جەلال جەوهەر

بەشی پێنجەم:
بەشێوەیەكی گشتی بیروباوەڕی نەتەوە پەرستی لەناو عەرەبەكاندا بەهێزە، و لەناو دەسەڵاتدارانیشدا هەمیشە زەق بووە، گەر بۆ ڕازیكردنی شەقامیش بێت، چونكە سروشتی قەبیلە، عەشیرەت، خێڵ لەناو عەرەبدا وادەخوازێت.
گەر سەرنج لە مێژووی سەدساڵی دەوڵەتی عێراق بدەین، دەسەڵاتدارانی عەرەب لەبەشی هەرەزۆری دەوڵەتانی عەرەبی، بەرێژەی جۆراو وجۆر وجیاواز كۆمەك و پشتگیری مادی، مەعنەوی، سیاسی و ئیعلامی و سەربازی عێراقیان كردووە، بۆ سەركوتكردنی كورد و جوڵانەوەكەی، لە شەڕوململانێی جوڵانەوەی سیاسی و چەكداری كورد لەگەڵ حكومەتەكانی عێراق.
لە شەست و حەفتاو هەشتاكانی سەدەی ڕابردوودا، سوریا، ئوردن، جەزائر،... كۆمەكی مادی و مەعنەوی و سیاسی عێراقیان كرد، بۆ تێكشكاندنی جوڵانەوەی سیاسی و چەكداری كورد و هەرەس پێهێنانی جوڵانەوەكە.
هەموو دەوڵەتانی عەرەبی، و هێزو لایەنە سیاسی و مەدەنیەكانیان، بێدەنگییان هەڵبژارد لە بەرامبەر رژێمەكانی عێراق لە سیاسەتی پاكتاو قڕكردنی كورد وتەعریبكردنی كوردستان، وپرسی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی و بایولۆجی، وجێبەجێكردنی پرۆسەكانی ئەنفال لەساڵان شەست وحەفتا وھەشتاكانی سەدەی رابووردوو، لەدژی ژن و منداڵ و خەڵكی مەدەنی لە كوردستانی عێراق. 
لەدوای داگیركردنی كوێت و پەلاماردانی عەرەبستانی سعودیە لەساڵی 1990، لەلایەن رژێمی بەعس- عێراق، گۆڕانكاری لە سیاسەتی بەشێك لە دەوڵەتانی عەرەبی ڕویدا، بەڵام دەمارگیری نەتەوە پەرستی لەناو عەرەبدا گۆڕانكاری ئەوتۆی بەسەردا نەهاتووە. لە پرسی ڕیفراندۆمیشدا لە 25/9/2017، هەموو دەوڵەتانی عەرەبی و هێزە سیاسی و مەدەنیەكان لەدژی ئەنجامدانی و ئەنجامەكەشی بوون.

دەوڵەتی سوریا وەك نموونە*
پێویستە سوریا وەك خۆی بناسین، چونكە:
سوریا هاوسنورە و نزیكی (200كم) درێژی سنوری هەیە لەگەڵ كوردستانی عێراق، هەروەها بەشی ڕوژئاوای كوردستانی پێوە لكێندراوە بەپێی ڕیكەوتنی (فرانكلین- بوویت) نێوان بەریتانیاو فەڕەنسا لە ئەیلولی (1921ز) (یەك ساڵ دوای دروست بوونی دەوڵەتی سوریا)، و هەم لەبەرئەوەی سوریا هاوسنوری توركیا (814كم) و عێراقە (605كم)، كە بەشی باكور و باشوری كوردستانیان پێوەلكێندراوە، هەرسێ لاشیان(+ئێران) لە ڕابوردوو ولە ئێستاشدا یەك سیاسەتی هاوبەشیان هەیە لەسەر كورد، ئەویش لە قاڵبدانی كوردە لە چوارچێوەی سیاسەتی دەوڵەتی نەتەوەیی ومەزھەبی خۆیان.
لەگەڵ دروستكردنی دەوڵەتی سوریا لە سایەی ئینتیدابی فەرەنسا لە ساڵی (1920ز). بیری نەتەوە پەرستیش لەناو عەرەبدا زیندوو بووە وپەرەی سەند، لە دوای ئەو كپكردن و سەركوتكردنە زۆرەوە لەلایەن دەوڵەتی عوسمانییەوە.
لە دوای كشانەوەی فەرەنسا لە سوریا لە ساڵی (1946ز)، سوریا سەربەخۆی خۆیان ڕاگەیاند، و دواتریش ناوی دەوڵەتەكە دەگۆرن بۆ (كۆماری عەرەبی سوری). هاوكات كەوتنە دژایەتی كەسایەتی و بنەماڵە دیارەكانی كورد، وەك بنەماڵەی ئەیوبییەكان، و دورخستنەوەیان لە دامودەزگاكانی سەربازی و مەدەنی لە سوریا.
ساڵی (1952ز)، بە بڕیارێكی حكومەت، كوردیان بێبەش كرد لە مافی خاوەندارێتی گشتی، وزەوی و زار بە تایبەت، بەپێی ئەو بڕیارە دەستیان بەسەر زەوی كوردەكاندا گرت، و دابەشیان كرد بەسەر عەرەبی هاوردە.
بەعسیەكان لە كۆنگرەی (3)ی خۆیان لە ساڵی (1966ز)، حكومەتیان راسپارد، چاو بە موڵكایەتی ئەو زەویانەدا بخشێنێتەوە كە دەكەوێتە سەر سنوری نێوان سوریا و توركیا، بە درێژایی (350كم)و قولایی (10-15كم)، و بكرێت بە موڵكی دەوڵەت، كە هەرهەمووی موڵكی كورد وكلد وئاشوری وئەرمەنی بوو.
بەعسییەكان جارێكی تریش لە كۆنگرەی قوتری خۆیاندا لە ئایاری ساڵی (1971ز)، جەختیان لەسەر جیبەجێكردنی تەهجیر و تەعریبی ئەو ناوچانە كردەوە.
پرۆژەی (الحزام العربی، الحزام الاخضر) بۆ جێبەجێكردنی سیاسەتی تەهجیرو تەعریب، لە لایەن سەرۆك كۆماری سوریا (حافظ الاسد) دەركرا، و بەپێی ئەو پرۆژەیە بەسەدان هەزار عەرەبیان نیشتەجێ كرد لە سەدان گوندو ئۆردوگادا، لە بەرامبەریشدا سەدان هەزار كوردیان بێكارو بێ زەوی و برسی كرد، و بەناچاری ناوچەكەیان پێ چۆڵكردن. تەعریب لە ڕۆژئاوا هەموو جومگەكانی ژیانی گرتەوە، لە زمان، كەلتور، كۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیری... هەڵوێستی حكومەتی سوریا لە ناڕەزایەتی و شەڕەكانی دوای ساڵی (2011)ەوە تائەمڕۆ ، لە مەسەلەی كورد زۆر دوژمنكارانە بوو**.

سوریا و جوڵانەوەی چەكداری لە كوردستانی عێراق
هاوكات لەگەڵ جێبەجێكردنی سیاسەتی تەعریب و تەهجیر لە ساڵی (1975) لە حەسەكە، قامیشلۆ، سەریكانی و ناوچەكانی تری رۆژئاوا، حكومەتی بەعس لە سوریا كۆمەك و پشتگیری هەستانەوەی جوڵانەوەی چەكداری كوردی كرد لە كوردستانی عێراق، لە دژی رژێمی بەعس لە عێراق، نەك لە بەر خۆشەویستی  كورد، بەلكو بۆ ئامانجی حیزبی خۆیان بوو، هاوكاری بەعسیەكانی سوریا، بۆ جوڵانەوەی چەكداری لە باشور و باكور بۆ مەرامی سیاسی و تەكتیكی خۆیان بوو، بەڵام هەر ئەو حكومەت و حیزبە بوو لە دژی فیدراڵیەت لە كوردستانی عێراق وەستانەوە لە نەوەدەكانی سەدەی رابردوو.
تەعریب و تەهجیری كورد لە ڕۆژئاوا ستراتیج و ئامانجی هەرە سەرەكی دەوڵەت و بەعسیەكانە لە سوریا، كۆمەك و یارمەتیشیان بۆ جوڵانەوەی چەكداریش لە پارچەكانی تری كوردستان تاكتیك و كاتیە، و بۆ ئامانجی سیاسی و حیزبی خۆیان بوو.
ئەو دەوڵەتانەی كوردستانیان بەسەردا دابەش كراوە، تا ئەو شوێنە یارمەتی و هاوكاری كوردی پارچەكانی تر دەكەن (گەر بەرژەوەندیان بخوازێت)، كە مەترسی بۆ سەر ئەمنی قەومیان دروست نەكات.
تێبینی* :
ا- بۆ نوسینی ئەم بابەتە سودی زۆرمان وەرگرت لە "كورد و كوردستان، لە بەڵگەنامە نهێنیەكانی حكومەتی بەریتانیادا، بەرگی یەكەم/ كەمال مەزهەر" . 
ب ـ ھەروەھا لە بابەتەكانی
 ١ـ كرد سوریا لە https://ar.wikipedia.org/ 
٢ـ الحزام العربی فی الجزیرە السوریە، د.ئازاد احمد علی لە www.rudaw.net