی رابردووی خۆپیشاندان لە جیهان دا لەم ساڵانەی دوایی دا, جووڵانەوەی کۆمەڵایەتیی "بێ سەرکردە" لە جیهان دا تەنییەوە, هەر لە باکووری ئەفەریقا و, رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەتا ئەوروپا و, هەردوو ئەمەریکا و, رۆژهەڵاتی ئاسیا. هەندێک لەم جوڵانەوانە, دەستکەوتی بەرچاو و بە بەهایان هێنایەدیی؛ لە رووخاندنی دیکتاتۆرەکان و هێنانە ئارای سیاسەتی نوێ و, نەهێشتنی سیاسەتی داپڵۆسیین. زۆرجار, رۆژنامەنووس و, چاودێری سیاسیی و, شرۆڤەکاران, گاڵتەیان بەم "جووڵانەوە ئاسۆییانە" هاتووە؛ پێیان وابووە, جوڵانەوە و ناڕەزاییەتی جەماوەریی ناڕێکخراو ناگاتە ئامانج, بەڵکو زوو بە زوو لە لایەن حوکوومەتە داپڵۆسێنەرەکانیان کپ ئەکرێن و بڵاوەیان پێ ئەکرێت. باشە بۆچیی, ئەم جوڵانەوە ئاسۆییانە, نەیانتوانییوە بگەن بە ئامانج بە هێنانەدیی گۆڕانکارییەکی ریشەیی و بەردەوام, تەنانەت لە کۆمەڵگەیەکی دیموکراسیی دا؟ هەندێک, ئەڵێن, دەستخەڕۆی چاوەڕێکردنی سەرکردەیەکی کارییزما و, خەونی گەڕانەوە بۆ بەدەستهێنانی سەروەرییەکانی رابردوون. بۆیە, پێ دەچێت بە دوای غاندی و مارتن لۆپەر و بیکۆس و هتد.. بگەڕین. لەهەڵکشانی پارتە راستڕەوەکانی زۆربەی وڵاتان دا, چۆنیەتی رێکخستنی دیموکراسییانەی حوکومڕانیی نەک کۆمەڵگە, لەو وڵاتانەدا, کێشە و مۆڵەقییەکی بەردەوامی داوە بە سیستەمی حوکمڕانیی. سەرباری ئەوەی, کە زۆربەی ئەو رێکخراوە سیاسییانەی سەرکردەیان نییە, بەس نیین و, بەڵام گەڕانەوەشیان بۆ شێوازە  کۆنە باوەکەش مایەی پەسەند و جێبوونەوەی نییە لە کۆمەڵگەکان دا. لە جیاتی ئەمانە, هەروەک مایکل هاردت و ئەنتۆنیۆ نیگریی لە کتێبی (الامبراگور) دا ئاماژەیان پێداوە "ئەو رۆژانە نەمان, کە تاقمێک خۆیان بکەن بە پێشەنگی سیاسیی و دەسەڵات بە سەرکەوتوویی بەڕێوەبەرن بە ناوی جەماوەرەوە", بەڵکە ئەڵێن: " ئێستا, پێویستی بە ئاوەژووکردنەوەی رۆڵە کاراکتەرییەکانە, پێویستە سەرکردە بەرپرسەکان ئیشی تەکنییکی کورت بیین بەجێبهێنن و, بەڵام جەماوەر پێشەنگیی بەڕیوەبردنی ستراتییجەکان بکات. بە واتایەکی تر؛ ئەگەر ئەم جوڵانەوە کۆمەڵایەتییە نوێیانە, ئامانجەکانی شۆڕش بهێنێتەدیی, ئەوا پێویستە کە شێوازیی کارییگەرانە بەردەست بکات, هەر لە پەیکەری گردبوونەوە و, بڕیاردان بەو شێوەیەی کە فراوانتریین بنچیینەی دیموکراسیی لەخۆبگرێـت". بە ڕای ئەو دوو نووسەرە, هێشتا ئەم جووڵانەوە ئاسۆییانـە, نەیانتوانییوە ئەمانە بهێننە دیی.(١) لە ساڵی ٢٠٠٩ هەتاوەکو ٢٠١٤, ناڕەزایی سیاسیی لە زیاتر لە ٧٠ وڵاتی جیهان دا بەرپابووە, بە هەردوو سیستەمی دیموکراسیی و نادیموکراسییەوە. لە زۆربەی دۆخەکان دا, ناڕەزاییەکان لە لایەن پارتە سیاسییەکان یان سەندیکا کرێکارییەکانەوە پێشەنگیی نەکراون, بەڵکو ناڕازییەکان خۆیان بەرهەڵستی دامەزراوەکانیان کردووە بە شێوەیەکی ئاشکرایانە و, متمانەیان بە حوکوومەت و دەوڵەت نەماوە و, ئایدۆلۆجیایەکی هاوڕایان نەبووە. بەڵام سەرباری ئەوەی ئەم "ناڕازییانە متمانەیان بە حوکمڕانیی نەمابوو", داوای دەسەڵاتیشیان نەکردووە و, هییچ ئەڵتەناتیڤێکیشیان بۆ حوکوومەت پێ نەبووە, بەڵکو نوێنەرایەتی ستراتییجییەتێکی کارییگەریان کردووە بۆ هاوڵاتییەکانی خۆیان لە سەردەمی جیهانگەریی دا, لەوکاتەی کە هێزوتوانای هاوڵاتیی بەشێوەیەکی بەرچاوانە داڕووتێنراوە و پەکخراون. شەپۆلی نوێی ناڕەزایەتییەکان(٢) کە هەڵگییرسان, بە نموونە ئەوانەبوون, لە تونس لە دوادوایی ساڵی ٢٠١٠ و سەرەتای ساڵی٢٠١١ و, لە رووسیا لە دوادوایی ساڵی ٢٠١١ و هەتاوەک ٢٠١٢, لە تورکیا لە ساڵی ٢٠١٣, لە ئۆکرانیا لە دوادوایی ئەو ساڵە و سەرەتاکانی ساڵی ٢٠١٤ و, لە فەنزوێڵا لە شوباتی ساڵی ٢٠١٤. هەرهەموویان ناڕەزایەتیی گەرم و ئاگراویی بوون, بەڵام هەریەک بە شیواز و ریکاری خۆی و, بەهۆکاری تایبەت بە وڵاتی خۆیان. بەڵام, ئەم ناڕەزایەتییانە سەرنانێکی (اچافه‌) نوێ بوون بۆ سەر دیاردەیەکی جیهانیی, کە بوون بە مایەی گۆڕیینی بۆچوون و تێگەیشتنی نوێ لەبارەی ئەو شێواز و لێکەوتانەی کە لە داهاتوودا لە دونیادا دەرئەکەون. ناڕەزایەتییەکان, پرسی گەورە گەورە بوون, کە سەدان هەزار کەسی کۆکردبووە. لە ئیسرائییل, لە تەمووز هەتا تشریینی یەکەمی  ساڵی٢٠١١ گەورەتریین کۆبوونەوەی جەماوەریی رووی دا لە مێژووی ئیسرائییل دا. لە هەمان ساڵ دا, لە نارەزایەتییەکانی ئیسپانیا دا زیاتر لە دوو ملیۆن کەس کۆبوونەوە, لە ساڵی ٢٠١٣ دا لە بەرازییل زیاتر لە سی ملیۆن کەس ناڕەزایەتییان دەربڕیی. ئەم نارەزایەتییانە, لێکەوتەی دەروونیی زۆری خستە سەر گەنجان لە هەموو دونیادا. لە ١٥ی شوباتی ٢٠٠٣ دا, گەورەتریین ناڕەزایەتیی لە نیۆیۆرک و لەندەن و حەفتا دەوڵەتی تر دژ بە شەڕی عێراق سازدرا, وە ئەوترێـت گەورەتریین خۆپیشان دان بووە لە چەند دەیەی رابردوودا. زۆر بە خێرایی رێکخرا و هاتنە سەر شەقام, بەڵام ئەوە مەبەست نەبوو کە ئایا هییچ  کاریگەرییەکی ئەبێـت, بەڵکو زیاتر ئامانجەکە تۆمارکردنی ناڕەزایی و پەسەندنەکردنی سیاسەتێکە کە هیوایەکت نییە بۆ گۆڕیینی. هەر بە گردبوونەوەکە, پێشەنگەکانی ناڕەزایەتییەکان دیار نەمان لە ناو ئاپۆرەی خەڵک و جۆش و خرۆشی خەڵکی تردا, بەڵام پەیڤی تووڕەبوون و ناڕەزایەتییەکان بەردەوام بوون لەو چەند کاژێرە گەرمەدا. ئەمە, لە خۆیدا سەرکەوتنە بۆ میللەت, ئەگەرچیی هێرشەکە هەر رووی دا.(٣) بۆ یەکەمجار, نووسەری پۆرتۆگاڵی خۆسیی ساراماگۆ, رۆمانێکی نووسیی لە ساڵی ٢٠٠٤ بە ناوی " رۆمانی بینیین"(٤). پۆختەی رۆمانەکە؛ وڵاتێک دیموکراسیی پڕوپووچە, هەڵبژاردن لە نێوان خواستی پارتی سەردەسەڵات و خواستی خەڵک دا. خەڵکیی درەنگوەختێ, لە دوایین سەعاتی رۆژی هەڵبژاردن بەڕێ کەوتن بۆ سەر سندووقەکان, کە سەرکردە سیاسییەکان لە نیگەرانیی و تۆقاوییەکی شپرزەدا بەدیار سندووقە بە تاڵەکانەوە مابوونەوە. دەنگدان کرا, ئەنجامەکان سەرسووڕهێنەر بوون بۆ دەسەڵات. ئەو کاتەی کە دەنگەکان جیاکرانەوە, دەرکەوت کە ژمارەی دەنگە پەسەندەکان تەنها ٢٥%ی کۆی دەنگە دراوەکان بوون. پارتی راست ١٣%ی بردەوە, پارتی ناوەند ٩% و پارتی چەپیش ٥.٢%. هەندێ دەنگیش پووچەڵکرانەوە. سێ لە سەر چواریشیان بە بەتاڵی خرابوونە سندووقەکانەوە. دەسەلاتە سیاسییەکە بە تەواوی بێتاقەت بوون. دۆشدامان لەبەردەم پرسیارگەلێک: بۆچی هاوڵاتیی هاتووە و, بەڵام بە سپێتیی دەنگی داوە؟ چییان ئەوێت؟ چۆن ئەم دەنگدەرە سپپیانە رێککەوتوون لە نێوخۆیان دا؟ جوزیە ساراماجو, روایه‌ البصیره‌, ترجمه‌: احمد عبداللگیف, الهیئه‌ المصریه‌ العامه‌ للکتاب, ٢٠٠٨ پارتی دەسەڵاتە خۆسەپێنەکە, نەیتوانی دەستی بگاتە سەرکردەی ئەو پییلانگێڕییەی کە رێکخەری ئەو دەنگە سپییانەبووە, نائومێد و دەستەوسان بوو. بەڵام, دەرکەوت کە ئەوەی لە پشت ئەو دەنگە سپییانەوەیە, خەڵکی ئایدۆلۆجیی و رێکخراو نیین. هەروەها پییلانگێڕییش نەبووە و, هییچ پلان و ئامادەسازییشی بۆ نەکراوە و, تەنانەت بە نامەگۆڕیینەوەش نەبووە. بەڵکو لێکدانەوەیەکی ئەقڵلانیی خەڵک خۆی بووە لە هەمان کات دا (کە خەڵک هەمووی دوور لەیەکتریی بوون) بریاریان داوە کە کارتی سپیی بخەنە سندووقەکانەوە. ئەنجامی ئەمەش, حوکوومەت کەسی شک نەبرد کە دانوستانیان لەتەک بکات, کەسیشیان پەلبەست نەکرد, کەسیش نەوروژێنرا بە تۆمەتی هاندان یان گێرەشێوێنیی. دوای هەفتەیەک لە نیگەرانیی, دەسەڵات هەڵبژاردنی دووبارە کردەوە. ئەمجارەیان, ٨٣%ی خەڵک کارتەکانیان بە سپێتیی خستە سندووقەکانەوە. سڵاڤۆیج ژیژێک(٥), وەک بڵاوکراوەیەکی توندوتییژ سەیری ئەم رۆمانە ئەکات, کە سوورە لەسەر گۆڕیینی باری سیاسیی. بەپێی ئەم فەیلەسووفە: "رێگرییکردن لە دەنگدەران زۆر دوورترە لە دوورخراوەکردن لەناو سیاسەت دا, دەنگدان بە لێسەندنەوەی متمانە, مانای بەرپەرچەکردنی (رەفز)ی چوارچێوەی حوکمڕانیی یەکە". ئەم بڵاوکراوەیە و دووبارەکردنەوەی دەنگدان, لە یەکەمجاردا ٧٠% ی کارتی سپیی؛ هەفتەی داواتریش, لەدوای لێپێچیینەوە و تەنگپێهەڵچنیین و زۆربۆهێنان, خراپتر بوو, کارتە سپییەکان گەیشتە ٨٣%, سەرباری زۆرتریین بەشدارییکردنیش. ئەم جۆرە لەڕووداوەستانەوەیەی خەڵک, واقیعێکی دووجەمسەریی هێنایە کایەوە, ئەوانەی لە دەسەڵات بوون هەوڵی پێکهێنانەوە و پێداچوونەوەی ئەو سیستەمەیان کرد کە لەسەری بوون و متمانەیان لەسەر بوو, هەتا وەک خۆی بەرهەمی بهێننەوە بە تۆکمەترانە. بەڵام دەنگدەران لەسەر ئەو بییروباوەڕە سووربوون کە بەگۆڕانکارییان تیا ئەبیینییەوە و, پێداگییرییان ئەکرد لەسەر دەستبەردابوونی ئەوانەی کە لە حوکمڕانیییدا بوون. ئەنجامی ئەم بژاردەیەی خەڵک, بنەمای واقیعێکی نوێیان دروستکرد, پێوەری تریان داڕشت, ئەگەرچی هەندێکی زیاتر بە خەیاڵیی لێک ئەدرانەوە. لەتەک ئەمانەدا, هەمان شت بڵاوبۆتەوە, کە "یاخییبوونی کارتە سپییەکان" لە خەیاڵەوە بوو- ون بە واقیع. رەنگە ئەو خەڵکانەی کە کە "تۆماس فرییدمان" - گۆشەنووسی ئەمەریکایی- ناوی "خەڵکی گۆرەپان"ە ی لێناوە(٦), بە شێوەیەکی نەویستانەوە رژاونەتە سەر شەقامەکان, فەزایەکی جیا لە حوکوومەت و ئۆپۆزسیۆنە هەبووەکان داگییرکردووە. ئەشێت ئەو "گۆرەپانە" مەیدانی ئازادیی بێـت لە قاهییرە, مەیدانی سەربەخۆیی بێت لە کییف, مەیدانی تەقسیم بێـت لە ئەستنەبووڵ, شەقامی ئەبورقێبە بێت لە تونس, گۆڕەپانی پۆلۆتنایا بێت لە مۆسکۆ, رۆچێڵد بۆڵیڤارد بێـت لە تەل ئەبییب, بویرتادیل سۆڵ بێت لە مەدریید, مەیدانی سینتاگما بێـت لە ئەپیینا یان باخچەی زووکۆتیی بێت لە مانهاتنی خوارەوە, یان گۆڕەپانی ئەڵتامییرا بێت لە کاراکاس, یان هەر شوێنێکی تری کۆبوونەوە بێـت لە هەر کوێیەک. لە زیاتر لە حەفتا وڵات لە سەرانسەری دونیا, خەڵک رژانە شوێنە گشتییەکان و, بەردەوام دەنگی ناڕەزایەتییەکانیان بە بەردەوامیی بەرزکردەوە کە فەرامۆشی پارتە سیاسییەکان و بێ متمانەبوون بە میدیای ئەهلیی و حوکوومیی, تاکە تاکە پێشەنگیان هەبوو, زۆرترینییان ئەوانەبوون کە بە فەرمیی لە رێکخراو و پارتەکانیان کشابوونەوە, زیاتر متمانەیان لەسەر ئینتەرنێـت و کۆمەڵە تایبەتمەندەکانی خۆیان بوو بۆ گفتۆگۆ و بریاردان. ئەم شەپۆلە نوێیەی ناڕەزاییە, بێ هییچ دنەدنەیەکی ئایدۆلۆجیی دیارییکراو, یان کۆمەڵە و لایەنێکی سیاسیی بەرپابووە. بە وتەکانی فریدمان, زیاتر لە گەنجان پێکهاتبوون "ئەوانەی کە خوازیاری ژیانێکی شکۆدارانە و ئازادیی زیاتر بوون. پێوەستبوون بەیەکترییەوە, یان لە رێی ئەو کۆبوونەوەی ئەو شوێنە گشتییانەوە یان لە رێی گرووپە تەرخانکراوەکانی ناڕەزاییەوە یان هەردووکیان, کەمتر لە رێی بەرنامەی داڕێژراوی هاوبەش و زیاتر لە رێی ئاراستەی هاوبەش, بۆ مەبەستی کۆبوونەوە و نارەزایەتییەکانیان بوون. زەینەب تۆفیسکی ( Tufekci)(٧) ئەڵێت: ئەشێت ئەو "گۆرەپانە" مەیدانی ئازادیی بێـت لە هەر شوێنێک, لە قاهییرە, مەیدانی سەربەخۆیی بێت لە کییف, مەیدانی تەقسیم بێـت لە ئەستنەبووڵ, شەقامی ئەبورقێبە بێت لە تونس, گۆڕەپانی پۆلۆتنایا بێت لە مۆسکۆ, رۆچێڵد بۆڵیڤارد بێـت لە تەل ئەبییب, بویرتادیل سۆڵ بێت لە مەدریید, مەیدانی سینتاگما بێـت لە ئەپیینا یان باخچەی زووکۆتیی بێت لە مانهاتنی خوارەوە, یان گۆڕەپانی ئەڵتامییرا بێت لە کاراکاس, یان هەر شوێنێکی تری کۆبوونەوە بێـت لە هەر کوێیەک. لە زیاتر لە حەفتا وڵات لە سەرانسەری دونیا, خەڵک رژانە شوێنە گشتییەکان و, بەردەوام دەنگی ناڕەزایەتییەکانیان بە بەردەوامیی بەرزکردەوە کە فەرامۆشی پارتە سیاسییەکان و بێ متمانەبوون بە میدیای ئەهلیی و حوکوومیی, تاکە تاکە پێشەنگیان هەبوو, زۆرترینییان ئەوانەبوون کە بە فەرمیی لە رێکخراو و پارتەکانیان کشابوونەوە, زیاتر متمانەیان لەسەر ئینتەرنێـت و کۆمەڵە تایبەتمەندەکانی خۆیان بوو بۆ گفتۆگۆ و بریاردان. تۆفیسکی پێی وایە, نارەزایەتییەکانی سەردەمیی دیجیتاڵیی, هەر بە تەنها خێرایی گردبوونەوە و گەیشتنی نامە ئەلیکترۆنیی و ئاسانکارییە لۆجیستییکییەکان نیین, بەڵکو, زۆر جیاوازتر و کاراترن, خۆسازدانی بێ بەرنامە و ئەجێندای پارتی سیاسیی یەکێکە لە جیاکەرەوەکانیی. خەڵکانی تری رێبوار و دانیشتووی ناو باخچە و کافێیکانیش رژانە ناویان. خۆپیشاندانی رێکخراوی نافەرمیی بوون. لە سەرجەم ئەم ناڕەزایەتیانەدا, خۆپیشاندەران دژایەتییەکی ئاشکرایان بەرامبەر دام و دەستگاکانی حوکوومەت دەربڕیی و, بە روونی بێمتمانەبوونی خۆیان بەرامبەر بازاڕ و دەوڵەت پیشان دەدا. لە رابردوودا, جوڵانەوە نارەزایەتییەکان زیاتر مەیلی سەربەستیی و پاریزگارییکردن لە مافی کرێکار و ژن و کەمایەتییەکان بوون, ڕێپێوانەکانیان لە شەقامەکان دا زیاتر بۆ گەیشتن بوو بە دەسەڵات و حوکمڕانیی,  بەڵام رێپێوانەکانی ئێستا لە هەستێکی جیاوازەوەیە. ئەمانە, لە لایەن ئەوانەوە هان نەدراون کە ئەیانەوێت بێنە سەر تەختی دەسەڵات, بەڵکو, نەوەیەکی تازەی یاخیبووی سەردەمن, کە ئەیانەوێت دەستبەرداری تەواوی دام و دەستاگا دەسەڵاتدارەکە بن. نارەزایەتییەکانیان مایەی دروستکردنی تەنگژەیەک بووە, بۆ ناشەرعییەتبوونی دەسەڵاتەکە بەو حوکمرانییەی پیادەی ئەکات و,  داخوازیی بوو بۆ جێبەجێکردنی دیموکراسیی راستەقیینە وەک ئەوەی کە پێویستە ئیش بکات. بێ متمانەیی بە دام و دەستگا حوکوومییەکان, نەبووە خواستی خۆپیشاندەران بۆ دەستبەسەراگرتنی دەسەڵات. راپەریینەکەیان دژ لە حوکوومەت نەبوو, بەڵام دژی حوکمڕانیی بوو. ئەم گیانە لیبراڵییە, یان تەنانەت "ئەو ئەنارکییەی کە قەوارەکەیشی بچووک بوو", وای لە ۆڵ سترییت کرد کە هاودەنگ بێت لەتەک راپەڕیینی میسریەکان دا دژی موبارەک ی دیکتاتۆر. بەڵام کاتێک ئەم راپەڕیینانە سەرکەوتوو بوون لە جۆشدانی خەڵکیی تر بۆ راپەڕیین دژ بە دامەزراوەکان, بەڵام هاوڵاتیانی وڵاتانی تریشی پڕکرد لە دژی حوکوومەتەکانیانو, لە بەرامبەردا دەسەڵات خۆسەپێنەکانیش, داوا دیموکراسییەکانی خەڵکییان بە هەڕەشەکردن بۆ سیستەمی گشتیی لێکدایەوە. نە شۆڕش و نە چاکسازیی ئایا کەلتوورەکانی دژە- دام و دەستگای فەرمیی لە ناڕەزایەتییەکان و, سرووشتی دژە- سیاسەت لە سیاسەتەکانیان دا هێزە یان لاوازیی؟ ئایا نارەزایەتییەکان شکست پێ دەهێنێت یان سەرکەوتوویان ئەکات؟ ئایا شڵەژان, باشتریین ئامڕازی گۆڕانکاریی ریشەییە وەک لە شۆڕش و چاکسازیی؟  وەڵامی ئەم پرسیارانە بە ئاسانیی نادرێنەوە. ئەگەر تەقیینەوەی گەورەی تووڕەیی جەماوەر بە شۆڕش دابنرێت, وەک هەندێک وەهای ناو دەنێـت, ئەوا بەپێی پێناسە و مەدلوولی شۆڕش, جۆرێکی نامۆیە. لە سەدەی بیست دا, شۆڕشەکان زیاتر هەڵگریی لۆگۆی ئایدۆلۆجیی بوون. کۆمۆنیستەکان وەک لێنیین و, فاشییەکان وەک مۆسۆلینیی و, ئیسلامیی وەک خومەینیی. بەڵام ئەمڕۆ, زۆر بە پێچەوانەوەی ئەوانەوە, ناڕەزاییەکان لە رێی فەیس بووک و توویتەر و ئینستاگرام و هتد, لێرەوە بەسەر خەیاڵی جەماوەردا زاڵبوون, بەبێ دروستکردنی ئایدۆلۆجیی نوێ, یان کاریزمای نوێ. زیاتر بڕگەی ڤیدیۆیین نەک داتا و خشتەکاریی, رووداوون نەک وتاری سەر سەکۆ و, کۆڕ و, میهرەجانەکان. زیاتر بەپێی بییردۆزی پییلانگێڕیی زاڵ ئەبن و ئەتەنێنەوە, نەکە رێچکە سیاسییەکان.  بۆیە, سەرباری ئەوەی داوای دەسەڵات ناکەن, بەڵام ستراتییجێتێکی کارییگەر پێشکەشی هاولاتیی ئەکەن لەم سەردەمی جیهانگییرییەدا. لەم جیهانەدا, حوکوومەتەکان کەمتر توانا و دەسەڵاتیان هەیە وەک پێشتر. کۆمپانیاکان بەوەی توانای جووڵەکردنیان زیاترە, باڵادەستترن لە کێشانی نەخشەڕێگای چالاکتر بۆ داهاتوو, وەک لە پارتە سیاسییەکان کە چییتر ناتوان پێناسی سیاسیی خۆیان بە جۆرێک لە جەماوەر بگۆڕن, کە کەسێیتییە کۆنەکەیان بییربەرنەوە. خۆپیشاندەران لە هەندێ شوێن, دیاردەی مانگرتنیشیان تێپەڕاند و, بەڵکو شوێنە گشتیی و فەرمییەکان داگییرئەکەن. هەر کرێکار و خوێندکار نییە لە خۆپیشاندانەکان دا, هەموو چیینەکانی کۆمەڵگە بەشدارن. خۆپیشاندانەکان, چوونە دەرەوەی سنووری نیشتیمانەکانیان. ترسیان خستە دڵ و, ژیانی بژاردە سیاسییەکان و بەپرسەکانەوە. ناڕەزاییەکان ئەوەیان دەرخست, کە شتەکان مایەی گۆڕانن. کاتێکیش کە هییچ شتێکی بەر چاویان بەدی نەهێناوە, بەڵام ئەوەیان جەختکردۆتەوە کە ئەگەری گۆڕانگاریی زاڵە و شتێکی ئەوتۆی بەدیهێناوە, کە رۆژێک لە رۆژان دیموکراسیی بەدی هێنابێت – ئێستا داهاتوو کراوەیە بۆ دەستتێوەدان. ئەو خەڵکانەی کە گۆڕەپان و مەیدان و شەقامەسەرەکییەکانیان گرت, ئێستا هەست بە هێز و توانایەک ئەکەن, کە زۆر زیاترە لە کابیینەکەی ژووری دەنگدان. ناڕەزاییەکان کۆمەڵگەیەکی نوێیان درووستکردووە, کە وا لە بەشداربووەکان ئەکات, کە چالاکییە ناڕەزایەتییەکانیان بکەنە پێناسی سیاسییان. نارەزایەتییە جەماوەرییەکان, ئابڕوویەکی جوان و فراوانیان بەدەستهێناوە. ناوەندێکن, ترس رەوێن و هاندەرن, رۆژ بەرۆژ هێزی کێشکردنی بۆ هەموو بەشخوراو و, ستەملێکراو و, ناڕازییەک زیاتر ئەبێت.  ناڕەزاییەکان باشترن لە هەڵبژاردنەکان بۆ وروژاندنی لێکترازانی رییزی دەستەبژێرەکان, لەسەر ئاستی ناوخۆیی و ناوەندیش. دەستەبژیرەکان هەمیشە لەو گردبوونەوە تووڕەییانە سڵئەکەنەوە و ئەترسن, کە بێ پێشەنگ و پێشەوان. بۆیە, نارەزایەتییەکان ئەبنە مایەی جیاکردنەوەی ئەو دەستبژێرانەی, کە ئەیانەوێت هاوسۆز و هاودەنگ بن, وەک لەوانەی کە ئەیانەوێت دژبن, جیاکردنەوەی ئەوانەی ئەیانەوێت لەتەک خۆپیشاندەران قسەبکەن و ئەوانەی هانی گرتن و پەرشوبلاوەکردنیان ئەیەن. سەرباری ئەوەش, کە هەڵبژاردنەکان کەمتر میدیاکان داگییرئەکەن, وەک لەوەی ناڕەزایەتییە گەورەکان رۆژنامە جیهانییەکانیش داگییرئەکەن. هڵبژاردن ساختە بێـت و پاکژ بێت, لە ئاستی نێودەوڵەتیی وەک یەک ئەکەوێـتەوە, بەڵام نارەزایەتییەکان رەنگە لێکەوتە و, پشتیووانی و تیشکۆی زیاتری سیاسیی لێ بکەوێتەوە. بەڵام چوون بۆ دەنگدان خۆی, ساتەوەختی جووڵەی سازانی مەعریفی کۆمەڵگەیە, بە تەنیاباڵیی و دوور لە هییچ ئەجێندا و هاندان و پشتییوانییەکی حیزبیی. ئەمە, خاڵی وەرچەرخانەکەیە کە کۆدەنگیی و رێکەوتنێک بۆ ئەم وەرچەرخانە مێژووییە نەکراوە. بێگومان, هییچ موئامەرەیەکیش لە ئارادا نەبووە بە لۆژیکی حزبە موئامەرەچییەکان خۆیان, کە هەمیشە بەها دیموکراسییەکان لە هەڵبژاردن دا پووچ و بێ بایەخ ئەکەن (٨).  ناڕەزایەتییەکان ژانی هەڵبژاردنەکانن  زۆرتر لە حەفتا وڵات, کەوتنە ژێر شەپۆلی نارەزایەتییە جەماوەرییەکانەوە لە پێنج ساڵی پێشوودا, هەر لە ئۆتۆکراتەکانی وەک میسری موبارەک و تونس ی بن عەلیی, بەڵام دیموکراسییەکانی وەک ئینگلتەرە و هندستان وئیسرائییل یش رووبەڕووی بوونەتەوە. هەندێکی تریش, وەک بۆسنە, لە هەژاریی دا راپەڕییون. هەندێکی  تری وەک یۆنان و ئیسپانیا لە ئەنجامی ئەو داتەپیینە ئابوورییە بوو کە وڵاتەکانیان تووشی هاتوون و, بەرکەوتەی تەنگژەی ئابووریی جیهانییەوە. ئاسانە ئەوە تێ بگەین, بۆچیی هاوڵاتیانی دەوڵەتێک کاتێک کە رێگرییان لێ ئەکرێت بە ئیرادە و خواستی خۆیان نوێنەرەکانیان هەڵبژێرن, روو لە شەقام و شوێنەگشتییەگان ئەکەن بۆ راپەڕیین و نارەزایەتیی. بەڵام ئەی لە وڵاتە دیموکراسییە درووستەکاندا, کە هەڵبژاردن تا ئاستی زۆر بەرز پاکژە, بۆچی ناڕەزایەتیی هەیە؟ ئەم پرسیارە زۆر کارییگەرە کە هەڵگری شەپۆلی ناڕەزایەتییەکانە. ئایا, لەو شوێنانەی کە هەل دراوە بە گەل, را و بۆچوونی خۆیان لەسەر ستندووقی دەنگدان دەرببرن و, بە شێوازێک لە کورتهێنان و دەستەوسانی جەماوەریی دائەنێن و, وا ئەکات بییر لە فۆرمێکی گردکۆیی (جماعی) بکەنەوە بۆ کاریگەرییەک کە جیاوازتر لە رابردوو یان ئەوەی کە باو بووە؟ هەڵبژاردن مەرج نییە دیموکراسیی بێـت, چونکە کەس ناتوانێت لە هەڵبژاردن تێبگات بەبێ ئەوەی لە مەبەستی پیادەکردنی پرۆسەی هەڵبژاردن تێبگات. دیموکراسیی, لە یەک کات دا, بانگەوازیی سنووردارکردنی کاریگەریی سیاسەتکارەکان و زیادەڕەویی یاریی سیاسیی ئەکات. ئەوەی چاوەڕوان ئەکرێت لە دیموکراسیی, کە لە تەنگژەی حوکوکمڕانیی بێـتە دەنگ لە رێی هەلبژاردنەوە, بە ئامادەسازییەک کە زۆرجار لە خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەکان دەستییان پێکردووە بە ئاشتی و کرژییشەوە. لە هەمان کات دا, سۆز و هەڵچوونی دەمارگییرەکان سارد بکەنەوە و, هاوسەنگ راگرتنی دیاردە ناجۆرەکان لە کاتی خامۆشکردنی شڵەژانەکان دا. بەڵام, هەڵبژاردن داوای ئەوەشمان لێ ئەکات, کە بڕیار لەسەر سیاسەتکارەکان بدەین, نەک لەسەر بنەمای ئەوەی کە چییان کردووە, بەڵکو لەسەر بنەمای ئەوەی کە گفتی لەسەر ئەیەن. بەم مانایە, هەڵبژاردن ئامرازێکی بەرهەمهێنانی خەونی گردکۆییە. قەدەغەکردنی هەڵبژاردن, بە مانای ئەوەیە تۆ رازییت بە ژیانت لە ئێستادا و, داهاتوو نادیارە, یان داهتوو لە لای حوکوومەتەوە بۆت کێشراوە. هەڵبژاردن پرۆسەیەکە بۆ هێشتنەوەی داهاتوو بە کراوەیی و نامسۆگەریی, هەڵبژێڕاوەکان گۆڕانکاریی ئەخەنەوە؛ نەک رێگر بن. ئەلێکس دی تۆکیوڤییڵ(٩), یەکێکە لەو یەکەمیین کەسانەیە کە پێشنیاری ئەوەیان کردووە, کە گوتاری تەنگژە سیاسییەکان, زمانی دایکی هەموو دیموکراسییەکی راستەقیینەیە. پێی وایە, سیاسەتی دیموکراسیی پێویستی بە دراما هەیە. ئەڵێت" لەتەک نزییکبوونەوەی هەڵبژاردن, پییلانگێڕییەکە چالاکتر ئەبێت, وروژاندن کاریگەریی زیاتر ئەبێت و ئەتەنێتەوە, میللەت تایەکی بەرچاو ئەیگرێتەوە.. تەنها بە دەرکەوتنی پارە و دیاریی و دەهەنە, هەموو شت هێمن ئەبێـتەوە, رووبار سەرڕێژ ئەبێـت, رۆژگارێکی لییپە, هەمووی بە خۆشییەوە بۆ جێگەخەوەکەش ئەگەڕێتەوە. دەیڤد رونسیمان(١٠), ئەنووسێت: "تۆکۆڤییڵ لە گەشتەکەی بۆ ئەمەریکا, ئەوەی دۆزییەوە کە ژیانی دیموکراسیی, جۆرێکە لە زنجییرەیەکی یەک لە دوای یەکی تەنگژەکان, کە گۆڕاون بۆ شتێک لەم شێوەیە". دیموکراسیی لە رێی بەرجەستەکردنی واقیعەوە وەک کارەسات, گفت ئەدات کە هەموو تەنگژەکان مایەی تێپەڕاندنن, رۆڵی نۆریینگەی چارەسەر ئەبیینن, کاتێک دەنگدەرەکان بە هەموو رەشبیینییەکانیانەوە رووی تی ئەکەن, کێشە دیموگرافیی و ئابووریی و ژینگەییەکانیان ئەبەنە بەردەم ئەوان, جەنگێکی نوێ دەستپێدەکەنەوە و, دڵنییا ئەکرێنەوە کە ئەتوانن بەسەر دارووخان دا زال بن. کاتێک, هەلبژاردنیش تەواو ئەبێت, دنیا بە رێگەیەکی ئەفسووناویی ئەگەڕێتەوە دۆخی جارانیی. هەرچی سیاسەتکاران و میدیاکانە ئەکەونە شرۆڤەی نادرووست, کە ئەم هەڵبژاردنە خاڵی وەرچەرخانە و, داهاتووی نەوەیەکی نوێ دیاریی ئەکات. سیاسەتی دیموکراسیی,  ئەستەمە ببێت بە بێ بوونی هەڵبەز و دابەزی ئەو دراما زیادڕەوە و, جوانکردنی کێشەکان کە رووبەڕووی ئەبێتەوە. هەڵبژاردن هێزی خۆی ون ئەکات, کاتێک ناتوانێت هەستێکی بە ئێش و ئازار وێنا بکات بەدەست ئەو کێشانەوە کە لە ئارادا هەن و, بەڵام هەڵپەهەڵپی گەیاندنی هەستێکی گەشبیینانەی هەیە بۆ چارەسەرکردنیان. هەروەک ستییڤ هۆڵمز حەز ئەکات ئەوە بڵێت: بۆ ئەوەی هەڵبژاردن سەربگرێت و سەرکەوتووبێت, پێویستە هات و نەهاتەکان گەورە بن و نابێت کەم دییدە بکرێن. هەندێک لە وڵاتە ئەوروپاییەکانی ئەمرۆ(١١), وەک نموونەیەکی کڵاسیکیی ئەوەستنەوە, لە بەردەم ئەو تەنگژە و قەیرانە دیموکراسییەی, کە دەرکەوتەی هات و نەهاتە کەم رەچاوکراوەکانە. یۆنانییەکان و پۆرتوگالییەکان, بۆچی بچن بۆ دەنگدان, کە سوور بزانێـت حوکوومەتی داهاتووی هەڵژێرراو هەمان سیاسەت پیادە ئەکاتەوە کە ئەم لێی ناڕازیی و زەرەرمەندبووە؟ لە رۆژگاری جەنگی سارد دا, هاوڵاتی چووە بۆ هەڵبژاردن بۆ دەنگدان لەسەر ئەو بنەما و باوەڕەی کە دەنگی ئەو, هۆکارە بۆ یەکلاییکردنەوەی ئەوەی ئایا وڵاتەکەی سەر بە رۆژهەڵات ئەمێنێتەەوە یان وەک بەشێک لە ئەوروپا ئەبێت, یان دەنگدانی بۆ مسۆگەرکردنی خۆماڵییکردنی پیشەسازیی و, سەرچاوەی سرووشتییە. ئەوەی مایەی پرسیاری گەورەن لەمڕۆدا, ئەم ویستانە بە هەڵم بوون, دەنگدان کەمتر  تامی ئایدۆلۆجیی ئەدات و, زیاتر رووی لە پێداویستیی تر کردووە کە پێوەستن بە حومکمڕانییەوە. هەڵبژێراوەکان, نەک هەر ناتوانن ئەو خەیاڵە جەماوەرییە بکەن بەو واقیع, بەڵکو شکستیش ئەهێنن لە زاڵبوون بەسەر قەیرانەکان دا. ئییتر, خەڵک بایەخیان پێ نایەن و بە گەمەیەکی ناشریینیان ئەبیین. بە خەڵکانێکی هەلپەرست و مووچەبەرز و بێ منەت و ریمۆتکراو ئەیان بیینن. بۆیە, لە ناو وڵاتە دیموکراسییە درووستەکانیش, وای لێهاتووە هەڵبژاردن بووە بە رێ و شوێنێکی بەسەرچوو و ناحەز, هەر لە چوونە دەسەڵاتەوە, مایەی هێنانە بەرهەمی حوکوومەتی رەزاگرانن. ونبوونی دراما لە هەڵبژاردنەکان دا, کاریگەرییەکی دژەوەستانی (پارادۆکس) لەتەک خۆی دا هێناوە, کاتێک پارتی سیاسیی ئالوودەی سەردەسەڵات ئەبێـت, نەک متمانەبەخشیین بە ئۆپۆزسیۆن. زۆر ئەستەمە حوکوومەتیک بدۆزییتەوە کە بە پشتییوانی جەماوەریی هاتبێتە سەر تەخت و, هەمان ئەو پشتییوانیەی لە پشتەوە مابێت لە دوای ساڵێک لە هەڵبژاردن. بییرمەندی سیاسیی فەرەنسایی رۆزائینڤلۆن تانەی خۆی هەیە و, ئەڵێت: "ئییتر, هییچ کەسێک نەماوە هەڵنەبژێررا بێت". "ئییتر, دەسەڵاتدارەکان پشتییوانیی دەنگدەرەکانیان نەماوە؛ بەڵکو تەنها بەری بێمتمانەبوونی خەڵک بە نەیارەکانی ئەم دەسەڵاتدارە یان پێشیینەکان, ئەچنێتەوە". کاریگەرییەکی تری بەئێشی نەبوونی درامای هەڵبژاردن, لە بریاردانەکانی دوای گرتنەدەسەڵات دەرئەکەون؛ کاتێک دەنگدەرەکان, دابڕانێکی هاوڵاتیبوون و پابەندبوونی هەڵبژێراوەکان ئەبینن. ئییتر, چاری ئەوەیان لە دەستا نییە, لەسەر دەسەڵات لایان بەن, بەڵام تۆڵەسەندنەوەیەک وەک گڕکان لێرەو لەوێ ئەتەقێن و, لە دەستگاکانی راگەیاندن و رای گشتیی و نووسیین و خۆپیشاندان و مانگرتنی کار و چالاکیی دا, ناڕەزایەتییەکانیان هەڵدەڕێژن, بۆ گەیاندنی ئەو پەیامەی کە بڵێن ئەم حوکوومەتە شکستخواردووە و پشتییوانیی جەماوەریی نەماوە. ئییتر, بێ بەهایی هەڵبژاردن ئەبێـتە راستییەک لای هاوڵاتیی لە لایەک و, لای پارتە سیاسییەکانی دەسەڵاتیش یەکلا ئەبێتەوە, کە چییتر ئەو رێگەیە نەماوە جەماوەری پێ فرییوبدەن و, لە رێی ئەوانەوە دەسەڵات بگرنەوە دەست. دەستگایەکی نوێی رابەرایەتیی ئایا ناڕەزایەتییە جەماوەرییەکان, بوو- ون بە دەستگایەکی نوێ بە مەبەستی جڵەوگییرکردنی سیاسەتکارەکان لە هەڵبژاردنەکان دا؟ یان ئەڵتەرناتیڤێکی سیاسەتی هەڵبژاردنن؟ ئەی بۆچی چیینی ناوەڕات باوەڕی بە هەڵبژاردن نامێنێت؟ ئەگەر لە سرووشتی نارەزایەتییەکانی ئێستاوە بڕوانیین, ئەوا پێویستمان بەوەیە سەیرێکی وردی دەرئەنجامی بێباوەڕیی هاوڵاتیی بدەین, کە چییتر هەڵبژاردنەکان سیاسەت ناگۆڕن بە خواستی دەنگدەران؟ لە رووسیادا, لە ١٢ی کانوونی یەکەمی ساڵی ٢٠١١(١٢), ئەنجامی هەڵبژاردنەکان مایەی نیگەرانی و پرسیار بوون, خەڵکی چیینی ناوەراست رژانە سەر شەقامەکان و داوای هەڵبژاردنیان کرد کە ئازاد و پاکژ بێت. خۆ هەموو خەڵک, ئەیانزانی کە پارتەکەی پۆتیین ئەیباتەوە, بەڵام خاڵەکە ئەوەیە, چیینی ناوەڕاستی رووسەکان بۆ گرتنەدەستی دەسەڵات ئەوەیان نەکرد, بەڵکو تەنها وەک رووبەڕووبوونەوەیەکی شەرعیەتیی پۆتیین, هاتنە سەر شەقامەکان. لە تایڵاند, داواکاری چیینی ناوەڕاست ئەوە بوو "نا بۆ هەڵبژاردن". سووربوون لەسەر پێکهێنانی " لێژنەیەکی دیارییکراو" بۆ چاکسازیی سیاسەتی تایڵاندیی, دروشمی " چاکسازیی پێش هەلبژاردن" یان بەرزکردەوە. لە کۆتاییدا, ئەوەبوو کودەتای سەربازیی لە مایس ی ساڵی ٢٠١٤ رووی دا, و زۆر بە خۆشحاڵییەوە پشتییوانییان کرد. لە تورکیا, نارەزاییەکانی Gezi Par کە لە مایس ی ساڵی٢٠١٣ بەرزبووەوە دژ بە ئۆردوگان لە پای نەخشەی کەمکردنەوەی سەوزایی لە ئەستنەبوڵ دا, کەوتە سەر ئەوەی کە داوای دەست لەکارکێشانەوەی سەرۆک وەزیران بکەن. سەیر ئەوەبوو, خۆپیشاندەران داوای هەڵبژاردنی پێشوەختەیان نەکرد, چونکە بە گومان بوون کە ناڕەزایەتییەکانیان وەڵامی زۆریینەی دەنگدەران بێـت! بەڵام, هەوڵیان دا کە سنوورێک بۆ دەسەڵاتی ئەم زۆریینەیە دابنێن. لە بوڵگاریا, دۆخێکی سەیر کەوتەوە. لە ناوەڕاستی ساڵی ٢٠١٣دا, هەزاران خۆپیشاندەر هاتنە سەر شەقامی سەرەکی سۆفیای پایتەخت, دژ بە دامەزراندنی چەند کەسێکی بەدناوی گەندەڵ لە سەرۆکایەتی دەستەی دەستپاکیی نیشتمانیی. بەپێی داتای راپرسییەکی گشتیی, ٧٠% ی خەڵک پشتییوانییان بۆ ئەو خۆپیشاندەرانە دەربڕی, هەرچەندە نەیشهاتبوونە سەر شەقام. ئەم جووڵە ناڕەزاییە بە گەرمییەوە داوای هەلبژاردنی نوێیان کرد, بەڵام هەر بە پێی هەمان راپرسیی گشتیی, ئەوە دەرکەوت کە پشتییوانییەکی گەورە لە پشت ئەم داخوازییەوەیە, زۆربەی بەشدارەکانی ئەو ڕاپرسییە, پێییان وانەبوو کە بەشداریی دەنگدانی ئەو هەڵبژاردنە نوێیە ئەکەن, بەوەی هییچ پارتێکی سیاسیی, یان هەڵبژاردەیەکی شایستە نابییننەوە هەتا دەنگی پێ بدەن. چیینی ناوەڕاستەوە ئاماژەیەکی نوێی پیشاندا, دەربارەی هەڵبژاردن و بەهاکان و, بەم پێیە چەندیین شرۆڤەی جیاجیای ورد, بەپێی بارودۆخی وڵاتەکانیان هاتنە ئاراوە. بەلام لەتەک ئەمەش دا, هێشتا بۆچوونێکی جیهانیی روون هەیە, کە ئەڵێت هەڵبژاردن ئەو یەکلاییکەرەوە مسۆگەرە نییە. چیینی ناوەراست لە سەرانسەری جیهان دا, زۆریینەی بەربڵاوی دانیشتوانن, کە بازار و بەکاربردن لەسەر ئەوان ساغ ئەبێـتەوە - ئەو چیینەیە کە فۆکۆیاما بە بزوێنەری ناڕەزایەتییە جیهانییەکانی داناوە-, باوەڕیان بە حوکوومەتەکان نەماوە, ئییتر بێگومان, باوەڕیان بە هەڵبژاردن نابێت. ئەو کێشەیەی زۆر زەقانە لەمە دەکەوێـتەوە, مۆلەقبوونی پێکهێنانی ڕێکەوتنی سیاسیی براوەکانە. ئەمە هەڕەشەیە بۆ سەقامگییریی وڵات لە دوای هەڵبژاردن.  بێگومان, زمانێکی سۆزداریی ئەکرێتە بەری ناڕەزایەتییە ئومێدبەخشەکان. چەندیین خۆپیشاندەری چیینی ناوەڕاست, ناڕازیین؛ نەک لەبەر ئەوەی لە چیینی ناوەڕاستن, بەڵکو  ئەیانەوێـت لەوان بن, لە رووی خوێندن و بەهاکانەوە, بەڵام ناچاربوون کە لە تەنگژە ئابوورییەکان دا, ئیشی ناشایستە بە خۆیان بکەن, کە زۆر مەترسییدارە و لە توانای جەستەیی و پسپۆڕیی خۆیان دا نییە. کارە باشەکان دەگمەن ئەبن, تەنانەت ئەوانەی کە بەزۆر لە چیینی ناوەڕاست دا ئاخنراون, لە ژێر باری قەرزارییدان. بەسەیرکردنی ئەم دۆخانە, ناڕەزایەتییەکان هەوڵێکن بۆ بەدەستهێنان  و تەنانەت بەرگرییکردن, لەوچیینەی کە مایەی خۆشگوزەرانییە بۆ هەمووان. رۆزانڤۆڵدن, لە کتێبەکەی دا "قەلاچۆکردنی دیموکراسیی"(١٣), چاوەڕێی دەرکەوتنی ناڕەزایەتییەکی بێ پێشەنگ ئەکات, وەک ئامڕازێک بۆ گۆڕیینی دیموکراسیی لە سەدەی بیست و یەک دا. ئەڵێت "دیموکراسیی درووست, بۆ هەڵبژاردن و دەستگا یاساییەکان" هەنگاو بە هەنگاو جێی ئەگییرێتەوە بە "دەسەڵاتێکی نەیاری کۆمەڵگەی مەدەنیی". کۆمەڵگە دەسەڵاتی خۆی زۆر بە زەبرەوە ئەسەپێنێت. ئییتر چاوەڕوانی ئەوە ناکرێـت, سیاسەتەکارەکان ببنەوە بە چاوساغ و ئامۆژگارێک, بە دییدێکی دوور مەوداوە پرۆژەی سیاسیی ئومێدبەخشانە هەڵبڕیژنەوە. ئییتر, چاوەڕیی ئەوە ناکرێـت لە پارتی سیاسیی, خۆبەختگەلیی جەماوەر بەدەستبهێێنێـتەوە. دیموکراسییش لە داهاتوودا مەبەستگەل و فۆرمی جیاوازتری ئەبێت لەوەی رابوورد. خەڵک هەنگاو بەرەو بازنەیەکی رووناکتر ئەنێت, کە چییتر سێبەری سیاسەتێکی دیارییکراو و, لەقاڵبدراوی پێشوو رێی تێ ناکەوێت, و لە رووناکیی دا هەڵدەماڵرێن.  رۆزانفۆڵد, لەسەر ئەم بابەتە ئەڕوات: هەندێک لە چاودێرەکان, پەلەیان کرد لە تێروانیین و شرۆڤەیان بۆ ئەم نارەزاییەتە نوێیانە, بە جۆرێک لە شۆڕشی رێکخراوی ناحوکوومیی لێکیاندایەوە. لە هەندێ بارەوە, رەنگە راست بکەن. چەندیین ناڕەزایی لە کۆمەڵگەکان دا لە رێی رێکخراوە ناحوکوومییەکانەوە رێکخراون, زیاتریش سووربوون بوو لەسەر پیادەکردنی رۆشنکاریی و سەرپەرشتی راستەوخۆیانەی ئەو کۆمەڵگە مەدەنییانەی کە پێوەستن بەو بابەتانەوە. بەڵام, سەردەمی ناڕەزایەتییەکان, ئەو رێکخراوە ناحوکوومیانەشیان تێپەراندووە, کە ئەبنە دۆڕاوێکی سەخت لەم دۆخانەدا. ئینتەرنێـت و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان ئەو بارە ئەڕەخسێنن, کە ئاسانتر و خێراتر رێکخستنی خۆپیشاندان سازبدرێت, وەک لەوەی رێنوومایی و چالاکی رێکخراوەکانی مەدەنیی سەرپەرشتییان بکات. بەڵام, ئەوەش لەبییر ناکرێت, کە زۆربەی دەسەڵاتەکان ئەم ناڕەزایی و خۆپیشاندانانە بە سرووشتی (عەفەویی) نازانن و, هەمیشە بەدوای هاندەر و پاڵنەرەکەی دا پێجۆریان هەیە و, بەردەستترینیان ئەو رێکخراوانەی کۆمەڵگەی مەدەنیین کە گۆمانیان ئەچێتە سەر. بۆیە, لە وڵاتێکی وەک رووسیا بەنموونە, وەڵامدانەوەی ناڕەزایەتییەکان, هاوشان بوو لەتەک سەپاندنی کۆت و پێوەندی نوێی قورس, بەسەر رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنیی دا. چاودێرە سیاسییەکان(١٤), پێیان وایە, پارتە سیاسییەکان لەم رۆژگارەدا, ئییتر گەیشتوونەتە ئەو ئاستە چرووسکانەوەیەی, کە چییتر مایەی باوەشبۆکردنەوە و ئومێدی خەڵک نیین, لە حوکمڕانیی دا بۆ نەوەکانی داهاتوو. ئەوەی پێیان بوو, لە نەوەی خۆیان دا خاڵیی بوونەوە و, چییتر پرۆژەیەکی مەدەنیی و, حوکمرانییان لە هەناودا نییە بتوانن پەیڕەوی بکەن. بۆ لەمەو دوا, ململانیی  بنەڕەتیی کۆمەڵایەتیی سەرهەڵدەدات, کە پێکەوەژیانی سیاسیی نێوان خەڵک و بژاردەکان رێکدەخات – نەک نێوان چەپ و راست-, بەڵکو نێوان سێ چیینەکەی کۆمەڵگە بەیەک دەگەیەنێت. بە واتایەکی گشتگییرانە, دیموکراسیی نوێ ئەبێت بە دیموکراسییەتێکی رەتکردنەوە. سووکە بەراوردێک ئەو گۆڕانکارییە بەرچاوەی لە سرووشت و ئاراستە و پێکهاتەی خۆپیشانداندا هاتوونەتە گۆڕێ بە درێژایی بیست ساڵی رابردوو لە دونیادا, لە عێراق دا, هاتە دیی لە ساڵی پاردا. چییتر, پارتی سیاسیی خەڵکی نەبردە سەر شەقامەکان و, بە ئەجێندای ژێربەژێر, جەماوەر سواری کۆڵی سۆزداریی بکات. ئەوەی روویدا, لە لایەن جەماوەری بێ پارت و سەرکردەی سیاسیی بوو, سەدان شەهییدیشیان بەخشی بۆ گۆڕانکاریی. ئەنجامەکەیشی هەرچەندە هەڵپەسێوراوە و, روون نییە بەرەو کوێ مل ئەنێ یان ئارام ئەگرێـت, بەڵام هەنگاوێک لە ئارادایە, ئەگەرچی بە خواستی خەڵکیش نەبووە. بەو مانایەی هێشتا کازمی و کابیینەکەی (بەو پاشخانە سیاسییانەی هەیانە و مایەی نیگەرانیین بۆ خەڵکی عێراق, وەک لە میدیا و پەیجەکان دا نهێنییەکانیان هەلدەماڵن) لە تاقییکردنەوەیەکدان, داهاتوویان رۆشن نییە!بەڵام, لە خۆپیشاندانەکانی کوردستان, هێشتا هاوڵاتی لە ژێر کاریگەریی ئەجێندای سیاسیی دا گردئەبنەوە, هێشتا دوورەپەرێزییە هەیە لە نێوان ئەو هاوڵاتییانەی لەسەر شەقام ئەجووڵێن و دەنگیان لێ بەرز ئەبێـتەوە و, ئەو هاوڵاتییەی لە شاشەی تەلەفیزیۆنەکانەوە سەیر ئەکات. ئەمرۆ, هەواڵی گەرمی لیستی کازمیی لە کوردستان دا, کەم نییە بۆ ئەوەی نمایشێکی جەماوەریی لە بەرپەرچدانەوەی ئەو دەنگۆیە ساز بدرێـت؛ پێ دەچێت,  بۆ گەرمکردنەوەی خەڵک بێت و ساردکردنەوەیان بێت بۆ هەر لیستەکەی ناوەند. بۆیە, ئەشێت ئەجێندایەکی گشتگییریی هەموو پارتە سیاسییەکانی کوردستانی لە پشتەوە بێـت! یان بازاڕگەرمیی تەنها پارتێکی سیاسیی بێت بۆ نمایشکردنیی قەوارە و پێگەکەی خۆی, بۆ رازییکردنی لیستەکەی ناوەند, بۆ بەشداربوون لەو دەستکەوتە سیاسییەی لە هەڵبژاردنی داهاتووی عێراق دا بەدەستی دێت! بەڵام, دیارە کەمێک لە خەڵک, هێشتا پەرۆشی تێدایە, چونکە رێژەی بەشدارنـــەبوون لە دوایین هەڵبژاردن دا (٦٥%), هێشتا دواتریین تۆماری بەشداریی خەڵکە لە بێمتمانەیی و باوەڕنـــەبوونیان بە پرۆسەی هەڵبژاردن. نەیسا (بەهەرحاڵ), ئەگەر ئەمە مەغزای خۆ پیشاندان بێـت, تەنها رووکەشێکە, گرەنتی نییە بۆ سندووقەکانی دەنگدان, دیارە بیست سی هەزار کەسێک, ئەوپەری کورسییەک و دووان زیاتر ناباتەوە لەو ململانێ سیاسییەدا. بۆیە, ئەو گۆڕانکارییە جیهانگییرییەی لە دونیادا بەسەر خۆپیشاندان دا هاتووە, چ لە رووی پێکهاتە و, مەبەست و, میکانییزم و, دەرەئەنجامەوە, هێشتا لە گۆڕەپانی کوردیی دا سەریی هەڵنەداوە. بۆیە, ئەم تەرزە خۆپیشاندانانەی کە هەتا ئێستا پیادەئەکرێن, بە قەبارە و ناوەرۆک و ژمارە و جوگرافیاکانییەوە, کاریگەرییان لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردن نابێت.  بەڵام, دوێنێ نۆبەرەیەکم بەدیی کرد, هاوڵاتییەکی کورد, خۆی و ژن و کۆرپەیەک و کچ و کوڕێکی, دوور لە چاوی میدیا و بە لاتەریکانە, خۆپیشاندانی خۆیان کردووە و, بە نووسراوێکی گەورە داوای مافی ژیان ئەکەن, مافی مووچە, بۆ بژێوی ژیان, داوای بەجێهێانی بەڵێنەکانی هەڵبژاردن ئەکەن, داوای بەرنامەی چاکسازیی ئەکەن کە بەردەوام ئەم دەست و ئەودەست ئەکات و کەس پێی هەڵناسێت, وێنەکەیان میدیا کوردییەکانی پڕکردۆتەوە. ئەم تەرزە, ئەگەرچی کەم  و بچووک دیارە, بەڵام بە درووستتریین هەنگاوی دائەنێم, لە بەشداربوونی خۆرسکانەی تاکی هاوڵاتیی بۆ داخوازییەکانی. ئەمە ئەوە ئەگەیەنێـت, تەنانەت قۆناغێک و نمایشێکی بەجێیە, بەدەر لە بەشداربوونی کۆبەکۆ لە خزمەتی ئەجێندای پارتە سیاسییەکان, کە هەرکەس لە بەردەرگای ماڵی خۆیەوە, خاو وخێزان بێتە بەردەرگای خۆی و, درووشمی داخوازییەکانی بگرێت بە دەستەوە. *دەستەی کوردستانیی بۆ دیراساتی ستراتییجیی و توێژیینەوەی زانستیی/ وەزارەتی خوێندنی باڵا و   توێژیینەوەی زانستیی. سەرچاوەکان (1) مایکل هاردت و انگونیو نیغریی," الامبراگوریه‌: امبراگوریه‌ العولمه‌ الجدیده‌", ترجمه‌:فاچل جکتر,        العبیکان, گ١ , ٢٠٠٢. (2) Ivan Krastev, “ From Politics To Protest”, Journal of Democracy, October 2014,       Volume 25, Number 4.  (3) G. Lakey “ Review of: Direct Action: Protest and the Reinvention of American       Radicalism by L.A. Kauffman”,  J. of Radical Teacher, No.111, Summer 2018 (4) جوزیە ساراماجو, روایه‌ البصیره‌, ترجمه‌: احمد عبداللگیف, الهیئه‌ المصریه‌ العامه‌ للکتاب, ٢٠٠٨ (5) Lígia Bernardinoa “The threshold of democracy in José Saramago‌s      Seeing”       http://dx.doi.org/10.22409/gragoata.2018n45a1099 (6) Ivan Krastev, “ From Politics To Protest”, Journal of Democracy, October 2014, Volume 25, Number 4.  (7) Nathan Heller, “We turn out in the streets and nothing seems to happen. Maybe       we‌re doing it wrong”, The New Yorker, August 14, 2017  (8) د. رزگار ئاغا, " کۆدەنگییەک لەسەر بێبەهابونی دەنگدان‌و هەڵبژاردن", ئاوێنە, ١/٥/٢٠١٩        https://www.awene.com/article?no=2493&auther=170    (9) Ivan Krastev, “ From Politics To Protest”, Journal of Democracy, October 2014, Volume 25, Number 4.  (10) Ibd. (11) Ibd. (12) Ibd. (13) Viellechner, L." The Limits of Law (and Democracy) in the Euro Crisis: An         Approach from Systems Theory. German Law Journal, 17(5), 2016. (14) Ivan Krastev, “ From Politics To Protest”, Journal of Democracy, October 2014,         Volume 25, Number 4. 

سەهین موفتی دەنگۆی گواستنەوەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان  بۆ سەر حکومەتی عیراق، کۆنتڕۆڵکردنی گومرگەکانی هەرێم لەلایەن بەغداد لە بەرامبەر ناردنی بڕی (۳۲٠) سێ سەدو بیست ملیار دینار بۆ هەولێر، هەموو ئەم هەوڵانە دەزاندرێت لە کوێوە دەدرێت، و کام بێ حورمەتی نێو سیاسی و فەرهەنگی سیاسی ئەم ناوچەیەیە. کەسێک ئامادەبێت، تەنها لە پێناو بەرژەوەندی تایبەتی خۆی حورمەت و کەسێتی خۆی، لەدەست بدات و تەواوی میللەتی کورد بزانێت، کە چەندە بێ حورمەتە..!  بێگومان هەر هێندەی لێ چاوەڕواندەکرێت، کە هەوڵی کەمکردنەوەی دەستەڵاتی ئیداری و سیاسی کوردستان بدات. پاشان بەنێوی موچە دارانی هەرێمی کوردستانەوە، هەمدیس جارێکی دی لە پێناو کۆکردنەوەی دەنگ و مانەوە لەسەر کورسی، بڕشێییتەوە کە گوایە داوادەکەن موچەیان بچێتەوە سەر بەغداد، کێ حەزدەکات موچەی بچێتەوە سەر حکومەتی عڕوبەو عەمامە بەسەرو پێخواستەکانی نێو بیابان؟ ئەگەر ئێوەی بێحورمەت و شکست و لەکەداری نێو سیاسی کوردی نەبن؟ سەردەمی مام، کە سەرۆککۆماربوو هەیبەتی بڕیاردان و چاوسوورکردنەوەی هەبوو، ئاخر مام هەم حورمەتی هەبوو، هەم هەولێر پشتیوانی بوو، بۆیێ عەمامە بەسەرو پێ پەتییەکان حسابییان بۆ دەکرد، لێ ئێستێ بڕیاری بێحورمەتەکە تا پرسگەی قەسڕ سەلام زێدەتر نایخوات، تەنها ئەو بڕیارانە نەبن، کە دژی هەرێمی کوردستانن، هەرچەند هەولێر بەپێوە دەمێنێتەوەو حسابیان بۆ ناکات..! خۆ ئەگەر لە دۆسیەی مێژوویی بێحورمەتەکەش بکۆڵدرێتەوە، ئەوا هەرلەسەر زاری بەرپرسانی یەکێتی، کە دەیانگووت" بەرهەم بەناو لە زیندان بوو، حیزبی بەعس هەموو هاوکارییەکی کرد، تا ئەو دەمەی کورسی خوێندنی لەدەرەوەش بۆ دابینکرا".ئیدی حورمەتێک لەسەردەمی بەعسەوە لەدەستدرابێت، ئێستا بە دەخولی دیکەی کورسی سەرۆکایەتی نایەتەوە...! بەغداد، ئەو راستیە دەزانێت هەرچییەک بکات، و هەنگاو باوێژێت، جارێکی دی کوردو کوردستان و میللەتەکەی ناچنەوە ژێر حوکمی ئەمان..، ئەوانەشی داوای چەتری بەغداد دەکەن بۆ بوونی سێبەر، دیارن لە چ توخم و رەگەزێکن، هیچ نەما تاقی نەکەنەوە..!هەرچی هاش و هوشی دیکەیش بۆلەباربردن، یان بچووکردنەوەی کوردستان بدرێت، ئاکامەکەی تەنها بەدەستهێنانی دەنگی ئەو دەنگدەرانەیە کە بە کردەیی دژی کوردو نیشتیمانێکن بە ناوی کوردستان. لە کوردستان، حکومەت نەیشاردۆتەوە کە کێشەی دارایی، سیاسی، تەندروستی، هتد.. بوونی هەیە، نەشیشاردۆتەوە کە گەندەڵی ئیداری هەبووە، بەهەدەردانی سامانی گشتی هەبووە، کەم و کوڕی هەبووە، بەڵام ئایا لە ماوەی بیست و نۆساڵی رابردوودا هەر بەتەنها ئەم کەم و کوڕی وبەهەدەران و تەخشان و پەخشانە تەنها لە سنووری دەستەڵاتی پارتی هەبووە؟  خۆ هەر بەرپرسانی حیزبەکەی بێحورمەتەکە بوون، دەیانفەرموو" پارە لەژێرزەمینی ماڵی بەرپرسەکانن، یا بەرپرسمان هەیە لەنێو یەکێتی خاوەنی سەد مێلیۆن دۆلارە"، ئەوە گووتمان پارتی مانگایێکی دزی، خۆ یەکێتی و حیزبەکانی دی، هەموان لەگەڵ پارتی سەرو کلک و هەناو و گوێی مانگاکەیان را دەکێشا...! خەونی  لەبار بردنی کوردستان، دەبێت لەهزرتاندا بچێتە دەرەوە، ئەگەریش خەونی دوورخستنەوەو نەمانی خودی بارزانییەکانە لە دەستەڵاتی سیاسی و ئیداری کوردی، ئەوا چاوێک بە مێژوو دابخوێننەوە، لە ئێوە زۆر بە حورمەتترو نێرترو بە سیاسیتر، بەهێزو گەرم و گوڕتر ئەم شەڕەیان دۆڕاند.

له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج  له‌م رۆژانه‌ی پێشوو پارله‌مانتارێك كه‌ پێشتر لوقمه‌ قازی ده‌فرۆشت و ئێستاش فۆڕمی نه‌ویستنی خانه‌نشینی پارله‌مانی پڕنه‌كردوه‌ته‌وه‌ ،به‌ جۆرێك وتبوی دروستكردنی ده‌وڵه‌ت له‌ برسێتی و نه‌بوونی له‌ پێشتره‌،ئه‌و براده‌ره‌ ویستی گۆڕینی ژیانی خه‌ڵك و باشكردنی ژیانی بیر چوه‌ته‌وه‌ كه‌ دروشمی سه‌ره‌كی بزوتنه‌وه‌كه‌ین ،  هه‌ر ئه‌و نا له‌ نیوه‌ زیاتری پارله‌مانتاره‌كانی ئه‌و بزوتنه‌وه‌یه‌ وازیان له‌ په‌یامه‌ سه‌ره‌كیه‌كه‌ی بزوتنه‌وه‌كه‌یان هێناوه‌ كه‌ ژیانی شكۆمه‌ندانه‌و نانی بێمنه‌تانه‌یه‌و خه‌ریكی گیرو گازی ترن، تیایاندایه‌ خه‌ریكی هێنان و بردنی كۆمپانیای ئه‌وبه‌ره‌ بۆ ئه‌م به‌رو به‌وه‌ش گوایه‌ ده‌یه‌وێت كێبڕكێ‌ دروست بكات ، وه‌ك ئه‌وه‌ی ئه‌و خورمایه‌ی ده‌یخوات ناوكه‌كه‌یشی له‌ گیرفانی خۆیدا بێت ، تیایاندایه‌ مانگی یه‌كجار بۆ میدیا قسه‌ ده‌كات و قسه‌كه‌یشی به‌ دڵی ناخودای یه‌كێك له‌ زۆنه‌كانه‌ ، مرۆڤ ئه‌گه‌ر بیه‌وێت زۆر به‌ ئه‌سته‌م ده‌نگ و ره‌نگی بزوتنه‌وه‌كه‌ له‌واندا ده‌دۆزێته‌وه‌ ، ئێ‌ خۆ ئه‌مه‌ هه‌موو بزوتنه‌وه‌كه‌ی له‌ سه‌ره‌وه‌ بۆ خواره‌وه‌ ده‌یزانن لێ‌ ده‌سته‌ پاچه‌ن له‌ چاره‌سه‌ردا ، ئه‌م نووسینه‌ بۆ تانه‌ دان نیه‌ له‌ كه‌س ، به‌ڵام  وه‌ك خه‌مێك جۆرێكه‌ له‌ به‌شداریكردن . ئایه‌ هه‌قی خۆی نیه‌ پرسیاری ئه‌وه‌ بكه‌ین بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان ئێستا خه‌ریكی چین ، ئێ‌ لانی كه‌م دوای ئه‌وه‌ی به‌سه‌ر مه‌كۆی قه‌ڵادزێ‌ هات ئیتر هه‌قه‌ وه‌ڵامی ئه‌و پرسیاره‌ بده‌نه‌وه‌ ، ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه‌ به‌شێكی زۆر له‌ كورسی و پله‌ ته‌ڵه‌به‌كانی به‌ دوركه‌وتنه‌وه‌ی قادری حاجی عه‌لی ، عوسمانی حاجی مه‌حمود وهه‌زاران ناوی دیكه‌ كه‌ پێویست به‌ ناوهێنانیان ناكات و دیارن خه‌نی ده‌بن و پێیان وایه‌ ئه‌و جێچۆڵكردنه‌ بۆ ئه‌وان ده‌سكه‌وته‌ ، دواتریش نه‌ده‌توانن رۆڵی ئه‌وان بگێڕن ، نه‌ده‌توانن ئه‌و بۆشاییه‌ گه‌وره‌یه‌ پڕبكه‌نه‌وه‌ كه‌ له‌ جه‌سته‌ی بزوتنه‌وه‌كه‌یاندا دروست بووه‌ ، ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه‌ ئێستا له‌ بارو دۆخێكی زۆر ناخۆشدا نه‌ له‌ ده‌سه‌ڵاتا خاوه‌ن بڕیارو بگۆیه‌ ، نه‌ ئۆپۆزسیۆنێكه‌ كه‌ ئومێدی پێبكرێ‌ ، له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا كاتێك شاسوار عه‌بدولواحید ژماره‌یه‌كی زۆر له‌ خه‌ڵك دێنێته‌ سه‌ر شه‌قام ئه‌و به‌ر له‌هه‌ر كه‌س و لایه‌ك ده‌یه‌وێت له‌ بایه‌خی ئه‌و ناڕه‌زایه‌تیانه‌ كه‌مبكاته‌وه‌ . من به‌ر له‌ چه‌ند ساڵێك به‌ نووسین و به‌ په‌یامیش وتم لانی كه‌م ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه‌ ئه‌گه‌ر خۆیشی هه‌ڵناوه‌شێنێته‌وه‌ با خۆی سڕ بكات ، خۆ سڕ كردن به‌و مانایه‌ی تا ماوه‌یه‌ك سیاسه‌ت نه‌كات و به‌لای كه‌مه‌وه‌ خه‌ریكی ئه‌و پڕۆژه‌ فكری و توێژینه‌وه‌ زانستیه‌ بێت كه‌ نه‌وشیروان مسته‌فا ئاواتی بۆ ده‌خواست ، خۆی سڕ بكات و روون و ڕوانیش به‌ خه‌ڵك بڵێت ئێمه‌ بۆ گۆڕینی سیستم و نووسینی ده‌ستورو نه‌مانی گه‌نده‌ڵی و ژیانی باشتر بۆ ئێوه‌ دروست بووین ، كه‌ ئێوه‌ پشتگیری ئێمه‌ ناكه‌ن ، ئێمه‌ش وێڕای ره‌خنه‌ گرتن له‌ ئێوه‌ خۆمان سڕ ده‌كه‌ین له‌ كاری سیاسی ، نه‌یانكرد ، ئێستا كه‌ شوناسی بزوتنه‌وه‌كه‌ له‌ به‌رده‌م ونبوندایه‌ ئایه‌ ناكرێ‌ هه‌مان په‌یام و داوا دوو باره‌ بكرێته‌وه‌ ؟ ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه‌ هیچ پێویستی به‌وه‌ نه‌بوو چیاو نمای نه‌وشیروان مسته‌فا ببنه‌ خاوه‌نی تاپۆی زۆر شتی ، چیاو نماش هیچ پێویستیان به‌وه‌ نیه‌ ئه‌و گردو كۆمپانیاو شتانه‌ به‌ ناویانه‌وه‌ بێت ، بۆ ئه‌وان ئه‌وه‌نده‌ به‌سه‌ كوڕی نه‌وشیروان مسته‌فان ، ئه‌و پیاوه‌ی هه‌زاران گه‌نج له‌ باوكیان زیاتر خۆشیان ده‌ویست و خه‌ڵك نازناوی باوكی هه‌ژارانیان لێنابوو . پارله‌مانتاره‌كه‌ی گۆڕان كه‌ سه‌دان مریشك فرۆش و كۆڵكێش و میوه‌ فرۆش و عه‌ره‌بانچی ده‌نگیان پێدا ، ئێستا له‌ بری ئه‌وه‌ی سه‌یری رابردووی خۆی بكات و شه‌ڕ له‌ سه‌ر ئه‌وانه‌ بكات ، ئه‌ویش به‌ ده‌ستی خاڵیه‌وه‌ ده‌وڵه‌تبازی ده‌كات ، ئه‌مه‌ بێئه‌وه‌ی بیری بێت كه‌ رێكخه‌ره‌كه‌ی پێشووی ده‌یگوت ده‌وڵه‌تداری سه‌ره‌تا بریتیه‌ له‌ دروستكردن و بونیاد نانی پایه‌كانی.

هیوا سەید سەلیم تا دێت ئامانجەکانی دەوڵەتی تورکیا لە داگیرکردنی خاکی باشووری کوردستان ئاشکراتر دەبێت، لە دوایین ئۆپڕاسیۆنی سوپای تورکیا بە ئاشکرا باس لە پلانی ستراتیژی تورکیا بۆ فراوانکردنی سنووری وڵاتەکەی لەسەر حسابی خاکی هەرێمی کوردستان دەکرێت، لە چوارچێوەی ئۆپراسیۆنەکەی حەفتانین بنکە و قەرقۆڵی سەربازی تازە لەو شوێنانە دادەمەزرێن کە دەستی سوپای تورکیای پێدەگات. ئۆپراسیۆنەکەی ئەمجارەی سوپای تورکیا بەدەرە لە چوارچێوەی  رێکەوتنی سنوورداری نێوان تورکیا – عێراق،  کە لە ناوەڕاستی ساڵانی هەشتاکان لە نێوان هەردوو لا واژۆکراوە، بگرە لە زاخۆوە تا برادۆست و قەندیل و شارباژێر لە سلێمانی کراونەتە ئامانجی بۆردومانی فڕۆکە جەنگیەکانی تورکیا، لەو بۆردومانانەشدا سوپای تورکیا  دەست لە ئامانجی سڤیل ناپارێزێت، ژن و منداڵ بە ئامانج دەگرێت، رووداوەکەی کونەماسێ بە نموونە. لەبەرامبەر سیاسەتی داگیرکاری و دووژمنکارانەی دەوڵەتی تورکیا،  حکومەتی هەرێمی کوردستان هەڵویستێکی تەوفیقی وەرگرتووە، بۆیە زۆر جار لە پەنای ئیدانەکردنی بوونی هێزەکانی pkk هەڵویستەکانی حکومەت و لایەنە فەرمیەکانی هەرێمی کوردستان والێکدەدرێتەوە کە ڕەوایەتی دەداتە هێرش و پەلامارەکانی سوپای تورکیا. راستە لە هەرێمی کوردستان دەوڵەتی تورکیا pkk  دەکاتە بیانوو، بەڵام ئەگەر سەیری دۆخی ئێستای تورکیا و سیاسەتەکانی ئەو ولاتە بکەین ئەوا تێدەگەین تورکیا نەک تەنیا لە بەرامبەر هەرێمی کوردستان، بگرە لە تەواوی جیهان سیاسەتی فراوانخوازی پەیڕەو دەکات،  بەشێوەیەک کە دەیەوێت ئەوەی لە سەد ساڵی ڕابردوو لە دوای دۆڕانی لە جەنگی جیهانی یەکەم و دواتریش لە چوارچیوەی ڕێکەوتنامەی لۆزان لەدەستی داوە ئێستا بۆخۆی بیگێڕێتەوە. تورکیا لەیەک کاتدا لە لیبیا تا دەریایی ناوەڕاست و ئەرمینیا و سوریا و ناوجەکە پەیرەو لەو سیاسەتە فراوانخوازیە دەکات. بۆیە دەەپرسین ئایا  لە لیبیا هێزی pkk   بوونی هەیە کە تورکیا هێزی بۆناردووە و کێشە لەو وڵاتە درووست دەکات؟ ئایا لە نێوانی ئەرمینیا و ئازرباینجان هیچ بنکە و بارەگایەکی pkk بوونی هەیە؟ یان لە رۆژهەڵاتی دەریایی ناوەڕاست پاپۆڕی سەربازی pkk هەیە کە تورکیا پەلاماری ئەو ناوچەی داوە؟!  ئەوە هەر باسی رۆژئاوایی کوردستان ناکەین چونکە تورکیا دەمێکە ڕایگەیاندووە لەهەر سوجێکی دونیا کورد ببێتە خاوەن دەستکەوت ئەوا ئەوان دژی دەوەستنەوە. لیرەدا دەگەینە ئەو ڕاستیەی کە تورکیا لە باشوور و رۆژئاوایی کوردستان کێشەی لەگەڵ کورد هەیە،  و بۆیە چاوی بڕیوەتە خاکەکەی،  بۆیە دەبینین  بە ئاگر و ئاسن شەڕی کورد دەکات، لەبەرامبەر ئەو سیاسەتەش ئەگەر لایەنەکانی هەرێمی کوردستان بە سەرۆکایەتیەکانی هەرێم و حکومەت و تەنانەت پەرلەمانیش ناتوانن هەڵوێستی داگیرکارانەی دەوڵەتی تورکیا ئیدانە بکەن با  بێ دەنگ بن چاکترە . رووداوی شەهیدکردنی دوو فەرەماندەی پاسەوانی سنوور لە دەڤەری سیدەکان و هەڵوێستی وەزارەتی ناوخۆیی هەرێمی کوردستان لەسەر ئەو رووداوە،  ئەوەمان پێدەڵێت کە هەرێمی کوردستان تەنانەت لەبەرامبەر خوێنی بە ناحەق ڕژاوی ئەفسەرکانیشی هەڵوێستێکی شەرمنانەی دەربڕیوە. دواجار دەڵێین ئەگەر ئەو شەڕەتان پیناکرێت، لێگەڕێن با بەغدا شەڕە سیاسی و دبلۆماسیەکەتان بۆ بکات، هەڵوێستی ئێستای بەغدا لە هەڵوەشاندنەوەی سەردانی وەزیری بەرگری تورکیا بۆ بەغدا و هەولێر،  و ئیدانەکردنی شەهیدکردنی دوو ئەفسەری پاسەوانی سنوور لە لایەن سەرۆکایەتی کۆمار و پەرلەمان و حکومەت،  هەڵوێستێکی جیگای تەقدیرە دەبێت کورد لە بەغدا پشتیوانی لەو هەڵوێستە بکات، بە تایبەت کە پۆستی هەستیاری سەرۆک کۆمار و وەزیری دەرەوە لای کوردە.  

ئارام سەعید    ڤاكسینی چاکسازی! بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی کورۆنا کاریکی کردوە ولاتانی جیهان جەنگی گەورە رابگەیەنن دژی ڤایرۆسەکە و ولاتان لەجەنگدان بەرامبەر دوژمنێکی نەبینراو. لەو ولاتانەی دیکتاتۆرەکان حوكم دەكەن ئەو دوژمنە نەبینراوە تەنها کورۆنا نیە بەڵكو هاولاتیانیش دەگرێتەوە. لە سەرەتای بڵاوبونەوەی ئەو ڤایرۆسە خەلک لە ترسی کورۆنا دەستبەرداری زۆر مافی خۆی بوو، هەرەشەی کورۆنا و ترس لە بلاوبونەوەی کاریکی کرد ، بەناوی پاراستنی بەرژەوەندی گشتیەوە خەڵک خۆی تەسلیمی حکومەت بکات و مافی زیاتر زەوت بکرێت ، هێشتا وادەیەک نیە بۆ کۆتایی هاتنی ئەو ترسە لە کورۆنا، كەواتە دەبێت بەردەوام چاوروانی رێوشوێنەکانی وەزارەتی ناوخۆ و قەدەغەی هاتوچۆو داخستنی رێگاکان بین؟ یان پارە کۆبکەینەوە بۆ نەخۆشخانەی تایبەت؟ لەهەرێمی کوردستان هاوتەریب لەگەل بڵاوبونەوەی پەتای کورۆنا حوكمڕانان پەتای چاکسازیشیان بلاوكردەوە وەک ڤایرۆسیکی كوشندە موچەی فەرمانبەرانی بڕی و دوایخست. دوو پەتاهەن كە ترسناکن، ئەگەر ڤاکسین بۆ یەکیکیان دۆزرایەوە ئەوا دەبیت ئەوی تریش ڤاکسینەکەی دروست بکریت. پەتای کورۆنا زۆر ئازیزی لەدەستداین و جیاوازی ناکات لەنێوان کەسدا، پەتای چاکسازی تەنها موچەکەی لیدیارە و جیاوازیەکەی ئەوەیە ناچێتە سەر پارەی نەوت و داهاتەکانی ترکە دیارنین بەس موچەی گرتۆتەوە. لەهەر شوێنێک سەرکردەی سیاسی گەندەل هەبێت ئەوا چاوەروان بن قەیرانەکان بقۆزیتەوە بۆ بەرژەوەندی خۆی ، لەپاڵ پەتایەکدا چەندین پەتای تر بلاو بكاتەوە. زاناکان سەرقالی دۆزینەوەی چارەسەرن بۆ کورۆنا، کە ڤایرۆسیکە لە چین سەری هەڵدا و چەند زیانی بۆ دیموکراسی و رای جیاواز هەیە لەهەمان کاتدا توشی هەندی وەزیرو بەرپرسی ستەمکاریش بوە، جیاوازی ناكات، پەتای چاکسازیش کە ڤایرۆسێکە لەناو هەرێمدا دۆزراوەتەوەو دەبێت لێرەش ڤاكسینی بۆ بدۆزرێتەوە، ئەگەر لە ئیستادا کاری شاردنەوەی گەندەلیەکانی تری داهات بیت رەنگە لە چرکە ساتیکی مێژویدا ، ئەو پەتایە چۆن زیانی بە هاوڵاتیان گەیاند ئەگەر ڤاكسینەكەی نەدۆزرێتەوە بەهەمان ئەندازەش لە سنگی دەسەلات بدات و هەناسەی لێ ببڕێت.

مەریوان وریا قانع   لە ماوەی ڕابوردوودا چەندان جار ڕووبەڕوی ئەو پرسیارە کراومتەوە کە دەپرسێت: ئایا خەڵک و کۆمەڵگا دەبێت چیبکات؟ ئایا چارەسەری ئەو دۆخە قەیراناوییەی ئەمڕۆکە چییە؟ چۆن دەتوانین کۆتایی بەو دونیا خراپە بھێنین و دونیایەکی باشتر دروستبکەین؟ پرسیاری ئەوەی ”دەبێت چی بکەین؟“ پرسیارێکی لێنینییە، لێنین کتێبێکی ھێجگار بەناوبانگی بەم ناوەوە ھەیە و ڕەنگە زیادەڕویی نییە گەر بڵێم یەکێکە لە کتێبە ھەرە پڕخوێنەرەکانی سەدەی بیستەم. بەڵام بە بۆچوونی من کۆمەڵگای ئێمە توانای وەڵامدانەوەیەکی لێنینیانەی بەم پرسیارە لێنینییە نییە. وەڵامی لێنین بە پرسیاری دەبێت چیبکەین ئەوەیە ”پارتێکی پێشڕەو“ دروستبکەین و کە خاوەنی ”ئایدیۆلۆژیایەکی شۆڕشگێڕ“ بێت و بتوانێت ”پێشڕەویی خەڵک“ و کۆمەگا بکات و بەرەو ڕاپەڕین و یاخیبوونی توندوتیژانە، واتە بەرەو شۆڕش. لە ڕێگایەوە ئەوەی دروستکراوە بڕوخێنرێت و لە شوێنەکەیدا و بە ھەمان لۆژیکە لێنینیەکە دونیایەکی تر دروستبکرێت. بە بۆچوونی من سەردەمی ئەم مۆدێلە لێنینیەی پیادەکردنی گۆڕانکاریی کۆتایشی نەھاتبێت، زۆر زەحمەتە لە دونیای ئەمڕۆدا ئەم ستراتیژە پیادەبکرێت و بە دروستکردنی جیھانێکی تازە و بێکێشە کۆتاییبێت. بە تایبەتی لەو ناوچەیەی ئێمەدا کە حوکمڕانەکانی کۆمەڵێک خێزان و بنەماڵە و گروپی مافیایی باڵادەستن و سڵ لە پەلاماردانی ھیچ شتێک ناکەنەوە ستراتیژیی دەسکاریکردنی ئەو دۆخەی ھەبێت. بە مانایەکی دیکە کردەی توندوتیژ و پەنابردن بۆ چەک و یاخیبوونی چەکدارانە، یاخود زیندوکردنەوەی تیورەی ”توندوتیژیی شۆڕشگێڕانە“ ڕێگای پیادەکردنی گۆڕانکاریی نییە. ئەم ڕێگایە لە ئاستە دینییەکەیدا جگە لە گروپە جیھادیستیەکان و لە ئاستە نادینییەکەیدا جگە لە چەند گروپێکی پەڕگیری بچووک، ھیچیتری لێ سەوز نەبووە و لەوەش ناچێت سەوزببێت. گەڕانەوە بۆ تیورەی ”توندوتیژیی شۆڕشگێڕانە“، لە باشترین حاڵەتدا، ڕێگایەکی ھێجگار زەحمەت و پڕ مەترسیی و ھەڕەشەی گەورە و ھەمەلایەنە، کە ئەگەری خستنەوەی وێرانکاریی ھەمەلایەن لە ھەر ئەگەرێکی تر گەورەترە لەناویدا. بەڵام کۆتایی ئەم مۆدێلە لێنینیە و ئەم فۆرمە لە کردەی گۆڕانکاریی، مانای وازھێنان و چوونەماڵەوە و دانیشتن و ھیچ نەکردن نییە. مانای قبووڵکردنی ئەو دەسەڵاتە مافییایە بنەماڵەیی و خێزانیی و داخراوە نییە. ئەوەی دەبێت پەنای بۆ ببرێت گەشەدانە بە ڕۆحیەتی تەسلیمنەبوون و کۆڵنەدان و وازنەھێنان، ستراتیژیەتی دروستکردنی فشاری ڕۆژانە و بەردەوامە لەناو چەندان خانەی کۆمەڵایەتیی جیاوازدا. گەشەدانە بە خاڵی بچووکی بەرگریکردن و بێگوێێیکردن لەناو گشتێتی جەستەی کۆمەڵایەتیدا، تەسلیمنەبوونە بە گوتار و زمان و خواستی ھێزە حوکمڕانەکان، نیشاندانی درۆکانییە وەک درۆ، دروستکردنی چەندان تۆڕی پەیوەندیی و چەندان میکانیزمی جیاوازی کۆکردنەوەی خەڵکە لە دەوری دونیابینییەکەی ڕەخنەیی کە کێشە سەرەکیی و بنەڕەتییەکانی ئێستا بناسێنێت و ئاسۆیەک، ھەرچەند دووریش بێت، بۆ چارەسەرکردنیان بخاتەڕوو. لە ئاستە کردەییەکەیدا ئەمە یەک مانای ھەیە: دروستکردنی بلۆکێکی مێژوویی. کۆکردنەوەی سەرجەمی ئەو ھێز و گروپ و کەس و لایەنانەی مۆدێلی حوکمڕانیی باڵادەست زیانی پێگەیاندون و زیانیان پێدەگەیەنێت، لەناو بەرەیەکی مێژوویدا. درستکردنی پەیوەندیی لەگەڵ ھێزە بەرگریکار و ناڕازیی و ڕەخنەییەکانی تری ناوچەکەدا بە مەبەستی لێکفێربوون و ھاریکاریکردن. بێگومان ئەنجامدانی ئەم ئەرکانە کارێکی ئاسان نییە و لەوەش ناچێت ئەو نوخبە سیاسییەی ئەمڕۆکە لە کوردستاندا ئامادەیە، توانای ئەنجامدانی بەم ئەرکە مێژووییەیان ھەبێت. لە لایەکی دیکەوە تێگەیشتن لەو ڕاستییە کە پیادەکرنی کردەی گۆڕانکاریی کرەیەکی ئاسان نییە مەسەلەیەکی ھێجگار گرنگە، تێگەیشتن لەوەش کە کەس لە پڕێکدا و لە خۆەیوە نابێت بە فریادڕەس و کەس ناتوانێت لە شەو و ڕۆژێکدا دەستی ھەمووان بەرەو ڕۆیشتن بۆ بەھەشت بگرێت. دەڵێم تێگەیشتن لەم ڕاستییە سەرەتایەکی گرنگە بۆ دروستکردنی ”سەرەتایەکی تازە“ و بۆ تێگەیشتن لە کردەی گۆڕانکاریی. لەسەرێکی دیکەوە دۆخی ئەمڕۆکەی ھەرێمی کوردستان دۆخی ئامادەگیی بۆشاییەکی سیاسیی گەورەیە. ئەوەی کە نزیکەی ٧٠% خەڵکی کوردستان نەچوون بۆ دەنگدان و باوەڕیان بە ھیچ یەکێک لەو ھێزە سیاسییانە نەماوە کە ئەمڕۆ لە کوردستاندا دەستبەکارن، ھێما بۆ دووشت دەکات. یەکەمیان بوونی بۆشاییەکی سیاسیی ھێجگار گەورە کە پێویستی بە پڕکردنەوە ھەیە. دووھەم، ئامادەگیی ھۆشیارییەکی سیاسیی لای خەڵک کە توانای ناسینی ھێزەکانی ھەیە و بە ئاسانی ناخڵەتێت. ئەوانەی خەڵک و کۆمەڵگا بە گەمژە و نەزان دەناسن لەناو ئاوی حوکمڕانانەدا مەلەدەکەن. دواھەمین ھەڵبژاردن نیشانیدا پارتی و یەکێتی بەیەکەوە ٢٠% خەڵکی کوردستانیان لەگەڵ نییە. بۆیە چالاککردنی ئەم ٧٠% ی دانیشتوانی ھەرێم، ئەرکی سیاسیی و ئەخلاقیی ھەموو ئەو ھێز و کەسانەیە کە بیر لە گۆڕینی ئەو دونیایە دەکەنەوە. ھەموو گوتارێکی دژە سیاسەت و ھەموو گوتارێکی خۆ بەپاڵەوان و فریادڕەس کردن و ھەموو گوتارێکیش ڕوو لە نائومێدکردن، جگە لە بەرھەمھێنانی تاریکیی شتێکی تری لێ سەوزنابێت.

خەبات عەبدوڵڵا یەکەم: عێراق وەکو زاراوە عێراق وه‌كو ده‌وڵه‌ت به‌م قه‌واره‌یه‌ى ئێستایەوە، سەد ساڵى ته‌مه‌نى تێنه‌په‌ڕاندووه‌. ئه‌گه‌رچى ناوى (عێراق) زۆر كۆنه‌، به‌ڵام سەد ساڵ لەمەوبەر و به‌ درێژایى مێژوو، ده‌وڵه‌تێك نه‌بووه‌ ناوى عێراق بووبێت. پێش ئیسلام و له‌ كاتى سه‌رهه‌ڵدانى ئیسلامدا، نه‌ك قه‌واره‌یه‌ك نه‌بووه‌ ناوى عێراق بووبێت، به‌ڵكو شتێك نه‌بووه‌ ناوى (نیشتمانى عه‌ره‌ب)یش بووبێت. كه‌ ئیسلام سه‌رى هه‌ڵدا، جگه‌ له‌ به‌شێكى جزیره‌ى عه‌ره‌ب، ئیتر ئه‌م وڵاتانه‌ى كه‌ ئێستا به ‌نیشتمانى عه‌ره‌ب ناسراون موڵكى چه‌ند ئیمپراتۆریه‌تێكى گه‌وره‌ى ئه‌و كاته‌ى دنیا بوون. بێزه‌نتیه‌كان هەموو وڵاتى شام و میسر و مه‌غریبیان لەژێرده‌ستدا بوو، ساسانییه‌كانیش کە بەشێکی زۆریان کورد بوون، ئه‌و زه‌وییانه‌ى باشور و ناوه‌ڕاستى ئێستاى عێراق و خاكى یه‌مه‌ن و هەموو كه‌نداویان لەژێرده‌ستدا بوو، ته‌نانه‌ت تا ئه‌و ده‌مه‌ش كه‌ عه‌ره‌به‌كان نه‌ببوون به‌ موسڵمان، نیمچه‌ دورگه‌ى عه‌ره‌ب بۆ خۆى ده‌وڵه‌تێكى یه‌كگرتوى عه‌ره‌به‌كانى پێك نه‌ده‌هێنا. دواى مردنى پێغه‌مبه‌رى ئیسلام و لە سەرده‌مى ده‌سه‌ڵاتى خه‌لیفه‌ راشدییه‌كانه‌وه‌ فتوحانى عه‌ره‌به‌ موسڵمانه‌كان به‌ره‌و شام و سه‌رزه‌مینه‌كانى ئێستاى عێراق ده‌ستى پێكرد. لە سەرده‌مى خه‌لیفه‌ عومه‌ردا سوپاى ئیسلام گه‌یشته‌ كوردستان، سه‌ره‌تا موسڵیان گرت و له‌وێشه‌وه‌ به‌ره‌و باكور و خۆرهه‌ڵات تا شاره‌زوور پێشڕه‌وییان كرد. سه‌رزه‌مینه‌كانى باشور و ناوه‌ڕاستى عێراقى ئێستا به‌ به‌راورد له‌گه‌ڵ نیمچه‌ دورگه‌ى عه‌ره‌بدا، یه‌كێك بوو له‌و سه‌رزه‌مینه‌ به‌پیتانەی كه‌ پاش فتوحات به‌ لێشاو عه‌ره‌به‌ كۆچه‌ره‌كانى نیمچه‌ دورگه‌ى عه‌ره‌ب و موسڵمانه‌ شه‌ڕكه‌ره‌كان تێیدا نیشته‌جێ بوون و دواتر جێیان نه‌هێشت(١). به‌ڵام له‌به‌رئه‌وه‌ى جگه‌ له‌ عه‌ره‌ب پێشتر ئه‌قوامى ترى غه‌یره‌ عه‌ره‌بیش نیشته‌جێى ئه‌و سه‌رزه‌مینانه‌ بوون، بۆیه‌ مێژونوسانى عه‌ره‌ب خۆیشیان زاراوه‌ى (عێراقى عه‌ره‌بى) و زاراوه‌ى (عێراقى عه‌جه‌مى)یان بۆ ناوچه‌ جیاجیاكانى ئه‌و سه‌رزه‌مینانه‌ به‌كارهێناوه‌. ته‌نانه‌ت ئه‌و ده‌مه‌ش (عێراقى عه‌ره‌بى) یا (عێراقى عه‌جه‌مى) هێما نه‌بووە بۆ قه‌واره‌یه‌كى سه‌ربه‌خۆ و دیاریكراو یا ده‌وڵه‌تێكى خاوه‌ن سنور، به‌ڵكو ته‌نیا وه‌كو زاراوه‌یه‌كى جوگرافیایى كه‌ سنورى باكورى له‌ شارى تكریت سه‌رى نه‌كردووه‌، به‌كارهاتووه‌. ئه‌م مه‌وقیعه‌ى ئێستاى عێراق وایكرد، دواى نه‌مانى ده‌سه‌ڵاتى خه‌لیفه‌ راشدییه‌كان و پوكانه‌وه‌ى ده‌سه‌ڵاتى ئه‌مه‌وییه‌كان، عه‌باسیه‌كان به‌غدا بكه‌نه‌ مه‌ڵبه‌ندى ده‌سه‌ڵاته‌كه‌یان، به‌ڵام عه‌باسییه‌كانیش عێراقیان نه‌كرده‌ ده‌وڵه‌تێكى خاوه‌ن سنور، به‌ڵكو عێراقى ئێستا به‌شێكى بچوكى ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ پانۆپۆڕه‌ بوو كه‌ لە سەرووى ئه‌فه‌ریقاوه‌ تا هندستان ده‌كشا. كه‌ مه‌غۆله‌كان به‌ سه‌ركردایه‌تى هۆلاكۆ له‌ ساڵى ١٢٥٨دا به‌غداى پێته‌ختى عه‌باسییه‌كانیان گرت، به‌شى هه‌ره‌ زۆرى سه‌رزه‌مینه‌كانى عێراقى ئێستایان كرده‌ ولایه‌تێك له‌ ولایه‌ته‌كانى ئیمپراتۆریه‌تى ئێلخانى، به‌ڵام له ‌ساڵی ١٣٣٧دا و پاش ململانێی ناوخۆی ئێلخانیه‌كان، به‌غدا و عێراقى ئێستا و نیمچه‌ دورگه‌ى عه‌ره‌ب و ئازه‌ربایجان كه‌وتنه‌ ژێرده‌ستى جه‌لائیرییه‌ به‌ بنه‌چه‌ مه‌غۆلییه‌كان. سه‌رۆكى جه‌لائیرییه‌كان شێخ حه‌سه‌ن كوڕى حسێن كوڕى ئامتوغانى جه‌لائیرى جیابوونه‌وه‌ى خۆى له‌ ئێلخانییه‌كان راگه‌یاند، له‌ ساڵى ١٣٨٣دا به‌غدا كه‌وته‌ ژێر ده‌ستى ته‌یمورله‌نگ و تا ساڵى ١٥٠٨ كه‌ شائیسماعیلى سه‌فه‌وى به‌غداى له‌ ده‌ستى مه‌غۆله‌كان سه‌نده‌وه‌، عێراقى ئێستا هه‌ر له‌ژێر ده‌ستى مه‌غۆله‌كاندا بوو(٢). له‌ سه‌ده‌ى شازده‌ به‌ دواوه‌، سه‌رزه‌مینه‌كانى عێراقى ئێستا بووه‌ مه‌یدانى ململانێى توندى نێوان هه‌ر دوو ئیمپراتۆریه‌تى سه‌فه‌وى و عوسمانى. ئیمپراتۆریه‌تى عوسمانى كه‌ تا ده‌مه‌ده‌مى جه‌نگى جیهانى یه‌كه‌م به‌شى هه‌ره ‌زۆرى گه‌لى عه‌ره‌ب و به‌شى هه‌ره‌ زۆرى گه‌لى كوردى له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتدا بوو، كوردستانى به‌سه‌ر چه‌ند ولایه‌تێكدا دابه‌ش كردبوو؛ له‌وانه‌ ولایه‌تى شاره‌زوور كه‌ پاشان خرایه‌ سه‌ر ولایه‌تى موسڵ، هه‌روه‌كو گه‌لى عه‌ره‌بیشى به‌سه‌ر ولایه‌ته‌كانى سوریا و به‌غدا و به‌سره‌ و حیجاز و به‌یروت و میسرى خدێوى و هى تردا دابه‌ش كردبوو. بۆیه‌ ئه‌و كاته‌ و تا دواى جه‌نگى جیهانى یه‌كه‌میش، عێراقى ئێستا نه‌ك هه‌ر گوزارە نه‌بووه‌ له‌ قه‌واره‌یه‌كى سه‌ربه‌خۆى خاوه‌ن پێناس، به‌ڵكو سه‌رزه‌مینه‌كانى ئێستاى عێراق وه‌كو باقى ره‌عیه‌ته‌كانى ترى ده‌وڵه‌تى عوسمانى ته‌خشانوپه‌خشانى چه‌ند ولایه‌تێك كرابوون و ته‌نانه‌ت ناوى عێراقیش له‌ ئارادا نه‌بووه‌ و به‌شێكى ئه‌م خاكه‌ى ئێستاى عێراق هه‌ر بەناوی میسۆپۆتامیا یا وڵاتى نێوان دوو روبار، ناسرا بوو(٣). بۆیه‌ عێراق وه‌كو ده‌وڵه‌ت، یا سنورێكى جوگرافیایى ده‌ستنیشانكراو و قه‌واره‌یه‌كى یه‌كگرتوو، پێش بیسته‌كانى سه‌ده‌ی پیشوو‌ نه‌بووه ‌و ده‌رنه‌كه‌وتوه‌. دووه‌م: عێراق وەکو دەوڵەت له‌ میانه‌ى جه‌نگى جیهانى یه‌كه‌مدا و پاش ئه‌وه‌ى عوسمانییه‌كان پاڵیان دایه‌ پاڵ ئه‌ڵمانیا، تا ده‌هات قه‌واره‌كه‌یان به‌ره‌و داوه‌شین ده‌چوو. ده‌وڵه‌ته‌ ئیمپریالیسته‌ گه‌وره‌كان؛ به‌ریتانیا و فەڕەنسا‌ و روسیاى تزارى له‌سه‌ر دابه‌شكردنى ئیمپراتۆریه‌تى کابرا نەخۆشەکە چه‌ند رێكه‌وتنێكى نهێنیان به‌ستبوو. سه‌ره‌تا له‌ نیسانى ساڵى ١٩١٦دا په‌یمانێكى نهێنى به‌ناوى په‌یمانى سۆزانۆڤ/بالیولۆچ له‌ نێوان روسیاى تزارى و فەڕەنسا‌دا به‌سترا، پاشانیش له‌ ئایارى هه‌مان ساڵدا په‌یمانێكى تر له‌ نێوان به‌ریتانیا و فەڕەنسا‌ و به‌ئاگادارى روسیا، بەناوی په‌یمانى سایكس/پیكۆ به‌سترا، كه‌ بەپێی په‌یمانى دوواییان به‌شى هه‌ریه‌ك له‌و ده‌وڵه‌تانه‌ له‌ میراتییه‌كانى ده‌وڵه‌تى عوسمانى ده‌ستنیشان كرا(٤). جه‌نگى جیهانى یه‌كه‌م به‌ تێکشكانى ده‌وڵه‌تانى میحوه‌ر كۆتایى هات و ئیمپراتۆریه‌تى عوسمانى له‌به‌ریه‌ك هه‌ڵوه‌شا. بەپێی رێكه‌وتنى ئاگربه‌ست ده‌وڵه‌تانى هاوپه‌یمان بۆیان هه‌بوو هه‌ر ناوچه‌یه‌ك كه‌ مه‌ترسى ده‌خاته‌ سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان، داگیرى بكه‌ن. هه‌ر له‌سه‌ر ئه‌و بنچینه‌یه‌ ده‌وڵه‌ته‌ ئیمپریالیسته‌كان و له‌پێش هەمووشیانه‌وه‌ به‌ریتانیا و فەڕەنسا‌ له‌ خۆرهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست بۆ به‌شینه‌وه‌ى میراتییه‌كانى ئیمپراتۆریه‌تى عوسمانى، ده‌ستكراوه ‌بوون. به‌ریتانیا بەپێی رێكه‌وتنه‌ نهێنیه‌كه‌ى خۆى له‌گه‌ڵ فەڕەنسا‌دا ولایه‌ته‌كانى به‌غدا و به‌سره‌ى به‌رده‌كه‌وت و پاشانیش بەپێی رێكه‌وتنه‌ به‌ناوبانگه‌كه‌ى لوید جۆرج و كیلمانسۆ، به‌ریتانیا ژیرانه‌ له‌ گه‌مه‌یه‌كى دیبلۆماسیدا ولایه‌تى موسڵیشى خسته‌ ناو سنورى مانداته‌كه‌ى خۆیه‌وه‌(٥). جه‌نگى جیهانى یه‌كه‌م ته‌واو ببوو، به‌ڵام هێشتا كوردستانى باشور كه‌ ولایه‌تى موسڵ به‌شى هه‌ره‌زۆرى خاكه‌كه‌ى ده‌گرته‌وه‌، له ‌ده‌ره‌وه‌ى چوارچێوه‌ى داگیركردنى سوپای به‌ریتانیادا بوو. ئه‌مه‌ لەکاتێکدا هه‌ر لەسەره‌تای جه‌نگدا و له ١٩١٤/١١/٥دا سوپاى به‌ریتانى شارى به‌سره‌ى گرتبوو، پاش ساڵێك و له‌ ١٩١٥/٦/٣دا عه‌ماره‌ و له‌ ٢٥ى ته‌مموزى هه‌مان ساڵدا ناسریه‌شى گرت. دواجار له‌ ١٩١٧/٣/١١دا به‌غداى گرت و له‌شكرى عوسمانى تا شارى موسڵ پاشه‌كشه‌ى كرد(٦). به‌ ته‌واوبوونى جه‌نگ هێزه‌ سوپاییه‌كانى ئیستعمارى به‌ریتانى گه‌یشتبوونه‌ سنوره‌كانى كوردستانی باشور و ناوچه‌ى شرگاتى نزیك موسڵ. به‌ریتانیا بۆ ئه‌وه‌ى بتوانێت به‌ڕه‌نگارى پاشماوه‌كانى سوپاى عوسمانى ببێته‌وه‌ و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانى له‌ ناوچه‌ى ستراتیژى كوردستانى باشوردا بپارێزێت و مسۆگه‌ر بكات، سه‌ره‌تا ناچار بوو دان به‌ حاكمییه‌تى شێخ مه‌حموددا بنێت كه‌ پێشتر عوسمانییه‌كان به‌ حاكمى سلێمانییان دانا بوو. به‌ریتانیا له‌ سۆنگه‌ى به‌رژه‌وه‌ندییه‌ ستراتیژى و ئابوورییه‌كانیه‌وه‌ ده‌مێك بوو تەماحی گرتنى ولایه‌تى موسڵی هەبوو. كاتێكیش كه‌ عوسمانییه‌كان له‌ ساڵى ١٩١٩دا به‌ یه‌كجارى ولایه‌ته‌كه‌یان چۆڵ كرد، به‌ریتانیا بێ سێ و دوو داگیری كرد. به‌پێى په‌یمانى سان ریمۆ و پاش ئه‌وه‌ى كه‌ جه‌نگ پروزه‌ى له ‌ده‌وڵه‌ته‌ ئیمپریالیسته‌كان بڕیبوو، ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ به‌مه‌به‌ستى سوك كردن و ئاسانكردنى داگیركردن و به‌پاشكۆكردنى ناوچه‌كانى ژێر ده‌ستیان و خه‌فه‌كردنى هه‌ستى ناسیونالیستى عه‌ره‌بى، بڕیاریاندا چه‌ند ده‌وڵه‌تێكى عه‌ره‌بى وه‌كو عێراق و سوریا و ئوردون و لوبنان و سعودیه ‌و.. هتد، دابمه‌زرێنن. پێشتر به‌ریتانیا به‌پێى رێكه‌وتننامه‌ى مه‌كماهۆن/حسێن، په‌یمانى به ‌عه‌ره‌به‌كان دابوو ده‌وڵه‌تێكى عه‌ره‌بى دابمه‌زرێنن كه ‌سوریاى سروشتى و عێراقى عه‌ره‌بى (بێ كوردستانى باشور) و حیجاز، به‌ سه‌ركردایه‌تى حسێنی شه‌ریفى مه‌كه‌ بگرێته‌وه ‌و نه‌خشه‌ى ده‌وڵه‌ته‌ چاوه‌ڕوانكراوه‌كه‌ش كوردستانى باشورى نه‌ده‌گرته‌وه‌(٧). له‌ هه‌مان كاتدا به‌ریتانیا به‌ رێكه‌وتن له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌ته‌ هاوپەیمانەکان له‌ ١٩٢٠/٨/١٠دا و له‌ چوارچێوه‌ى په‌یمانى سیڤه‌ردا، مافه‌كانى كورد و ئه‌رمه‌نیان سه‌لماند و په‌یمانى ئه‌وه‌یان دا كه‌ ئه‌گه‌ر له‌ ماوه‌ى ساڵێكدا كورده‌كان نیازى جیابوونه‌وه ‌و دامه‌زراندنى ده‌وڵه‌تێكى سه‌ربه‌خۆیان هه‌بێت، ده‌بێت توركیا بێ قه‌یدوشه‌رت به‌و داوایه‌ قایل بێت(٨). هه‌ڵگیرسانی راپه‌رینى بیست له‌ ناوچه‌ جیاجیاكانى ئێستاى عێراقدا دژى به‌ریتانیا و ئه‌و زیانانه‌ى له‌ ئه‌نجامى ئه‌و شۆڕشه‌دا به‌ر به‌ریتانیا كه‌وتن و ئه‌و ئه‌ركه‌ دژوارانه‌ى كه‌ پاش ته‌واوبوونى جه‌نگ رووبه‌ڕووى سه‌رجه‌م ده‌وڵه‌ته‌ ئیمپریالیسته‌ ماندووه‌كان و له‌ پێش هەمووشیانه‌وه‌ به‌ریتانیا ببۆوه‌، هەموو ئه‌وانه‌ وایانكرد له‌ چۆنێتى ئیستعماركردنى عێراق و كوردستانى باشوردا، به‌ریتانیا چاو به ‌نه‌خشه‌كانى خۆیدا بگێڕێته‌وه‌ و په‌له‌ له‌ پێكێهنانى قه‌واره‌یه‌كى سیاسى بۆ ولایه‌ته‌ جیاجیاكانى سه‌ر خاكى عێراقى ئێستا بكاته‌وه‌. دواى ئه‌و راپه‌رینه‌، به‌ریتانیا راسته‌وخۆ بڕیارى له‌كارخستنى حاكمى پادشایه‌تى به‌ریتانى ئارنۆڵد ویڵسن و دانانى پێرسى كۆكسى له‌ شوێنى ئه‌و، دا. پاشان له‌ ١٩٢٠/٦/١٧دا حكومه‌تى خاوه‌ن شكۆى به‌ریتانى له‌ به‌یاننامه‌یه‌كیدا بڕیارى دامه‌زرانى حكومه‌تێكى عه‌ره‌بى ده‌ركرد بەناوی حكومه‌تى عێراقه‌وه‌ و داوا له ‌پێرسى كۆكس كرا ئه‌ركى جێبه‌جێكردنى ئه‌و بڕیاره‌ له ‌ئه‌ستۆ بگرێت. به‌شێوه‌یه‌كى ره‌سمیش له‌ ١٩٢١/٧/٢١دا به‌پێى بڕیاره‌كانى كۆنگره‌ى قاهیره‌، فه‌یسه‌ڵ به‌ یه‌كه‌مین شاى عێراق دانرا(٩). سێیەم: داگیرکردن و لكاندنى زۆره‌ملێیانه‌ى كوردستانى باشور به‌ عێراقه‌وه‌ لەمەڕ داگیرکردنی كوردستانى باشور، به‌ریتانیا شێوازێكى دیاریكراوى نه‌بوو. تا ئه‌و ده‌مه‌ش كه‌ ده‌وڵه‌تى عێراق دامه‌زرا، كوردستانى باشور هه‌ر له‌ ده‌ره‌وه‌ى چوارچێوه‌ى ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ تازه‌پێكهێنراوه‌دا مایه‌وه‌. له‌ مایسى ساڵى ١٩٢١دا و لەژێر چاودێرى چه‌رچڵى وه‌زیرى موسته‌عمه‌راتى به‌ریتانیادا، كۆنگره‌ى قاهیره‌ به‌سترا. ده‌رباره‌ى عێراق چوار باسى سه‌ره‌كى كرانه‌ ته‌وه‌ر، ئه‌وانیش: 1. كه‌مكردنه‌وه‌ى خه‌رجى به‌ریتانیاى گه‌وره‌ له‌ عێراق. 2. باسى ئه‌و كه‌سانه‌ى خۆیان بۆ ته‌ختى پاشایه‌تى عێراق پاڵاوتبوو. 3. مه‌سه‌له‌ى كورد. 4. له‌شكرى داهاتوى عێراق(١٠). سه‌باره‌ت به‌كوردستانى باشور، كۆنگره‌ دوو ئه‌لته‌رناتیڤى خسته‌ڕو، كه‌ بریتى بوون له‌: 1. ناوچه‌ كوردییه‌كان به‌شێك بن له‌عێراق. 2. هان بدرێن بۆ سه‌ربه‌خۆیى(١١). به‌ڵام تاى ته‌رازو به‌لاى یه‌كه‌میاندا لار بوو. كورد ئه‌گه‌رچى كه‌م تا زۆر له‌ پیلانى ئیمپریالیستیانه‌ى به‌ریتانیا بێخه‌به‌ر بوو، به‌ڵام رازى نه‌بوو مل بدات بۆ بارى ژێرده‌سته‌یى ئینگلیز و داگیركردنى وڵاته‌كه‌ى. ئه‌نجامى ریفراندۆمه‌كه‌ى كوردستانى باشور بۆ هه‌ڵبژاردنى مه‌لیك فه‌یسه‌ڵ، خۆى له‌ خۆیدا ره‌تكردنه‌وه‌ى بێ چه‌ندوچۆنى سیاسه‌ته‌كانى به‌ریتانیا بوو له‌ كوردستاندا. له‌و ریفراندۆمه‌دا به‌شى هه‌ره‌ زۆرى لیواى كه‌ركوك كه‌ ئه‌و ده‌مه‌ به‌شێكى گه‌وره‌ى لیواى هه‌ولێریشى له‌سه‌ر بوو، دژى مه‌لیك فه‌یسه‌ڵ ده‌نگیان دا. لیواى موسڵیش ئه‌وه‌یان كرده‌ مه‌رجى قایلبوون كه‌ مافى كه‌مایه‌تییه‌كان بۆ دامه‌زراندنى ئه‌و ئیداره‌یه‌ى كه‌ ده‌بوا له‌ ناوچه‌كانى ولایه‌تى موسڵدا پێك بهێنرێت، مسۆگه‌ر بكرێت. ئه‌مه‌ له‌كاتێكدا لیواى سلێمانى هه‌ر له ‌بنه‌ڕه‌ته‌وه‌ به‌شدارى ده‌نگدانیان نه‌كرد(١٣). به‌رگریكردنى كورد دژ به‌ ئینگلیز تا ده‌هات له‌ په‌ره‌سه‌ندندا بوو. به‌ریتانیا تواناى ئه‌وه‌ى نه‌ما بوو به‌ هێزى گه‌وره‌ په‌لامارى كورد بدات، بۆیه‌ له‌ تاكتیكێكى ژیرانه‌دا و بۆ كپكردنى ده‌نگى ناڕه‌زایه‌تى كورد و خوڵقانى كه‌شوهه‌وایه‌كى هێمن بۆ مه‌یسه‌ربوونى پیلانه‌كانی له‌ كوردستانى باشوردا، له‌ ساڵى ١٩٢٢دا بڕیارى هێنانه‌وه‌ى شێخ مه‌حمودى له‌ هندستانه‌وه‌ بۆ كوردستان دا. شێخ مه‌حمود كه‌ له‌ ساڵى ١٩١٨ بۆ ماوه‌ى ١٥٥ رۆژ حوكمدارێتى به‌شێكى كوردستانى باشورى ده‌كرد، پاش هێرشى سوپایى به‌ریتانى بۆ گرتنى شارى سلێمانى و به‌رگریكردنی كورد له‌و شاره‌، له‌ شەڕى ده‌ربه‌ندى بازیاندا به‌ بریندارى دەستبەسەركرا و بۆ هندستان نه‌فى كرا. دامه‌زراندنه‌وه‌ى دووەمینجاری حكومه‌تى كوردستان له‌ ١٩٢٢/٩/٣٠دا، به‌ پله‌ى یه‌كه‌م بۆ به‌رقه‌رابوونى هێمنی و ئاسایش و نه‌هێشتنى ده‌سه‌ڵاتى توركه‌كان بوو له‌ كوردستانى باشوردا، بۆ ئه‌وه‌ى گه‌ر بڕیارى ریفراندۆمێكى گشتى سه‌باره‌ت به‌ چاره‌نوسى ولایه‌تى موسڵ درا، به‌ریتانیا ده‌نگى كورد به‌ لاى خۆیدا مسۆگه‌ر بكات. بۆیه‌ بۆ پشتگیرى كردن و جێگیربوونى حكومه‌تى كوردستان، هه‌ردوو حكومه‌تى عێراقى و به‌ریتانى له‌ به‌یاننامه‌یه‌كدا به‌شێوه‌یه‌كى ره‌سمى دانیان به‌ حكومه‌ته‌كه‌ى شێخ مه‌حمودا، نا(١٤). به‌ڵام ئه‌وه‌ى نكۆڵى لێ ناكرێت ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئیداره‌ى ئیستعمارى به‌ریتانى هه‌ر لەسەره‌تاوه‌ و بەتایبەتیش لەسەر ده‌ستى ئارنۆڵد ویڵسن، كارى بۆ پێكه‌وه‌نانى ئیداره‌یه‌كى عه‌ره‌بى كردووه‌ له‌ عێراقدا كه‌ جگه‌ له‌ هه‌ردوو ولایه‌تى به‌سره‌ و به‌غدا، ولایه‌تى موسڵیش بگرێته‌وه ‌و راسته‌وخۆ له‌ژێر سه‌رپه‌رشتى به‌ریتانیا خۆیدا بێت، ئه‌مه‌ سه‌ره‌ڕاى ئه‌و هەموو گفت و به‌ڵێنانه‌ى كه‌ به‌پێى كۆنگره‌ى ئاشتى له‌ پاریس و په‌یماننامه‌ى سیڤه‌ر سه‌باره‌ت به ‌مافەکانی كورد، قسه‌ى لێ كرابوو. "ئه‌دمۆندس، كه‌ ئه‌فسه‌رى پێوه‌ندى بوو له‌و كۆمیته‌یه‌دا كه‌ كۆمه‌ڵەى گەلان بۆ لێكۆڵینه‌وه‌ له‌ كێشه‌ى موسڵ له‌ ساڵى ١٩٢٥دا پێكیان هێنابوو، ده‌ڵێت: هیچ كامێكمان گومان داینه‌گرتین كه‌ ئێمه‌ ئێستا له‌ شەڕى مان و نه‌مان داین به‌نسبه‌ت عێراقه‌وه‌، چونكه‌ به‌ دڵنیاییه‌وه‌، له‌به‌ر هه‌ندێ هۆى ئابوورى و ستراتیژى، به‌سره‌ و به‌غدا ناتوانن بێ موسڵ (ئەڵبەتە مەبەستی ولایەتی موسڵە)، ده‌وڵه‌تێكى ماقوڵ پێك بێنن.(١٥)" له‌و سۆنگه‌یه‌ى كه‌ نه‌ده‌كرا به‌ریتانیا واز له‌ به‌رژه‌وه‌ندییه‌ ئابوورى و ستراتیژییه‌كانى خۆى له‌و به‌شه‌ گرنگه‌ى عێراقى ئێستا، واته‌ كوردستانى باشور بهێنێت، بۆیه‌ سه‌ره‌راى هەموو ئه‌و سیاسه‌ته‌ فریوده‌رانه‌یه‌ى به‌رامبه‌ر كوردستان و گه‌له‌كه‌ى نواندى، له‌ ساڵى ١٩٢٣دا سیاسه‌ته‌كانى خۆى ئاشكراتر كرد و به‌پێى ئه‌و رێكه‌وتنه‌ى له‌گه‌ڵ توركیاى كه‌مالیستدا له‌ میانه‌ى په‌یماننامه‌ى لۆزاندا ئه‌نجامى دا، به‌رامبه‌ر به‌ رازى بوونى توركیا بۆ سپاردنى كێشه‌ى موسڵ به‌ كۆمه‌ڵه‌ى گه‌لان، به‌ریتانیاش هەموو به‌نده‌كانى په‌یماننامه‌ى سیڤه‌رى تایبه‌ت به‌ كورد و كوردستانی ره‌ت كرده‌وه‌ و ئینكارى لێكردن. ئیتر ئه‌و كاته‌ش كه‌ ئیستعمارى به‌ریتانى رازى بوونى توركیاى كه‌مالیستى سه‌باره‌ت به‌ سپاردنى كێشه‌ى موسڵى به‌ كۆمه‌ڵه‌ى گەلان و ره‌وینه‌وه‌ى مه‌ترسى توركیاشى له‌سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانى له‌ عێراق و كوردستاندا به‌شێوه‌یه‌كى عه‌مه‌لى مسۆگه‌ر كرد و له‌ هه‌مان كاتیشدا به‌كرێگیراوى و گوێرایه‌ڵى مه‌لیك فه‌یسه‌ڵ و حكومه‌ته‌ عه‌ره‌بییه‌كه‌ى به‌غداو ئاماده‌بوونیان بۆ پاسه‌وانیكردنى به‌رژه‌وه‌ندییه‌ نه‌وتى و ستراتیژییه‌كانى به‌ریتانیا مسۆگەر كرد و گومانیشى له‌وه‌دا نه‌ما كه‌ كوردستانى باشورى (سه‌ربه‌خۆ) به‌كه‌ڵكى پاسه‌وانى و پاراستنى ئه‌و به‌رژه‌وه‌ندییانه‌ نایه‌ت، ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ى كه‌ بوونى كوردستانى سه‌ربه‌خۆ كه‌مالیسته‌كان و ئێرانی سەردەمی ره‌زاخانى سەر بە به‌ریتانیای له‌ وڵاتى فارسدا نیگه‌ران ده‌كرد و ناسیونالیسته‌ ده‌مارگیره‌كانى عه‌ره‌بی بێزار ده‌كرد، پاش ئه‌وه‌ش كه‌ به‌ریتانیا دڵنیا بوو له‌وه‌ى كه‌ "ده‌وڵه‌تى سه‌ربه‌خۆى كوردى" كرێگرته‌یى به‌ریتانیا ناكات و پاش ئه‌و ساتوسه‌ودا نێوده‌وڵه‌تییه‌ى سه‌باره‌ت به‌ ره‌تكردنه‌وه‌ى په‌یمانى سیڤه‌ر و گۆڕینى به‌ په‌یمانى لۆزان كرا، ئیتر ئه‌و ده‌مه‌ بۆ دواجار به‌ریتانیا پشتى كرده‌ سه‌لماندنى مافه‌كانى گه‌لى كورد(١٦). دوابه‌دواى په‌یمانى لۆزان و رامكردنى كه‌مالیسته‌كان، له‌ ساڵى ١٩٢٤دا هه‌ردوو حكومه‌تى به‌ریتانیا و عێراق له‌ دانپێدانانه‌كه‌یان بۆ حكومه‌تى كوردستان پاشگه‌زبوونه‌وه‌ و بۆ روخان و له‌به‌ینبردنى هێزى سوپاى به‌ریتانیا هه‌ڵیكوتایه‌ سه‌ر كوردستان و به‌ هێزى چه‌ك و سه‌ره‌نێزه‌ى سوپاى به‌ریتانى و به‌ زۆره‌ملى و دوور له‌ خواستى خه‌ڵكى كورد له‌ كوردستاندا، كوردستانى باشور هێدى هێدى لكێنرا به‌ عێراقى ده‌وڵه‌ته‌ عه‌ره‌بیه‌ داتاشراو و ده‌ستنێژه‌كه‌ى ئینگلیزه‌وه‌ و هه‌ر به‌ پیلانی به‌ریتانیا له ‌رۆژى ١٩٢٥/١٢/١٦دا كۆمه‌ڵه‌ى گه‌لان به ‌ره‌سمى ولایه‌تى موسڵ كه‌ به‌شى هه‌ره‌گه‌وره‌ى كوردستانى باشورى ده‌گرته‌وه(١٧)،‌ به‌ عێراقه‌وه‌ لكاند و له‌و رۆژگاره‌شه‌وه‌ ده‌وڵه‌تى ئێستاى عێراق به‌م قه‌واره‌یه‌ى ئێستایه‌وه‌ په‌یدا بوو. لێره‌وه‌ ده‌گه‌ینه‌ ئه‌م ئه‌نجامانه‌ى خواره‌وه: 1. ده‌وڵه‌تى عێراق، به‌م قه‌واره‌یه‌ى ئێستایه‌وه‌ ده‌وڵه‌تێكى تازه‌یه ‌و ته‌مه‌نى سەد ساڵى تێنه‌په‌راندووه‌. عێراق نه‌ له‌ كۆندا و ته‌نانه‌ت لە سەرده‌مى فه‌رمانڕه‌وایه‌تى عوسمانییه‌كانیشدا وه‌كو ولایه‌تێكى یه‌كگرتوو به‌م قه‌واره‌یه‌ى ئێستایه‌وه‌ بوونى نه‌بووه‌. عێراق وه‌كو ده‌وڵه‌ت ده‌ستكردى ئیمپریالیزمى به‌ریتانییه ‌و له‌ دیدى به‌ژه‌وه‌ندییه‌ ئابوورى و ستراتیژییه‌كانى به‌ریتانیا و بەتایبەتیش بەهۆی بوونى سه‌رچاوه‌ ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانى نه‌وت له‌ كوردستانى باشوردا پێكهات. 2. پێش دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌ت و حكومه‌تى عه‌ره‌بى عێراق، كورد له‌م پارچه‌یه‌ى كوردستاندا سه‌ره‌تا وه‌كو دوو ولایه‌ت و پاشان وه‌كو ولایه‌تێك شانبه‌شانى هەموو ولایه‌ته‌كانى ده‌وڵه‌تى عوسمانى و له‌وانه‌ش ولایه‌ته‌كانى به‌غدا و به‌سره‌ هه‌بووه‌. پێش ئه‌وه‌ى عێراق ببێته‌ حكومه‌ت، كوردستانى باشور له‌ ١٩١٨دا حكومه‌ت بووه‌، به‌وپێیه‌ كوردستان سێ ساڵ پێش دامه‌زراندنى ده‌وڵه‌تى عێراق، بۆ خۆى قه‌واره‌یه‌كى سیاسى بووه‌. 3. کوردستان له‌ میانه‌ى به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانى وڵاته‌ ئیمپریالیسته‌كانى جیهان و به‌تایبه‌تیش ئیمپریالیزمى به‌ریتانیدا كرایه‌ قوربانى و وه‌كو قه‌واره‌یه‌كى له‌بیركراو حسابى بۆ كرا. ئه‌گینا به‌پێى هەموو رێكه‌وتن و په‌یماننامه‌كانى دواى جه‌نگ ده‌بوا كوردستانیش وه‌كو قه‌واره‌یه‌كى جیا و نه‌ته‌وه‌ى كوردیش وه‌كو سه‌رجه‌م نه‌ته‌وه‌ سه‌رده‌سته‌كانى ئێستاى حسابى بۆ بكرایه‌. راپه‌رینه‌ چه‌كدارى و شەڕه‌كانى به‌رگریكردن له‌ كوردستان لە نیوەی یەکەمی سەدەی پێشودا، هەموو ئه‌وانه‌ خواستى كورد بۆ سه‌ربه‌خۆیى و ره‌تكردنه‌وه‌ى داگیركارى ده‌رده‌خه‌ن. 4. كوردستان به‌ زه‌برى چه‌ك و هێزى سوپا داگیركراوه‌. نەک هەر ئەمە، بەپێچەوانەی هەموو کۆڵۆنییەکانی دنیاوە، کوردستان مافی کۆڵۆنیشی پێ ڕەوا نەبینرا و هێزە ئیمپریالیستەکان به‌ زۆرى زۆرداره‌كى و دوور له‌ خواستى گه‌لى كورد، كوردستانیان بە دەوڵەتانی داگیرکەری کوردستانەوە لكاند‌. کە ئەمەش دوو جار کارەسات بوو؛ جارێکیان خاکەکەیان داگیر و دابەش کرد، جاری دووەمیش مافیان دایە داگیرکەران گەلی کورد لە ناو خۆیاندا بتوێننەوە، خۆ ئەگەر نەکرا قڕی بکەن. ده‌وڵه‌تانی تازە پێکهاتوی تورکیا، عێراق، ئێران و سوریا هه‌ر لەسەره‌تاوه‌ وه‌كو ده‌وڵه‌تانی نەتەوەی سەردەست هاتونەته‌ كایه‌وه ‌و به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك خواسته‌كانى گه‌لى كوردیان لە سەربه‌خۆیى و ژیانى ئاسایى وه‌كو گه‌لانى ناوچه‌كه ‌و جیهان بۆ فه‌راهه‌م نه‌كردووه‌. سەرچاوە و پەراوێزەکان: 1.بۆ زۆرتر زانیارى بڕوانه‌: محمد امین زكى، كورد و كوردستان، جلد١، به‌غدا، چاپخانه‌ى دار السلام، 1931. 2.فه‌تاحى قازى، كورد له ‌ئینسكلۆپیدیاى ئیسلامدا، وه‌رگێڕانى حه‌مه‌كه‌ریم عارف، (ده‌ستخه‌ت). 3.اڵاتحاد الوطنی الكردستانی، اغد دیمقراطی آم حرمان شعب حتى من حق الحلم؟ من منشورات اڵاتحاد الوطنی الكردستانی، ل31. 4.كمال مظهر احمد (الدكتور): بعض قضایا الشرق اڵاوسط، بغداد. 5.بۆ زۆرتر زانیارى برِوانه‌: فاضل حسین (الدكتور)، مشكله‌ الموصل، بغداد مطبعه‌ الرابطه‌، 1955. 6.اڵاتحاد الوطنی الكردستانی، هه‌مان سه‌رچاوه‌ى پێشوو. 7.هه‌مان سه‌رچاوه‌. ل33. 8.بۆ ده‌قى هه‌رسێ به‌ندى په‌یماننامه‌كه‌ كه ‌پێوه‌ندییان به‌ كورده‌وه‌ هه‌یه‌، برِوانه‌: ولیم ایغلتن اڵابن، جمهوریه‌ مهاباد 1946 الكردیه‌، ترجمه‌ جرجیس فتح الله، بیروت، دار الطلیعه‌، 1972، ل30. هه‌روه‌ها: منذر الموصلی، عرب و اكراد، دمشق، دارالعلم، 1991، ل68. 9.كمال مظهر احمد (الدكتور): دور الشعب الكردی فی ثوره‌ العشرین العراقیه‌، بغداد، مطبعه‌ الحوادث، 1978. 10. بۆ زۆرتر زانیارى برِوانه‌: كه‌مال مه‌زهه‌ر ئه‌حمه‌د (دكتۆر)، چه‌ند لاپه‌رِه‌یه‌ك له‌ مێژووى گه‌لى كورد، به‌شى یه‌كه‌م، چاپخانه‌ى ئه‌دیبى به‌غدادى، بغداد، 1985، ل116. 11.اڵاتحاد الوطنی الكردستانی، هه‌مان سه‌رچاوه‌ى پێشوو. ل356. 12.هه‌مان سه‌رچاوه‌. 13.هه‌مان سه‌رچاوه‌. 14.چیا: ئەمنی ستراتیجی عێراق و سێ کوچکەی بەعسی یان: تەرحیل، تەعریب، تەبعیس، لە بڵاوکراوەکانی دەزگای ناوەندی ڕۆشنبیری کۆمەڵەی ڕەنجدەرانی کوردستان، 1987. 15.الجمهوریه‌ العراقیه‌، وزاره‌ التخطیط، المجموعه‌ اڵاحضائیه‌ السنویه‌ لسنه‌ 1990، بغداد. 16.اڵاتحاد الوطنی الكردستانی ، هه‌مان سه‌رچاوه‌ى پێشوو. ل361. 17.بۆ زۆرتر زانیارى برِوانه‌: فاضل حسین (الدكتور)، هه‌مان سه‌رچاوه‌ى پێشوو.

ئەبوبەكر كاروانی  هاتنە پێشەوەی كازمی بۆ پێگەی كەسی دەسەڵاتداری یەكەمی عێراق، لێكدانەوەی جۆراوجۆری بەدوای خۆیدا هێنا . هەندێ‌ پێیان وایە بەسەرۆك وەزیران بوونی كازمی ئاماژەیە بە بەسەرچوونی قۆناغێك‌و پێنانە ناو قۆناغێكی نوێوە. قۆناغێ نەوەیەكی نوێ‌ی سیاسەتكارە عێراقیەكان دێنێتە پێشەوە و دەبنە شوێنگرەوەی نەوەی ئێستای سیاسەتكارە تەقلیدی و گەندەڵ‌و مشەخۆر و مافیاكان. بەڵام بە بیروڕای ئێمە ئەم لێكدانەوە زیاد لە پێویست گەشبینانەیە، تا ڕادەیەك حەز‌و ئاوات تێكەڵ بە شرۆڤە‌و بەرەنجامگیرییەكان كراوە. چونكە بەرەنجامی خوێندنەوەیەكی هەمەلایەنە واقیعی مێژوویی ‌و هەنوكەیی عێراق‌و ئالۆزیەكانی ناوی‌و كێشەی بەدەوڵەتبوون لەم وڵاتەدا نیە. بە حوكمی ئەوەی بەشێ‌ لە كێشەكانی عێراق بونیادین ‌و پەیوەندییان بە پێكهاتن‌ومێژوو ‌و ناهارمۆنی خودی قەوارەی عێراق‌و ناسنامە بەزۆر بەیەکەوەلکاوو پەرتبووەكەیەوەهەیە. لە ڕوویەكی ترەوە مێژووی عێراق پێمان دەڵێت ، كە بڕینی قۆناغەكان ‌و بوونی قۆناغێكی راگوزەر، بەو خەسڵەتانەی پێ‌ی دەناسرێتەوە لەم وڵاتەدا هەروا كارێكی سانا نیە، هەر بۆیە زۆرجار دەبینین قۆناغە بە كاتی ‌و راگوزەرە وەسفكراوەكان بوون بە دۆخی ئاسایی‌و بەردەوام‌و، كێشەكانیان لەڕیشەوە چارەسەر نەكردووە بەڵكو كێشەی نوێشیان خستۆتە سەر كێشە و ئاریشەكانی تر‌و قەوارەی عێراقیان بەرەو هەڵوەشاندنەوە بردووە. كازمی ‌و رۆڵە چاوەڕوانكراوەكەشی دەبێت لەچوارچێوەی هەمان سیاقدا بخوێنینەوە. وەك رووداوێكی دابڕاوی سیاسی سەیری نەكەین و داوەری دەربارەی نەكەین . بۆ ئەوەی بنمیچی چاوەڕوانیەكان زیاد لەپێویست لەم كاراكتەرە سیاسیە بەرز نەكەینەوە ‌و هەڵسەنگاندنی هەڵەی بۆ نەكەین‌و گرەوی هەڵەشی لەسەر نەكەین. چونكە ئەگەر ئەگەرێكی بەردەمی تا ڕادەیەك سەركەوتن بێت لە ئەنجامدانی هەندێ‌ چاكسازی‌و بەدیهێنانی بەشێ‌ لە دروشمەكانی ‌و بەوەش تەوزیفەكانی ناڕەزایی شەقام‌و پێویستی كۆماری ئیسلامی ئێران بە قازانجی ئەجینداكانی خۆی، ئەوا ئەگەر‌و سیناریۆیەكی تر شكستخواردنیەتی، چونكە ئەوەی ئەمی هێناوەتە سەر تەختی دەسەڵات تەنها شەقام‌و گەندەڵی‌و پێویستی عێراق بە چاكسازی‌و بنیاتنانەوە نیە، بەڵكو پێویستی هەریەك لە ئەمریكا‌و كۆماری ئیسلامی ئێرانیشە . دەكرێت شەقامیش بە ئاراستەی پێچەوانە دژی بەكار بھێنرێت. ئەمریكییەكان ‌و بەتایبەتیش كۆماریەكان ‌و ترەمپی پاڵێوراوی سەرۆكایەتیان پێویستیان بە هاتنە پێشەوەی كازمی بوو. بۆ ئەوەی لەڕێ‌ی ئەوەوە رێككەوتننامە ستراتیژیە كۆنەكەیان لەگەڵ عێراق نوێ‌ بكەنەوە‌و وێنای سەركەوتنێكی ئەمریكا‌و پاشەكشەی نفوزی ئێرانیش لە عێراقدا‌ وێنا بكەن‌و بەوەش بۆ هەڵبژاردنەكان سوودی لێ وەربگرن. یاخود لانی كەم عێراق ‌و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەبنە سەرچاوەی نیشاندانی لاوازیان‌و كاریگەری خراپی بۆسەر چارەنووسی ترەمپ نەبێت. یان ئەگەر بەرژەوەندیان لە زەبر وەشاندن لە ئێران بێت، دۆخە نوێکە بکەن بە پاساو. لەبەرامبەردا ئێرانیەكانیش پێویستیان بە كازمیە و چاو لەو دەستكەوتە مۆلەق‌و ناستراتیژییەی ئەمریكاییەكان دەپۆشن بەرامبەر بەدیهێنانی بەرژەوەندییە ئابوریەكانیان لەڕێ‌ی مۆڵەتدان بە عێراق بۆ مامەڵە كردن لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران‌و خستنە دەرەوەی سزا سەپێنراوەكان بەسەر تاراندا . ئەم لێكتێگەیشتنە ناڕاستەوخۆییەی نێوان تاران و واشنتۆنیش كاتیە. بەرەنجامی هەڵبژاردنەكانی ئەمریكا‌و بژاردە نوێكانی ئێران بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ دەركەوتەكانی ئەو قۆناغە كاریگەری راستەوخۆیان بەسەر دۆخی عێراق‌و چارەنووسی كازمیەوە هەیە. لەڕاستیشدا لەگەڵ مانەوەی رژێمی ئێستای ئێران لەسەر دەسەڵات، ئاسان نیە بیر لە عێراقێ‌ بكەینەوە، گۆڕانكاری قوڵ تیایدا ڕوویدابێت‌و هەژموونی ئەوی بەسەرەوە نەمابێت . گەر ئەم كارە پێویستی بە تەقاندنەوەی گەڕێكی نوێ‌ی شەڕی ناوخۆش هەبێت، وەك دوا بژاردە بۆ تێكەڵكردنی كارتەكان ‌و بەسەر یەكدادانی هاوكێشەكان . خودی شەقامی ناڕازیش كە ڕۆڵی هەبووە لە هێنانە پێشەوەی كازمی ‌و خۆشی وا وێنا دەكات، دەكرێت لەڕێ‌ی تەگەرە دروستكردن بۆ سەرۆك وەزیران‌و شكستپێهێنانی لە بەدەمەوەچوونی خواستە گرنگەكانی ئەوان ‌و دروشمەكانی خۆی، وە لەباربردنی خەونی ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی پێشوەختەی پاك‌و بێگەرد‌و دادپەروەرانە ، دژ بە ئەو بەكار بێت‌و بەوەش ببێت بە كاراكتەرێك لەنێو كاراكتەرەكانی تردا ، ئەم ئەگەرەش بەدوور نازانرێت چونكە كازمی ئێستاشی لەگەڵدا بێت لەژێر رەحمەتی فراكسیۆنە پەرلەمانیەكان ‌و مێلیشیاكانی هێزە كۆن‌و نەریتی ‌و گەندەڵیەكانی عێراقدایە. لەوپەڕی باشیدا بەشێ‌ لە گەندەڵەكانیان یان كەمتر گەندەڵەكانی پشتیوانی لێدەكەن. وەك رێكارێك بۆ بەهێزكردنی پێگەی جەماوەری ‌و هەڵبژاردنی خۆیان ‌و وێنا لە خۆ نیشاندانێ‌ كە لە ریزی ئەو هێزە كۆنانە بێنە دەرەوە کە داوای رۆیشتن‌و گۆڕەپان چۆڵكردنیان لێدەكرێت. كەواتە ئەگەر لە روویەكەوە كازمی جێ‌ی ئومێد بێت، لە ڕویەكی ترەوە رەنگە نوێنەرایەتی دوایەمین هەوڵی شكستخواردووی چاكسازی و بیناكردنەوەی عێراق بكات. بە حوكمی ئەوەی عێراق تا ڕادەیەكی زۆر قۆناغی چاكسازیی تێپەڕاندووە ‌و بە كردەوەش هەڵوەشاوەتەوە. ئەوەی ناهێڵێ‌ بە فەرمی هەڵبوەشێتەوە خاوەن بەرژەوەندییە جیهانی ‌و هەرێمایەتیەكانن ، چونكە ئەمریكیەكان لەكاتی خۆیدا‌و لەسەر حسابی كورد هەمان گرەویان لەسەر عەبادی كرد، گەرچی ئەو نەگەیشت بە دەسەڵات، بەبڕوای ئێمە ئەم گرەو كردنەش مەرج نیە ئامانجەكانی بێنێتە دی ، چاوپۆشینی كاتی ئێران‌و بەشێ‌ لە میلیشیاکان و، نامە بۆناردنی لە ئێستادا كە هێڵە سوورەكان نەبەزێنێ‌ . جگە لەوەی لە پێشەوە باسمان كرد رەنگە بۆ لەباربردنی دوایەمین ئومێدی ئەمریكیەكان بێت بە چاكسازی لە عێراقدا. واتە كۆماری ئیسلامی ئێران ‌و هاوپەیمانەكانی شكستی سەرۆك وەزیرانی ئێستا بكەن بە شكستی ئەمریكا‌و كۆتایی هێنان بە هەوڵەكانی لە پێناو بیناكردنەوەی عێراق لە دەرەوەی هەژموونی ئەوان ‌و لەسەر بناغەیەكی نوێ‌. تاكە شتێكیش لەباریدا بێت ئەم ئەگەرە لاوازەكان ‌و شانسێكی گەورەتر بدات بە كازمی گۆڕانی رژێمە لە تاران.

پشتیوان جەمال   کەشتیەکەی حکومەتی هەرێم لەنێو دەریدا لەتاریکە شەوێکی ئەنگوستە چاودا ، دەڕوات وهیچ  ئاراستەیەکی ڕەوکردنی دیارنیەو گێژە لولکەی "با " بە ئارەزوی خۆی جوڵەی پێدەکات و دراوەتە دەستی قەدەر هیچ یەکێک لە کاپتنە کانی نازانن لە کوێدا لەنگەر دەگرێت ، بەبارێکی قورسی چاکسازیەوە بارکراوە ،لە ناونیشاندا هەمویان  خاوەنین ،لە جێبە جێکردندا ،هەموان  هەوڵی خۆ دەرباز کردن دە دەن لەترسی خنکان خنکا نێک کە بە درێژایی نۆ کابینە یە  نە جیب زادەکانی ناسیۆنالیزمی کوردایەتی، لێی ڕادەکا تا ئێستا نەیان هێشتەوە قولەپێیان تەڕبێت لە لەدەریاکەدا. دروشمەکانی چاکسازی زۆر لە قەبارەی هەرێم گەورە تربوون ، عەرابەکەی وا دەبینرا ببێت بە "مهماتیر محمد" ی مالیزیاو هەرێمی کوردستان بگە یەنێتە گەشە سەندنێکی ستانداردی وڵاتان عەرابەکەی  زۆر بە دەنگێکی زوڵال و دەرون  سوتاو بۆ میللەت باسی لەجێبە جێکردنی بڕگە کانی کارنامەکەی دەکردەوە ، وەک فریاد ڕەسی گەندەڵی خۆی نیشان دەدا ، بەڵام چیمان بینی و ، قۆ نا غەکانی چاکسازی چۆن دەستی پێکر؟!لە جیاتی دەست بردن بۆ گێڕانەوەی سامانی   گشتی لە دەستی حزب و بنەماڵە دەست  ڕۆیشتوەکان ، هەر لە سامانی نەوت و کۆمپانیا  زەبەلاحەکانیان ،  بۆگردو تەپۆڵکەو ،  ڕاگرتنی قا جاغی لە خاڵە سنوری و ئاشکرا  کردنی لە شکرێک لە بندیواری حزب کە ساڵانێکە لە سەر حسابی موچە خۆری  ڕاستەقینەی ئەم  وڵاتە دەژین....هتد ، کەچی دەستی برد  بۆ لێبڕ ینی موچەی چەوساوە ترین چینی ئەم وڵاتە کە فەرمانبەرانن  کە بە دوو مانگ و سێ مانگ جارێکیش وەری دەگرن ، کۆڕۆنا باشترین کارتی بیانوبوو دایە دەستیان بۆکپ کردنی دەنگی ناڕەزایەتی سەرشام ،تا هیچ نارەزایەتی  دروست نەبێ لەدژیان زۆر ترین بڕیاری قەدەغە کردنی هاتوچۆیان داوە زۆرینەشیان سیاسی بوون ، هەزاران گەنج لەدەست بێکاری ونەبونی  دا مەزراندن لە ئاوەکانی ئیجەو بەتەقەی هێزە  سنوریەکان گیان لەدەست دەدەن و ڕو لەئەورو پادەکەن ، کەچی لەپەنای پەردەی چا کسا زیدا دامەزراندن بەپلەی وەزیفی بریکار وەزیر و مو دیر عام  بۆ ڕەعیە تە کانی ئەوان دە کرێت. ئەوەیەکەچاکسازی سیاسی لەسەرەوەی هەڕەم ئەنجامەکەی دیار بێت رەنگە بگاتە ئا کامێک کە لە کۆنترۆلی دەسەلاتداران خۆیان دەربچێت و سەری سیاسی سەرەوە بخوات.  دەسەلاتی سیاسیی تا کرە ویش زۆر لە چا کسا ز ی لە  لەهەرەمی دەسەڵاتی خۆی دەترست و تا بتوانیت لەبەشی خوارەوەی هەرەمەکە خەریک دەبێت، بۆیە   چاوە ڕوانیەک ناکرێ تا  ئەم  کابینەی حکومەتی هەرێم بتوانێت چاکسازی بکات و نا شتوانێت هەموو گرفتەکان لەگەڵ بغداد چارەسەر بکات ، پەرلەمانیش ناتوانێت ئەو دەزگایە بێت کە بتوانێت سنور دانێت بۆ حکومەت بەهۆی لاسەنگی لەنێوان هێزەکاندا و گرفتەکانی ئابوری و سیاسی و ئیداریش تابێت قوڵتر دەبنەوە و بە کاراکتەرەکانی ئەم کابینەیە چارەسەر نابن ، باشترین ڕێگاچارە ئەوەیە حکو   مە ت و پەرلەمان هەڵبوەشێنرێتەوە،حکومەتی کار بە ڕێکەر  دروستبکرێت ، هە ڵبژار دنێکی نە زیر و بێ تەزویر بکرێت میللەت بتوانێ نوێنەرە  شەرعییە کانی خۆی هەڵبژێرێت، چیتر حوکمڕا نی  بە دروشم و هاشتاگی پشتگیریو خۆڵکردنە چاوی خەڵک و فرۆشتنەوەی شکست بە مەعدە نی سەر کەو تن نا بێ ، بە بە ڵێنی بێ کردارو دوو فاقی نابێ ، ساڵێک کەم نیە تەمەنی ئەم کا بینە یە  تابەرچاوی رونبێ بۆچاکسازی ، بەڵام نەیکات و سەرقاڵی پۆزش هێنانەوە بێت،زۆربە ئاشکرا ئەوسەری تونێڵەکەدیارە شکستخواردوە بوە و دەبێ بۆمیللەتیش ساڵێک هەڵسەنگاندن دەرکەوت هیچ ستراتیژیەکی چارەسەرکردنی پێنیە، لەوەزیاتردەبێ چ ئومێدێک بۆ چاکسازی هەبێ؟

 عەتا قەرەداخی پێگەی کورد چیە لە عێراقدا؟ ئایا لە راستیدا کورد پێگەی هەیە لە عێراقدا؟ ئەگەر کورد پێگەی هەیە لە عێراقدا کامەیە؟ چ کاتێک کورد پێگەی دەبێت لە عێراقداو شوێن و پێگەی کورد لە عێراقدا بە چ پێوەرێک دەپێورێت؟ ئایا بوونی هەندێ پێگەی کارتۆنی یان تەشریفاتی بەسە بۆ ئەوەی بڵێین کورد شوین و پێگەی هەیە لە عێراقدا؟ ئایا بوونی چەند وەزیرو ئەندم پەرلەمانێک کە لەسەر حیسابی کورد ئەو پۆست و شوێنانەیان وەرگرتووە، بەسە بۆ ئەوەی بگوترێت کورد خاوەنی شوێن وپێگەیە لە عێراقی دوای سەدامدا؟ یان پێوانەی تر هەن بۆ سەلماندنی بوونی شوێن و پێگەی کورد لە بەغدا؟ کە ئەوەش لە ئاستی یەکەمدا بریتیە لە دەوری بەکردەوەی کورد لە بڕیاری عێراقیدا، لە ئاستی دووەمدا بوونی کوردی تاک شوناسە لەو پێگانەدا کە مەبەستمان لە کوردی تاک شوناس یان شوناس کوردی ئەو کوردەیە کە شوناسی یەکەمی شوناسی کوردیە نەک شوناسی عێراقی. یان بە مانایەکی ترشوناسی عێراقی نەبێتە شوناسی یەکەمی و شوناسی کوردی ببێتە شوناسی دووەمی، وەکو زۆرێنەی هەرە زۆری ئەو کوردانەی لە هەر چوار پارچەی کوردستان لە ناوەندی دەوڵەتی داگیرکەر یان ناوەندی لەسەر حیسابی دەستبەرداربوونی شوناسی یەکەمیان کە شوناسی کوردیە بۆ شوناسی دووەمیان کە شوناسی دەوڵەتی ناوەندی یان داگیرکەرە، پۆست و پلەو پایەیان وەرگرتووە. رەنگە یەکێک لە کێشە هەرە سەرەکیەکانی کورد لە مامەڵەکردنیدا لەگەڵ بەغدا ئەوە بێت، ئەو کەسانەی کە لەساڵی ٢٠٠٥ بەدواوە ناردوونی بۆ بەغدا هەر لە کەسی یەکەمەوە کە پۆستی سەرۆک کۆمار بووە تا پێگەکانی تری وەکو جێگری سەرۆک وەزیران و جێگری سەرۆکی پەرلەمان و وەزیرو ئەندام پەرلەمانەکانیش مەگەر تاکو تەرایان تیابووبێت شوناسی کوردبوونی خستبێتە پێش شوناسی عێراقیبوونەوە. ئەم بۆچوونە لە وڵاتێکدا کە ناسیونالیزمی نەتەوەی زۆرینە یان سەردەست ئەگەر بووبیتە ناسیونالیزمی مەدەنی یان ناسیونالیزمی لیبریالی و قۆناغی ناسیونالیزمی ئیتنیکی بەجێهێشتبێت، ئاساییە ناسیونالیزمی نەتەوەی کەمینە یان بندەستیش بەهەمان پێوانە کاربکات، بەڵام کێشەی کورد لە عێراقدا بەهۆی نەبوونی پرۆژەی نەتەوەیی کوردیەوە هەرگیز نەیتوانیووە بەو شێوەیە بیربکاتەوەو بەڵکو پیادەی بۆچوونێکی هەڵەی کردووە کە بە حیسابی خۆی ئەو کەسانەی ناردووەتە بەغدا کە گوایە نەرمونیانترن بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ عەرەب، کە ئەو نەرمونیانیە لە بنەڕەتدا واتای خۆبەدەستەوەدان و کارکردن بۆ رازیکردنی ئەوی عەرەبە، بە چەمکی کۆمەڵناسیی سیاسیس مانای بەیەکەمبوونی شوناسی عێراقی و بە دووەمبوونی شوناسی کوردیە. ئەمەش وایکردووە جیاوازییەکی ئەوتۆنەبێت لە نێوان ئەو کەسانەی کورددا لە سەردەمی پاشایەتی و دیکتاتۆریەتدا لەسەر بنەمای بڕوابوونی خۆیان و دیاریکردنیان لە لایەن حکومەتەکانی عێراقەوە بۆ پۆست و پێگەی دیار لە دەوڵەتی عیراقیدا هەڵبژێردراون، لەگەڵ ئەو کەسانەی کە کورد خۆی لە دوای روخانی رژێمی سەدامەوە ناردوونێتیە بەغدا. هەموویان لەوەدا یەکدەگرنەوە کە لە رووی پیادەکردن و  کارکردنیانەوە لە سیستێمی بەڕێوەبردنی عێراقیدا لە پلەی یەکەمدا عێراقین، لە پلەی دووەمدا کوردن، کە دیارە تیاشیاندایە رەنگە هەر بڕوای بە کوردبوونی خۆی نەبێت و کوردبوون نەک شوناسی یەکەمی نەبێت بەڵکو بە شوناسی دووەمی خۆیشی دانەنیت.  کێشەی کورد لەگەڵ بەغدا کێشەیەکە یەک چارەسەری هەیە کە ئەویش جیابوونەوەیە، بێجگە لە جیابوونەوەش هەر هەوڵێکی تر بدرێت هەوڵی پینەوپەڕۆیەو هیچ بەرهەمناهێنێت، رەنگە تەنیا سودەکەی ئەوە بێت کە بەو پینەوپەڕۆیانە چاوەڕوانی هاتنی کاتی گونجاو بۆ جیابوونەوەیەکی لەوجۆرە بکرێت، چونکە هیچ ئەگەرێک لە ئارادا نیە بۆ ئەوەی کوردو عەرەب بتوانن لەوەی ئێستا باشتر پێکەوە بژین، هۆکارەکەشی ئەوەیە دوو ناسیونالیزمی ئیتنیکی ئەستەمە بتوانن پێکەوە لە یەک سیستێمی سیاسی خاوەن سەروەریدا بژین، چونکە هەریەکەیان دەیەوێت پارێزگاری لە شوناسی خۆی لە ئاستی ئەویتریاندا بکات، واتە نەتەوەی کەمینە دەیەوێت لە هەموو روویەکەوە هاوشانی نەتەوەی زۆرینە بێت، ئەوەش هەرگیز روونادات تەنیا لە بوونی ناسیونالزمی مەدەنی یان لیبراڵدا نەبێت کە پەیوەستبوون بۆ یەک نیشتیمان دەبێت و یاسا بەتەواوی ئەوە رێکدەخات و دەستوور دەیپارێزێت و کەلتووری فرەێتی بەڕاستی باڵەدەست دەبێت و چەمکی هاووڵاتیبوون کاری پێدەکرێت و باڵادەست دەبێت بەسەر چەمکی ئیتنیکدا. لە بارێکی ئاوەهاشدا ئیتنیکی زۆرینە هەوڵنادات شوناسی خۆی وەکو شوناسی یەکەم نمایش بکات و پەیوەستبوونی خۆی بە نیشتیمانەوە لە پلەی یەکەمدا دابنێت و شوناسی ئیتنیکی کەمینە وەکو شوناسی دووەم یان پاشکۆ سەیر بکات و ئیتنیکی دووەم وەکو میوان یان زیادە سەیر بکات و لە هەلی دەرکردن و سەرکوتکردنیدا بێت. ئێستا پرسیار ئەوەیە ئایا ئەگەری ئەوە هەیە لەم عێراقەدا ناسیونالیزمی ئیتنیکی عەرەبی بگوازرێتەوە بۆ ناسیونالیزمی مەدەنی یان لیبراڵی و هاوکات رووبەری سەربەخۆبوون و خۆبەڕێوەبردنی کورد فراوانتر ببێت و شتێک نەمێنێت بەناوی کێشەی خاک و لەسەر بنەمای راپرسی چارەنووسی جوگرافیا دیاری بکرێت. هەڵبەت لە بارێکی وەهاشدا ئەگەر ناسیونالیزمی ئیتنیکی عەرەبی کە بە کردەوە ناسیونالیزمێکی تووندو تیژە تا لوتکەی شۆڤێنیزم، بگوازرێتەوە بۆ ناسیونالیزمی مەدەنی، نەهەوڵی بە زۆر کۆچپێکردنی کورد و بەعیرەبکردن دەدات، نە ماڵ و مڵک و جوگرافیای کورد داگیر دەکات، نە رووی دەبابە دەکاتە کوردستان و نە هەوڵدەدات بە سیاسەتی دوژمنکارانە کورد برسی بکات و یەکێتی نەتەوەیی تێکبدات. بێگومان ئەگەر ناسیونالیزمی ئیتنیکی عەرەبی ئەم قۆناغەی ئێستای بەجێهشت و بوو بە ناسیونالیزمێکی مەدەنی و دەستبەرداری ئەوەبوو کە وەکو دوژمنی کورد رەفتاربکات و کوردی وەکو هاووڵاتی هەمان وڵات و بەهەمان ئاستی ماف و ئەرکەوە قبوڵ کرد و یەکسانی بەکردەوە لە نێوان هەموواندا درووست بوو، هەمووان لە ماف و ئەرکدا یەکسان بوون، ئەوا ئومێدێک دەبێت بۆ ئەوەی کورد لەگەڵ عەرەبدا بێ کێشە بژی، یان کێشەکانی چارەسەر بکات. ئەگەر ئەمەش روونەدات ئەوا هیچ چارەسەرێكی تر بۆ کێشەی کورد لەگەڵ عەرەبی عێراقدا نیە تەنیا جیابوونەوە نەبیت.  بێگومان گواستنەوەی ناسیونالیزمی ئیتنیکی هەرە تووندو تیژی عەرەبی عێراقی بۆ ناسیونالیزمی مەدەنی شتێکە نەک لەسەر زەمینەی واقیع بەڵکو لە خەیاڵیشدا، تەنانەت لە قوڵایی یۆتۆپیاشدا جێگای نابێتەوە. بۆچی؟ بەڵام پێش ئەوەی وەڵامی پرسیاری بۆچی بدەینەوە، دەپرسین سیستێمی سیاسی عێراق چیەو چۆنەو پایەکانی چین و چ عەقڵێک بەڕێوەی دەبات؟ ئایا هیچ هیوایەک هەیە بۆ دروستبوونی سیستێمێکی سیاسی ئیداری لە عێراقدا کە چەقی کارکردنی چەسپاندنی چەمکی هاووڵاتیبوون و دیموکراسی بێت؟ عێراق وەکو دەوڵەت لە مێژووی نوێدا کە مەبەست مێژووی دوای جەنگی یەکەم و هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتی عوسمانیە، بە ناسروشتی دروستبووەو ئەو دەوڵەتەی دروستکرا تەنیا بڕیاری سیاسی دروستیکرد لە غیابی کۆمەڵگەیەکدا کە لە ئاستی بەرهەمهێنانی دەوڵەتدا بێت، دەوڵەت بە چەمکی نوێ، یان بە چەمکی کلاسیک. واتە کۆمەڵگای عێراقی لەو کاتەدا نە ئەوەندە پەرەسەندوو بوو کە دەوڵەتی هاوچەرخ، یان دەوڵەتی نەتەوەیی لەسەر بنەمای بوونی ناسیونالیزم بەرهەمبهێنێت، نە دەوڵەتی فیودیالی خێڵایەتی یان ئایینی دروست بکات، بەڵکو ئینگلیز لە پێناوی بەرژەوەندییەکانی خۆیاندا چوارچێوەی دەوڵەتێکیان بۆ كیشاو ناویان نا دەوڵەتی عێراق، کە لە زۆرینەی شیعەو کەمینەی سونە پێکهات و بۆ هاوسەنگی دروستکردن لە نێوان ئەو دوو مەزهەبەشدا کە هەمان ئیتنیک بوون، بەشێک لە ئیتنیکێکی جیاوازیان خستە سەر ئەو دەوڵەتە کە کورد بوو، واتە لە روانگەی ئەوکاتەی ئینگلیزەوە جیاوازی مەزهەبی گرنگتربوو لە جیاوازی ئیتنیکی. هەربۆیە سونەی کوردو سونەی عەرەبیان لە بەرامبەر شیعەی عەرەب دانا.  واتە پایەی یەکەمی دروستبوونی ئەو دەوڵەتە مەزهەب بوو. بەڵام سەرباری زۆرینەی شیعە بەریتانیا فەرمانڕەوایی ئەو دەوڵەتەیان نەدایە دەستی شیعە. جێگای خۆیەتی بپرسین بۆچی ئینگلیز سەرباری ئەوەی شیعەی عەرەب زیاتر لە ٦٠٪ی ئەو عێراقەیان پێکدەهێنا کە ئەوان دایانتاشی، کەچی فەرمانڕەوایی درایە دەستی سونەو مەلیکێکی خواستراو کە ئەو مەلیکەش لە حیجازەوە هێنرا، واتە مەبەست ئەوە بوو کە سەرۆکی ئەو دەولەتە نوێیە خاوەن ئەسڵێکی پەسەندو خوێنی عەرەبی و دەماری عەربی بێت و پێدەچێت ئەو کاتەش ئینگلیزەکان بە گومانەوە سەیری ئەسڵی شیعەیان کردبێت، هەم بە خاوەنی دەمارو خوێنی خاوێنی عەرەبییان نەزانیبن، هەم لە رووی پەرەسەندنی کۆمەڵەیەتیەوە نەک بۆ ئەو کاتە بەڵکو بۆ دواترێش و تاکو ئێستاش  شیعە رووی بەدووی عەرەبی دەنوێنن و لە رووی پەیوەستبوون بە ئەسڵی ئیسلامەوە لەچاو سونەدا ئیلتیزاماتیان شل ترە کەچی لە رووی پەیوەستبوون بە ئیمامەکانیانەوە زۆر تووندن و پەیوەستبوونیان هاوشیوەی پەیوەستبوونی دەروێشە بە تەریقەت و بە شێخەوە، کە ئەم جۆرە پەیوەستبوونەش بۆ بەڕێوەبردن و کاری سیاسی و دەوڵەتداری بێجگە لە داخستن بە رووی دەرەوەدا و بێجگە لە شێوەیەک لە کۆیلایەتی هیچیتر بەرهەم ناهێنێت. رەنگە ئینگلیز لەسەرەتای دروستکردنی دەوڵەتی عێراقیدا باش لەوە تێگەیشتبن کە سایکۆلۆجیای کەسێتی کۆمەڵایەتی شیعە چیەو چۆنە، بۆیە رێگایان نەدا شێعە لە دروستکردن و بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراقیدا دەورێکی ئەوتۆیان هەبێت و ئەوەش وایکرد کە شێعە نەبنە خاوەنی عەقڵی بەڕێوەبردن و دەوڵەتداری، تەنانەت تاکو ئێستاش ناتوانن دەوڵەتداری بکەن. خۆئەگەر بشبن بە فەرمانڕەوا، ئەوە دەوڵەت و ئیدارەی ئەوان هەرگیز نابێتە دەسەڵاتی یەکەم مادەم ئیمام و  مەرجەع هەن و بڕیار لای ئەوانە. دەسەڵاتی پازدە ساڵی رابردووی شیعە لە  عێراق و چڵ ساڵی فەرمانڕەوایی لە ئێران دەریخستووە کە دەوڵەت و دامەزراوەی دەوڵەت پاسەوان و پارێزەری دەسەڵاتی ئیمام و مەرجەعن کە ئەوانیش نوێنەری ئیمامی عەلی و زمانحاڵی سەندنەوەی تۆڵەی خوێنی بە ناحەق رژاوی حسێنن و  لە سەر زەوی. واتە پێکهاتەی هەرەمی دەسەڵاتی شیعە هەر هەمان هەرەمی دەسەڵاتی ئایینیەو لە هەرەمی دەسەڵاتی ئایینیشدا کە تاکە کەسی نوێنەری خۆدا لە لوتکەدایە هەرگیز نە دیموکراسی دروست دەبێت و نە فرەکەلتووری جێگای دەبێتەوە، هەر بەوپێیەش بەهیچ شێوەیەک قبوڵکردنی ئەویتر نە دەبێتە کەلتور و نە بواری پێدەدرێت و نە زەمینەیەک بۆ بوونی هەیە. کەواتە بێجگە لەوی شێعە کەسی تر قبوڵ ناکرێت. ئەمە روویەکی ئەو عێراقەی ئێستایە کە هەندێ بە هیوان ئەو عەقڵیەتە کورد قبوڵ بکات و پێکەوە بژین. بێگومان لەپاڵ ئەم بنەمایەی شیعەگەریدا، عێراق تاکو ئێستاش لە رووی پێکهاتەی کۆمەڵایەتیەوە پێکهاتەیەکی خێڵایەتیە کە رایەڵەی بەهێز تیایدا رایەڵەی دەمارو خوێنە، ئەمەش بۆ شیعەو سونەش راستەو هەردووکیان سەرباری جیاوازی مەزهەبی بەڵام هەمان پێکهاتەی کۆمەڵایەتییان هەیەو لەسەر بنەمای خوێن و دەمار بنیادنراوە. ناسیونالیزمی عەرەبیش نەک هەر لە عێراق بەڵکو لە هەموو جیهانی عەرەبیدا لەسەر پایەکانی خێڵایەتی- خوێن و دەمار- و ئیسلام –سونەو شیعە- پێکهاتووە. ئایا دەشێت ئەم ناسیونالیزمە کە ئێستا لە پارتە شیعەو سونەکاندا خۆی دەنوێنێت و ناسیونالیزمێکی ئیتنیکی رەگوریشە خێڵایەتی ئایینیە بگوازرێتەوە بۆ ناسیونالیزمی مەدەنی؟ ئایا ئەگەری ئەوە هەیە دامەزراوەی خێڵایەتی ریشە دەمارو خوێن و پانتایی کۆنەست و رۆحیی داگیرکراو بە مەزهەبیەتی داخراو و کورتبین و تووندڕەو و مۆتوربەکراو بە تووندترین رەگەزەکانی فاندەمێنتاڵیزمی ئیسلامی سونەو شیعەو لە زەمینەو پاشخانێکی کۆمەڵایەتی هێجگار دواکەوتووی وەکو ئەوەی عێراقدا هەلومەرجی بنیادنانی سیستێمێکی دیموکراتی بڕەخسێت کە تیایدا ئینتیما بۆ نیشتیمان و ئینتیما بۆ عێراق و برایەتی لە نێوان هاووڵاتیانی ئەو نیشتیمانەدا و یەکسانی و دادپەروەری لە نێوانیاندا نەک هەر ببێتە کەلتوری باڵادەست، بەڵکو لەسەر زەمینەی واقیعیش رەنگبداتەوەو کاری پێبکرێت و عێراق ببێتە زەمینەی فرە کەلتوری و یەکتر قبوڵکردنی خۆویستانەو روانین و مامەڵەکردن لەگەڵ هەمووان بەیەک چاو و لە روانگەی هاووڵاتیبوون و هاوئینتیماییەوە، ئەمەش جێگا بە جیاکاری ئیتنیکی و جوگرافی و کەلتوری و ئایینی و مەزهەبی چۆڵ بکات و خۆی جێگای بگرێتەوە، ئەوا لە بارێکی وەهادا پێویستە لەسەر کورد لە هەموو ئاستێکدا وەکو عێراقی رەفتار بکات و بەئەندازەی مافەکانی لە عێراقدا دەبێ ئەرکی سەرشانی جێبەجێ بکات. بەڵام ئەی ئەگەر ئەمانە هیچی بوونی نەبوو، ئەوی زۆرینەی عەرەب کە بریتین لە ئیتنیکی نەتەوەی سەردەست و ناسیونالیزمی عەرەبی نەک تەنیا لە عێراقدا بەڵکو لە هەموو ئەو وڵاتانەی تریشدا کە بێجگە لە عەرەب ئیتنیکەکانی تریشیان تێدایە، هەموو هەوڵێک دەدات و کۆشش دەکات بۆ بەهێزکردنی ئیتنیکی عەرەبی لەسەر حیسابی لاوازکەردن و لەناوبردنی ئیتنیکەکانی تر، چونکە ئەو ناسیونالیزمە هەمان شێوەی هەموو ناسیونالیزمێکی ئیتنیکی بە کاریگەری سەرچاوەکانی سەرهەڵدان و دەرکەوتنی و بەکاریگەری سروشتی پێکهاتنی ناسیونالیزمێکی تووندڕەوو داخراوەو وایدەبینێت هەر نەشونوماکردن و گەشەکردنێک لە ئیتنیک و نەتەوەو گەلانی تردا رووبدات، لێدانە لە بوونی ئەم، بەتایبەتیش وەکو نەیارو جێگرەوەی خۆی سەیری ئەو ئیتنیکانەی تری وەکو کورد دەکات کە ناچارکراون لەگەڵ ئەودا بژێن و ئەویش تەنیا وەکو پاشکۆی خۆی سەیریان دەکات. بێگومان دەوڵەتی عێراقی بەرزترین ئاستی گەشەکردنی کە ئەو ناسیونالیزمە خێڵایەتیە مەزهەبیە فاندەمێنتاڵە داخراوەیە پێیگەیشتووە، بۆیە چاوەڕوانی ئەوەی لێناکرێت نە بەرەو دیموکراتی هەنگاو بنێت، نە مافی مرۆڤ و نە سادەترین ئاستی یەکسانی و دادپەروەری و نە لاوازترین چەمکی هاووڵاتیبوون تیایدا بێتە ئاراوە، بۆیە هەر باسکردنێکی یەکێتی عێراق و گێڕانەوەی کورد بۆ ژێر سایەی ئەو سیستێمە مەزهەبیە- خێڵەکیە نەتەوەییە لەناوخۆدا ناکۆک و وابەستەیەی مەرجەعی شیعەو ئیخوانی سونە، بێچگە لە تێنەگەیشتن لەوەی لە واقیعدا هەیە هیچی تر نیە. هەر لێرەشەوەیە هەموو کوردە ئیخوانیەکان و هەموو کوردە پرۆشیعەکان باسی گەڕانەوە بۆ ژێر سایەی عێراق و هەڵوەشاندنەوەی قەوارەی هەرێمی کوردستان دەکەن. ئەمەش ئەوە نیشان دەدات کە بۆ کوردە ئیخوانیەکان و پرۆشیعەکان و زۆرینەی ئەوانەشی بەدوای بەرژەوەندیە تایبەیبەتیەکانی خۆیانەوەن لە بەغدا، شوناسی عێراقی بە تەواوی بووەتە شوناسی یەکەمیان و سوناسی کوردبوون بووەتە پاشکۆ کە ئەوەش زیاتر دەرئەنجامی لاوزی کەسێتی خۆبەبچووک زان و کورد بە بجووکزانینە لەبەردەم کەسێتی عەرەبی و ئیتنیکی عەرەبیدا. هەر لەم روانگەیەوە، ئەو کوردانەی شوناسی عێراقی شوناسی یەکەمیانە، بۆ کورد بوون و نەبوونیان لە بەغدا هاوشێوەیە لە هەر پێگەیەکدا بن، واتە لە هەر سێ سەرۆک کۆمارە کوردەکەی عێراقەوە تە دوا بەرپرسی کورد لە عێراق با بۆمان بژمێرن چ سودێکیان بۆ کورد هەبووە. بەڵام ئاشکرایە زیانەکانی هەموویان بۆ مەسەلەی نەتەوایەتی کورد چی بووە. بۆ نموونە بە حیساب سەرک کۆمار پارێزەری دەستوورە، بەڵام ئەوەتی دەستووری عێراق دانراوە هەموو رۆژێک پێێ لێدەنرێت، ئەی کوا رۆڵی ئەو پارێزەرانەی دەستوور؟ کەواتە ئاشکرایە کورد لە بەغدا مادەم بەشدار نیە لە بڕیارداندا کەواتە بوون و نەبوونی لەوێ وەکو یەکە. لە راستیدا ئەگەر کورد ئاسۆی بینینی هەبووایە هیچ کەسی نەدەناردە بەغداو بەجۆرێک رێکەوتنی لەگەڵ بەغدا دەکرد لە رووی داراییەوە هاوکارییەکی جێگیری بکردایەو هەموو ئەو پۆستە کارتۆنیانەی دەدایەوە بە عەرەب و دەشیا ئەوەش بەجۆرێک دەوری هەبووایە لە خاوکردنەوەی تووندوتیژی و ناکۆکیەکانی نێوان کوردو بەغدادا، چونکە ئاشکرایە بەردەوامبوون بەم شێوەی پانزە ساڵی رابردووی پەیوەندی نێوان کوردو عێراق هیچ دەرئەنجامێکی باش بەدەست نایەت، عێراقیش نابێت بەو عێراقەی کە کورد بچێتە ژێرباڵی و پارێزراو بێت، بۆیە پێویستە تا ئەو کاتەی هەلی جیابوونەوە دەڕەخسێت و بکەرێکی کوردی درووست دەبێت  بەکردەوە نەک بە قسە ئەوە بکات بە واقیع، پێویستە کورد لە دوای شێوەیەکی تر لە پەیوەندی لەگەڵ عێراقدا بگەڕێت و خۆی بەوەوە خەریک نەکات عێراق چۆن سیاسەت دەکات و چۆن هەڵبژاردن دەکات و کێ سەرۆک وەزیرانەو کێ بڕیاردەدات. هەرکەس سەرۆک وەزیران بێت و هەرکەس دەسەڵاتی بەدەستەوە بێت لە بەعدا بە گوێرەی کورد هەمان شتە چونکە ئەوەی لە بەعدا فەرمانڕەوایە نوێنەرایەتی ناسیونالیزمی ئیتنیکی خێلایەتی مەزهەبی عەرەبی دەکات و دەبێ بەپێی بەرنامەو عەقڵیەت و ستراتیژی ئەو ناسیونالیزمە کاربکات و جیاوازی کەسەکان لە خراپترینیانەوە کە سەدام حسەین بوو بۆ باشترینیان کە دیارە نەک باشترین نیە ئەویش هەر خراپ بوو کە عادل عەبدولمەهدی بوو زۆر کەمە چونکە هەموویان جێبەجێکەری هەمان بەرنامەن و هەرکەسی تریش بێت هاوشێوەی ئەوانە. باشترین نموونە کە دواین نموونەیە، عەقڵی بێگەوهەرو ساویلکەی سیاسی کوردی گۆرانی بە باڵای کازمیدا دەگوت، هەرچۆن ئێستا بەشێکی دیار لە  راگەیاندنی ساویلکە یان رەنگە لە هەندێ باردا کڕراوی کوردیش بەشان و باڵایدا هەڵدەدەن، لەکاتێکدا قورسایی کازمی وەکو کەسێتی و وەکو پاشخانی کۆمەڵایەتی و وەکو پاڵپشتی حیزبیش لە وەزنی باپوشکەیە و وەکو زۆرێک لە عەرەبەکان دەڵێن پیاوی فەیسبووک و تۆڕە کۆمەڵایەتیەکانە نەک پیاوی کار. بەهەرحاڵ مەبەستم ئەوە نیە بڵێم، شێوەی سیاسەتی خراپی عێراق بەرامبەر بە کورد پەیوەندی بە کەسەکانەوە هەیە، نەخێر شێوازی سیاسەت و مامەڵەی عێراق لەگەڵ کورد بەرهەمی کەلتوری ناسیونالیزمی ئیتنیکی خێلایەتی مەزهەبی عێراقیە و بۆ مەودای دووریش ئەگەری گۆڕانکاری ئەوتۆی تێدانیەو هەروەهاش دەمێنێتەوە، بەڵام ئەوە ساویلکەیی عەقڵی سیاسی کوردی و نانەتەوەییبوونی حیزبی کوردی و نەزانینی کارکردنی نوخبەی سیاسی کوردی و تێنەگەیشتنی بەشێکی و عیراقیبوونی بەشێکی ترێتی، واتە بەیەکەم کردنی شوناسی عێراقی و بە دووەمکردنی شوناسی کوردی لە لایەن نوخبەیەکی سیاسی و حیزبیشەوە بە تایبەتی کوردە ئیخوانیەکان کە کلکی سونەن و پرۆشیعەکانیش کە پەیوەستن بە پانتایی شیعەوەو تێنەگەیشتنی ئەوانی ترو لەبری کارکردن لە پێناوی کوردو بەرژەوەندیە نەتەوەییەکانیدا حیزب و نوخبەی سیاسی کوردی سەرقاڵن بەبەرژەوەندیە تایبەتیەکانی خۆیانەوەو کارکردن لەگەڵ بەغدای ئەوانەی لەگەڵ بەغدا رێکن و ناکۆکی لەگەڵ بەغدای ئەوانەی لەگەڵ بەغدا ناکۆکن بەگشتی پەیوەندیان بە بەرژەوەندیە تایبەتیەکانیانەوە هەیە نەک بەرژەوەندی کورد، هۆکەیشی نەبوونی پرۆژەی نەتەوەیی کوردیە لە لای حیزب و نوخبەی سیاسی کوردی، بۆیە چاوەڕوانی ئەوە ناکرێت کورد لە سەردەستی کۆی ئەم حیزبانەی ئێستاو ئەم نوخبە سیاسیەی ئێستادا ببێتە خاوەنی شتێکی لەوەی ئێستا زیاتر.              

دانا رەشید  بە ئاشکرا هەوڵەکانی ئەردۆگان وەک کەسایەتیەکی ئیسلامی تورکی رەگەز پەرست دەزانرێ بەرەوە چ ئاراستەیەک دەروا ، دروست کردنەوەی دەوڵەتێکی ئیسلامی تورک مەزهەب لەسەر کەلاوەی روخاوی ئیپراتۆری عوسمانی ، کە تێێدا تورک ئیماندارو تورک باڵادەست و تورک فەرماندار بێت ، تورکێک کە هیچ ئەرزش و قیمەتێک بۆ میلەتی کورد بەتایبەتی و میلەتانی تری مسوڵمان دانانێت ، تورکێک کە دەرچوی مەدرەسەی ئەتاتورک  وەک رەگەز پەرستی و  مەدرەسەی ئیخوانی وەک دینی فەرمانرەوا ، رەنگە بە کەوتنی سیستەمی یەک لەدوای یەکی  ،دەوڵەتانی باکوری ئەفەریقا لە تونسەوە ،وە شڵەژانی نیزامی ئەسەد لە سوریاو وێران بوونی تەواوی سەرزەمینی سوریاو ، بە گەندەڵی و دزی دارزانی عێراق لە نێویشیاندا هەرێمی باشوری کوردستان وەک دارزاوترین حکومەت و دەسەڵاتی ناوچەی ، کە بۆتە حەوشەی پشتەوەی مەرامە گڵاوەکانی ئەردۆگان، ئەمانە هەموی شانسی جێ بە جێ کردنی پلان و پیلانە گڵاوەکانی ئەردۆگانی زۆرتر کردبێ ، ئەردۆگان هەر وەک نەیارەکانی لە ناو تورکیا  بەو پیاوە پچوکەیان وەسف کرد کە خەونی گەورە دەبینێ ، بۆ هێنانە دی ئەم خەونە توانیویەتی بە چەندین جۆری جیاواز و لە سەردەمی جیاواز کار بکات ، وەلی سیاسەتی نێودەوڵەتی و بەرژەوەندی دەوڵەتە بەهێزەکانی ئەوروپاو ئەمەریکا ، ئایا لەگەڵ ئەم خەونەی ئەردۆگان  بێئاگاو خەوتون ، یاخود نەخێر بەئاگان و ئەوا دەریش دەکەوێ کە چۆن خەونەکانی ئەردۆگان تێکشکاوە و تێکیش دەشکێنرێت ، لێرەدا نمونەیەک وەردەگرین و وەک سمپلێک دەکرێ لە چۆری سیاسەتی نێودەوڵەتی تێبگەین سەبارەت بەم خەونەی ئەردۆگان ،  کەسایەتی دیارو سیاسەت مەداری باشوری کوردستان ، نەوشیروان مستەفا  ئەوکاتەی ساڵی ١٩٨٧ بۆ چارەسەری بڕبرەی پشتی  ، سەفەری ئەوروپا دەکات و لە شاری بەرلین  نەشتەرگەری پشتی دەکات ، دوای چاکبونەوە  لە کۆنگرەی پارتی سۆسیالستی فەرەنسی ، گفتوگۆ لەگەڵ راوێژکاری سیاسی سەرۆک فرانسوا میتێران ،سەرۆک کۆماری پێشوی فەرەنسا دەکات ، باس لە کێشە نەتەوەی یەکانی رۆژهەڵات و کێشەی کورد دەکات ، راوێژکاری میتێران دەڵێ (من بە رەچەڵەک باسکم لە گیروگرفتی نەتەوەیی تێدەگەم ، بەهاودەردیەوە سەیری کێشەکەتان دەکەم ، بەڵام ئێمەو ئێوە ئامانجمان جیاوازە ، ئێوە دەتانەوێ عێراق بروخێ چونکە تێیدا دەچەوسێنەوە ، ئێمەش دەمانەوێ عیراق بمێنێ و پایەدار بێ ، چونکە یەکەمین سەنگەرو دواین سەنگەرە لەبەرامبەر لێشاوی شۆرشی ئیسلامیدا ، عیراق بروخێ بە دوایدا سوریا دەروخێ و بە دوایدا سەروی ئەفەریقاش دەروخێ ، ئەوکات رێگا تەخت دەبێ بۆ سەرهەڵدانەوەی ئیمراتۆرێکی ئیسلامی هاوشیوەی  عوسمانی کە چەند سەدە ئەوروپای بەخۆیەوە خەریک کردبوو )  هەرچەندە ئەم بۆچونە بەشێکی تەواو روستە بەڵام ئەوەی راست نەبوو لە روخانی عێراقدا بوو کە کورد ئێستەش بە مافەکانی خۆی شاد نەبوو ئەوەبوو  دەسەڵاتی کوردی جێگەی دەسەڵاتی بعسی گرتەوە زۆر بە خراپیش ،  بەڵام وەک نمونە رەنگدانەوەی  بیری دەوڵەتانی ئەوروپاو ئەمەریکایە بەرامبەر ئەو پیلانەی ئەردۆگان کە چۆن لە هەوڵدایە بۆی ،  ئەردۆگان سەرەتا بە تۆزێک کرانەوە بە ڕوی مافەسەرەتایەکانی کورد دەستی پێ کرد ، ئەوەش بۆ لە خشتە بردن و  سابون لە بنی پێدانی سەرانی باشورو  بەسیک کۆمەڵگەی ساویلکەی کوردی ، کاتێ ئەردۆگانی بە مسوڵمانێکی فریشتە ئاسا کەوتە بەرچاو ، بۆ ئەمەش کورد زامنی هەڵبژاردنەوەی دەبێ ، لەمەشدا سەرکەوتو بوو ، چونکە کورد زۆر ئازایە کاتێ خۆی بەقوربانی شێخ و میرو سوڵتان دەکات بەناوی دینەوە ،  بەڵام هەرزوو بیرو فکری ئیسلامی ئەردۆگان لەناو تورکیا لەتویژی رۆشنبران و هونەرمەندان و  زانستخوازان توشی گرفت و نارەزایی بوەوە ، کە ئەو بیرە جەهەنەمیەی ئەردۆگانیان پێ قوبوڵ نەبوو ، لە لایەکی ترەوە بەرەی هەدەپە کە  کۆمەڵێک سەرکردەی لێهاتوو  بێشرەوی دەنگی کوردیان کرد  ،ئەردۆگانی توشی شۆک کرد ، شۆکێک کە هەمویان لە زیندان توند کردوە . لە جیهانی دەرەوەدا توشی ململانێی قورس لەگەڵ ئێران لە لایەک و سعودیە لە لایەکی تر بە قورسی بوەوە ، لەمەشدا دەوڵەتی قەتەری وەک بنکەی ئەو ململانێ یە هەڵبژارد ، کاتێ قەتەر تەواو شوڵی لێ هەڵکێشا ،توشی گەمارۆی ئابوری کرایەوە و بە جۆرێک تەمێ کرا کە چیتر پێ لە بەرەی خۆی درێژتر نەکات ،  لەم ملاملانێانەدا بە میکانیزمی رەدو بەدەل هەتا ئێستە  هێناویەتی ، چونکە بۆ مەرامەکانی  دەکەوێتە جەنگێکی قورسەوە ،  بە هاتنە سەر کاری مورسی وەک یەکەم سەرۆک کۆماری ئیسلامی لە مصر ،  دەرگا بۆ ئەردۆگان واڵا بوو ، هەروەک چۆن ئەردۆگان و  راشد غەنوشی  سەرۆکی حیزبی نەهزەی ئیسلامی لە تونس دۆستی دێرینی یەکترین ، لە ئەفغانستانەوە  لەسەر دەستی غولبەدین حیکمەتیار  بوون بە هاوبیری یەک ،  واتە پلانەکە لێرەوە دەست پێدەکات ، مورسی  دەوڵەتی مصر لە هەرچی دەوڵەماندان و دەسەڵاتدارانی مەسیحی پاک بکاتەوە و بەرگێکی ئیخوانی ئیسلامی توند بگرێ بەسەر مصردا ، کە مورسی زۆر بە خێرایی ئەم کارانەی دەکرد ،  بەڵام غەنوشی بە تەرزێکی تر مامەڵەی دەکرد ، بەجۆرێک کە بە شەکراو  شەعبی تونس بخنکێنێت ،  حکومەتی مورسی بە یەک ساڵ مصری کرد بە زیندانێکی گەورە ، لەشکرێکی لە ئەولاد شەوارع و بەڵتەجی دروست کردبوو بە رۆژی نیوەرۆ ، ئازاری خەڵکانی مەسیحی و  جولەکەیان دەداو لێێان دەکوشتن ، کەوتبوونە کەنیسە سوتاندن و گەورەترین و دێرینترین کەنیسەی قاهیرەیان بە رۆژی نیوەرۆ سوتاند ، هونەرمەندان رۆشنفکرانی ڕوبەرو دادگا دەکردەوە ، بە تۆمەتی  تانەدان لە دین و شەرعی ئیسلامی ، زۆرێک لە سەرمایەدارانی مەسیحەکانی تەنگەتاو کردوو  موڵک و ماڵیانی زەوت دەکرد ، تا لە وەختێکی موناسبدا  عبدالفتاح السیسی  بە کۆدەتا کردنە سەر  دەسەڵاتی مورسی  ئەو پیلانەی ئەردۆگانی تێکشکاند و لە گۆڕی نا ، بەمەش ئەردۆگان ڕوی پلانەکەی ئاراستەی  لیبیا کردوە ،وەک جێگرەوەی مصر ، دەیەوێ لە لیبیاوە  بەو ئامانجەی بگات و  لە بنەوە پیلان لە مصر دەگێرێت ،  لەمەشدا  هاوکارەکەی کە راشد غەنوشیە کە ئێستە سەرۆکی پەرلەمانی دەوڵەتی تونسە ، بە هۆی ئاشکرا بوونی سەردانە نهێنیەکانی بۆ لای ئەردۆگان ، توشی گەورەترین کێشەو گرفت بۆتەوە ، کە ئەمیش نەیتوانیوە بەو شەکراوە شەعبی تونس بخنکێنیت ، واتە ئەردۆگان  لە لیبیا  گەمارۆ دراوە ، بەڵام ئایا  چارەنوسی لیبیا بە چی دەگات ؟ پوتین و روسیا لە جەنگ و ململانێکانی سوریا ،ئەردۆگان وەک عەمیل بەکار دەهێنێت ، هەروەک چۆن ئەردۆگان  سەرەتا بۆ ئەوەی  لە یەکێتی ئەوروپا وەری بگرن ،  کارتی  دەوڵەتی ئیسلامی گرت بە دەستیتەوە ، کاتێ زانی کارتێکی دۆراوە و ئەوروپا لەبەر خاتری دروست نەبوونی هێزێکی ئیسلامی بترنجێننەوە ناو خۆیانەوە ،  ئینجا رایگەیاند  نایانەوێ بچنە ناو ئەوروپا ، چونکە تورکیا مێژوەکەیان لە یەکێتی ئەوروپا گەورەترە ،  لە سوریا بۆ ئەوەی دەستی بکەنەوە کوردستان قاتو قڕ بکات ، کەوتە کرینی  قاعیدەی ئێس ٤٠٠ دژە ئاسمانی ، کە هەدەفی پوتین  دژایەتی کردنی ئەمەریکاو ناتۆیە ، بەڵام هەدەفی ئەردۆگان رازی کردنی پوتین و روسیایە دەنا  نە ئێستەو نە داهاتو هیچ ئیستفادەیەک لەو قاعیدە گەورەیە ناکات ، لە لایەکی ترەوە بۆ هێنانە سەر خەتی ترامپ  و ئەمەریکایە کە ئەگەرلەگەڵ خواستەکانی نەبن ئەوا  روسیا بەهێز دەکات لە ناوچەکەدا ، بەڵام نەتیجە ، بە هەندێ گەمە کە مەخابن کورد تێێدا بوو بە قوربانی ،  ئەردۆگان تێکشکێنرا لە سوریا ، ئەوەتا ئەمەریکا  بەرژەوەندی خۆی بە رۆژئاوای کوردستانەوە گرێ داو پوتین و روسیاش  لە لیبیا دژی هێزەکانی ئەردۆگان  چەک و توفاقی جەنگی بە جەنراڵ حەفتەر دەات ، گلۆپی سەوزیش بۆ هێزەکانی مصر هەڵکراوە کە سنورەکانی خۆی بپارێزیت دژی ئەردۆگان ،  ئێستە ئەردۆگان لە  قۆناغی کۆتایی یاریەکەدایە ، چارەنوسی بە هەڵبژاردنی داهاتەوەوە بەستراوەتەوە ، ئەگەر ئینقلاب ڕونەدات لە تورکیا ، چونکە مێژوی تورکیا پڕە لە ئینقلابات .

زانا ئەحمەد تا ئێستا هیچ وادەو کاتێکی دیاریکراو بۆ دابەشکردنی موچە  نیەو ئەمرۆ سەرو ٤٠ ڕۆژ تێپەڕ دەکات بەسەر دابەشکردنی موچەی مانگی دوو دا، تۆ تەماشاکە مانگی هەشتەو هێشتا تەنها موچەی مانگی دوو دابەشکراوە، لەکاتێکدا حکومەتی هەرێم هیچ ڕۆژێک نەبووە لە فرۆشتنی نەوت وەستابێت و بەبەردەوامی نەوتی خۆی فرۆشتووە!!! بەدەر لەمەش بەو پێیەی گرێبەستەکانی حکومەتی هەرێم هی ڕابردووە، هیچ کاتێک نەبووە کە هەرێم نەوتی خۆی لە هەرزانیدا فرۆشتبێت، واتە ئەو چەند رۆژەی کە نرخی نەوت هاتە ٢٠ دۆلار و کەمتر لە٢٠ دۆلار هەرێم نەوتی خۆی دەفرۆشت، بەڵام بە نرخی رابردوو نەک هی ئەو کاتە، بەماوەیەکی کەمیش نرخی نەوت بەرزبویەوە بۆ نزیکەی ٤٠دۆلار بۆ هەر بەرمیل نەوتێک و بەپێی ئەو زانیاریانەی کە لە زاری خۆشیان بڵاوکراوەتەوە، ڕۆژانە نزیکەی ٣٥٠هەزار بەرمیل نەوت فرۆشراوە. ئەمەش دەریدەخات کە پاساوی دابەزینی نرخی نەوت و نەخۆشی کۆرۆنا لەجێگەی خۆیدا نیە و نابێت ئەوە بکرێتە بیانوو بۆ دابەشنەکردنی موچە. بەکوردیەکەی حکومەت نەوتی ئەم شەش مانگەی فرۆشتووە و پارەکەی وەرگرتووە، بەەڵام نە موچەی فەرمانبەرانی پێداوە نە پرۆژەیەکی ستراتیژی وای پێ دروستکردووە  کە جێگەی باس بێت، دۆخی نەخۆشخانەکان و نەبوونی ئۆکسجینیش بەڕونی دیارە!!! ئێستا کاتی ئەوە نیە ئەو پەرلەمانە ١١١ کەسیە کە لە بری قسەکردن لەسەر شوێنەوارەکان و چەند بابەتێکی تری کەم بایەخ کۆ دەبێتەوە لەسەر پرسی نەوت و دەروازە سنوریەکان و کێشەی خەڵک و موچەی فەرمانبەران کۆببێتەوە؟؟!! کاتی ئەوە نییە پەرلەمان و هێزەسیاسیەکان و خەڵکی بپرسێت تاکەی خەڵکی لەژێر ڕەحمەتی کەمینەیەکی سەرمایەداری بێ ئاگا لە میللەت هەناسەی سارد هەڵکێشێت و بخنکێت.؟ کاتی ئەوەنیە ئیتر  موچەخۆرانی هەرێم بزانن کەی موچە وەردەگرن و چەندیان لێ دەبڕێت و بۆچی لێیان دەبڕێت.؟! کاتی ئەوە نیە پەرلەمان بەم حکومەتە بلێت لەبری فرۆشتنی نەوت بیر فرۆشتنی شتێکی تر بکەرەوە، چونکە نەوت بەو گرنگەیەی نەیتوانی ببیتە ئامڕازی خۆشگوزەرانی خەڵک.!! نابێت بە بەردەوامی خەڵک باجی سیاسەتێکی شکستخورادووی ئابووری سەربەخۆ بدات و دەسەڵاتیش باکی بۆ بێ وەزعی خەڵک نەبێت.! بۆیە لە ێستادا ئەم کابینەیە دوو ڕێگەی لەبەردەمدایە یان جاڕی شکستی خۆی بداتـ  و بە ڕونی ئەوە ڕابگەیەنێت کە لە هەنگاوی ئابوری سەربەخۆدا شکستسیان هێناوە و داوای لێبووردن لە خەڵکی بکەن،یان بەهەر ڕێگاو هەوڵێک هەیە باری داتەپیوی ئابوری خۆی ڕێک بکاتەوە و موچەی و مافە داراییەکانی موچەخۆران لە وادەی خۆیدا خەرج بکات و دۆخی خراپی خەڵکیش بگۆرێت. بۆیە ئەگەر یەکێک لەم دوو رێگەیە هەڵنەبژێرێت ئەوا دوور نیە لە داهاتووودا دۆخەکە بەشێوەیەک تێک چێت کە کەس توانای چارەسەرکردنی نەبێتـ، کە بەڕای من ئەمە ڕێگەیەکی خراپەو ئەخوازم هەرگیز نەگەینە ئەو دۆخە.