سەرتیپ وەیسی قوباد تاڵه‌بانی له‌ ساڵیادی وه‌فاتی مام جه‌لالدا له‌ نامه‌یه‌كدا بۆ باوكی ده‌نوسێت و ده‌ڵێت : باوكه‌ له‌ لایه‌ن خه‌ڵكی مافیا و پیسخۆر و گه‌نده‌ڵه‌وه‌ رێگریم لێده‌كرێت  منیش له‌ نامه‌یه‌كدا به‌ قوباد تاڵه‌بانی ده‌ڵێم : * كاك قوباد ئه‌وه‌ی  پیسخۆر و گه‌نده‌ڵه‌ بریتییه‌ له‌ ( دانای حاجی صاڵح) كه‌ به‌ رۆژی روناك دار سنوبه‌ره‌كانی سلێمانی ده‌سوتێنێت و ده‌یكات به‌ پڕۆژه‌، كه‌ یه‌كێكه‌ له‌ بازرگان و سه‌رمایه‌داره‌كانی نزیك له‌ خۆت و هه‌ر له‌سه‌ر قسه‌ی تۆ له‌ بڕی قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ زه‌وی (200) ملیۆن دۆلاری پێده‌درێت. * ئه‌وانه‌ی پیسخۆر و گه‌نده‌ڵن،  كه‌ به‌شێكی  داهاتی مه‌رزی په‌روێزخان بۆ ئیداره‌ی گشتیی ده‌به‌ن و پاشان له‌سه‌ر ئۆرگان و مه‌ڵبه‌ند و كادیران دابه‌شی ده‌كه‌ن. *ئه‌وانه‌ی پیسخۆر و گه‌نده‌ڵن، كه‌ پشكداری له‌سه‌دا 35ی كۆمپانیاییه‌كی  گه‌وره‌ی وه‌كو "ئای كیوی" سویدی له‌سه‌ر ناوی رێكخراوی منداڵپارێزان ده‌خه‌نه‌ سه‌ر ناوی كچه‌كه‌یان. *ئه‌وانه‌ پیسخۆر و گه‌نده‌ڵن، كه‌ هه‌ڵده‌كوتنه‌ سه‌ر فاروقی مه‌لا موسته‌فا و داوا ده‌كه‌ن پشكی له‌سه‌دا دووی خاوه‌نداریه‌تی یه‌كێتیی له‌ كۆمپانیای ئاسیا سێله‌وه‌ بگوازنه‌وه‌ سه‌ر ناوی خۆیان. *ئه‌وانه‌ پیسخۆر و گه‌نده‌ڵن، كه‌ له‌ مه‌رزی پاشماخ قاچاخچییه‌تی هێلكه‌ و دونگ و جگه‌ره‌یان له‌ نێوان خۆیان دابه‌شكردوه‌. * قوباد گیان ئه‌وانه‌ پیسخۆر و گه‌نده‌ڵن، كه‌ به‌ نا یاسایی كاری بازرگانی به‌ زێڕ له‌ فڕۆكه‌خانه‌كان ئه‌نجامده‌ده‌ن. * ئه‌وانه‌ پیسخۆر و گه‌نده‌ڵن، كه‌ نیوه‌ی زه‌وییه‌كانی سلێمانیان به‌ ناوی خۆیان كردوه‌. كاك قوباد : دار هه‌ڵبڕه‌، سه‌گی دز دیاره‌، بۆیه‌ كه‌س مه‌كه‌ به‌ پیسخۆر و گه‌نده‌ڵ !!!  

كارۆخ خۆشناو  ڕوون و ئاشکرایە کە ڤایرۆسی کۆڕۆنا کاریگەریەکی تەواوی کردۆتە سەر هەموو سێکتەر و کایەکانی ژیان (بە کەرتی گشتی و کەرتی تایبەتەوە) لە نێویشیاندا سێکتەر و کایەی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵاتی و تەندروستی و پەروەردەیی و گواستنەوە و تەکنەلۆژیا و....هتد، بە جۆرێک کە زۆربەی بابەتەکانی تر پەراوێز خراون و فۆکەسی هەموو چاوەکان خراوەتە سەر دۆزینەوەی ڤاکسین و چۆنیەتی خۆپارێزی و شێوازی ڕووبەڕووبۆنەوەی کۆڕۆنا، کاریگەریەکە بە جۆرێکە کە دەکرێت زەمەن دابەش بکرێت بەسەر زەمەنی پێش کۆڕۆنا و زەمەنی دوای کۆڕۆنا هەروەها ئەگەرێکی بەهێز هەیە کە پەتای کۆڕۆنا بە کاریگەرترین پەتای مێژووی مرۆڤایەتی بناسێنرێت. لە کاتێکدا کەمپەینی هەڵبژاردنی هەردوو کاندیدی سەرۆکایەتی ئەمریکا لە گەرمەی هەڵمەتی هەڵبژاردندا بوون کە بڕیارە لە سەرەتای مانگی داهاتوو لە ڕۆژی سێ شەممە (۲۰۲۰/۱۱/۳) ئەنجام بدرێت، ڤایرۆسی کۆڕۆنا خۆی گەیاندە جەستەی تڕەمپ و ڕێڕەوی گرنگی پێدانی خەڵک و میدیای ئەمریکا و جیهانی گۆڕی لە گرنگیدان بە هەڵبژاردنەکانەوە بۆ گرنگیدان بە تەندروستی تڕەمپ، بە جۆرێک کە تەندروستی تڕەمپ وەک تەندروستی سەرۆکی جیهان گرنگی پێدرا، ئەویش بە هۆی پێگە و کاریگەری و لێکەوتەکانی تێکچوونی تەندروستی تڕەمپ (وەک سەرۆکی تاک جەمسەری دونیا) بەسەر بازاڕ و بۆڕسە و ئابوری هەموو جیهان. دوای مانەوەی بۆ ماوەی چوار ڕۆژ لە نەخۆشخانەی (واڵتەر ڕید) لە مێریلاند، لە ئێستادا (دۆناڵد تڕەمپ) تەندروستی جێگیرە و گەڕاوەتەوە کۆشکی سپی و لەژێر چاودێری پزیشکیدایە، پێموایە نەخۆشکەوتنی تڕەمپ لەلایەک بە خێر بۆ تڕەمپ شکایەوە، چونکە خەڵکی یار و نەیار هاوسۆزیان بۆ دەربڕی، لەلایەکی تر تاقیکردنەوەیەکی قورس بوو بۆ سیستەمی هەڵبژاردن و سیستەمی سیاسی و ئابووری ئەمریکا چونکە لە ئەگەری مردنی تڕەمپ هەڵبژاردنی ئەمریکا ڕوو بە ڕووی ئاڵۆزی و شڵەژانێکی بێ وێنە دەبوویەوە، بەڵام زاڵبوونی تڕەمپ بەسەر کۆڕۆنادا ئەمریکای لە قەیرانێکی دەستوری بێ وێنەدا دەربازکرد. پێموایە وەک (سەپڕایزی ئۆکتۆبەر) ئەگەر تڕەمپ لەگەڵ زڵبوونی بەسەر کۆڕۆنادا، بتوانێت لە ماوەی ئەم مانگەدا ڤاکسینی کۆڕۆنا بەرهەم بێنێت، ئەوا دەتوانێت لە هەڵبژاردنی سەرۆکایەتیدا بۆ خولی دووەم سەربکەوێت، واتە سەرکەوتنی تڕەمپ بەسەر کۆڕۆنادا یەکسانە بە سەرکەوتنی تڕەمپ بەسەر جۆ بایدن، چونکە هەندێک سەرچاوە ئاماژە بەوە دەکەن ئەگەر ڕێگا لەم ڤایرۆسە نەگیرێت ئەوا مەترسی هەیە (۱٦۰ تاکو ۲۱٤) ملیۆن هاوڵاتی ئەمریکی توشی کۆڕۆنا بن، واتە زیاتر لە نیوەی دانیشتوانی ئەمریکا، بۆیە سەرکەوتنی تڕەمپ بەسەر کۆڕۆنادا و دۆزینەوەی (ڤاکسین) پێش هەڵبژاردن واتە دەستەبرکردنی خولی دووەمی کورسی سەرۆکایەتی ئەمەریکا.

ئەبو كاروان  ئێمە لە دەرگای یەكەمین ساڵیادی شۆڕشی گەلانی عێراقین دژی گەندەڵیی‌و تایفیەت‌و بەشبەشێنەو ستەمكاری‌و ونبوونی چەمكی دەوڵەت‌و  لەپێناو هاوڵاتیبوون، شۆڕشی تشرینی یەكەم، كە تێیدا سەدان هەزار كەس بەئافرەت‌و پیاو، بەگەنج‌و پیرەوە ڕوویان لە گۆڕەپانەكانی خۆپیشاندانەكان كردو رووبەڕووی میلیشیاو هێزە كۆنەپەرستەكان بوونەوە، دوای قوربانیەكی زۆرو گرانبەها توانیان حكومەتەكەی عادل عبدولمەهدی ناچار بەدەستلەكاركێشانەوە بكەن‌، شۆڕشگێرانی عێراق ‌وێڕای ئەو هەموو توندوتیژییە زۆرو قێزەونەی بەرامبەریان ئەنجامدرا، شكۆمەندانە دەستبەرداری ئاشتی‌و شێوازی ئاشتیخوازانەی شۆڕشەكەیان نەبوون، ئەوە راستە ئامانجەكانی ئەو شۆڕشە هێشتا بەتەواوی بەدینەهاتووەو رێگایەكی سەخت‌و دوورو درێژ ماوە بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانی، بەڵام بەهەموو مانایەك‌ ئەوەی روویدا وەچەرخانێكی گەورە بوو لە مێژووی عێراقدا، كە حكومەتێك بەپشتیوانی هێزی زۆری چەكدارو میلیشیاو ژماریەك وڵاتی ئەقلیمی كۆنەپەرست‌و خاوەن ئیمكانیەت روخێنرا.. هیچ بزوتنەوەییەكی جەماوەری بەدەر نییە لە كەموكوڕی‌و‌ كۆسپی گەورەی بۆ دروست نەبێ لە هەردوو باری خودی‌و بابەتیەوە، رەنگە هیچ كۆسپێك هێندەی سەرهەڵدان‌و بڵاوبوونەوەی پەتای كۆرۆنا زەربەی لە شۆڕشی ئۆتۆبەری گەلانی عێراق نەدابێ، كە شۆڕشگێران لەپێناو تەندروستی‌و هەستی بەرپرسیارێتی گەورەیان بەرامبەر تەندروستی خەڵك ناچارانە گۆڕەپەنەكانیان چۆڵ كردو خۆیان كەرنتینە كرد، كە ئەوەش بووە هۆی جۆرێك لە ساردبوونەوە لە خۆپیشاندانەكان، بەڵام گرەو لەگەڵ تەحەمولی گەلی عێراق‌و هیچ گەلێكی لەبەرامبەر ستەم ناكرێ، گەر بشكرێ گرەوێكی دۆڕاوە.  ئەو خۆپێشاندانانە‌ ئەو تێزەی بۆ جارێ سەدەم سەلماندەوە كاتێك هەر گەلێك رادەپەڕێ، ئەوا هیچ هێزێك نییە، بەری پێ بگرێ، جا ئەو هێزە چەندە چەكدارو توندوتیژبێ، چەندە پشتیوانی دەوڵەتانی هەبێ.  لە خۆپیشاندانەكان‌و هەروەها یادكردنەوەی ساڵیادی ئەو شوڕشەدا، سكرتێرو سەركردەكانی حزبی شیوعی عێراق لە پێشی پێشەوەی خۆپیشاندەران بوون لە بەغداو پاریزگاكان، هەر ئەوكات كە لولەی تفەنگ كرایە خۆپیشاندەران‌و لەسەرەتای شۆڕشەكە هەردوو ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران، لە ئەندامێتی ئەنجومەنەكە كشانەوە، ئەوان لەبری پاساوی بێ بنەماو نیشتەجێبوون لەنێو بارەگاكان، سەنگەریان بووە گۆڕەپانەكانی خۆپیشاندەران، ئەوەش مایەی شانازی بوو بۆ ئێمەی شیوعیەكان‌و گەلانی عێراق‌و كوردستان. بۆیە لێرەدا دوپاتی دەكەمەوە كە دۆخی هەرێمی كوردستان‌و ژیانی خەڵك تادێت خراپتر دەبێ، ئەم حكومەتە سەنگی نەماوە، تا ئەو سنورەی خەڵك‌و دایكی ئەنفالكراو ڕوو بكاتە كازمی پێی بڵێ: (كوردستان ئەمانەتی تۆ بێت).  هاتنی كازمی ئەو پێشوازییەی خەڵك‌و ڕووكردنە بەغداو داوای موچەی ڕاستەخۆ لە بەغداو تەماشاكردنی بەغدا وەك ئومێد زۆر مەسجی ئێجگار گرنگی پێیە، كە ئەم دەسەڵاتە حورمەتی نەماوە، لەنێو دڵ‌و دەروونی خەڵكدا ڕووخاون، ئەوەی هێشتوونیەتەوە هەلومەرجێكەو تەنها، ئاڵۆزی دۆخەكە لەڕووی بابەتی‌و زاتییەوە هێشتوونیەتەوە، دەسەڵاتدارانی هەرێم بەردەوامن لە نادادی‌و گەندەڵی، لە بەحزبیكردن‌و بە هەدەردانی سامانی گشتی، لە هەڕاجكردنی كەرتی گشتی‌و فرۆشتنی، لە نەدانی موچەو برسیكردنی خەڵك، كەواتا پرسیار ئە‌وەیە لەبەرامبەر تابلۆیەكی وادا، ئێمە دەبێ چی بكەین؟ خەڵك چۆن تەماشامان دەكات وەك حزبی شیوعی كوردستان؟ ئاستی كاریگەری سیاسیمان چەندە ؟ ئەو شۆڕشەی گۆڕەپانی تەحریرو پاریزگاكان‌‌و شێوازەكەی‌و بەشداری چەپ‌و هاوڕییانمان لە حزبی شیوعی عێراق‌و هێزە پێشكەوتووخوازەكان شایانی كەڵك لێوەرگرتنە، بۆ ئێمە وەك حیزبی شیوعی كوردستان، وەك هێزێكی ئۆپۆزسیۆن، وەك هێزێك كە لە رابوردو و ئێستادا سەنگەرمان سەنگەری خەڵك‌و زەحمەتكێشانە، پێویستە خۆمان پێشڕەوایەتی ناڕەزایەتییەكان بكەین.  

سەهین موفتی مەسڕور بارزانی، لە دەستپێکی کابینەکەی راستگۆیانە هەنگاوەکانی دەستپێکردو هەموو توانای حکومەتەکەی خستە گەڕ لەبۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەم هەموو قەیرانانەی یەخەی هەرێمی کوردستانی گرتەوە. ئاخر، دابەزینی نرخی نەوت، بڵاوبوونەوەی پەتای کۆڕۆنا، کەمی بودجەو لێبڕینی لەلایەن حکومەتی بەغداد، ململانێ و کێشەی سیاسی ناوەخۆ، قاچاخچێتی لە مەرزەکان، دونیایێک گەندەڵی پێشوو، ئەمانە پیاوی خۆی دەوێت رووبەڕوویان ببێتەوە..!  بارزانی، لە دە کاتژمێرەکەی پەرلەمان، هەم لە وتارو پێشکێشکردنی راپۆرتەکەی، هەم لە وەڵامدانەوەی پرسیاری نەوەدو هەشت پەرلەمانتار، سەلماندی کە خودی خۆی بە وردو درشتی ئاگاداری دۆخ و ژیانی هاوڵاتیانی هەرێمەکەیەتی، ئەوەشی سەلماند لەهەموویان زێدەتر لە خەمی چاککردنی ئەم دۆخە نەخوازراوانەن کە دووچاری هەرێمەکەی بۆتەوە. سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان، بوێرانە، راست و رەوان کۆی کێشەو پرسە هەنووکەییەکانی خستنە روو، ئیدی هیچ بوارێکی لەبۆ موزایەداتی سیاسی موزایەدەچییەکان نەهێشتەوە...!  جارێکی دی، راست و رەوان وەک سەرۆکی حکومەتی هەموو تاک و هاونیشتیمانییانی هەرێمەکەی دوور لە حیزبێتی، هیچ بەڵێنێکی بریقەداری نەدا کە پێی جێبەجێنەکرێت، وەک خۆی گووتەنی" بەڵێنێنک بدەین، دەبێ بەجێی بگەیەنین" ، ئەم دەربڕینانەی ناوبراو راستگۆیی  دەسەلمێنێت، کە ویستی هەیە حکومەتێکی باش، حوکمڕانی کوردستان بکات. پاشان، پشووفراوانییەکەی بەرانبەر ئەم هەموو پرسیارە، گەواهی جددیەتی بارزانی بوو بۆ چاکتر کردن و رێکخستنەوەی کۆی پڕۆسەی سیاسی، ئابووری، کۆمەڵایەتی... هتد. دەرگای ئەنجومەنی وەزیرانیشی ئاوەڵا کرد، کە هەرکەس و لایەنێک پڕۆژەی سەرخستن و دەربازبوونی هەر جۆرە قەیرانێکی هەبێت، با بفەرموێت بە یارو نەیارەوە. ئیدی، هەقی خۆیەتی و کاتێتی، لە بری هاش و هوش و موزایەدەی سۆشیال مێدیاو تێڤییەکان، کۆی پارت و لایەنە سیاسییەکان بیر لە هاوکاری گشتگیری بکەنەوەو پشتیوانی حکومەتی هەرێمی کوردستان بن، بۆ دەربازبوون لەم دۆخە نەخوازراوانە، چوونکێ مەسڕور بارزانی سەلماندی کە حکومەتەکەی هی هەموانە.

سالار مەحمود "کەمترین موزایەدە لەپەرلەمان کرا، زۆرترین کێشەی خەڵک خرایە روو" پەرلەمانتاران قسەی دڵی خەڵک و خۆیان کرد. حکومەتیش گرفتەکانی خۆیان خستە بەردەم پەرلەمان. ئەم دانیشتنە تەلیسمی ساردی نێوان حکومەت و پەرلەمانی تائاستێک رەواندەوە. هیوادارم دانیشتنی لێپرسینەوە لەحکومەت لەئایندە ئەنجام بدرێت. پرسی لێپرسینەوە پرسێکی پەیڕەویی و ئاساییە. حکومەت دەتوانێ سود لە تەرحی پەرلەمان و قوەتی پەرلەمان وەربگرێت بۆ چاکسازیی و رووبەڕوبونەوەی ناوەندەکانی نفوزی دەرەوەی حکومەت. حکومەت دانی نا بە بوونی گەندەڵی بەتایبەتی لە دەروازە سنوریەکان، ئەم بابەتە پێویستە زۆرتر بەدواداچوونی پەرلەمانی بۆ بکرێت و داواکاری گشتی رۆڵی خۆیان ببینن بۆ جوڵاندنی سکاڵاو داکۆکی لەمافی گشتی. کەمترین موزایەدە لەپەرلەمان کرا، زۆرترین کێشەی خەڵک خرایە روو. بەردەوامی لەم جۆرە دانیشتنە بە وەرزی باشترە. تەنانەت ئەگەر بۆ لێپرسینەوە لە سەرۆکایەتی حکومەت و وەزیرەکانیش بێت. پەرلەمانێکی بەهێز حکومەت بەهێز دەکات. بە پێچەوانەوە پەرلەمانێکی لاواز رۆڵی حکومەتیش لاواز دەکات.  بەپێی پێوەری زانستی سیاسی  لەبەر ئەوەی کێشەکان زادەی ئەمڕۆ نین و بە پرۆسە کەڵەکەیان کردوە، چارەسەرەکەشیان هەر بە پرۆسەو هەنگاو بەهەنگاو دەکرێت.

دانا رەشید  حکومەتی هەرێم دەیەوێ ، بەغدا موچەی بۆ دابین کاو ، ئەمەریکا  بیپارێزێ و خۆشی سەروەت و سامانی بەرێت .  لە هەموو سیستەم و حکومەت و وڵات و هەرێمێکدا ،  ئەگەر چی دیمۆراتی بێ  یان  بەجۆرێک  ئیستبدادی بێ ، پەرلەمان  لایەنی کەم ئەو هێزو هەرەکەتەی هەیە ، کە لە وەزیر و سەرۆک وەزیران و بەرپرسانی باڵای حکومەت  و بەپرسانی باڵای حکومەت بپرسێتەوە ، ئەمەش  ٢ هۆی هەیە ،  یەکەم ، پەرلەمان راستەخۆ لە لایەن میلەتەوە هەڵدەبژێردرێت ، واتە متمانەی لە میلەت وەرگرتوە ، بەم پێ یە  بەرزترین ئاستی یاسادانانە ،  حکومەت لە پەرلەمان متمانە  وەردەگرێت و لەسەر دەستی ئەندامانی پەرلەمان سوێندی یاسایی دەخوات . کەواتە  بۆ پەرلەمان هاتوە  هەر کات و ساتێ لە هەر وەزیرو کاربەدەستێ ، بانگهێشتی ناو هۆڵی پەرلەمان بکات و لێپرسینەوەیان لەگەڵ بکات ،  ئەمما گرفتی هەرێمی کوردستان ئەوەیە ، کە ناجیتە ژێر تەعریفی  هیچ جۆرە سیستەم و هاوکێشەیەکی حکومرانیەوە ،  هەرێمی کوردستان  دەسەڵات  سپێردراوە بە دوو بنەماڵە بە دەرەجەی یەک  بنەماڵەی بارزانی ،  کە منداڵی ئەم بنەمڵەیە بە پێی مەوقیعی بنەماڵەیی کە دێتە دنیاوە بە مەنسەبی سەرۆک یان سەرۆک وەزیران یان  سەرۆکی ئەمنی وڵات ، ...... هتد تەواوی جومگە ئەساسیەکانی وڵات لەدایک دەبێ ، بەم مانایە  بۆ منداڵی خەڵک نەهاتوە خەونی بوون بە سەرۆکی وڵات یان سەرۆک وەزیران یان دەزگایەکی هەستیاری دەوڵەتی هەبێ ، ئەم خەونە تەنها بۆ بنەماڵەیەک قۆرخ کراوە ،   حیزبەکانی تر کە یەکێتی نیستمانی  خۆیان بە بنەماڵە کردوە ، گۆرران ئەوانیش نیمچە بنەماڵەن ، واتە هەڵگری هەمان جۆری بیرکردنەوەو ئایدیای پارتین ، لە پەرلەمانێکی لەم جۆرە  کە ئەندامانی بە جۆرێک لە جۆرەکان بە تەسکیەی حیزبی و  بە جۆرەها رێگەی هەڵخەڵەتاندنی تاکی دەنگدەر دروست کرابێ ، بێ گومان لە بری ئەوەی ببێت بە بەرگریکاری  میلەت ، دەبێتە بەرگریکاری بەرژەوەندیەکانی حکومەت ، حکومەتیش بە پێێ گەورەیی و پچوکی حیزبەکان دەبێتە ئەم حکومەتەی هەرێمی کوردستان ، کە  پچوکترین شەفافیەت لە هیچ شتێکدا نی یە و  وڵات دراوەتە دەست کۆمەڵی قاچاخچی سیاسی و حیزبی ، سەروەت و داهاتی  لە تاریکیدا ون دەکرێ و  فرە قەیران و  کێشە فراوان و  بەرتیل خۆری و دزی کردن و   گیرفانی میلەت تاڵان کردن ، لە رێگەی هاوردە کردنی خراپترین کاڵاو خوارنی  بێگانەو  ، بەهەدەر دانی بەرهەمی خۆماڵی ،  ئەندامی پەرلەمان  بە جۆرەها ئیمتیازی گەرەو موچەی قەبەو خانە نشینی ، مڕ کراوە  ئیدی بۆ میلەت  چۆن دەست لەو عێش و نۆشە هەڵدەگرێ ،  ئەم پەرلەمانی هەرێمە ئەگەر بۆ وێنەش بێ وەک پەرلەمانی بەغدای پێ ناکرێت ، کە لە بەغدا  چەندین سەرۆک وەزیران و وەزیر و ەرپرسی باڵای  مەحکوم کردوە و لای داون ، وەک بینیمان چۆن وشیار زێباری  لێرسینەوەی لەگەڵ گراو لە پەرلەمانەوە لە پۆستەکەی دوور خرایەوە .  بە پیرۆز کردنی بنەماڵە لە هەرێمی کوردستان  بەرەوە  وێستگەیەکی زۆر خەتەرناک هەنگاو دەنێ ، بە جۆرێک  پەرلەمان دەبێ فەرشی سور ڕاخا  بە تکاو رجا و لەژێر  لێوەلەرەی ترسەوە ، بریار بدات ، گەلۆ جەنابی شێخی عەشیرەت و  بە قودرەتی قادر سەرۆک وەزیران بفەرموون بۆ  سەلام و کەلامێ ، لە حزورتاندا  ئامادە باشی خۆمانتان بۆ دوپات دەکەینەوە 

له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج  هه‌وڵێكی زۆر هه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی داعش له‌ سنوری پارێزگای كه‌ركوك ودیاله‌ خۆی رێكبخاته‌وه‌ ،ئه‌م هه‌وڵه‌ هه‌ر هه‌وڵی ده‌سته‌و گروپه‌ بچوكه‌كانی داعش نیه‌ كه‌ تا ئێستا به‌ هاوكاری خه‌ڵكی ناوچه‌كه‌ له‌ حه‌ویجه‌و حه‌مرین و ده‌وروبه‌ری شاره‌بان و خاڵس و عوزێم ماون و جم و جۆڵیان هه‌یه‌ ، هه‌وڵه‌كه‌ پێده‌چێت ده‌ستی ده‌ره‌كیشی تیا بێت ، ئێمه‌ هه‌ر زوو گومانی هاوكاری ئاكه‌په‌و ئه‌ردۆغانمان به‌ نووسین بڵاو كرده‌وه‌و دواتریش له‌ زۆر ناوه‌ندی میدیای دنیا  زانیاری ورد له‌و باره‌یه‌وه‌ بڵاوكرایه‌وه‌ ، هه‌ر ئاكه‌په‌و ئه‌ردۆغان نا، هه‌ڵبه‌ت ده‌وڵه‌ت و خه‌ڵكانی دیكه‌ش هه‌ن كارتی داعش به‌ كاردێنن . به‌ر له‌ له‌ نزیكه‌ی سیازده‌ ساڵ گروپێكی رۆژنامه‌نووس كه‌ شه‌هید سۆرانی مامه‌حه‌مه‌شی تیابوو له‌ گه‌ڵ پۆلیسی قه‌زاو ناحێكان كه‌ ئه‌و كات سه‌رحه‌د قادر به‌رپرسی بوو شه‌وێكی چووینه‌ چه‌ند شوێن و گوندو ناوچه‌یه‌كی حه‌ویجه‌ ، به‌ره‌به‌یان  له‌و گونده‌ی لێیبووین كه‌سێك گیرا كه‌ هه‌ر به‌ ڕاستی ئه‌وه‌ عیزه‌ت دوری بوو ، له‌ نێوان هه‌راو زه‌نای ئه‌وه‌و ئه‌و نیه‌و ئه‌و گفت و گۆیه‌دا ئه‌مه‌ریكیه‌كان بردیان ، ئێستا دوای سیانزه‌ ساڵ له‌و دیرۆكه‌ عیزه‌ت دوری ناوی هاتوه‌ته‌وه‌ ناوان و خه‌ریكی رێكخستنه‌وه‌ی به‌عسیه‌كانه‌ ، سه‌یر له‌وه‌دایه‌ دوری هه‌رماوه‌و ئه‌وانی دیكه‌ یه‌ك یه‌ك كه‌وتنه‌ ته‌ڵه‌كه‌وه‌ . له‌ ته‌واوی عیراقدا جگه‌ له‌ موسڵ داعش له‌ كه‌ركوك له‌ هه‌موو شوێنێكی تر پڕ جوڵه‌ تر بوو ، گه‌رچی هه‌رگیز وه‌ك موسڵ و تكریت و ئه‌نبار نه‌یتوانی ده‌ستی به‌سه‌ردا بگرێت ، جگه‌ له‌ حه‌ویجه‌و ناحێكانی ئه‌و قه‌زایه‌ كه‌ زۆربه‌ی دانیشتوانه‌كان هاوكارو پشت و په‌نای داعش بوون ، ئه‌وه‌ی كه‌ داعش نه‌بوو ، یان داعشی نه‌بوو ، رووبه‌ڕووی زه‌برو زه‌نگ و كوشتن بوه‌وه‌ ، به‌ر له‌ سه‌رهه‌ڵدانی داعشیش سه‌دان ماڵی كورد و توركمانیش له‌و ناوچانه‌ دورخرانه‌وه‌ " لیستی ته‌واوی خانه‌واده‌و خێزانه‌كانم لایه‌ "  ، دوای تێكشكانی داعشیش له‌ هه‌موو عیراق كه‌ركوك  به‌تایبه‌ت حه‌ویجه‌و حه‌وزی حه‌مرین داعشی لێنه‌بڕا . ئێستا كه‌ كه‌متر له‌ مانگێك ماوه‌ بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆك له‌ ئه‌مه‌ریكا ، له‌ سنوری كه‌ركوك داعش سه‌ره‌ تاتكێیه‌تی ، توركیاش دیسان گیرو گازی كه‌ركوكی هێناوه‌ته‌وه‌ به‌ر باس ، له‌م بارو دۆخه‌دا ده‌بێت چاوه‌ڕێی هه‌ر گۆڕانكاری و روداوێك بكه‌ین ، بۆ كوردی كه‌ركوك و بۆ كه‌ركوكیه‌كان به‌ گشتی زۆر پێویسته‌ به‌ ئاگاییه‌وه‌ مامه‌ڵه‌ له‌ گه‌ڵ بارو دۆخه‌كه‌و گۆڕانكاریه‌كان بكه‌ن ، له‌ زۆر لاوه‌ هه‌وڵێك هه‌یه‌ كه‌ركوكیه‌كان توشی ره‌وشێكی نه‌خوازراو بكرێن ، بۆ ئه‌مه‌ش بوونی داعش و بیانووی داعش هه‌میشه‌ له‌ به‌رده‌سته‌ .

گوڵاڵە سدیق یەدەكی نەختینەیی، یان نەختینەیی بیانی، هەمو ئەو نەختینە بیانیانە (بەزۆری دۆلاری ئەمریكییە)و سەنەدات‌و ئاڵتونانە دەگرێتەوە كە لە بانكی ناوەندی هەر دەوڵەتێك خەزن كراون، لەپێناو پاراستنی‌و پاڵپشتی بەهای پارەی نیشتمانی‌و راگرتنی باڵانسی ئابوری‌و دانەوەی قەرزەكانی سەر دەوڵەت. لەسەرەتادا ئەم نەختینەییە تەنها بەشێوەی ئاڵتون‌و هەندێجار زیو هەڵدەگیرا، بەڵام لەپاش جەنگی دووەمی جیهانییەوە توانرا جگە لە ئاڵتون‌و زیو، بەشێوەی پارەی كاش دابنرێت، كە لە ئێستادا خۆی دەبینێتەوە لە دراوی دۆلاری ئەمریكی‌و یۆرۆ و جونیەی ئیستەرلینی‌و یەنی یابانی، بەڵام باوترینیان دۆلاری ئەمریكییە. هێزو توانای ئابوری وڵاتان لەڕێی بڕو قەبارەی ئەم نەختینەییەوە دیاری دەكرێت، بەشێوەیەك هەر وڵاتێك بڕی پارەو قەبارەی ئاڵتونی خەزنكراوی زیاتر بێت، متمانەی لە سندوقی نێودەوڵەتی زیاترە، لەكاتی رودانی هەر حاڵەتێكی كتوپڕ زۆر بەئاسانی دەتوانێت قەرزی نێودەوڵەتی یان پاڵپشتی دارایی نێودەوڵەتی بەدەست بهێنێت. بەڵام بە كەمبونەی ئەم نەختینەییە لەبانكی ناوەندییدا دەوڵەت بەهای دراوە نیشتمانییەكەی لەدەست دەدات، هەر لەبەر ئەم هۆكارەشە كە لە هەمو بانكێكی ناوەندی (حد الادنی) دانراوە لەكاتی كەمبونەوەی ئەم نەختینەییە. واتە لەكاتی پوكانەوەی ئابوری هەر وڵاتێك، كاتێك كە ناتوانرێت جێگەی ئەو نەختینەییە لە بانكی ناوەندی پڕ بكرێتەوە، وردە وردە قەبارەی ئەم نەختینەییە كەم دەبێتەوە، لەم حاڵەتەدا دەوڵەت ناتوانێت ئیلتیزاماتە داراییەكانی جێبەجێ بكات، وە لەبەرئەوەی ئەم جۆرە دەوڵەتانە ئابورییەكی گەشەسەندوییان نیە، ناتوانن قەرزی دەرەكی یان نێودەوڵەتی بەدەست بهێنن، چونكە پاڵپشتی نەختینەییان لە بانكی ناوەندی لاواز بوە. ئەگەر هاتو بەشێوەیەكی نۆرماڵ دۆلاری هاتو شوێنی دۆلارە رۆشتوەكان نەگرێتەوە، ئەوا دەوڵەت ناچار دەبێت یان نرخی دۆلار بەرز بكاتەوە یان پارەی نوێ چاپ بكات، لەكاتی چاپكردنی پارەی نوێ بێ پاڵپستی نەختینەیی یان ئاڵتون ئەوا ئەو پارە چاپكراوە نوێیە بەهای راستەقینەی خۆی لەدەست دەدا، بەم شێوەیە هەڵئاوسان لە وڵات دروست دەكات. لە عێراقی پاش 2003و لە دوای بەرزبونەوەی نرخی نەوت، دۆلارێكی زۆر هاتە ناو دەوڵەتی عێراقەوە، بەڵام بەهۆی گەندەڵی زەبەلاح‌و لە رادەبەدەری حزبە عێراقییەكان‌و پشك پشكێنی حزبی، ئەم پارەیان توشی نەزیف كرد، بەچەندین شێوە پارەی دەوڵەتی عێراق رەشكرایەوەو نێردرایە دەرەوەی وڵات، بێ ئەوەی جێی ئەم پارە رۆشتوانە بە كاڵا پڕ بكرێتەوە.  لە دوای 2003وە یەدەكی نەختینەیی چەندینجار لە بانكی ناوەندی عێراقدا بەرزی‌و نزمی‌و نەزیفی گەورەی بەخۆیەوە بینیوە. ئەگەر سەیری تازەترین ئامار یان خوێندنەوەی بانكی ناوەندی عێراق بكەین لە زاری بەرپرسە باڵاكانەوە، هەر خۆیان دەرخەری ئەوەن كە بانكی ناوەندی لە لێواری كارەسات‌و هەرەسهێنان نزیك بوەتەوە! بۆ نمونە:  لەمانگی 9ی 2019 واتە یەك ساڵ پێش ئێستا، راوێژكارێكی ئابوری عادل عەبدولمەهدی بەناوی مەزهەر محەمەد ساڵح، لە لێدوانێكدا رونیكردەوە كە عێراق خاوەنی 87 ملیار دولارو 3,96 تۆن ئاڵتونە لە بانكی ناوەندی عێراقیدا. بەڵام پاش دەست لەكاركێشانەوەی عادل عەبدولمەهدی لە مانگی 3ی 2020، بڕیاردەری لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق ئەحمەد سەفار لە لێدوانێك رایگەیاند كە عێراق بە هەمو پارەی نەختینەیی‌و زێڕو سەنەداتەوە خاوەنی 87 ملیار دولارە! لە ٢٤/٦/٢٠٢٠ شارەزایەكی ئابوری بەناوی عبدولڕەحمان مەشهەدانی لە لێدوانێك رایگەیاند لەكاتی حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی تا دەست لەكاركێشانەوەی نزیكەی 36 ملیار دولار لە بانكی ناوەندی نەماوە ( اختفت!). هەندێك لە پڕوپاگەندەكان دەڵێن كە سەركردە سەرەكییەكانی شیعە بە رێكەوتن لەگەڵ ئەمریكا ئەم پارەیان بردوە بەرامبەر وازهێنایان لە دەسەڵات. بەوپێیەی كە بۆ هەڵبژاردنی داهاتو مەحاڵە بتوانن دەنگی پێویست بەدەست بهێنن بەهۆی یاسای تازەی هەڵبژاردنەوە، وە ئەم دەستكێشانەوەی شیعە لە دەسەڵات‌و رازیبونیان بە سیستمی فرە بازنەیی بەرامبەر بە بردنە دەرەوەی ئەو 36 ملیار دولارە بوە! واتە بەگوێرەی ئەم لێدوانانە عێراق نیوەی نەختینەیی لەگەڵ وازهێنانی عەبدولمەهدی لەدەستداوە! وە هەر بە پێی لێدوانێكی هەیسەم جبوری سەرۆكی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق، دەڵێت بۆ ئەوەی بەهای دراوی عێراق هەرەس نەهێنێت، پێویستە كەمترین ئاستی نەختینەیی لە بانكی ناوەندی 52 ملیار بێت! ئەمە لە كاتێكدا لە ٢٧/٩/٢٠٢٠ هەواڵی دیارنەمانی 6 تریلۆن دیناری عێراقی لە هەندێك میدیا عێراقییەكانەوە بڵاوكرایەوە، كە بۆ مەبەستی موچەی مانگی 9ی فەرمانبەرانی عێراق قەرزكرابـو! ئەگەر لەماوەی كەمتر لە ساڵێك یەدەكی نەختینەیی لە بانكی ناوەندی عێراق لە 87 ملیاروە 36 ملیاری لەگەڵ رۆشتنی عەبدولمەهدی نەمابێت، وە بەپێی لێدوانەكانی هەیسەم جبوری پێویستە كەمترین بڕ 52 ملیار بێت، ئایا دەوڵەتی عێراق توانای پێدانی موچەی فەرمانبەرانی دەمێنێت لەكاتێكدا حكومەتی هەرێمیش بۆ پێدانی موچە چاوی لەدەست‌و مەڕحەمەتی بەغدایە؟! لەسەرەتای سەرهەڵدانی كۆرۆنا ڤایرۆس‌و دابەزینی نرخی نەوت، دەوڵەتی عێراق هەتا ئێستا نزیكەی 15 تریلۆن دینار (زیاتر لە 12 ملیار دولار) قەرزی ناوخۆیی كردوە بۆ مەبەستی پێدانی موچەی فەرمانبەران‌و خەرجییەكانی دەوڵەت، ئەمە جگە لەو 6 ملیار دولارەی كە كازمی لەسەردانەكەی بۆ وڵاتی سعودیە بەقەرز وەریگرت بۆ هەمان مەبەست، ئەمەش ئەو راستیانە دەردەخات كە دەوڵەتی عێراق وەك پێویست توانای پێدانی موچەو خەرجییەكانی نەماوە، چونكە مانگانە جگە لە فرۆشی نەوت‌و خاڵە سنورییەكان (هەتا ئێستا لەچنگی مافیای ناوخۆیی‌و حەشد رزگاریان نەبوە) ناتوانێت بێ قەرزی ناوخۆیی موچە دابین بكات، ئەمە جگە لەوەی ئەم قەرزكردنەی مانگانەی دەوڵەتی عێراق دەرخەری ئەو راستیەن كە بواری دەستبردن بۆ یەدەكی نەختینەیی لە بانكی ناوەندی نەماوەتەوە بە مەبەستی دابینكردنی موچە!  

جەلال جەوهەر  بەشی چوارەم : 1- هەڕەشەکانی عێراق بۆ سەر هەرێم لەگەڵ دروستکردنی دەوڵەتی عێراق لە ساڵی 1921، عێراق کەوتە ژێر ئینتدابی بەریتانیا، هەر بە نەخشە وبەرنامەی بەریتانیا، کاربەدەستانی عێراق هەڵوێستێکی دوژمنکارانەی هەبوو بەرامبەر بە کورد و جوڵانەوەکەی، بە کۆمەک و پشتگیری تەواوی بەریتانیا. سیاسەتی بەریتانیای ئەو سەردەمە هاندەر بوو بۆ دروست بونی ئاراستەیەکی شۆڤێنی لە ناو دەسەڵاتداران وکاربەدەستانی عێراق بۆ گۆڕینی باری دیموگراڤی باشوری کوردستان(ویلایەتی موسڵ)، وگەیشتن بە ئامانجی کەمکردنی ژمارە دانیشتوانی کورد ( کەرێژەیان ٦٥،٣٪ دانیشتوانی ویلایەتی موسڵ بووـ کێشەی ویلایەتی موسڵ ـ د. فاضل حسین)، وزیادکردنی ژمارەی دانیشتوانی عەرەب (کە رێژەیان ٢٠،٧٪ ی ویلایەتیەکە بوو لەو سەردەمە ـ ھەمان سەرچاوە)، بۆ ئەو مەبەستە، بەریتانیا وکاربەدەستانی عێراق قۆناغی یەکەمی سیاسەتی تەعریبیان لە سەردەمی مەلەکی بە بێ دەنگی دەستی پێکرد لە ناوچەکانی کەرکوک، دیالە، هەولێرو موێڵ. لە سەردەمی کۆماریشدا، و بە دیاری کراوی، لە دوای کودەتای (8)ی شوباتی ساڵی (1963)، سیاسەتی ڕاگواستنی گەلی کورد، و بە عەرەبکردنی کوردستان، زۆر بە ئاشکراو بە فراوانی دەستی پێکرد، لەو ناوچانەی باسمان کرد. لە دوای کودەتای (١٧) ی تەموزی ساڵی (١٩٦٨)، سیاسەتی پاکتاوکردنی کورد کرا بە بڕیار و یاسا لە عێراق، چونکە ئەو سیاسەتە هەر لە بنەڕەتدا بەشێک بوو لە پرۆگرامی فیکری حیزبی بەعس. هەر لەبەر ئەوە، وبەپێی مێژووی سەد ساڵی ڕابردوو، بیری رەگەز پەرستی لەناو عەرەب بە گشتی، زۆر گەشەی کرد و بڵاوبوەوە، بە تایبەتی لە ماوەی (35) ساڵی حکومڕانی بەعسیەکان لە عێراق. حکومەتەکانی دوای 2003 و(17) ساڵی ڕابردووش، نەک کۆتایی نەهێنا بە بیری نەتەوەپەرستی لە عێراق، بەڵکو لە سایەی سیستەمی نوێی حکومڕانی عێراقدا، بیری مەزهەب پەرستیش کارا بوەوە، کە ساڵانێکی زۆر بوو، بە ئاگرو ئاسن بێدەنگ و خەفە کرابوو، لەبەرئەوە شەڕو ململانێکانی نێوان لایەن و دەستە و گروپەکانی عەرەبی سوننە و شیعە بە توندی دەستی پێکرد. هەڵگیرساندن و خۆشکردنی ئاگری شەڕی تایەفی و نەتەوەیی لە عێراق، زیانی گیانی، ئابوری، کۆمەڵایەتی و دەروونی زۆری لێ کەوتەوە، کە تا ئەمڕۆش ئەم شەڕە درێژەی هەیە لە عێراق. لێرەدا، ئەوەمان بۆ ساغ دەبێتەوە، کە بیری تەسکی نەتەوەیی و مەزهەبی هەمیشە وەک هەڕەشەیەکی لەسەر پێ، سازو ئامادەیە بۆ سەر نەتەوەی کوردو خاکەکەی، و بۆ سەر ئاشتی کۆمەڵایەتی لە عێراق. لە ڕوی سیاسیشەوە، ناکۆکی و ململانێکانی نێوان هەرێم و بەغدا لە ماوەی (16) ساڵی رابوردوو( لە رۆژی دەرچونی یاسای ئیدارەی دەوڵەتی عێڕاق بۆ قۆناغی گواستنەوە لە ساڵی 2004)، لەسەر مافە دەستوریەکانی کورد (مادەی 140، بودجەی ساڵانەی هەرێم، نەوت و غاز و پێشمەرگە)ە، ولێکەوتەکانی شەڕی داعش لە موسڵ، کەرکوک، دیالە و سەڵاحەددین) لە ساڵانی (2014-2015-2016-2017)، وپرسی ڕیفراندۆم لە ساڵی 2017، وکاردانەوەی توندی سەربازی حکومەتی فیدڕاڵی عێراق، بۆ سەر ناوچە کێشە لەسەرەکان و هەرێمی کوردستان، هەموو ئەمانە ئاماژەن، بۆ ئەوەی کە هێشتا لە عێراق، عەقڵیەتی هێز و خۆسەپاندن و داگیرکردن و فراوانخوازی زاڵە بەسەر مرۆڤی عێراق بە گشتی، و بواری تێگەیشتن و گفتوگۆش زۆر زۆر کەمەو لە داشکاندایە. 2- هەڕەشەکانی تورکیا بۆ سەر هەرێم دەوڵەتی تورکیا لە سەرۆکی دەوڵەتەوە، تا دوا بەرپرسیان، بە ئاشکراو ڕاشکاوی، و بە بەرچاوی هەموو دونیاوە دەڵێن : ویلایەتی موصل ( پارێزگاکانی موصل، ھەولێر، کەرکووک، سلێمانی، دھۆک وھەڵەبجە ) بە بەشێک لە دەوڵەتی عوسمانی دەزانین. وخۆشیان بەمیراتگری دەوڵەتی عوسمانی دەزانن، کە بۆ ماوەی زیاتر لە چوارسەد ساڵ لەم ناوچەیە حاکم بوون. تورکیا لە ساڵی (1991)ەوە، ئامادەکاری دەکات بۆ جێبەجێکردنی ئەو پرۆژەیە، هەر بۆ ئەو مەبەستە، بە دەیان بنکەو سەربازگەی لە هەرێم و پارێزگای موێڵ دامەزراندووە، بە تازەترین چەک و تفاقی سەربازیەوە،... ڕاستە جاروبار ڕایدەگەیەنێت هاتنی ئەوان، بۆ سنوری پارێزگای هەولێر و دهۆک، و دانان و دامەزراندنی زیاتر لە (30) بنکەو سەربازگە بۆ ڕاوەدونانی گەریلاکانی پارتی کرێکارانی کوردستانە، بەڵام ڕاستیەکەی ئەوەیە، کە بەرپرسە باڵاکانی تورکیا ڕایدەگەیەنن. بەڵێ لە هەشتاکانی سەدەی ڕابردوو، تورکیا ڕێکەوتنی هەبوو لەگەڵ دەوڵەتی عێراق بۆ هاتنە ناوەوەی هێزەکانیان بە قوڵایی (30کم)، بۆ چاودێری و شەڕی هێزەکانی (پەکەکە)، بەڵام نەیانتوانیوە لەو سەردەمە بنکەو سەربازگە دابمەزرێنن. لەدوای ڕاپەڕینی ساڵی (1991)، و بە سوود وەرگرتن لە هاتنی هێزەکانی هاوپەیمانان بە سەرکردایەتی ئەمەریکا، تورکیاش بنکەو سەربازگەی خۆی دامەزراند لە سنوری پارێزگای دھۆک( من پێم وایە بەڕەزامەندی ئەمریکا بووە)، بەهۆی بوونی بۆشایی سەربازی و ئەمنی وکارگێڕی لە ناوچەکە. لەسەردەمی دەوڵەتی عێراقی نوێشدا، تورکیا جاروبار ڕەزامەندی وەرگرتووە بۆ هاتنە ناوەوە، بەمەبەستی کاروچالاکی سەربازی کاتی لەدژی پەکەکە، بەڵام نەمزانیوە دەوڵەتی عێراق رێگای دابێت تورکیا بنکەو سەربازگە دابمەزرێنێت لە هەرێمی کوردستان وناوچەکانیتری عێراق. جگە لە ئامادەکاری سەربازی، تورکیا لە ساڵی (٢٠١١)ەوە بەئاشکرا ھێزی چەکدار(ملیشیا) دروست دەکات لە ھێز ولایەنە ئیسلامیەکانی دونیا و ناوچەکە، بۆ ھێرش و پەلامار وشەڕ وململانێی خۆی لەگەڵ دوژمن ونەیارەکانیان لە سوریا، لیبیا، ئازربێجان،... تورکیا چاوەڕێی هەلی تر و دۆخێکی نوێ دەکات، لە شەڕوفەوزاو بۆشایی سەربازی و کارگێری لە ناوچەکە، بۆ تەواو کردنی پرۆژەی داگیرکردنەوەی سنوری ویلایەتی موصل، ئەوەی جێگای سەرنجە دەسەڵاتدارانی سنوری پارێزگای (دهۆک و هەولێر)، بێدەنگی تەواویان هەڵبژاردووە لەم پرسە، بەڵام هەندێک جاریش بیانوی بوونی پەکەکە ئەهێننەوە لەو سنورە، و هەروەها مەترسی و نیگەرانی خۆشیان ڕادەگەیەنن لە دەست تێوەردانی پەکەکە لە کاروباری حکومڕانی لەو ناوچەیە، بۆ هاتنە ناوەوەی سوپای تورکیا. ئەمانەی لە سەرەوەش باسکرا ھەمووی بەڵگەی زیندوون، کە بیری داگیرکردن و فراوانخوازی لای تورکەکان زۆر زیندوو وبەهێز لەسەر پێیە ھەمیشە. پەیوەندی ئابوری وئەمنی وسیاسیی ئەمڕۆی دەسەڵاتدارانی ھەرێم لە گەڵ دەوڵەتانی ناوچەکە، نارۆشنی زۆری تێدایە، وزیاتر لە بابەتێکی لێدەخوێندرێتەوە... کە هیوادارین بەسوود و قازانجی میللەتەکەمان کۆتایی بێت. 3- هەڕەشەکانی ئێران بۆ سەر هەرێم کۆماری ئیسلامی ئێران خۆی بە میراتگرەوەی ئیمپراتۆریەتەکانی (میدیا، فارس، ساسان)و سەدەکانی پێش زاین و دواتر دەزانێت. سنوری دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتەکانی ئەو سەردەمەش پێک دەهات لە هەموو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەشی هەرە زۆری رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە. بەشێک لەبەرپرسانی باڵای کۆماری ئیسلامی ئێران، بەڕاشکاوی و شانازیەوە ئەوەیان ڕاگەیاندوە، کە ئیمپراتۆریەتەکانی پێش زاین، بە سەدان ساڵ، و بە تەنیا حوکمی گەلانی ئەو سنورە پان و بەرینەیان کردوە، کە ئێستا بە دەیان دەوڵەت حوکم دەکرێت و ئیدارە ئەدرێت. کۆماری ئیسلامی ئێران پەیوەندی فەرمی و دبلۆماسی لەگەڵ زۆربەی هەرە زۆری دەوڵەتانی ئەو سنورە هەیە، و بە شێوازی جیاوازو جۆراو جۆر پەیوەندی سیاسی و ڕۆشنبیریشی لەگەڵ گەلانی ئەو دەوڵەتانە هەیە. کۆماری ئیسلامی ئێران ئامادەکاری زۆری کردوە، بۆ ئەوەی شوێن دەستی دیار بێت لە سیاسەت و فەرهەنگی ئەو وڵاتانەی کە ڕێژەیەکی دیاری دانیشتوانەکەی شیعە مەزهەبن، و بۆ ئەو مەبەستە دەیان ڕێکخراوی مەدەنی و یەکەی سەربازیان دروست کردووە. پەیوەندی کۆماری ئیسلامی ئێران لەگەڵ عێراق، بە هەرێمی کوردستانیشەوە پەیوەندیەکی مێژوویی، سیاسی، ئابوری، کۆمەڵایەتی، ڕۆشنبیری، و تا رادەیەک تایبەتمەندی خۆی هەیە، لەبەر ئەم هۆکارانە؛ - سنورێکی دوور و درێژیان لەنێواندا هەیە کە نزیکی (1500کم) دەبێت. - ئەم سنورە دوورو درێژە بوە هۆی ئەوەی پەیوەندیەکی ئابوری بەهێز دروست بێت لە نێوان هەردوولا لە حەڤدە ساڵی رابردوو. - گەشتوگوزاری ئاینی لە نێوان هەردوولادا، بە تایبەت لە ئێرانەوە بۆ نەجەف و کەربەلاو بەغداو سامەڕا... - پەیوەندیەکی مێژوویی مەزهەبی بەهێز هەردوولا دەبەستێتەوە بە یەکەوە. - پەیوەندیەکی سیاسی بەهێز هەیە لە نێوان هێزو لایەنە شیعەکانی عێراق لەگەڵ کۆماری ئیسلامی ئێران، لانیکەم تەمەنی(٤٠) ساڵ دەبێت. - هەروەها ئێرانیەکان پەیوەندیەکی باش و بە‌هێزیان هەیە لەگەڵ زۆربەی هێزو لایەنە کوردستانیەکانی عێراق، لەگەڵ ئەوەشدا ئێران زۆر بە ھەستیاریەوە مامەڵە لەگەڵ ھەرێم ولایەنە سیاسیەکان دەکات، لانیکەم لە بەر دوو ھۆی زەق؛ یەکەمیان ئەوەیە ئێران خۆی کێشەی کوردی ھەیە لەکوردستانی ئێران، دوەوەمیشیان ئەوەیە بەشێک لە لایەنەکانی ئۆپۆزسێونی ئێران( لایەنەکانی رۆژھەڵات کوردستان ) لەھەرێمی کوردستانن. - ئەو تایبەتمەندیانەی سەرەوە، بووە هۆی دروست بونی پەیوەندی کۆمەڵایەتی و خزمایەتی، بەهۆی سروشتی هاوبەشی مەزهەبی و نەتەوەیی ھەردوولا. ئەنجام: ئەم هۆکارانە وایکردووە کە کۆماری ئیسلامی ئێران ڕۆڵ ودەستێکی دیاری هەبێت لە مەیدانی سیاسی و بڕیاری سیاسی لە عێراق و هەرێمی کوردستان، بەهۆی ڕۆڵی دیاری خۆیان، و ڕۆڵی ئەو ڕێکخراوە سەربازی و مەدەنیانەی کە دروستیان کردوە لە عێراق. باڵا دەستی ئێران لە عێراق و هەرێم، بێ مەترسی و هەڕەشە نابێت لەسەر داواکانی گەلی کوردستان، لەمافی چارەی خۆنوسین، چونکە خواست و ئامانجەکانی دووری میللەتی کورد، هەرگیز یەک ناگرێتەوە لەگەڵ سیاسەتی ئەمڕۆی کۆماری ئیسلامی ئێران لەسەر پرسی کورد، نزیکترین بەڵگەش ھەڵوێستی توندی کۆماری ئیسلامی ئێران بوو لە دژی ریفراندۆم.

سـەركۆ یونس  رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی لە تازەترین راپۆرتیدا عێراقی بەیەكێك لەگەندەڵترین وڵاتانی جیهان داناوە، لەكۆی (180) وڵات لە ریزبەندی (162)دا دێت، لەكۆی (100) نمرەی پێوەری رێكخراوەكە تەنها (20) نمرەی پێدراوە. گەندەڵی بەجۆرو شێوەكانی لە عێراقی دوای رژێمی سەدام حوسەین‌و حزبی بەعس‌و هاتنەسەر حكومی زۆربەی سەركردەكانی ئۆپۆزسیون بەگشتی سەری هەڵداو رەگی داكوتاو شۆڕبوەتەوە ناو دامودەزگا حكومییەكانی ئەم وڵاتە شپرزەیە. لەڕاستیدا دیاردەی گەندەڵی ئیداری دادەنرێت بەمەترسیدارترین دیاردە كە توشی وڵاتان دەبێت بەتایبەت وڵاتانی دواكەوتوو، كە دەبێتە رێگرو بەربەست لەبەردەم گەشەپێدانی ئابوری‌و بە چارەسەرنەكردنی دەبێتەهۆی لەناوبردن‌و داڕمانی ئابوری‌و توانای دارایی‌و كارگێڕی، سەرئەنجام بێ دەستەڵاتی دەوڵەت پیشان دەدات. لەسەرجەم كابینەكانی حكومەتی عێراقدا چەندین بەرپرس لەئاستی وەزیرو بریكارو وەكیل وەزیرو بەڕێوەبەری گشتی‌و تەنانەت فەرمانبەری ئاسایی تێوەگلاون بەگەندەڵی‌و بەسەدان كەیس‌و دۆسیە تۆماركراون لە دادگاكانی دەوڵەتدا. بەپێی ئامارەكانی دەستەی دەستپاكی عێراق، لەماوەی (15) ساڵی رابردودا زیاتر لە (320) ملیار دۆلار بەهەدەردراوەو دیارنەماوە. هەروەها لەكۆی (12) هەزار دۆسیەی گەورەی گەندەڵی لە عێراق تەنها (1200) دۆسیە رەوانەی دادگاكان كراون‌و هیچ ئەنجامێكی ئەوتۆی نەبووە كە شایانی باسكردن بێت. سەرەڕای بوونی لیژنەی دەستپاكی‌و دادگاكان‌و چاودێری دارایی‌و لەماوەی رابردودا ئەنجومەنی باڵا بۆ نەهێشتنی گەندەڵی كە ئامانج لە دامەزراندنی ئەم دەستەو لیژنانە بەرەنگاربونەوەی دیاردەی گەندەڵی‌و لێپرسینەوەیە لە گەندەڵكاران، بەڵام نەتوانراوە دیاردەی گەندەڵی كەمبكاتەوەو كاریگەری دروستبكات لەسەر بەهەدەردانی سامان‌و داهاتی گشتی‌و بگرە تۆڕی گەندەڵكاران گەورەترو فراوانتربوون‌و هەندێجاریش ئەم لایەنانەی سەرەوە خۆیان بەشێكن لە پرۆسە فراوانەكەی گەندەڵی. دیوانی چاودێری دارایی لەعێراقدا كە دامەزراوەیەكی سەربەخۆیە لەبڕیاردان ئەویش توشی شەلەل بووە‌و بێدەنگی كراوەو لەئێستادا ئەدای كاری چاودێریكردنی لەوپەڕی لاوازیدایەو هیچی پێناكرێت‌و هەرچی رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنییە لە عێراقدا پاشكۆی لایەنێكی سیاسی‌و كەسین‌و ئەوانیش ئەو رۆڵەیان نییە لە بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی‌و گەندەڵكاراندا. بێگومان ئەم دیاردەیە لە هەرێمی كوردستانیش بوونی هەیەو جیاوازییەكی ئەوتۆ بەدی ناكرێت لەنێوان دامودەزگاكانی حكومەتی عێراق‌و حكومەتی هەرێمدا، رێكخراوی شەفافیەت بەیەكچاو سەیری واقعی دیاردەی گەندەڵی لەهەموو عێراق دەكات‌و راپۆرتەكانی گشتگیرە. راستە بەنوسراو و بە فەرمی یەك كابینەی حكومی لە هەرێم هەیە، بەڵام كاریگەریەكانی دوو ئیدارەی لە هەولێرو سلێمانی‌و باڵادەستیی هەردوو حزب (یەكێتی‌و پارتی) لەكاروباری حكومی‌و دیاردەی گەندەڵی واقیعەو نكولی لێناكرێت‌و بەداخەوە بڵاوبونەوەی ئەم نەخۆشیە بووەتە كلتورو بەناو جومگەكانی هەرێمدا رەگی داكوتیوەو بەهەمان شێوەی حكومەتی عێراق لەهەرێم تۆڕی گەندەڵكاران لەفراوان بوندایەو ساڵانە بەسەدان ملیۆن دۆلار لەداهات‌و بودجەی گشتی بەهەدەر دەچێت‌و بەشێكی زۆری داهاتی هەرێم بۆ گیرفانی هەندێ بەرپرس و لایەنی سیاسی دەڕوات نمونە داهاتی نەوت‌و خاڵە سنورییەكان‌و فرۆشتنی دۆلارو پرۆژەكانی وەبەرهێنان‌و مۆڵەتە تایبەتەكانی بازرگانی‌و هتد. تەنها جیاوازیەك كە حكومەتی عێراقی هەیەتی‌و شانازییە بۆی‌و حكومەتی هەرێم تائێستا نەیتوانیوە دۆسیەكانی گەندەڵی بجوڵێنێت‌و بدرێن بە دادگاكان ئەمەش بەهۆی لاوازی ئەدای دەسەڵاتی دادگاكان‌و بەحزبی بوونی دادوەران‌و پاڵپشتكردنی لایەنی سیاسی‌و هەندێجار كۆمەڵایەتی كەسی گەندەڵكار، بەداخەوە لەماوەی تەمەنی دامەزراندنی حكومەتی هەرێمەوە تائێستا نەمانبینیوە كە گەندەڵكارانی حكومی لەهەر پلەو پۆستێكدا بوو بێت، نەدراون بە دادگاو لێپرسینەوەیان لەگەڵ نەكراوەو بگرە هەندێجار بەرپرسیارییەتی زیاترو بەرزتری پێدراوە..! ئەم نەخۆشیە كە بووە بە كلتور زەمینەی رەخساندووە دەیان‌و سەدان كەس زیاتر لە موچەیەك وەردەگرن لەسەر حسابی چیینەكانی تری كۆمەڵگا كە بەدەست نەبوونی مووچەو تەنانەت كارەوە دەناڵێنن، ئەوەتا بەپێی بڵاوكراوەكان لەماوەی سێ مانگی رابردودا (48) هەزار بندیوار لە (6) وەزارەتی عێراق دەركراون. بەپێی بڵاوكراوەیەكی تری ناڕەسمی (20%)ی موچەخۆرانی عێراق بندیوارن بەمەش حكومەت ساڵانە نزیكەی (8 بۆ 10) ترلیۆن دینار زەرەر دەكات. بەهۆی گەندەڵی‌و دەستتێوەردانی حزبەكان پارەیەكی زۆر لە بودجەی گشتی عێراق بەفیرۆ دەچێت بۆ بندیوارو بەرپرسی حزبی‌و تەنانەت كارگەشتوەتە ئەوەی كە دەوڵەتی عێراق نەتوانێت موچەی فەرمانبەرانی بدات‌و لەئێستادا گەنجینەكانی وەزارەتی دارایی نزیكن لە بەتاڵی‌و حكومەت ناچارە قەرزی گشتی بكات چونكە دابینكردنی پارە بۆ موچەی موچەخۆران قەبارەكەی زۆر گەورەیە لەئێستادا نزیكەی (4) ملێۆن فەرمانبەر هەیەو مانگانە حكومەت پێویستی بە (6) ترلێۆن‌و (200) ملیار دینار هەیە. بەدڵنیاییەوە گەندەڵی لەدامودەزگاكانی حكومەتدا بووەتەهۆی بەفیرۆچوونی بودجەی گشتی وڵات، رێژەی (80%) زیاتری بودجە بۆ خەرجی بەگەڕ (النفقات التشغیلیە)و زۆربەی موچەی فەرمانبەران دەچێت‌و لەم رێژەیە موچەخۆرانی بندیوار رێژەیەكی گەورەی نەزانراون‌و بەپێی وتەی وەزیری پلاندانانی حكومەتی عێراق نازانێت ژمارەی راستی موچەخۆرانی چەندە..؟! بواری گەندەڵی خانەنیشینانیشی گرتوەتەوە بەپێی بڵاوكراوە ناڕەسمییەكان زیاتر لە (23) هەزار خانەنیشینی (بندیوار) موچەی خانەنیشینی وەردەگرن بەبێ ئەوەی بوونیان هەبێت‌و تەنها ناوی وەهمین.! لەلایەكی ترەوە گەندەڵی زۆر كراوە لەبواری تەندەری پرۆژەكانی دەوڵەت نرخی خەیاڵی‌و نادروست‌و پاشان فروشتنەوەی لەدەستی یەكەمەوە بۆ چەندین دەست‌و لەكۆتایدا یان پرۆژەكە جێ بەجێ نەكراوە یان بەپێی تایبەتمەندیەكان نەكراوەو گۆڕانكاری لە نەخشەكەدا كراوە. شێوەیەكی تری گەندەڵی لەعێراقدا بریتییە لە مامەڵەكردن بە پلەو پۆستی ئیداری بەرز لە دامودەزگاكانی دەوڵەتدا، زۆرێك لە سیاسیەكان بۆ گەشتن بە ئامانجەكانیان بەپارە پۆستی ئیداری دەكڕن‌و ئەم كارەش بووەتە دیاردەیەكی باو لەعێراقدا بۆ نمونە نرخی پۆستی وەزاری لە حكومەتدا لەنێوان (10 - 25) ملیۆن دۆلار مامەڵەی پێوەكراوەو لە پلەنزمەكانی تردا نرخەكەش كەمدەبێتەوە. جێگای خۆیەتی باسی گەندەڵی لە خاڵەسنوریە بازرگانییەكانی عێراق بكەین كە بەهۆی گەندەڵییەوە ساڵانە دەوڵەتی عێراق نزیكەی (2.5) ملیار دۆلار زەرەری لێ دەكەوێت‌و ئەم داهاتە وون بووانە دەچێتە گیرفانی ملیشیاكانی خاوەن دەستەڵات لە حەشدی شەعبی‌و حزبە سیاسیەكانی تر بەتایبەت لە باشوری وڵات.. نەگبەتی دەوڵەتی عێراق هەر بەگەندەڵییەوە نەوەستاوە لەم كاتەدا جگە لەقەیرانە سیاسییەكان بەهۆی سەرهەڵدانی كۆرۆنا ڤایرۆسەوە ئابوری عێراق تووشی گەورەترین داڕمانی دارایی بووەتەوە ئەویش بەهۆی لێكەوتەكانی ئەم پەتا جیهانیە كەوای كردوە خواست لەسەر نەوت بۆ نزمترین ئاست داببەزێت بەمەش بودجەی عێراق كە زیاتر لە(95%) پشت بە داهاتی نەوتی فرۆشراو دەبەستێت كەم ببێتەوە و بودجە توشی گەورەترین كورتهێنان بووە و توانای دارایی حكومەتی بەرەو لاوازی بردووە. لەهەمووی مەترسیدارتر ئەوەیە ئەم دیاردەیە ببێتە كلتوری كۆمەڵگای عێراق و ئەو كاتە ڕزگاربون و زاڵبوون و كەمكردنەوە و بنەبڕكردنی گەندەڵی هەروا كارێكی ئاسان نابێت و پێویستی بە یاسای تایبەت و دادگای سەربەخۆ و ئیرادەیەكی سیاسی گشتگیری دەوێت كە لە ئاسۆی دوورو نزیكی حوكمڕانی سەركردەكانی عێڕاق و هەرێمدا نابینرێت ..  

هێمن حسن جاف  مەترسیدارترین ڕیسکی سیاسی کە بارتاقای ڕیفراندۆم زیانی بە کورد گەیاند، دواجار ئاگری لەڕق و توڕەیی ئەمریکا بەردا، بەشداریکردنی نێچیرڤان بارزانی بوو لە کۆڕبەندی ئابووری "سانپترسبۆرگ"ی ڕوسیا،کە لە یەکی حوزەیرانی 2017 ئەنجامدرا، لەو کۆڕبەندە ئابوریە،ئاشتی هەورامی گرێبەستی دەرهێنانی نەوتی هەرێمی کوردستانی لەگەڵ کۆمپانیای ڕۆسنەفتی ڕووسی واژۆکرد..!  لەگەڕی دوەمی ڕێکەوتنەکە نەجمەدین کەریم و ئاشتی هەورامی یاوەری نێچیرڤان بارزانیان دەکرد،دوای بەژداری پێکردنی نەجمەدین کەریم لەو کێکە ئیدی،پشتیان لە کۆمپانیای شیفرۆنی ئەمریکی و بریتش پەتڕۆلیوم کرد،کە خۆی بە وارسی شەرعی نەوتی کەرکوک دەزانێت و هەر ئەوانیش بۆ یەکەمجار لەمێژوودا نەوتیان لەکەرکوک دۆزیەوە. هەمان ڕۆژ بەشێک لەهەڤاڵەکانم شاهێدن وتم ئیدی کورد بەدەستی خۆی دۆزەخێک لەئاگری توڕەیی ئەمریکای بۆگیانی خۆی داگیرساند و چاوەڕێی باجێکی قورس و جەرگبڕبن.  دروست دوای سێ مانگ و 25 ڕۆژ،لەو گرێبەستە،بەشێک لەو دەستەو تاقمەی ڕیفراندۆمیان ئەنجامدا،وایان دەبینی ڕوسیای حیلفی چین و ئێران کاریگەری لەسەر هەژموونی کۆماری ئیسلامی ئێران دەبێت،بۆ کەمکردنەوەی فشارەکانی ئەو وڵاتە سەبارەت بەڕیفرانۆم! دواجار نەک کاریگەری نەبوو،بەڵکو وەک شارە زەردەواڵە یارو نەیار بەربوونە وێزەی گیانی کورد و پرسی ڕیفراندۆم، ئەمە سەرەڕای ناڕەزایی وڵاتانی ئیقلیمی و ئەمریکا،سەرەڕای هەڕەشە نامەکەی ڕیلیکس تیلەرسن،دووبارە حساب نەکردن بۆ ئەمریکا،هێندەیتر ئاگرەکەی بۆگیانی کورد بڵێسەدار و خۆشترکرد و فەوزایەکی گەورەی نایەوە!! فەرماندەیەک پێشمەرگە بۆی گێڕامەوە،پێش ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە سەربازگەی کەیوان ئەمریکیەکان سەردانیانی کرد،وتی یەکێک لە ئەمریکیەکان دەستی برد بۆ ئاڵا بچوکەکەی سەر مێزەکەو ئاڵای عێڕاقی هەڵگرت و دای بەئاڵای کوردستانا و بەریدایەوە و خستی!! وتی ئیتر ئەم ئاڵایەی ئێوە لەم شارە،واتە مەبەستی کەرکوک بوو،دەکەوێت و نامێنێت! بەداخەوە دواجار بینیمان ئاڵاو دەسەڵات و ئیدارەی کورد لەتەواوی ناوچە کێشە لەسەرەکان کەوت و ئەمریکاش دوو دڕکی بەیەک هەنگاو لەژێر پێی کورد دەرکرد،هەم دڕکی ڕۆست نەفتی نەیاری،هەم ڕیفراندۆم و حساب نەکردن بۆ ڕەئی ئەمریکا و شاردنەوەی نامەکەی تیلەرسن. ٭ ئەمریکاو عادل عەبدولمەهدی... کاتێک عادل عەبدولمەهدی بەیاوەری شاندێکی کابینە وەزاریەکەی چوون بۆ وڵاتی چین،چەندین گرێبەستی پڕۆژەی ئابووری لەگەڵ ئەو وڵاتە واژۆکرد،چین لەسەر ئاستی جیهان بە گەورەترین ڕکابەری بازرگانی و ئابووری ئەمریکا ئەژماردەکرێت،هاوکات هاوپەیمانی ڕوسیا و ئێرانە لەبەرامبەر ئەمریکا، هەمان ڕۆژ وتم درەنگ یان زوو،ئیدی ئەمریکا هەمان کاڵەگیش بەئەژنۆی عادل عەبدولمەهدی و حکومەتکەی  دەشکێنێت،دواجار شکاندی و کۆتایی بەتەخت و تاراجی خۆیی و کابینەکەی هێنا. لەسەردەمی عادل عەبدولمه هدی لوئەی ئەلخەتیب وەزیری کارەبا گرێبەستی لەگەڵ کۆمپانیای سیمنسی ئەڵمانی واژۆکرد،کۆمپانیای جەنەڕاڵ ئەلیکتریکی ئەمریکی دەرکرد،ئەمە هەر زوو کاردانەوەی توندی ئەمریکای لێکەوتەوە و هەڕەشەی دورخستنەوە لەوەزیری کارەبای عێڕاق کرد،دوجار هەڕەشەکە بوو بەواقیع،نەک تەنها ئەو وەزارەتە،بەڵکو هەرەسیان بەتەواوی کابینەکەی عەبدولمەهدی هێنا. پێشتریش وەزیری نەوتی عێڕاق گرێبەستی کۆمپانیا نەوتیەکانی ئەمریکا و بەڕیتانیای نوێ نەکردەوە،ئەمانە وایکرد ئیدی عێڕاق و کوردستان بە ئەمریکا بڵێن بای بای،کارتی سور بۆ بەرژەوەندیە ئابوریەکانی ئەمریکا بەرز بکرێتەوە و لەتەواوی گۆڕەپانەکە بکرێتە دەرەوە،دواجار بەڕاست و چەپ بۆندی خەیاڵی لەگەڵ نەیارە سەرسەختەکانی واژۆبکەن،هەر بۆیە ئەمریکا ئەمەی پێ قبوڵ نەکراو کاڵەگی بەئەژنۆی هەردولا شکاند و لەبەرژەوەندی خۆی کۆتایی بەیاریەکە هێنا،بۆ مێژوو کە ڕاستی ئەم وتارەم دەسەلمێنێت،ئەمریکا لە 16 ی ئۆکتۆبەر کاتێک کۆتایی بە خەونی ڕۆزنەفت هێنا،تەنها یەک ڕۆژ دوای ئەو ڕوداوە واتا لە 17 ئۆکتۆبەر کۆمپانیا بریتش پەتڕۆلیومی بەریتانی هاوپەیمانی هاتەوە سەر نەوتی کەرکوک و کۆتایی بەیاریەکە هێنا و دواجار مییلەتی داماو باجی سیاسەتی کاڵفام سیاسەتبازەکان دەدات،کە وەک لایت تەنها چەند مەترێک پێش خۆیان دەبینن و هیچ سیاسەتێکی دوور مەوداو ستراتیژیان نیە مییللەت لەبەری بحەسێتەوە.

دانا حەمەعەزیز  کاك مەلا بەختیار، سەرلەبەری کتیبی"لەبری بیرەوەری" لەسەر دوو هێڵی تەریب، نوسیوە و خاڵی هاوبەش لەنێوانیاندا نیە. هێڵی یەکەم تایبەتە بە حیکمەت و لیهاتویی خۆییی و، ئەوەی تریان پەلاماردان و شکاندنی بەرامبەرەکانێتی. لە وەسفکردنی جوامێریی و مەعسومیی خۆیدا، کاك مەلابەختیار خەیاڵی خوێنەر بەلای پاڵەوان و بلیمەتێکی شۆڕشگێڕدا ئەبات کە لە مێژوودا، کەمە. ڕواداوەکان بەجورێك ئەگێڕێتەوە، ئەو لە کوێ بوبێ، ئارامیی باڵی بەسەردا کێشاوە و دادپەروەریی کەریمخانی زەند لەو ناوچەیە جێبەجێ کراوە. خۆبادان بە هاوڕێیەتی شاسوار جەلال و ئازاد هەورامی یەوە، ئەگەر ڕاستیش بێ، پارێزبەندی نیە بۆ خراپەکاریی و پیلانگێڕیی. خۆکردن بەهاوڕێی ئەو دوو سەرکردەیە، گرەنتی جوامێریی و بەڵگە نیە بۆ پابەند بوون بە پرەنسیپ و ڕەوشتی هاوڕێ ی کۆمەڵەوە لە ڕۆژانی ئیختیفای ١٩٧٦ وە تا ڕۆژی دەسگیرکردن! شانازیکردنی کاك مەلا بەختیار بە خۆڕاگریی خاڵە شەهاب و جەمالە ڕەشەکانەوە، بچوکترین پاساو بۆ پاکانە و ئیعترافکردن لەسەر هاوڕێ و هاوڕێبازەکانی ناهێڵێتەوە بەبێ ئەوەی جگە لەڕۆژی (گیرانەوەیدا لە دۆڵە ڕووت)، کەس قسەیەکی پێ وتبێت. بەپێی بەڵگەنامەکان تەنها نەوشیروان مستەفا دژی لە سێدارەدانی کاك مەلا بەختیار بوە، کەواتە لەبەرامبەر پەلاماردنی نەوشیروان مستەفادا، پیاهەڵدان و ستایشکردنی کەسایەتی فەریدون عەبدولقادر جگە لەوەی ڕوقایمیەکی سەیرە، ناوەرۆکی"لەبری بیرەوەری" بەتاڵئەکاتەوە و ئامانجی نوسینی کتێبەکە ئەخاتە ژێر گومانەوە! کاك مەلا بەختیار، ئازادە چۆن مەدحی خۆی ئەکات، بەڵام هەڵبژاردنی ڕوداوەکان و گێڕانەوەیان لە یەك دیوەوە لەپێناو پەلاماردانی کاریزماو کارەکتەرە کۆچکردوەکانی شۆڕش، بەئامانجی ناشیرینکردنی مێژوو، ئەچێتە ناو هەمان سەنگەری شۆڕشی چەوشاوە کە (ئاش) یش بەشێك بوە لێی. لە هەمان کاتدا ڕەنگە کاردانەوەی خراپ و ڕوداوی تریان لێبکەوێتەو! ئەگەر کاك مەلا بەختیار ڕاستگۆ و شەریکە بەشی سەروەریەکانی کۆمەڵە و شۆڕشی نوێ بوایە، ڕوداوەکانی لەهەردوو دیوی(شۆڕش) و (شۆڕشی چەواشە) وە ئەگێڕایەوە و ڕوحمی بە زیندوەکان نەئەکرد بە بارزانیەکانیشەوە. گێڕانەوەکانی کاك مەلا بەختیار بەوجۆرەی لە کتێبەکەیدا هاتوە، بێ سێ و دوو، بەشێکە لە ئەجندای پاڵەوانەکانی شۆڕشی چەواشە کە لە ڕۆژە تاریکەکانی مێژوودا لە پێناوی لەناوبردنی شۆڕشدا، دەستیان بە پشتێنی دوژمناندا ئەکرد! مرۆڤی ڕاستگۆ کە باسی شۆڕشی نوێ ئەکا، ناکرێ خۆی لە باسکردنی هەڵوێست و ڕەفتاری (تێکدەران)ی شۆڕش گێل بکات. هۆکاری ڕوداوەکان و کاردانەوەکان ئەبێ وەك خۆی بگێڕدرێتەوە. ناڕەوایی (لەناوبردنی هێزەکانی برایم عەزۆ، حەمە غەفور، حەسن خۆشناو، کارەساتی هەکاری و هاوکات بەجاشکردنی تەحسین شاوەیسەکان...)، پێش ناڕەوایی (دەستکردنەوەکان بووە لە کۆنە مەلاییەکان) کەخودی کاك بەختیار خۆی، بەشدار و ئاگاداری هەموەیەتی بە ناڕەوا تیرۆرکردنی (تالیب ڕۆستەم)یشەوە! کە باسی ئارام و سیروان تاڵەبانی و مامە ڕیشە و سەید کەریم ... ئەکەیت، لەجیاتی باسکردنی پارتی، عەیبەیەکی گەورەیە بێیت پەلاماری کارەکتەرەکانی شۆڕش بدەیت. هەروەك چۆن بوختانی دیلکوشتنی شیوعیەکان بەبێ باسکردنی ڕوداوەکانی پێشوتر بەتایبەتی ڕوداوەکەی باداوان و کوشتنی شەماڵ و سەرباز لەلایەن حەمە حەلاقەوە، عەیبەیەکی گەورەیە. بێگومان وەڵامێکی دروست بۆ پرسیاری بۆچی بەدرێژایی مێژوو،حزبی شیوعی جگە لە باڵەکەی بەهادین نوری، هەمیشە لەگەڵ باڵی ڕاستڕەو-خێڵەکی بزوتنەوی کوردایەتیدا بوە؟ زۆر نهێنی ڕون ئەکاتەوە ، ئەبوایە بەشێك بوایە لە بیرەوەریەکانی کاك مەلا بەختیار. لە کوردوستانی عێراق، لە نێوان (١٩٦١-١٩٩١) دا، دوو شۆڕش کراوە، شۆڕشی ئەیلول بە ئاشبەتاڵ و شۆڕشی نوێ بە ڕاپەڕین کۆتایی هاتوە. مامجەلال ڕابەری شۆڕش نوێ و، نەوشیروان مستەفا سەرکردەی مەیدانی ئەو شۆڕشە و سەرکردەی ڕاپەڕین بوە کە بەدرێژایی میژووی سەد ساڵی ڕابردو، لە هەر چوار بەشەکەی کوردوستاندا بە گەورەترین دەسکەوت و سەرکەوتنی کورد دائەنرێت. ململانێی خوێناوی ناوماڵی کورد، کە تائێستا بەردەوامە، لە ١٩٦٤ وە (ئەوکاتەی بارزانی ڕەحمەتی لەگەڵ سوپای عێراقدا ڕیکەوت و پەلاماری باڵی مەکتەبی سیاسی دا لە ماوەت)، دەستپێئەکات. ڕوداوە خوێناویەکان پەیوەستن بەیکەوە، گێڕانەوەیان بەیەك دیودا، بەو ستایلەی کاك مەلا بەختیار کە خۆی لەگەرمەی ڕوداوەکاندا ژیاوە، بەر لەهەرکەس، ناحەقیەکی گەورەیە لەمێژوو، ئەبێتە سەرەتای چەواشەکردنێکی خراپی ئەو نەوانەی لە ڕوداوەکاندا نەژیاون. مەترسیەکی تری ئەمجۆرە مۆدێلە لە گێڕانەوەی ڕوداوەکان، جگە لە تۆڵەکردنەوە، ئەوەیە ئەگەر پاڵنەر و (بلاك مەیڵ) دیکەی لە پشتەوە بێت! کاك مەلا بەختیار و ڕاپەڕین داگیرکردنی کوەیت لەلایەن سەدامەوە، قۆناغێکی نوێی و پڕ ئومێدی بۆ کورد و بۆ شۆڕش ڕەخساند. دابەشکردن و بڵاوکردنەوەی سەرلەنوێی هێزی پێشمەرگە بەسەر میحوەرەکان، هاوکات بوو لەگەڵ دروستکردنی شانە چەکدارەکان و دەستپێکردنی هەڵمەتی بەرفراوانی ڕاگەیاندن بۆ جۆشدان و هوشیارکردنەوەی خەڵک لە ئیزگەی دەنگی گەلی کوردوستانەوە. ئەوکاتە مامجەلال وڵات بە وڵات ئەگەڕا بۆ کۆکردنەوەی پشتیوانی بۆ پرسی کورد و یارمەتیدان بۆ دروستکردنی کۆدەنگی نێودەوڵەتی لەسەر مەترسی مانەوەی رژیمی سەدام. نەوشیروان مستەفا هەموو ڕۆژێك لە "زەڵێ" وە وتاری "ئاخاوتنی ڕۆژ" ی بۆ ئیزگە ئەنوسی و بەهەردو زمانی کوردی و عەرەبی ئەخوێنرایەوە. سەرەپای خەڵکی کوردوستان خرۆشابوو، هەموو چاوەڕوانی بڕیاری زەڵێ بوون. لە کوردوستانی ئێرانیش خەڵك لە ئۆردوگاکان، لە پیران شارەوە تا کرماشان، بەژن و پیاوەوە هەریەکە بەپێی توانای خۆی ئامادەییان بۆ پشتیوانی هێزی پێشمەرگە دەر ئەبڕی، چەندین کادر و فەرماندە و پێشمەرگە لە ئەوروپاو پاکستانەوە گەڕانەوە بۆ بەشداریکردن لە ڕاپەڕین. لەو کاتەدا، لەو دۆخە چارەنوسازەدا، پاش دەستپێکردنی هێرشی ئاسمانی هاوپەیمانان لە ١٧/١/١٩٩١، کاك مەلا بەختیار لە مقەڕی پارتی یەوە لە ڕاژان، بەیان ی دژی ئامادەکاریەکانی ڕاپەڕین دەرکرد، خەڵکی سارد ئەکردەوە و ئەو هەنگاوەی یەکێتی وەك حزبێکی ناسیۆنالیستی کوردیی، بە شوێنکەوتنی پیلانی ئەمریکا و ئیمپریالیزم، وەك کارەسات و خۆکوژیی وەسف ئەکرد و ئۆباڵەکەشی خستبوە ئەستۆی سەرکردایەتی ئەو حزبە. کاك مەلا بەختیار کە دوای ڕاپەڕین هاتەوە بۆ کوردوستان و لەکۆڕەودا دوبارە لە پێنجوێنەوە گەڕایەوە بۆ ئێران، لە ئاست باسکردنی ئەم وەرچەرخان و وردەکاری ئەم دەسکەوتەدا نەك هەر بێدەنگە، بەڵکو هاتوە لەگەورەیی ئەو سەرکەوتنە کەمئەکاتەوە و تۆمەتی تەخریب و تەقاندنەوە ئەخاتە پاڵ سەرکردایەتی ڕاپەڕین. کاك مەلا بەختیار بەشێك نیە لە شۆڕشی نوێ و ڕاپەڕین، بەڵام کارەکتەرێکی گرنگە لە ڕوداوەکانی دوای ڕاپەڕین و داهێنانی ئەم فۆرمە داوەشاوی حوکمڕانیی هەرێمی کوردوستان. کاك مەلا بەختیار و بەرهەم ساڵح و هاوڕێکانی لە بناغەدانەرانی ئیتیفاقیەی ستراتیجی ین، هەرئەوانیش لە پاڵنەر و ڕاوێژکارنی مامجەلال بون بۆ قەبوڵکردنی واقعی ٣١ی ئاب کە کۆتایی بە پرۆسەی سیاسی هێناو کوردوستانی بە ئابوری ئازاد و ڕیکەوتن نامەی پەنجا ساڵەی بارزانی و تورك و دواجار ڕیفراندۆم و ئەم ڕۆژە ڕەشە گەیاند. دانا ١/١٠/٢٠٢٠

شەپۆل عەلی عەسكەری   Staffan de Mistura پێشەکی ستافان دی میستۆرا  کێیە؟  سیاسی ودیپلۆماتێکی بە ڕەگەز ئیتاڵی-سویدی یەکێکە لە دیپلۆماتە لێهاتوەکانی نەتەوە یەکگرتۆکان لە ژیانی کارکردنی چەندین جار بە نوێنەرایەتی ئەو ڕێکخراوە گرنگە  ڕۆڵی هەبوە لە جێبەجێکردنی ئەو ئەرکانەی پێی سپێردراوە. یەکێک لە وڵاتانەی کە نەتەوە یەکگرتۆکان ڕایسپاردوە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی عێراق بو بە تایبەت بۆ چارەسەرکردنی  بەتایبەت کێشەکانی ناوچەی ناکۆکی لەسەرەکان ، ئەم کەسایەتیە یەکێک بوە لە دۆستەکانی کورد و ئاگاداری ئازار و مەینەتێکانی بوە زۆر جار کێشەکانی کوردی لە مەحفەلە دیپلۆماتێکان باسکردوە و هەوڵی چارەسەری کردوە، ئەوەی جێ داخە بە کەم یا زۆر ئەم کەسایەتیە بە کۆمەڵگەی کوردی نەناسێندراوە و باسی نەکراوە. لە داوای ڕوخانی ڕژێمی صدام حسین لە ٢٠٠٣ و دامەزراندنی مەجلیسی حوکم وەک نوێنەری نەتەوەیەکگرتۆکان بۆ چارەسەرکردنی کێشەی ناوچە ناکۆکی لەسەرەکان دیاری کراوە. بۆ ئەوەی کە بەر چاوی هەموو لایەک ڕوون بێ پێم باش بوو باسی خاڵە بنەڕەتیەکانی پرۆژەکەی دی میستۆرا بکەین :- ئەم پرۆژەیە لە کاتی خۆیدا پێشکەش بە خوا لێخۆشبوو سەرۆکی عێراقی پێشوتر سکرتێری گشتی یەکێتی نیشتمانی کوردستان  جەلال تاڵەبانی و سەرۆکی هەرێمی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان مسعود بارزانی لە ساڵی ٢٠٠٥ کراوە. لە کاتی ڕەزامەندی سەرکردایەتی کورد بۆ پشتگیری لە پڕۆژەکەی دەستبە کار دەبن و لە کاتێکی دیاریکراو کە کەمتر لە دوو ساڵ واتا لە ٢٠٠٧ ئەم پرۆژەیە تەواو بێ. کورتەی پرۆژەکە خۆی لە سێ خاڵی سەرەکی دەگرێتەوە و لە هەمان کاتدا ئەم خاڵانە گرنگی تایبەتمەندی خۆیان هەیە:- ١- ئەو ناوچانەی کە دانیشتوانی لە  ٨٠٪  زیاتر کوردن  بگەڕێنەوە بۆ سەر هەرێمی کوردستان بە بێ هیچ مەرجێک بۆ نموونە ئەم شارۆچکانە (ئاکرێ گەڕانەوەی بۆ سەر پارێزگای دهۆک) و شارۆچکەی (مەخمور بۆ سەر پارێزگای هەولێر) کە ئیداری ئەم دوو شارۆچکەیە لە سەر پارێزگای موسڵن و قەزای محمودیە و ناحیەی مەیدان. ٢- ئەو ناوچانەی کە ڕێژەی کەمەنەتەوەکان تیایدا بەرزترن بۆ گەڕانەوەی بۆ سەر هەرێم بە سێ مەرحەلە بێ:-     •  هەر وەک لە مادەی ٥٨ی مەجلیسی حوکم و مادەی ١٤٠ی دەستووری عێراق دا هاتووە یەکەم هەنگاو سەرژمێری                                                                                                                        تەواو بکرێ لە ژێر چاودێری نەتەوەیەکگرتۆکان.                 •   ئاسایی کردنەوە بارودۆخی هاوڵاتیانی ئەو ناوچانە و تا ئەگاتە ڕادەی متمانە بە یەکتر و زیاتر لایەنی کوردی دەبێ ئەو متمانەیە ببەخشێ    •    دەنگدان دانیشتوانی ئەو ناوچانە و لە ژێر چاودێری تیمێکی تایبەتی نەتەوەیەکگرتۆکان و هەموو لایەک دەبێ بە ئەنجامەکەی ڕازی بێ.  ٣- پارێزگای کەرکوک کە هەردوو لایەن بە کە کێشە مێژووی و بەردەوامەکەی نێوان کورد و ناوەند هەژمار دەکرێ، ببێتە هەرێمێکی تایبەت تا ئەوکاتەی سێ مەرجەکەی خاڵی دوو ئەنجام دەدرێ و لە ژێر سەرپەرشتی نەتەوەیەکگرتۆکان پرۆسەی دەنگدان تیادا ئەنجام دەردرێ، بەڵام تە ئەو کاتە هیچ لایەنێک چ هەرێم یا ناوەند خەڵک نەنێرێت بۆ ئەو شارە تەنها ئەوانەی لە خاوەنی دۆکێمنتی تەواوی هەیە کە بە ڕەچەڵەک خەڵکی ئەو شارەیە. هەڵبەتە ئەم پرۆژەیە  بۆ جێبەجێکردنی بە چەندین قۆناغدا تێدەپەڕێ وەک(ڕەچاوکردنی بار وجۆری دانیشتوانی ناوچەکان و بارودۆخی کۆمەڵایەتی و ئابوری و ئاشتەوایی ئەو ناوچانە و ڕەچاوکردنی داواکانی دادگا وچۆنێتی قەرەبوکردنەوەیان)وە چەندین تیمی تایبەت ئامادە کران و خۆی و تیمەکەی چەندین جار سەردانای ئەو ناوچانەیان کردبو وە پرس و ڕای خۆیان کردبو لەسەر ئەو ناوچانە و چۆنێتی مامەڵەکردن لە ئەگەرەکانیشی تاوتوێکرابوون و پلانێکی چڕو پتەوی بۆ ئامادەکردبوو بۆ جێبەجێکردنی. ئەوەی لای بەندە گرنگە ئەوەیە بۆچی کورد بۆ خۆی ئەم پرۆژەیەی ڕەتکردەوە و لەسەر چ بنەمایەکی جیۆپۆلۆتیک یا جیۆگرافی ناوچەیی وە چ مەرتسیەکی جدی هەبوو لە سەر هەرێم و چەسپاندنی سنووری هەرێم و ئایا چ مەترسیەکی تایبەتمەندی هەبوو لە سەر لایەنە سیاسێکان، ئەوەندەی کە پرسیم و زانیاریم وەرگرت کە دوای ئەوەی دی میستۆرا پڕۆژەکە پێشکەشی سەرۆک کۆمار دەکات دووەم پێشنار دەکات کە دی مستۆرا سەردانی هەولێر بکات و پێشکەشی سەرۆکی هەرێمی ئەوکات بکات ( مسعود بارزانی) ، ئەم پرۆژەیە تاڵەبانی و د. محمود عوسمان  زۆریان پێ باش کە ئەوکات ئەندامی مەجلسی حوکم بوون وە پێان وابوو کە زۆرلە کێشەکان چارەسەر دەکات و لە هەموو گرنگتر کە گەرەنتیەکی پتەوەی هەیە خۆی لە نەتەوە یەکگرتۆکان و وڵاتانی بەشدار لە پرۆسەی ڕووخانی ڕژێمی صدام حسین ڕەزامەندیان دەڕبڕیبولە پشتگیریکردنی بەپێ بڕیاری مجلسی ئەمن بە ژمارە ١٧٧٠ لە ساڵی ٢٠٠٧ کە تیایدا باس لە چاەسەرکردنی کێشەکان دەکات و بنیاتنای دەوڵەتی تەندروست بۆ هەموو خەڵکانی عێراق وە ئەم پڕۆژەیە وەک خاڵێکی گرنگی سەقامگیری دەوڵەتی عێراق هەژماردەکرا. بەڵام مەخابن ئەم پڕۆژەیە هەمووی وەک پاکجێک لەلایەن سەرۆکی هەرێمی کوردستانی پێشوو (مسعود بارزانی) ١٠٠٪ رەتکرایەوە و بە هیچ شێوەیەک تەنانەت ڕازی نەبوو کە گفتوگۆی لەسەر باکات ئەوە بو چەند جارێک د. محمود عوسمان لە سەر داوای ستافان دی مستۆرا خۆی و سەرۆک کۆماری عێراقی پێشوتر تاڵەبانی سەردانی پیرمامی و چەند جارێک لە بەغدا سەردنی مەسعود بارزانی کرد بە مەبەستی ئەوەی کە قەناعەتی پێبکات کە پڕۆژەکە قبووڵ بکات وە ئەگەر نایکات دەبێ هۆکارەکانی ڕوونبکاتەوە بۆ چی ؟ تا ئەمڕۆ هۆکاری سەرەکی ڕەتکردنەوەی پڕۆژەکە لە لایەن مسعود بارزانی بە فەرمی وەڵام ندراوەتەوە بەڵام هەر چەندێ لێی ووردبیتەوە لەم هۆکارانە ناترازێ و هیوادارم بەندە هەڵە بێ :- ١- کەرکوک بە هیچ شێوەیک سازشی لەسەر ناکرێ دەبێ بگەڕێتەوە بۆ سەر هەرێمی کوردستان بە بێ مەرج.   ٢- دەبوایە ئەم پڕۆژەیە پێشکەشی ئەو بکرایە یەکەم جار لە بەر ئەوەی کە ئەم سەرۆکی هەرێمی کوردستانە وە ئەو مەلەفە لە ژێر چاودێری و بەرپرسیارێتی ئەودایە.  ٣- زیاتر خۆی لە تێکچوونی (بەڵانسی هێز و دەسەڵات و دەسکەوت )لە نێوان یەکێتی و پارتی دەبینیەوە، و دواتر یەکێتی زیاتر باڵادەست دەبوو لە ئایندە دا بە حوکمی ئەوەی لە کەرکوک و خانەقین باڵادەست دەبوو جگە لەوەی ناوچەیەکی دەوڵەمند و قەبارەیەکی جوگرافی گەورەترە هەڵبەتە سوودی بۆ یەکێتی زێدە تر دەبوو. کێشەی سەرکردایەتی بڕیار بەدەستی هەرێم بە تایبەت و سەرکردیەتی سیاسی کورد بە گشتی بیر و تێڕوانینیان بۆ کێشەکانی کورد زۆر کورت بینن و هیچ بڕوایان بە پێشبینی و پلان بۆ سبەی نیە، بە هیچ شێوەیەک سوود لە هەڵەکانی ڕابووردو ناکەن وبە بەردەوامی ئەم هەڵانە دووبارە دەبنەوە و بە داخەوە عەقڵیەت و مێنتالێتیان بۆتە وەک ڕێژەی بەگۆڕ هەموو هۆش و بوون و هزریان سەرۆک ڕازیبێ ئەوەندەی ملکەچی رەزامەندی سەرکردەن نەک دەستکەوتی گشتی و بەرژەوەندی وڵات.  پرسیارەکە ئەویە بۆ ئەو ناوچانەی کە ناوی ناوچە کێشەلەسەرکان لێنرا بۆ قبوڵتانکرد وە بۆ هەر لەیەکم ڕۆژ ئەمەتان نەخستە بەرنامەی کارتان و پێداگریتان نەکرد بەتایبەت لە عێراقێک کە خۆتان دەستان لە دروستکرنەوەی هەبوو ؟  هەر چەندە تا دووا ڕۆژ دیمستۆرا هەوڵی خۆی دا و کە زانی هیچ سوودی نیە و تاڵەبانیش پشتگیری بارزانی کرد و دووا ووتەی پێ ووتبون کە هەلێکی مێژووییتان لە دەست دا ئەستەمە بۆتان دووبارە بێتەوە! هیوادارم بڕیارەکەی مسعود بارزانی سەرۆکی پێشوتری هەرێم لە پڕۆژەکەی ستافان دی مستۆرا ڕاستر بو بێ، نەک وەک  ئەمڕۆدەیبینین ناوچە ناکۆکی لەسەرکان مە گەر بە دووربین بگەڕێنەوە سەر هەرێم!     

ئەبو كاروان هەموومان دەزانين مافی چارەنووسی گەلان، مافێكی ڕەوایەو پێویستە گەل خۆی بڕیاری لەسەربدات‌و شێوازو دەرفەتی گونجاوی بۆ دەستەبەر بكات، ئەوەش دەزانیین كە یاساو ڕێسا نێودەوڵەتییەكان ئەو مافەی دەستەبەر كردوەو لە بەڵگەنامەكانی خۆیاندا وەك پرنسیب چەسپاندویانە، ئەو بابەتە بوارێكەو ئێرە شوێنی باس‌و خواستی نییە. هەر چۆن نامەوێ لەبارەی چۆنییەتی بڕیاردانی كاتی ڕیفراندۆم‌و ڕەهەندو مەترسییەكانی‌و  وردەكاری نێو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی باڵای ڕیفراندۆم بدوێم، نایشمەوێ لەم وتارە هەڵسەنگاندن لەبارەی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە هەرێمی كوردستان بكەم، بەڵكو دەمەوێ تێبینییەكانی خۆم لە سەر (تاپۆ ڕەش)ەكەو ئەنجامەكانی ڕیفراندۆم بخەمەڕوو، كە دەیان بەرپرس لەدوای لەدەستدانی 51%ی خاكی كوردستان ئەو دەستەواژەیان بەكارهێنا لەژێر ناوی (ڕۆژیك دێت ئەو كارتە بەكار دێنین). لەوبارەوە تەنها ئەم پەندە دەخەمەڕوو كە دەڵێت "كاروبارەكان بەپێی دەرئەنجامەكانی دەپێورێ"، جا هیوادارم لەمەبەست‌و مەغزای ئەم پەندە تێبگەن. سەدەی بیستەم، سەدەی بەد ئەخلاقی زلهێزەكانە بەرامبەر كورد، سپاردنی چارەنووسی ملیۆنان ئینسانە بۆ سێ نەتەوەو دواتر چوار دەوڵەت لەپێناو قازانجی خۆیان، كە دەرئەنجامی دروستبوونی ئەو دەوڵەتانە دۆزەخێك بۆ گەلی كوردستان دروست دەبێ كە هەرچی تاوانی مرۆڤایەتی هەیە بەرامبەری بەرپای دەكەن، تا ئاستی جینۆساید، ئەو بەرژەوەندیانە تا ئێستا وەك خۆیانن، دیدی بەدئەخلاقی زلهێزەكان شتی وای لێنەگۆڕاوە، پرسیار ئەوەیە: ئایا ڕۆژیك دێت ئەو وڵاتانە پاشگەز ببنەوەو بەرژەوەندییەكانیان لەگەڵ مافەكانی گەلی كوردستان یەكبگریتەوە ؟ ئایا كۆمەڵگای نێودەوڵەتی زەمەنێك دێتە باوەڕی ئەو بڕیارە بدات ؟ كەواتە كاتێ بخوازن ئەو بڕیارە بدەن، ئەو دەمە  پێویستییان بە تاپۆ ڕەشەكەیە؟ دیوەكەی تری ئەم بابەتە (سەپاندنی سیاسەتی ئەمری واقعە) هەر وەك چۆن هێزی پێشمەرگەی كوردستان لە شەڕی داعشدا سەركەوتنی بەدەستهێناو ناوچە كوردستانییەكانی ئازادكردو بەرپرسانی خۆمان حوكمڕانی ئەو ناوچانەیان كرد لەڕووی ئیداری‌و ئەمنی‌و ئابوریشەوە  بە دۆسییەی نەوتیشەوە. لە كوردستان ساڵانێكە سیاسەت دەكرێت‌و مێژووی دوورو درێژمان هەیەو مێژوویش دەخۆینینەوە ئەرێ كاتێك ڕاپەڕینی ئازار ڕوویداو بە شێك لە ناوچە كوردستانییەكان ئازاد كران، بریاری 688 بەمەبەستی پاراستنی ئەو سنوورە درا، خۆ ڕیفراندۆممان نەكردو (تاپۆ ڕەشەكەمان)یش نەبوو؟! خەباتی گەلی كوردستان بۆ سەربەخۆیی‌و بەدیهێنانی ئەو خەونە كۆتایی نەهاتووە، ئەو خەونە دەبێ بكەینە پرۆژە، كاری شلگیرانەو هەمەلایەنی بۆ بكەین، هەڵبەت لەسەر زۆر ئاست، پێش هەر شت لەئاستی نێوخۆیی‌و ئینجا تێگەیشتن لە هەلومەرجی نێودەوڵەتی‌و بەرژەوەندییەكان، ئەوە چەند دەخایەنێت؟ نازانم، بەڵام یەقینم زوو یا درەنگ ئەو خەونە دێتە دی، بۆیە ئەوكاتە  پێویستیمان بە (تاپۆ ڕەشەكە) نابێت.  بڕوام وایە بەكارهێنانی ئەو دەستەواژەیە خۆدزینەوەیە لە چارەسەركردنی  قەیرانە كەڵەكەبووەكان، یاریكردنە بە سۆزو عاتیفەی خەڵك‌و خۆڵكردنە بەچاوی خەڵكەوە،  دروست وایە چیتر بەرپرسانی شكستخواردوو یاری بە خەڵكی هەژارو ستەمدیدەی گەلەكەمان نەكەن.  

فه‌رهاد حه‌مزه  سیسته‌می هه‌نارده‌كردنی غاز له‌گه‌ڵ نه‌وت دا جیاوازی زۆریان هه‌یه‌ ، هه‌ر وڵاتێك بیه‌وێت غاز هه‌نارده‌ی ده‌ره‌وه‌ بكات پێویسته‌ ئه‌م مه‌رجه‌ سه‌ره‌كیانه‌ی تێدا بێت:- 1- بڕی غازی به‌رهه‌م هاتوو له‌ دوای دابینكردنی پێویستییه‌كانی ناوخۆ ئه‌وه‌نده‌ بێت كه‌ به‌شی هه‌نارده‌كردنی به‌رده‌وام بكات . 2- دامه‌زراندنی تۆڕێكی بۆڕی له‌ ناو وڵاتدا كه‌ غازی هه‌موو كێڵگه‌كان كۆبكاته‌وه‌ . 3- راكێشانی بۆڕی بۆ ئه‌و وڵاته‌ی غازی بۆ هه‌نارده‌ ده‌كرێت كه‌ تێچووه‌كه‌ی به‌ چه‌ندین ملیار دۆلار مه‌زه‌نده‌ ده‌كرێت . 4- بوونی سیسته‌مێكی هه‌ڵگرتن (نڤام خزن )ی گه‌وره‌ كه‌ هه‌ر كاتێك كێشه‌ی ته‌كنیكی له‌ به‌رهه‌مهێنانی غاز دروست بوو هه‌نارده‌ كردن نه‌وه‌ستێت , واته‌ بوونی ژێرخانێكی پێشكه‌وتوو . ئه‌گه‌ر بروانینه‌ باری وڵاتی عێراق ده‌بینین له‌ حاڵی حازردا هیچ كام له‌و مه‌رجانه‌ی تێدا نییه‌ چونكه‌ ئه‌و ه‌بڕه‌ غازه‌ی به‌رهه‌م ده‌هێنرێت دوای دابینكردنی غازی ماڵان و به‌رهه‌م هێنانی وزه‌ی كاره‌با و پیشه‌سازییه‌ پتڕۆ كیمیاوییه‌كان و ته‌واوی پیشه‌سازییه‌كانی تر ئه‌وه‌نده‌ی لێ‌ نامێنێته‌وه‌ كه‌ هه‌نارده‌ی ده‌ره‌وه‌ بكرێت ته‌نانه‌ت هێشتا چه‌ندین وێستگه‌ی به‌رهه‌م هێنانی كاره‌با هه‌یه‌ له‌ بێ‌ غازیدا به‌ نه‌وتی خاو كار ده‌كات به‌ جۆرێك هێشتا بۆ كار پێكردنی هه‌ندێك وێستگه‌كانی كاره‌با غاز له‌ ئێرانه‌وه‌ هاورده‌ ده‌كرێت .ئه‌وه‌ی ساڵی پار له‌ باشووری عێراق ئه‌نجام درا له‌ فرۆشتنی چه‌ند تانكه‌رێك له‌ غازی شل و كۆندینسات به‌ده‌ره‌وه‌ ناچێته‌ چوارچێوه‌ی هه‌نارده‌كردنی غازه‌وه‌ . زۆربه‌ی غازی به‌رهه‌م هاتووی عێراق سه‌رچاوه‌كه‌ی ده‌گه‌رێته‌وه‌ بۆ غازی هاوه‌ڵ (الغاز المصاحب) كه‌ له‌ نه‌وته‌وه‌ ده‌رده‌هێرێت به‌ڵام بڕی غازی ئازاد (الغاز الحر) كه‌مه‌ . عێراق بۆ ئه‌وه‌ی ببێته‌ وڵاتێكی هه‌نارده‌كاری غاز پێویسته‌ زیاتر به‌ دوای كێڵگه‌كانی غازدا بگه‌رێت له‌ بیابانی رۆژئاوا و چیاكانی كوردستان پاشان له‌ رێگه‌ی بۆرییه‌وه‌ باكوور به‌ باشوور ، رۆژهه‌ڵات به‌ رۆژئاواوه‌ ببه‌سترێت ئه‌مه‌ وێرای بایه‌خدان و پێشحستنی ژێر خانی وێستگه‌كانی غاز . به‌ڵام به‌ رای خۆم عێراق له‌ جیاتی ئه‌وه‌ی غاز هه‌نارده‌ی ده‌ره‌وه‌ بكات چاكتر وایه‌ په‌ره‌ به‌ پیشه‌سازیه‌ پترۆ كیمیاوییه‌كان بدات كه‌ غاز كه‌ره‌سته‌ی خاوی سه‌ره‌كییه‌تی كه‌ سه‌ره‌نجام به‌روبومێكی زۆری غازی لێ دێته‌ به‌رهه‌م كه‌ ده‌توانرێت به‌ ده‌ره‌وه‌ بفرۆشرێت هه‌روه‌ك ئه‌زموونی وڵاتی سعودیه‌ كه‌ ته‌نیا له‌ ساڵی 2020 دا 130 ملیۆن ته‌ن به‌روبومه‌ غازییه‌كانیان فرۆشتووه‌ و داهاته‌كه‌شی خۆی له‌ده‌یان ملیاردۆلار ده‌دات كه‌ ئه‌م رێگایه‌ چاكتره‌ له‌وه‌ی غازه‌كه‌ به‌ خاوی بفرۆشرێت . به‌ كورتی به‌م ژێرخانه‌ی ئێستای پیشه‌سازی نه‌وت و ئه‌و بڕه‌ غازه‌ی به‌رهه‌م ده‌هێنرێت ئه‌سته‌مه‌ عێراق به‌م نزیكانه‌ ببێته‌ وڵاتیكی هه‌نارده‌كاری غاز. * كۆمپانیای نه‌وتی باكوور