زەبەنگ  بەهادین رۆژ لە دوای رۆژ بواری تەکنەلۆژی زۆر بە خێرای پەرە دەسێنێت و گەشە دەکات ، بەجۆریکی لێهاتوە زۆرینەی جومگەکانی ژیان بەستراوەتەوە بە تەکنەلۆژیاوە ، ئێستا تەکنەلۆژیا خۆی ویستی چۆن بێت بەو شێوەیە تاک و کۆمەڵگا ئاراستە دەکات . ئەوانەی کە لەپشت گەورەکردن  و فراوانکردنی ئەم زانستەن کەسانی ئاسای نین بە تایبەت ئەوانەی کار لە تۆرە کۆمەڵایەتییەکاندا دەکەن کۆمەڵێک پرۆگرامیان دیزاینکردوە وەک قومار وایە حەز دەکەی زاری داهاتو هەڵبدەیت تا بزانیت چیت بۆ دێت ، ئەوان زیرەکن لە هاککردنی مێشکی تاکەکاندا ، زۆر جار ئێمە وا دەزانین ئەوە ئێمەین تۆری کۆمەڵایەتیەکان بەکار دێنین وا دەزانین ئەوان بەرهەمن ، بەڵام شاراوەکەی ئەوەیە ئێمەین بەرهەمەکە و ئەو بەکارمان دێنێت . بە ووردی لە هەموو تۆرە کۆمەڵایەتییەکان بروانە بزانە چۆن راتدەکێشن بۆ ئەو شتەی تۆ حەزت لێیە چۆن گیرۆدەکەت دەکەن بە دەست ئامێرە ئەلکترۆنییەکان ، ئەوان ئەو شتەت بە شێوەیەک لا جوان دەکەن تا ئالودە دەبیت پێوەی ، تا دەگەیتە پلەیەک بشتەوێ لێی دورکەویتەوە ناتوانی یان مناڵەکەتی لێ دوربخەیتەوە ئەوەش ناتوانی بابەتەکە پەیوەندی بە ئیرادە و توانای کەسی نییە ئەو جادوگەرە ئەلکترۆنیانەی لە پشت ئەم تەکنەلۆژیایەوە کار دەکان هێندە ئاسان بە تۆ نابەزێنرێن ، بروانە لە رۆژگاری ئەمرۆدا هیچ مرۆڤێک نییە بە هۆی مۆبایلەوە بتوانێت لە یەک ساتدا هەر پێنچ هەستەکەی بەکاربێنێت ، هەموومان نیگەرانی مناڵەکانمانین بەڵام تازە لەوە رزگارمان نابێت جەنگێکە هەموومان تێیدا دۆراوین .  ئەم کارە چۆن دەکەن ؟ بە نمونە بەرنامەیەکی وەک سناب جات دروست دەکەن خوارزمییەک پرۆگرام دەکەن  تا بزانن تۆ چ شێوەیەکت دەوێت وێنەکەت دەخەنە سەر ویستی خۆت ئەو کاتەی لایکەکان بۆ دێت درۆیەکی گەورەیان بۆ دروستکردوی کە تازە ناتوانی لێی رابکەی دەبێت گیرۆدەی ئەو بەرنامەیە بیت تا هەمیشە بەو شێوەیە دەرکەویت کە ئالودەیت دەکات ، ئەوانەی لەپشتی ئەو شاشەی موبایلە کار دەکەن کەسانی مناڵ نی. ئەوانە جادوگەری تەکنەلۆژیین زۆر بە ووردی داتایان کۆکردۆتەوە پارەیەکی زۆر سەرف دەکەن تا مرۆڤ بناسن و ئەو کات ئەوان چۆنیان بوێت وا ئاراستەی دەکەن ، کێشەکە ئەوەیە ئەوان برەو ئەدەن بە شتە ساختەکان بە شتە خراپەکان زیاتر ئەوە دەخەنە بەر دەست و زیاتر بڵاوی دەکەنەوە ، دەکرێ بپرسین کێیە ئەو بابەتە بڵاو دەکاتەوە بۆ بڵاوی دەکاتەوە ؟ مرۆڤ بە خەسڵەتی خۆی بابەتی ئاسایی ناوێت شتێکی دەوێت نوێبێت و سەرنج راکێشێت و سەرکێشی  تێدا بێت ئەوانیش باش دەزانن چۆن ئەم بابەتە قەشەنگتر  بکەن تا تۆ ئالودەی بیت و هەنێک جار لاسایی بکەیتەوە .  سەیری دەور و بەرت بکە دەبینی جیهان بەرەو شێت بوون دەروات ، هەریەک لە ئێمە بەرپرسیارێی ئەخڵاقی هەیە بۆ باشکردنی ئەو شتانەی رۆژانە لەگڵیدا دەژین  بەڵام بۆ نایکەین ئایا ئەو جەنگەی کۆمەڵی کەسی کەم بەڵام لە پشت کۆمەڵێک ئامێری زۆرەروە هەیە هەمیشە سەرکەوتون یان ئێمەی دەرەقەتی ئامێرەکان نادەین ؟ هەموو ئەمانە بۆ ئەوە دەکەن تا تۆ بکرێیتە بەرهەم و کۆمپانیاکانی انترنیت و تەکنەلۆژیا پارەکان بکێشنەوە لەگەڵ ئەوەشدا گۆرانکاری دەکەن لە بیرکردنەوەی تۆدا لە داهاتوتا لە ویستەکان وەک رۆبۆتێک چۆنیان بوێت وا ئاراستەت دەکەن ئەمە بازارێکی نوێیە کە بازرگانی بە مرۆڤەوە دەکات ، کۆمپانیاکانی انترنیت و موبایلەکان دەگەرێن بزانن خەڵک چی دەوێت ئەوان لەوێوە مۆدێلێک دروست دەکەن کە سەرتاپای ژیانیان داگیر بکات دەگەرێن تا بزانن چی نیشانی تۆ بدەن تا خۆیان زیاتر پەیدا بکەن تەنانەت دەتوانن ووڵاتێک وێران بکەن لە رێگەی تۆری کۆمەڵایەتیەوە ، ئەمە داهاتوی هەموو نیشتیمان و نەتەوەکان دەخاتە مەترسییەوە کە بەبێ بەکار هێنانی چەک کوێیان بوێت  وێرانی دەکەن . ئەم بازرگانییە لە هەموو جیهان بڵاو بۆتەوە کەسیش ناتوانێت بەرنگاری ببێتەوە ، بەڵام لە کوردوستان وێرانتر و بێبەرنامەتر و خراپتر ، بیرکردنەوە لەوەی چۆن لەمە رزگار بیت قورسە بەڵام ئەوەندە دەتوانین کە کەمێک ووریای ئەم گەمە گەورەیە بین تا کەمتر زەرەر مەند ببین .   

فەرحان جەوهەر  میللەتێک بەشێکی خوێندەوارەکانی تا ئەو ئاستە جنێو فرۆشبن ، مرۆڤ تەنها ئەوەی بۆ دەمێنێتەوە و بڵێت : خودا رەحم بکات ، نەک هەر بە ئێمە ، بەڵکو بەنەوەی داهاتووش . دوایی بڵاو بوونەوەی هەواڵی مەرگی خانمە ژنی شاعیرو نووسەر مهاباد قەرەداغی لە راگەیاندنەکان و تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان ، ئیدی وەک ئەوەی هەواڵی مەرگی ترسناکترین بوونەوەری سەر ئەم زەمینە راگەیاندرابێت ، بە سەتان و بگرە هەزاران کۆمێنتی پڕجوێن بۆ مەرگی ئەو خانمە ژنە شاعیرو نووسەرو زیندانی سیاسییە نووسرابوون . کە هەر لە پێناوی ئەو جنێوفرۆشانەدا سەردەمێک  گەنجایەتی خۆی لە تێکۆشان و زیندان بردەسەر.  بەشێک لەو کۆمێنتانە بەناوی بەرگری بوون لە ئیسلام و دین ،  گوایە ئەو ژنە دژی دین بووە و داوای یەکسانی ژن و پیاوی کردووە ، هەندێک لە کۆمێنتەکانی تریش پەیوەندیان بە بەشداری ئەو بووە لە دەسەڵات ، ئەوەی من بەمەترسی دەبینم نەک لە ئێستادا ، بەڵکو لە داهاتووشدا ئەوهەڵە تێگەیشتەنە مەترسیدارەیە لە دین ، لەلایەن بەشێکی زۆری گەنجانی وڵاتەکەمان ، ئاخر ئێمە هەر لە منداڵییەوە وافێرکراوین کە دوایی مردنی کەسێک ، جگە لە رەحمەت بۆ نادردن و بەچاکە باس کردنی هیچ شتێکی خرابی لەبارەوە نەبێژین ، ئەگەر لە ژیانی خۆشیدا چەندە خراب بووبێت ، کە دەڵێم : ئێمە وا فێرکراوین مەبەستم هەموو ئەخلاقی کوردەواری وابووە ، هەر بەمنداڵی هەموو دایک و بابێکی کوردەواری منداڵەکانییان وا پەروەردە کردوونەو پێیان گووتونە : کە مرۆڤ دەمرێت شەیتان ئیدی دەستی لێ هەڵدەگرێت ، بۆیە نا بێت بەهیچ شێوەیەک بە خرابە باسی کەسی مردوو بکەن ، ئەمە ئەخلاقی دینی و کوردەواری بوو ، ئەی ئێستا گەنجەکانمان بۆچی دەست بەرداری ئەم ئەخلاقە و ئەم دینە جوانە بوون ؟ پێموایە ئەو تێگەیشتنە خرابەی ئەمڕۆ لە دین و نەمانی ئەو کوولتورە کوردەوارییە جوانەی خۆمان ، بەشێکی زۆری پەیوەندی بە پەروەردەی ئیسلامی سیاسی و حزبەکانیانەوە هەیە ، دەیانەوێت ئەم تێگەیشتنە دینیە کوردەوارییە لە ناو بەرن ، وەک چۆن لە ناویان بردووە ، راستە هەموو ئەوانەی ئەوجێنوانە دەدەن ئەندام و لایەنگری حزبە ئیسلامییەکان نیین ، بەڵام بەنائاگاییەوە بەشێکی زۆر گەنجەکانمان و ئەندامانی حیزبەکانی غەیرە ئیسلامیش کەوتونەتە ژێر هەژموونی ئەو دینە سیاسیەی لایەنە ئیسلامییەکان ، کە سەرچاوە سەرەکییەکەی ئیخوانی مسرو قەتەر و سەلەفییەکانی عەرەبستانی سعودیەن ،  ئەمە ئەخلاقی ئیسلامی سیاسییە ، خەڵکی غەیرە خۆیان بەکافرو زەندیق دەزانن و خۆیان زۆر پێ لە خەڵکی تر باشترو ئیسلام ترە ، لە کاتێکدا دینی راستەقینەو دوور لە سیاسەت شتێکی جیاوازترمان پێدەڵێت :  ئەویش ئەوەیە تەنها خودای مەزن دەزانێت کێ مان لە کێ باشترین و هەر زاتی ئەعلاش دەزانێت کێ دەچیتە بەهەشت یان دۆزەخ  ، ئەوانەی خۆیان پێ لە خەڵک باشترو موسڵمان ترەو بڕیار لەوەدەدەن چ کەسێک بەهەشتی و چ کەسێک دۆزەخییە ، ئەمانە لە هەموو کەسێک زیاترلای باری تەعالا ناخۆشەویستن .  میللەتانی تر هەرلە دەوروبەرمان نەک باسی ئەوروپا بکەین ،  چۆن رێز لە رەمزە رۆشنیرو نووسەرو هونەرمەندەکانیان دەگرن ، یەک رۆژ پێش مردنی خاتوون مهاباد قەرەداغی ، هونەرمەندی بەناوبانگی ئێرانی شەجەریان مرد ، کە تا ساتی نووسینی ئەو وتارەش نەنێژراوە ، سەیرکەن خەڵکی ئەو وڵاتە ئیسلامییەی کە موزیکی حەرامکردووە چ بۆ ئەو هونەرمەندەی خۆیان دەکەن ، بەهەزاران هەزار کەس بێ گوێدانە مەترسی ئەو پەتایە وەک رێزو پەرۆشی بۆ مەرگی شەجەریان کۆبوونەتەوە ، کەس ناپرسێ شەجەریان ئاینداربووە یا بێ ئاین ، پیاوی دەوڵەت بووە یا ئۆپۆزسیون ، لای ئەوان  گرنگ ئەو خزمەتەیە ‌کە بە هونەر و ناوبانگی میللەتەکەی کردووە ، دە سەیرکەن ئەوە لە پێش چاوتانە و دراوسێ تانن ، ئەرێ بەڕاست ئێمە تۆزیک بەسەرخۆماندا ناشکێینەوە ؟ لە بەیانییەوە تا درەنگانی شەو هەر خەریکی جوێندانین بەیەکتر و رۆژی دواتریش هەر ئەو کارە دووبارە دەکەینەوە ، لەگەڵ ئەوەشدا  دەزانین هیچ ئەنجامێکیشی نییە و نابێت ، کەسێکیش رۆژانە کارێکی بێ ئەنجام بکات و رۆژی دواتریش هەمان ئەو ئیشە دووبارە بکاتەوە لە شێت زیاتر هیچی تر نییە .

جەلال جەوهەر بەشی پێنجەم: بەشێوەیەكی گشتی بیروباوەڕی نەتەوە پەرستی لەناو عەرەبەكاندا بەهێزە، و لەناو دەسەڵاتدارانیشدا هەمیشە زەق بووە، گەر بۆ ڕازیكردنی شەقامیش بێت، چونكە سروشتی قەبیلە، عەشیرەت، خێڵ لەناو عەرەبدا وادەخوازێت. گەر سەرنج لە مێژووی سەدساڵی دەوڵەتی عێراق بدەین، دەسەڵاتدارانی عەرەب لەبەشی هەرەزۆری دەوڵەتانی عەرەبی، بەرێژەی جۆراو وجۆر وجیاواز كۆمەك و پشتگیری مادی، مەعنەوی، سیاسی و ئیعلامی و سەربازی عێراقیان كردووە، بۆ سەركوتكردنی كورد و جوڵانەوەكەی، لە شەڕوململانێی جوڵانەوەی سیاسی و چەكداری كورد لەگەڵ حكومەتەكانی عێراق. لە شەست و حەفتاو هەشتاكانی سەدەی ڕابردوودا، سوریا، ئوردن، جەزائر،... كۆمەكی مادی و مەعنەوی و سیاسی عێراقیان كرد، بۆ تێكشكاندنی جوڵانەوەی سیاسی و چەكداری كورد و هەرەس پێهێنانی جوڵانەوەكە. هەموو دەوڵەتانی عەرەبی، و هێزو لایەنە سیاسی و مەدەنیەكانیان، بێدەنگییان هەڵبژارد لە بەرامبەر رژێمەكانی عێراق لە سیاسەتی پاكتاو قڕكردنی كورد وتەعریبكردنی كوردستان، وپرسی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی و بایولۆجی، وجێبەجێكردنی پرۆسەكانی ئەنفال لەساڵان شەست وحەفتا وھەشتاكانی سەدەی رابووردوو، لەدژی ژن و منداڵ و خەڵكی مەدەنی لە كوردستانی عێراق.  لەدوای داگیركردنی كوێت و پەلاماردانی عەرەبستانی سعودیە لەساڵی 1990، لەلایەن رژێمی بەعس- عێراق، گۆڕانكاری لە سیاسەتی بەشێك لە دەوڵەتانی عەرەبی ڕویدا، بەڵام دەمارگیری نەتەوە پەرستی لەناو عەرەبدا گۆڕانكاری ئەوتۆی بەسەردا نەهاتووە. لە پرسی ڕیفراندۆمیشدا لە 25/9/2017، هەموو دەوڵەتانی عەرەبی و هێزە سیاسی و مەدەنیەكان لەدژی ئەنجامدانی و ئەنجامەكەشی بوون. دەوڵەتی سوریا وەك نموونە* پێویستە سوریا وەك خۆی بناسین، چونكە: سوریا هاوسنورە و نزیكی (200كم) درێژی سنوری هەیە لەگەڵ كوردستانی عێراق، هەروەها بەشی ڕوژئاوای كوردستانی پێوە لكێندراوە بەپێی ڕیكەوتنی (فرانكلین- بوویت) نێوان بەریتانیاو فەڕەنسا لە ئەیلولی (1921ز) (یەك ساڵ دوای دروست بوونی دەوڵەتی سوریا)، و هەم لەبەرئەوەی سوریا هاوسنوری توركیا (814كم) و عێراقە (605كم)، كە بەشی باكور و باشوری كوردستانیان پێوەلكێندراوە، هەرسێ لاشیان(+ئێران) لە ڕابوردوو ولە ئێستاشدا یەك سیاسەتی هاوبەشیان هەیە لەسەر كورد، ئەویش لە قاڵبدانی كوردە لە چوارچێوەی سیاسەتی دەوڵەتی نەتەوەیی ومەزھەبی خۆیان. لەگەڵ دروستكردنی دەوڵەتی سوریا لە سایەی ئینتیدابی فەرەنسا لە ساڵی (1920ز). بیری نەتەوە پەرستیش لەناو عەرەبدا زیندوو بووە وپەرەی سەند، لە دوای ئەو كپكردن و سەركوتكردنە زۆرەوە لەلایەن دەوڵەتی عوسمانییەوە. لە دوای كشانەوەی فەرەنسا لە سوریا لە ساڵی (1946ز)، سوریا سەربەخۆی خۆیان ڕاگەیاند، و دواتریش ناوی دەوڵەتەكە دەگۆرن بۆ (كۆماری عەرەبی سوری). هاوكات كەوتنە دژایەتی كەسایەتی و بنەماڵە دیارەكانی كورد، وەك بنەماڵەی ئەیوبییەكان، و دورخستنەوەیان لە دامودەزگاكانی سەربازی و مەدەنی لە سوریا. ساڵی (1952ز)، بە بڕیارێكی حكومەت، كوردیان بێبەش كرد لە مافی خاوەندارێتی گشتی، وزەوی و زار بە تایبەت، بەپێی ئەو بڕیارە دەستیان بەسەر زەوی كوردەكاندا گرت، و دابەشیان كرد بەسەر عەرەبی هاوردە. بەعسیەكان لە كۆنگرەی (3)ی خۆیان لە ساڵی (1966ز)، حكومەتیان راسپارد، چاو بە موڵكایەتی ئەو زەویانەدا بخشێنێتەوە كە دەكەوێتە سەر سنوری نێوان سوریا و توركیا، بە درێژایی (350كم)و قولایی (10-15كم)، و بكرێت بە موڵكی دەوڵەت، كە هەرهەمووی موڵكی كورد وكلد وئاشوری وئەرمەنی بوو. بەعسییەكان جارێكی تریش لە كۆنگرەی قوتری خۆیاندا لە ئایاری ساڵی (1971ز)، جەختیان لەسەر جیبەجێكردنی تەهجیر و تەعریبی ئەو ناوچانە كردەوە. پرۆژەی (الحزام العربی، الحزام الاخضر) بۆ جێبەجێكردنی سیاسەتی تەهجیرو تەعریب، لە لایەن سەرۆك كۆماری سوریا (حافظ الاسد) دەركرا، و بەپێی ئەو پرۆژەیە بەسەدان هەزار عەرەبیان نیشتەجێ كرد لە سەدان گوندو ئۆردوگادا، لە بەرامبەریشدا سەدان هەزار كوردیان بێكارو بێ زەوی و برسی كرد، و بەناچاری ناوچەكەیان پێ چۆڵكردن. تەعریب لە ڕۆژئاوا هەموو جومگەكانی ژیانی گرتەوە، لە زمان، كەلتور، كۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیری... هەڵوێستی حكومەتی سوریا لە ناڕەزایەتی و شەڕەكانی دوای ساڵی (2011)ەوە تائەمڕۆ ، لە مەسەلەی كورد زۆر دوژمنكارانە بوو**. سوریا و جوڵانەوەی چەكداری لە كوردستانی عێراق هاوكات لەگەڵ جێبەجێكردنی سیاسەتی تەعریب و تەهجیر لە ساڵی (1975) لە حەسەكە، قامیشلۆ، سەریكانی و ناوچەكانی تری رۆژئاوا، حكومەتی بەعس لە سوریا كۆمەك و پشتگیری هەستانەوەی جوڵانەوەی چەكداری كوردی كرد لە كوردستانی عێراق، لە دژی رژێمی بەعس لە عێراق، نەك لە بەر خۆشەویستی  كورد، بەلكو بۆ ئامانجی حیزبی خۆیان بوو، هاوكاری بەعسیەكانی سوریا، بۆ جوڵانەوەی چەكداری لە باشور و باكور بۆ مەرامی سیاسی و تەكتیكی خۆیان بوو، بەڵام هەر ئەو حكومەت و حیزبە بوو لە دژی فیدراڵیەت لە كوردستانی عێراق وەستانەوە لە نەوەدەكانی سەدەی رابردوو. تەعریب و تەهجیری كورد لە ڕۆژئاوا ستراتیج و ئامانجی هەرە سەرەكی دەوڵەت و بەعسیەكانە لە سوریا، كۆمەك و یارمەتیشیان بۆ جوڵانەوەی چەكداریش لە پارچەكانی تری كوردستان تاكتیك و كاتیە، و بۆ ئامانجی سیاسی و حیزبی خۆیان بوو. ئەو دەوڵەتانەی كوردستانیان بەسەردا دابەش كراوە، تا ئەو شوێنە یارمەتی و هاوكاری كوردی پارچەكانی تر دەكەن (گەر بەرژەوەندیان بخوازێت)، كە مەترسی بۆ سەر ئەمنی قەومیان دروست نەكات. تێبینی* : ا- بۆ نوسینی ئەم بابەتە سودی زۆرمان وەرگرت لە "كورد و كوردستان، لە بەڵگەنامە نهێنیەكانی حكومەتی بەریتانیادا، بەرگی یەكەم/ كەمال مەزهەر" .  ب ـ ھەروەھا لە بابەتەكانی  ١ـ كرد سوریا لە https://ar.wikipedia.org/  ٢ـ الحزام العربی فی الجزیرە السوریە، د.ئازاد احمد علی لە www.rudaw.net

مەریوان وریا قانع   مەسرور بارزانی لە پەرلەمان ووتی: "ئێمە نیزامێکی سۆسیالیستی یان کۆمۆنۆێمیستیمان نیە تا گرنگی بە کەرتی گشتی بدەین". لە وەڵامی ئەم قسەیەدا دەکرێت لەو بەڕێزە بپرسین ئەی باشە ئێوە چ ”نیزام“ێکتان ھەیە؟ کام سیستمی ئابوریی و سیاسیتان ھەیە؟ من تەواو لەو باوەڕەدام نە مەسرور بارزانی، نە ئەو خێزان و بنەماڵە و گروپانەی ئەو نوێنەرایەتیان دەکات، لە خەمی وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارانەدا نین. ئەوان ئەسڵەن بەلایانەوە گرنگ نییە چ جۆرە ئابوریی و مۆدێلێکی سیاسیان ھەبێت، بە مەرجێک بەردەوام خۆیان گەمەکەری ژمارەیەکی ناو ئەو سیستمە و سودمەندیی ژمارە یەکی ئەو مۆدێلە، بن. بەڵام ھەندێک لە نەیارەکانی ئەوان، بەتایبەتی بڕێک لەوانەی خۆیان بە چەپ و ڕادیکال دەزانن، وەڵامی ئەم پرسیارانەیان بۆ ئەدەنەوە و پێیاندەڵێن: سیستمەکەتان ”کامپیتالیزم“ە، ”سەرمایەداریی“ە، ”کاپیتالیزمێکە لە خزمەتی چینی سەرمایەداراندا لە کوردستان“، ئەم ”کاپیتالیزم“ەش ”بە چەند تۆڕێکی یاسایی و نایاساییشەوە بە سەرمایەداریی جیھانییەوە، گرێدراوە“. بە بۆچوونی من ئەم جۆرە وەڵامە گشتگیر و ئەبستراکتە بە پرسیاری ئەوەی چ جۆرە سیستمێکی ئابوریی لەھەرێمدا دروستکراوە، وەڵامێکی تەواو ھەڵە و بێمانا و بێبنەمایە. ناونانی ئەوەی لە ھەرێمدا ھەیە بە ”کاپیتالیزم“ یان ”سەرمایەداریی“ کە خزمەت بە ”چینێک“ لە ”بۆرژوازیی“ و ”سەرمایەدار“ ی ”مشەخۆر“ دەکات، جگە لە ئینشانووسییەکی ئاسان و ئیستیقالەکردنێکی تەواو لە بیرکردنەوە، جگە لە خۆدزینەوە لە شیکردنەوەیەکی مێژوویی کۆنکریت بۆ ئەوەی لە ئارادایە، شتێکی دیکە نییە. ناونانی سیستمی ئابوریی لە ھەرێمدا بە ”سەرمایەداریی“ و گرێدانی دیاردەکانی ناویی بە ”سەرمایەدارییەوە“ ھەم تێنەگەیشتنێکی سەرسوڕھێنەرمان لە سەرمایەداریی و ھەم لەو جۆرە سیستمەش نیشانئەدات کە لە ھەرێمدا ئامادەیە. سەرمایەداریی سیستمێکی ئابوریی سیاسییە ناکرێت بۆ یەک فۆرم کورتبکرێتەوە و بەو شێوە گشتگیرە بەکاربھێنرێت، سەرمایەداریی فۆرم و شێوازی جیاواز و ھەمەجۆریی ھەیە. ھەر بۆ نموونە ئەو سەرمایەدارییەی لە سوید و نەرویج و دانیمارک ئامادەیە، ئەو سیستمە نییە کە لە سعودیە و ئێران و سوداندا ئامادەیە، ئەو کاپیتالیزمەی لە ھۆڵەندا و ئەڵمانیا و فەرەنسادا ھەیە، ئەوە نییە کە لە ئابووریە پڕ تاڵانییەکەی ھەرێمەکەی ئێمەدا ھەیە. قسەوتنی گشتییش بە کاپیتالیزم، ئەوەندەی دەچێتە قاڵبی جنێودانەوە، دەیەکی ئەوە ناچێتە قاڵبی شیکردنەوە و ڕاڤەکردنێکی نیمچە زانستیشەوەوە. ئەو فۆرمە لە سەرمایەداریی کە لە سوید و نەرویجدا ھەیە، بە سەدان ساڵ لەپێش ئەو ئابوریی تاڵانیی و جەردەیی و دزیی و کوشتن و بڕینەوەیە، کە لە ھەرێمەکەی ئێمەدا ھەیە. ئەو سەرمایەدارییە دەوڵەتییەی لە چیندا ھەیە، جیاوازە لەو ئابورییە خێزانیی و بنەماڵەییە سوڵتانییەی لە ھەرێمدا دروستکراوە، تەنانەت ئەو سەرمایەدارییەی لە شوێنێکی وەک میسر و مەغریب و تورکیادا ھەیە، جیاوازە لەو سەرمایەدارییە خێزانییە، حیزبییەی لە دونیای ئێەمەدا دروستکراوە. ئیشی ژمارە یەکی فیکر دوورکەوتنەیە لە گشتگیریی و دابەزینە بۆناو شیکرندەوەی بەرجەستەبوون و رەنگڕێژییە کۆنکریتەکانی ناو واقیع. ئەوەی لە کوردستاندا ھەیە و دروستکراوە، سەپاندنی لۆژیکی حوکمڕانییەکی جەردەیی و گەندەڵ و توندوتیژە، بەسەر کایەی ئابورییدا و کەڵەکەکردنی سەرمایە و ئاراستەکردنی سەرجەمی کایەی ئابورییە، بەپێی ئەو لۆژیکی حوکمڕانییە، کە لۆژیکێکی خێزانیی و بنەماڵەیی و سوڵتانییە. لێرەدا کایەی ئابوریی لەوەدەکەوێت کایەیەکی سەربەخۆ بێت، لەوەدەکەوێت لۆژیکی ناوەکیی خۆی ھەبێت، لەوەدەکەوێت میکانیزمی ئابورییانەی تایبەت ئاراستەی بکات، بەڵکو دەگۆڕدرێت بۆ شوێنی تەڕاتێنکردنی بکەرە سەرەکییەکانی سیستمە سوڵتانییەکە، بە ھاریکاریی کۆمەڵێک کۆمپنیا و دەوڵەتی ئیقلیمیی، کە بەدوای قازانجی خێرا و ڕاستەوخۆدان. ئامانجی ئەم گشتە تێکەڵە گەشە و پێشکەوتنی ئابووریی نییە، ئەوە نییە ئابورییەکی دروستبکەن ئەگەری ئەوەی تێدابێت بە لۆژیکی قازانجی زۆرینەی کۆمەڵگا کاربکات. ئەو نوخبە سوڵتانیەی دروستبووە لە خەمی ئەوەدایە سیستمێکی ئابوریی و سیاسی و سەربازیی دروستبکات کە پاراستن و زیاترکردنی ھێزو دەسەڵات و کەڵەکەکردنی زیاتر و خێرای سەرمایەی خۆی، بەھەر نرخێک بووە، مەیسەربکات. ئەوەی ھەیە. سیستمێکی ئابورییە لەباتی ئەوەی یاسا و بەھا و میکانیزمەکانی کارکردنی ئابوریی بەڕێوەیببات، ھێزی سیاسەتێکی گرێدراو بە ھێزی سەربازیی میلیشیایی و بە توانای پەکخستنی یاسا و توانای وێرانکردنی فۆرمە جیاوازەکانی ململانێ، ئاراستەیدەکات. کەڵەکەکردنی سەرمایە لەڕێگای ھێزەوە، لە ڕێگای تێکەڵکردنێکی پاسۆلۆژیانەی ھێزی سیاسیی و ھێزی سەربازیی و ھێزی ئەمنیی بە ئابوریی، ئەو ژێرخانەیە کە ئەم ئابورییە ترسناکەی لەسەر دروستبووە. کەڵەکەکردنی سەرمایەیە لەڕێگای تاڵانی ڕۆژانەی ئابورییەکەوە کە تەواو کۆنترۆڵ و ئاراستەکراوە. لە ڕاستیدا ئەوەی لە ھەرێمدا ھەیە ”بازای سەرمایەداریی“ ئازاد و نائازاد نییە، بەڵکو بازاڕێکی تەواو مۆنۆپۆڵکراو و خنکێنراوە، بەڕادەیەک لەوانەیە زەحمەتبێت بتوانین بازاڕێک بدۆزینەوە بەڕادەی ئەم بازاڕە لە ھەرێمدا مۆنۆپۆڵکراو و دەستەبەسەرداگیراو و بە زۆرمانا خنکێنراوبێت. بازاڕێک دابەشکراو بەسەر چەند گروپێکی بەناویەکداچوودا کە بە لۆژیکی کۆنترۆڵکردنی مافیاییانە کاردەکات، نەک بە لۆژیکی بازاڕ خۆی، لەھەر فۆرمێک لە فۆرمەکانیدا. سەرمایەداریی دیاردەیەکی پڕ ئاڵۆزیی و فرەفۆرمە، کورتناکرێتەوە بۆ یەک سیستمی ھاوشێوە و لێکچوی ڕێکخستنی ژیانی ئابوریی. لە چەندان شوێنی جیھاندا ئەوەی ناوی سەرمایەداریی لێنراوە فۆرمی جیاوازیی ڕێکخستنی بازاڕ، ڕۆڵی جیاوازی دەوڵەت لەناو ئابوریدا، پەیوەندیی جیاواز لە نێوان سیاسەت و ئابوریی، فۆرمی جیاوازیی دەستخستنە ناو بازاڕ و ڕێکخستن و ئاراستەکردنی بازاڕی، گرتۆتەخۆی. ئەوەی لە کوردستاندا ھەیە خراپترین و تۆقێنەرترین فۆرمی بازاڕە کە ھەیە و دروستکراوە. بازاڕێک لۆژیکی تاڵانکردنێکی ڕێکخراو و پارێزراو ئاراستەی دەکات و ئەوەشی دەیپارێزێت، ھێزە، ھێزی سەربازیی و ئەمنیی و میدیایی ڕووت. ئەوەشی ئەم گشتە ئاراستە دەکات چینێک لە سەرمایەدار و بۆرژوازیی نییە، بەڵکو کۆمەڵێک خێزان و بنەماڵە و گروپی سوڵتانی داخراوە، کە ھیچ یەکێکیان ھیچ چالاکییەکی بەرھەمھێنان و ھیچ کردەیەکی ئابوریی ماناداریان نییە، ئەوەی ھەیانە لەشکری حیزبیی و سوپای تایبەت و پارتی سیاسیی گوێڕایەڵ و قۆرخکراو و میدیای درۆزن و ئاراستەکراوە، کە وایان لێدەکات خاوەنی ئەو ئابوریی تاڵانییە بێیاسا و بێنۆرم و بێلێپرسینەوەیە بن لە ھەرێمدا سەروەرکراوە. ڕاستە ئەو سیستمەی مەسرور بارزانی و ھاوەڵەکانی دروستیانکردوە سۆسیالیزم و کۆمۆنیزم نییە، بەڵکو ئەو ئابورییە کە باسمانکرد.

مەحموود یاسین كوردی دواجار بارزانی لە نێوان خراپ و خراپتر خۆی بۆ خراپەكە یەكلاكردەوە، لە ساڵیادی كۆچی دوای مام جەلال پەیامێكی كورت و پوخت بۆ سەركردایەتی نوێی یەكێتی نارد، گوتی: پارتی و ماڵی بارزانی مامەڵەی فەرمی لەگەڵ دوو كوڕانی مام جەلال دەكەن. نامەكە روون و ئاشكرایە هەر لە سەرەتای نامەكە بە "برازا" دەستی پێكرد و بە "مامتان" كۆتایی هات، ئەم نامەیە سەرەتای قۆناغی رێككەوتنێكی ستراتیژی نوێیە لە نێوان ئەو دوو بنەماڵەیە، پێدەچێ‌ كاك مەسعود هەمان رۆڵی حەمایل خان دایكی رەحمەتی ببینێ‌ كاتێك بە ئامادەبوونی زۆربەی كوڕەكانی داوای لە بارزانی و تاڵەبانی كرد وەكو برا پشتیوانی یەكتر بكەن، كۆتایی بە ناكۆییەكان بهێنن ئەوەشی بە بیر 5 كوڕەكەی هێنابووە كە مام جەلال كوڕی شەشەمی مەلا مستەفایە. بە دیوێكی دیكە سەیری بكەین هەموو ئەو مەحزەرەوە و كۆبوونەوانەو رێكەوتنامەی لە سەر كاغەز نووسرا بوون لە نێوان پارتی و یەكێتی و ناویان لێنابوو رێككەوتنامەی ستراتیژی لە بنەما هیچ نەبوو بەڵكو رێككەوتنەكە زیاتر خێزانی و كۆمەڵایەتی نێوان بارزانی و تاڵەبانی بە چاودێری ژنێكی زێباری، كە دواتر شۆڕبووتەوە بۆ بابەتی سیاسی و پۆست و پلەو پارە هەربۆیەش لەگەڵ نەخۆشكەوتنی تاڵەبانی رێككەوتنەكە كێشەی كۆتایی پێهات. ئەو نامەی بارزانی بە چەندین قۆناغ تێپەڕیوە تا گەیشتووتە ئەو سیاغەیە چونكە لە چەندین كۆبوونەوە و دیدار گوتوویەتی كە بافل تاڵەبانی جێگای متمانە نییە هەر لە سەر ئەو بنەمایە ساڵێك دوای ریفراندۆم و رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر لە ئاهەنگی ساڵیادی سەربەخۆی ئەمریكا هەولێر ئامادە نەبوو چەند خولەكێك گوێی لێبگرێ‌ تەنانەت بانگیشی كردبوو جەنابی سەرۆك! كاك مەسعودیش تەنیا وەڵامەكەی ئەوە بوو سەركەوتووبی كوڕی خۆم!. لە دێرەكانی ئەو رستەیە نائۆمێدی و نیگەرانی قوڵی بارزانی لە عەرابەكانی 16ی ئۆكتۆبەر تێدەگەی، بەڵام دوای تێپەڕینی 3 ساڵ بە سەر ئەو برینەی سارێژنەكراوەی بارزانی و هەروەها ئیزافە بوونی برینی شكانی كاندیدەكەی لە كۆشكی سەلام، كاك مەسعود بە پەیامێك ئەوەی بۆ هەموو لایەك روونكردەوە كە بارزانی و پارتی كوڕانی مام جەلال بە میراتگری شەرعی و درێژەپێدەری رێبازی مام جەلال دەزانن نەك خەڵكی دیكە. بۆیە بە دەستهێنانی شەرعییەتی كۆنگرە لە لایەن لاهور شێخ جەنگی بەلای پارتییەوە جێگای قبوڵ كردن نییە هەر لە سەر ئەو بنەمایە پارتی ئیعتیراف بە بافڵ دەكات وەكو هاوسەرۆكی یەكێتی و میراتگری مام جەلال هەر لەگەڵ ئەوانیش مامەڵە دەكات هەر لەگەڵ ئەویش مەلەفەكانی شەراكەتی هاوبەش لە حكومەت و دۆسییەی نەوت و خالە سنوورییەكانی بەغداو زۆر دۆسییەی دیكە یەكلادەكاتەوە. ئەو پەیامەی بارزانی لە خۆشەویستی و متمانەی بافڵ تاڵەبانی بەڵكو لە رقی لاهور شێخ جەنگییە وەكو ئەو مەقولە بەناوبانگە هەیە لە (لیس حباً فی علی ولكن كرها فی معاویە). ئەمساڵ 16ی ئۆكتۆبەرێكی جیاوازە هاوڵاتی ژیر لەو یارییە تێدەگات بافڵ و لاهور جگە لەوەی ئامۆزان و هاوسەرۆكی یەك حیزبن هاوكات هەر دووكیان عەرابی 16ی ئۆكتۆبەر بوون، ئەگەر بە لای بارزانییەوە لە پشتەوە خەنجەریان لە پارتی دراوە ئەوا هەر دووكیان كردوویانە، بە پێچەوانەوە بافڵ تاڵەبانی لە رووی میدیا و گفتوگۆی تەلەفزیۆنی لە لاهور شێخ جەنگی حزووری هەبوو هەر لە سكای نیوزە و بگرە تا كەناڵی ئەفاق و عەهد قسەی لە سەر ئەو بابەتە دەكرد، بۆیە پێشبینی دەكەم دوای ئەو پەیامەی بارزانی ئەمساڵ لە یادی 16ی ئۆكتۆبەر پارتی لە میدیاكانی تەنیا باسی لاهور شێخ جەنگی دەكات و بافڵ لە لیستەكە دەردەهێنێ‌، چونكە ناكرێ‌ بارزانی لە پەیامەكانی بافڵ بە برازای خۆی وەسف بكات لە ئیعلامیش پارتی بە خائین!. رێبازی مام جەلال بووتە كراسەكەی عوسمان بیگومان پارتی كێشەی لەگەڵ رێبازی مام جەلال نییە بەڵام چ رێبازێك؟ رێبازێكی دوای رێككەوتنامەی واشتن و هەڕەشەی دەستلەكاركێشانەوە لە مەكتەبی سیاسی حیزبەكەی و ناردنی نامە بۆ بارزانی كە خانوێكی لە سەری رەش بداتێ‌، نەك ئەو رێبازەی تاڵەبانی لە 1964 نوێنەرایەتی دەكرد. بۆیە بارزانی بەر وونی دەڵێ‌ هیوادارم ئێوەش درێژە بە رێگای باوكتان بدەن، بە روونی ئامادەی پارتی بۆ رێككەوتن و ئیشكردن لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی دەربرێ‌ و دەیەوێ‌ ئەو دۆخە دەروونییەی لەگەڵ كوڕەكانیش هەیە بیڕەوێنتەوە، بۆیە وەكو تەواوكەری پەیامەكەی بارزانی باوك بارزانی كوریش پەیامی نارد باسی شوێنكەوتووە راستەقینەكانی مام جەلالی دەكرد. بەلای پارتی لاهور شێخ جەنگی لە رێبازی مام جەلال لایداوە و شوێنكەتووی راستەقینە نییە. پارتی هەموو هەوڵێك دەدات بۆ جیاكردنەوەی بوخچەی هەر دوو هاوسەرۆك هەر ئەمەش بوتە كێشە بۆ لاهور شێخ جەنگی چونكە گەورەترین ئاستەنگی بەردەم ئەو ئیعتیراف و مامەڵەكردنی پارتییە، ئەگەرچی لە نێوخۆی یەكێتی و زۆنی سەوز لایەنگر و هێزی سەربازی و توانای مرۆی و ئابووری هەیە،  پارتی بۆ لاواز كردنی لاهور شێخ جەنگی لە بەردەم رایگشتی سیاسەتی پەرتبكە و زاڵ بكە پەیڕەو دەكات، تێگەیشت دەبێ‌ سەرەتا یەكێتی رادەستی بافڵ بكات لە سلێمانی لە هەولێریش مامەڵە لەگەڵ قوباد تاڵەبانی دەكات بەڵام قسەكە لێرەیە بنكەی جەماوەری یەكێتی كاتی خۆی ئەو سیاسەتەیان لە مام جەلال قبوڵ كردو روویان لە كاك نەوشیروان و گۆڕان كرد ئێستا لە بافڵ تاڵەبانی قبوڵی دەكەن؟

سەرتیپ وەیسی قوباد تاڵه‌بانی له‌ ساڵیادی وه‌فاتی مام جه‌لالدا له‌ نامه‌یه‌كدا بۆ باوكی ده‌نوسێت و ده‌ڵێت : باوكه‌ له‌ لایه‌ن خه‌ڵكی مافیا و پیسخۆر و گه‌نده‌ڵه‌وه‌ رێگریم لێده‌كرێت  منیش له‌ نامه‌یه‌كدا به‌ قوباد تاڵه‌بانی ده‌ڵێم : * كاك قوباد ئه‌وه‌ی  پیسخۆر و گه‌نده‌ڵه‌ بریتییه‌ له‌ ( دانای حاجی صاڵح) كه‌ به‌ رۆژی روناك دار سنوبه‌ره‌كانی سلێمانی ده‌سوتێنێت و ده‌یكات به‌ پڕۆژه‌، كه‌ یه‌كێكه‌ له‌ بازرگان و سه‌رمایه‌داره‌كانی نزیك له‌ خۆت و هه‌ر له‌سه‌ر قسه‌ی تۆ له‌ بڕی قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ زه‌وی (200) ملیۆن دۆلاری پێده‌درێت. * ئه‌وانه‌ی پیسخۆر و گه‌نده‌ڵن،  كه‌ به‌شێكی  داهاتی مه‌رزی په‌روێزخان بۆ ئیداره‌ی گشتیی ده‌به‌ن و پاشان له‌سه‌ر ئۆرگان و مه‌ڵبه‌ند و كادیران دابه‌شی ده‌كه‌ن. *ئه‌وانه‌ی پیسخۆر و گه‌نده‌ڵن، كه‌ پشكداری له‌سه‌دا 35ی كۆمپانیاییه‌كی  گه‌وره‌ی وه‌كو "ئای كیوی" سویدی له‌سه‌ر ناوی رێكخراوی منداڵپارێزان ده‌خه‌نه‌ سه‌ر ناوی كچه‌كه‌یان. *ئه‌وانه‌ پیسخۆر و گه‌نده‌ڵن، كه‌ هه‌ڵده‌كوتنه‌ سه‌ر فاروقی مه‌لا موسته‌فا و داوا ده‌كه‌ن پشكی له‌سه‌دا دووی خاوه‌نداریه‌تی یه‌كێتیی له‌ كۆمپانیای ئاسیا سێله‌وه‌ بگوازنه‌وه‌ سه‌ر ناوی خۆیان. *ئه‌وانه‌ پیسخۆر و گه‌نده‌ڵن، كه‌ له‌ مه‌رزی پاشماخ قاچاخچییه‌تی هێلكه‌ و دونگ و جگه‌ره‌یان له‌ نێوان خۆیان دابه‌شكردوه‌. * قوباد گیان ئه‌وانه‌ پیسخۆر و گه‌نده‌ڵن، كه‌ به‌ نا یاسایی كاری بازرگانی به‌ زێڕ له‌ فڕۆكه‌خانه‌كان ئه‌نجامده‌ده‌ن. * ئه‌وانه‌ پیسخۆر و گه‌نده‌ڵن، كه‌ نیوه‌ی زه‌وییه‌كانی سلێمانیان به‌ ناوی خۆیان كردوه‌. كاك قوباد : دار هه‌ڵبڕه‌، سه‌گی دز دیاره‌، بۆیه‌ كه‌س مه‌كه‌ به‌ پیسخۆر و گه‌نده‌ڵ !!!  

كارۆخ خۆشناو  ڕوون و ئاشکرایە کە ڤایرۆسی کۆڕۆنا کاریگەریەکی تەواوی کردۆتە سەر هەموو سێکتەر و کایەکانی ژیان (بە کەرتی گشتی و کەرتی تایبەتەوە) لە نێویشیاندا سێکتەر و کایەی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵاتی و تەندروستی و پەروەردەیی و گواستنەوە و تەکنەلۆژیا و....هتد، بە جۆرێک کە زۆربەی بابەتەکانی تر پەراوێز خراون و فۆکەسی هەموو چاوەکان خراوەتە سەر دۆزینەوەی ڤاکسین و چۆنیەتی خۆپارێزی و شێوازی ڕووبەڕووبۆنەوەی کۆڕۆنا، کاریگەریەکە بە جۆرێکە کە دەکرێت زەمەن دابەش بکرێت بەسەر زەمەنی پێش کۆڕۆنا و زەمەنی دوای کۆڕۆنا هەروەها ئەگەرێکی بەهێز هەیە کە پەتای کۆڕۆنا بە کاریگەرترین پەتای مێژووی مرۆڤایەتی بناسێنرێت. لە کاتێکدا کەمپەینی هەڵبژاردنی هەردوو کاندیدی سەرۆکایەتی ئەمریکا لە گەرمەی هەڵمەتی هەڵبژاردندا بوون کە بڕیارە لە سەرەتای مانگی داهاتوو لە ڕۆژی سێ شەممە (۲۰۲۰/۱۱/۳) ئەنجام بدرێت، ڤایرۆسی کۆڕۆنا خۆی گەیاندە جەستەی تڕەمپ و ڕێڕەوی گرنگی پێدانی خەڵک و میدیای ئەمریکا و جیهانی گۆڕی لە گرنگیدان بە هەڵبژاردنەکانەوە بۆ گرنگیدان بە تەندروستی تڕەمپ، بە جۆرێک کە تەندروستی تڕەمپ وەک تەندروستی سەرۆکی جیهان گرنگی پێدرا، ئەویش بە هۆی پێگە و کاریگەری و لێکەوتەکانی تێکچوونی تەندروستی تڕەمپ (وەک سەرۆکی تاک جەمسەری دونیا) بەسەر بازاڕ و بۆڕسە و ئابوری هەموو جیهان. دوای مانەوەی بۆ ماوەی چوار ڕۆژ لە نەخۆشخانەی (واڵتەر ڕید) لە مێریلاند، لە ئێستادا (دۆناڵد تڕەمپ) تەندروستی جێگیرە و گەڕاوەتەوە کۆشکی سپی و لەژێر چاودێری پزیشکیدایە، پێموایە نەخۆشکەوتنی تڕەمپ لەلایەک بە خێر بۆ تڕەمپ شکایەوە، چونکە خەڵکی یار و نەیار هاوسۆزیان بۆ دەربڕی، لەلایەکی تر تاقیکردنەوەیەکی قورس بوو بۆ سیستەمی هەڵبژاردن و سیستەمی سیاسی و ئابووری ئەمریکا چونکە لە ئەگەری مردنی تڕەمپ هەڵبژاردنی ئەمریکا ڕوو بە ڕووی ئاڵۆزی و شڵەژانێکی بێ وێنە دەبوویەوە، بەڵام زاڵبوونی تڕەمپ بەسەر کۆڕۆنادا ئەمریکای لە قەیرانێکی دەستوری بێ وێنەدا دەربازکرد. پێموایە وەک (سەپڕایزی ئۆکتۆبەر) ئەگەر تڕەمپ لەگەڵ زڵبوونی بەسەر کۆڕۆنادا، بتوانێت لە ماوەی ئەم مانگەدا ڤاکسینی کۆڕۆنا بەرهەم بێنێت، ئەوا دەتوانێت لە هەڵبژاردنی سەرۆکایەتیدا بۆ خولی دووەم سەربکەوێت، واتە سەرکەوتنی تڕەمپ بەسەر کۆڕۆنادا یەکسانە بە سەرکەوتنی تڕەمپ بەسەر جۆ بایدن، چونکە هەندێک سەرچاوە ئاماژە بەوە دەکەن ئەگەر ڕێگا لەم ڤایرۆسە نەگیرێت ئەوا مەترسی هەیە (۱٦۰ تاکو ۲۱٤) ملیۆن هاوڵاتی ئەمریکی توشی کۆڕۆنا بن، واتە زیاتر لە نیوەی دانیشتوانی ئەمریکا، بۆیە سەرکەوتنی تڕەمپ بەسەر کۆڕۆنادا و دۆزینەوەی (ڤاکسین) پێش هەڵبژاردن واتە دەستەبرکردنی خولی دووەمی کورسی سەرۆکایەتی ئەمەریکا.

ئەبو كاروان  ئێمە لە دەرگای یەكەمین ساڵیادی شۆڕشی گەلانی عێراقین دژی گەندەڵیی‌و تایفیەت‌و بەشبەشێنەو ستەمكاری‌و ونبوونی چەمكی دەوڵەت‌و  لەپێناو هاوڵاتیبوون، شۆڕشی تشرینی یەكەم، كە تێیدا سەدان هەزار كەس بەئافرەت‌و پیاو، بەگەنج‌و پیرەوە ڕوویان لە گۆڕەپانەكانی خۆپیشاندانەكان كردو رووبەڕووی میلیشیاو هێزە كۆنەپەرستەكان بوونەوە، دوای قوربانیەكی زۆرو گرانبەها توانیان حكومەتەكەی عادل عبدولمەهدی ناچار بەدەستلەكاركێشانەوە بكەن‌، شۆڕشگێرانی عێراق ‌وێڕای ئەو هەموو توندوتیژییە زۆرو قێزەونەی بەرامبەریان ئەنجامدرا، شكۆمەندانە دەستبەرداری ئاشتی‌و شێوازی ئاشتیخوازانەی شۆڕشەكەیان نەبوون، ئەوە راستە ئامانجەكانی ئەو شۆڕشە هێشتا بەتەواوی بەدینەهاتووەو رێگایەكی سەخت‌و دوورو درێژ ماوە بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانی، بەڵام بەهەموو مانایەك‌ ئەوەی روویدا وەچەرخانێكی گەورە بوو لە مێژووی عێراقدا، كە حكومەتێك بەپشتیوانی هێزی زۆری چەكدارو میلیشیاو ژماریەك وڵاتی ئەقلیمی كۆنەپەرست‌و خاوەن ئیمكانیەت روخێنرا.. هیچ بزوتنەوەییەكی جەماوەری بەدەر نییە لە كەموكوڕی‌و‌ كۆسپی گەورەی بۆ دروست نەبێ لە هەردوو باری خودی‌و بابەتیەوە، رەنگە هیچ كۆسپێك هێندەی سەرهەڵدان‌و بڵاوبوونەوەی پەتای كۆرۆنا زەربەی لە شۆڕشی ئۆتۆبەری گەلانی عێراق نەدابێ، كە شۆڕشگێران لەپێناو تەندروستی‌و هەستی بەرپرسیارێتی گەورەیان بەرامبەر تەندروستی خەڵك ناچارانە گۆڕەپەنەكانیان چۆڵ كردو خۆیان كەرنتینە كرد، كە ئەوەش بووە هۆی جۆرێك لە ساردبوونەوە لە خۆپیشاندانەكان، بەڵام گرەو لەگەڵ تەحەمولی گەلی عێراق‌و هیچ گەلێكی لەبەرامبەر ستەم ناكرێ، گەر بشكرێ گرەوێكی دۆڕاوە.  ئەو خۆپێشاندانانە‌ ئەو تێزەی بۆ جارێ سەدەم سەلماندەوە كاتێك هەر گەلێك رادەپەڕێ، ئەوا هیچ هێزێك نییە، بەری پێ بگرێ، جا ئەو هێزە چەندە چەكدارو توندوتیژبێ، چەندە پشتیوانی دەوڵەتانی هەبێ.  لە خۆپیشاندانەكان‌و هەروەها یادكردنەوەی ساڵیادی ئەو شوڕشەدا، سكرتێرو سەركردەكانی حزبی شیوعی عێراق لە پێشی پێشەوەی خۆپیشاندەران بوون لە بەغداو پاریزگاكان، هەر ئەوكات كە لولەی تفەنگ كرایە خۆپیشاندەران‌و لەسەرەتای شۆڕشەكە هەردوو ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران، لە ئەندامێتی ئەنجومەنەكە كشانەوە، ئەوان لەبری پاساوی بێ بنەماو نیشتەجێبوون لەنێو بارەگاكان، سەنگەریان بووە گۆڕەپانەكانی خۆپیشاندەران، ئەوەش مایەی شانازی بوو بۆ ئێمەی شیوعیەكان‌و گەلانی عێراق‌و كوردستان. بۆیە لێرەدا دوپاتی دەكەمەوە كە دۆخی هەرێمی كوردستان‌و ژیانی خەڵك تادێت خراپتر دەبێ، ئەم حكومەتە سەنگی نەماوە، تا ئەو سنورەی خەڵك‌و دایكی ئەنفالكراو ڕوو بكاتە كازمی پێی بڵێ: (كوردستان ئەمانەتی تۆ بێت).  هاتنی كازمی ئەو پێشوازییەی خەڵك‌و ڕووكردنە بەغداو داوای موچەی ڕاستەخۆ لە بەغداو تەماشاكردنی بەغدا وەك ئومێد زۆر مەسجی ئێجگار گرنگی پێیە، كە ئەم دەسەڵاتە حورمەتی نەماوە، لەنێو دڵ‌و دەروونی خەڵكدا ڕووخاون، ئەوەی هێشتوونیەتەوە هەلومەرجێكەو تەنها، ئاڵۆزی دۆخەكە لەڕووی بابەتی‌و زاتییەوە هێشتوونیەتەوە، دەسەڵاتدارانی هەرێم بەردەوامن لە نادادی‌و گەندەڵی، لە بەحزبیكردن‌و بە هەدەردانی سامانی گشتی، لە هەڕاجكردنی كەرتی گشتی‌و فرۆشتنی، لە نەدانی موچەو برسیكردنی خەڵك، كەواتا پرسیار ئە‌وەیە لەبەرامبەر تابلۆیەكی وادا، ئێمە دەبێ چی بكەین؟ خەڵك چۆن تەماشامان دەكات وەك حزبی شیوعی كوردستان؟ ئاستی كاریگەری سیاسیمان چەندە ؟ ئەو شۆڕشەی گۆڕەپانی تەحریرو پاریزگاكان‌‌و شێوازەكەی‌و بەشداری چەپ‌و هاوڕییانمان لە حزبی شیوعی عێراق‌و هێزە پێشكەوتووخوازەكان شایانی كەڵك لێوەرگرتنە، بۆ ئێمە وەك حیزبی شیوعی كوردستان، وەك هێزێكی ئۆپۆزسیۆن، وەك هێزێك كە لە رابوردو و ئێستادا سەنگەرمان سەنگەری خەڵك‌و زەحمەتكێشانە، پێویستە خۆمان پێشڕەوایەتی ناڕەزایەتییەكان بكەین.  

سەهین موفتی مەسڕور بارزانی، لە دەستپێکی کابینەکەی راستگۆیانە هەنگاوەکانی دەستپێکردو هەموو توانای حکومەتەکەی خستە گەڕ لەبۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەم هەموو قەیرانانەی یەخەی هەرێمی کوردستانی گرتەوە. ئاخر، دابەزینی نرخی نەوت، بڵاوبوونەوەی پەتای کۆڕۆنا، کەمی بودجەو لێبڕینی لەلایەن حکومەتی بەغداد، ململانێ و کێشەی سیاسی ناوەخۆ، قاچاخچێتی لە مەرزەکان، دونیایێک گەندەڵی پێشوو، ئەمانە پیاوی خۆی دەوێت رووبەڕوویان ببێتەوە..!  بارزانی، لە دە کاتژمێرەکەی پەرلەمان، هەم لە وتارو پێشکێشکردنی راپۆرتەکەی، هەم لە وەڵامدانەوەی پرسیاری نەوەدو هەشت پەرلەمانتار، سەلماندی کە خودی خۆی بە وردو درشتی ئاگاداری دۆخ و ژیانی هاوڵاتیانی هەرێمەکەیەتی، ئەوەشی سەلماند لەهەموویان زێدەتر لە خەمی چاککردنی ئەم دۆخە نەخوازراوانەن کە دووچاری هەرێمەکەی بۆتەوە. سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان، بوێرانە، راست و رەوان کۆی کێشەو پرسە هەنووکەییەکانی خستنە روو، ئیدی هیچ بوارێکی لەبۆ موزایەداتی سیاسی موزایەدەچییەکان نەهێشتەوە...!  جارێکی دی، راست و رەوان وەک سەرۆکی حکومەتی هەموو تاک و هاونیشتیمانییانی هەرێمەکەی دوور لە حیزبێتی، هیچ بەڵێنێکی بریقەداری نەدا کە پێی جێبەجێنەکرێت، وەک خۆی گووتەنی" بەڵێنێنک بدەین، دەبێ بەجێی بگەیەنین" ، ئەم دەربڕینانەی ناوبراو راستگۆیی  دەسەلمێنێت، کە ویستی هەیە حکومەتێکی باش، حوکمڕانی کوردستان بکات. پاشان، پشووفراوانییەکەی بەرانبەر ئەم هەموو پرسیارە، گەواهی جددیەتی بارزانی بوو بۆ چاکتر کردن و رێکخستنەوەی کۆی پڕۆسەی سیاسی، ئابووری، کۆمەڵایەتی... هتد. دەرگای ئەنجومەنی وەزیرانیشی ئاوەڵا کرد، کە هەرکەس و لایەنێک پڕۆژەی سەرخستن و دەربازبوونی هەر جۆرە قەیرانێکی هەبێت، با بفەرموێت بە یارو نەیارەوە. ئیدی، هەقی خۆیەتی و کاتێتی، لە بری هاش و هوش و موزایەدەی سۆشیال مێدیاو تێڤییەکان، کۆی پارت و لایەنە سیاسییەکان بیر لە هاوکاری گشتگیری بکەنەوەو پشتیوانی حکومەتی هەرێمی کوردستان بن، بۆ دەربازبوون لەم دۆخە نەخوازراوانە، چوونکێ مەسڕور بارزانی سەلماندی کە حکومەتەکەی هی هەموانە.

سالار مەحمود "کەمترین موزایەدە لەپەرلەمان کرا، زۆرترین کێشەی خەڵک خرایە روو" پەرلەمانتاران قسەی دڵی خەڵک و خۆیان کرد. حکومەتیش گرفتەکانی خۆیان خستە بەردەم پەرلەمان. ئەم دانیشتنە تەلیسمی ساردی نێوان حکومەت و پەرلەمانی تائاستێک رەواندەوە. هیوادارم دانیشتنی لێپرسینەوە لەحکومەت لەئایندە ئەنجام بدرێت. پرسی لێپرسینەوە پرسێکی پەیڕەویی و ئاساییە. حکومەت دەتوانێ سود لە تەرحی پەرلەمان و قوەتی پەرلەمان وەربگرێت بۆ چاکسازیی و رووبەڕوبونەوەی ناوەندەکانی نفوزی دەرەوەی حکومەت. حکومەت دانی نا بە بوونی گەندەڵی بەتایبەتی لە دەروازە سنوریەکان، ئەم بابەتە پێویستە زۆرتر بەدواداچوونی پەرلەمانی بۆ بکرێت و داواکاری گشتی رۆڵی خۆیان ببینن بۆ جوڵاندنی سکاڵاو داکۆکی لەمافی گشتی. کەمترین موزایەدە لەپەرلەمان کرا، زۆرترین کێشەی خەڵک خرایە روو. بەردەوامی لەم جۆرە دانیشتنە بە وەرزی باشترە. تەنانەت ئەگەر بۆ لێپرسینەوە لە سەرۆکایەتی حکومەت و وەزیرەکانیش بێت. پەرلەمانێکی بەهێز حکومەت بەهێز دەکات. بە پێچەوانەوە پەرلەمانێکی لاواز رۆڵی حکومەتیش لاواز دەکات.  بەپێی پێوەری زانستی سیاسی  لەبەر ئەوەی کێشەکان زادەی ئەمڕۆ نین و بە پرۆسە کەڵەکەیان کردوە، چارەسەرەکەشیان هەر بە پرۆسەو هەنگاو بەهەنگاو دەکرێت.

دانا رەشید  حکومەتی هەرێم دەیەوێ ، بەغدا موچەی بۆ دابین کاو ، ئەمەریکا  بیپارێزێ و خۆشی سەروەت و سامانی بەرێت .  لە هەموو سیستەم و حکومەت و وڵات و هەرێمێکدا ،  ئەگەر چی دیمۆراتی بێ  یان  بەجۆرێک  ئیستبدادی بێ ، پەرلەمان  لایەنی کەم ئەو هێزو هەرەکەتەی هەیە ، کە لە وەزیر و سەرۆک وەزیران و بەرپرسانی باڵای حکومەت  و بەپرسانی باڵای حکومەت بپرسێتەوە ، ئەمەش  ٢ هۆی هەیە ،  یەکەم ، پەرلەمان راستەخۆ لە لایەن میلەتەوە هەڵدەبژێردرێت ، واتە متمانەی لە میلەت وەرگرتوە ، بەم پێ یە  بەرزترین ئاستی یاسادانانە ،  حکومەت لە پەرلەمان متمانە  وەردەگرێت و لەسەر دەستی ئەندامانی پەرلەمان سوێندی یاسایی دەخوات . کەواتە  بۆ پەرلەمان هاتوە  هەر کات و ساتێ لە هەر وەزیرو کاربەدەستێ ، بانگهێشتی ناو هۆڵی پەرلەمان بکات و لێپرسینەوەیان لەگەڵ بکات ،  ئەمما گرفتی هەرێمی کوردستان ئەوەیە ، کە ناجیتە ژێر تەعریفی  هیچ جۆرە سیستەم و هاوکێشەیەکی حکومرانیەوە ،  هەرێمی کوردستان  دەسەڵات  سپێردراوە بە دوو بنەماڵە بە دەرەجەی یەک  بنەماڵەی بارزانی ،  کە منداڵی ئەم بنەمڵەیە بە پێی مەوقیعی بنەماڵەیی کە دێتە دنیاوە بە مەنسەبی سەرۆک یان سەرۆک وەزیران یان  سەرۆکی ئەمنی وڵات ، ...... هتد تەواوی جومگە ئەساسیەکانی وڵات لەدایک دەبێ ، بەم مانایە  بۆ منداڵی خەڵک نەهاتوە خەونی بوون بە سەرۆکی وڵات یان سەرۆک وەزیران یان دەزگایەکی هەستیاری دەوڵەتی هەبێ ، ئەم خەونە تەنها بۆ بنەماڵەیەک قۆرخ کراوە ،   حیزبەکانی تر کە یەکێتی نیستمانی  خۆیان بە بنەماڵە کردوە ، گۆرران ئەوانیش نیمچە بنەماڵەن ، واتە هەڵگری هەمان جۆری بیرکردنەوەو ئایدیای پارتین ، لە پەرلەمانێکی لەم جۆرە  کە ئەندامانی بە جۆرێک لە جۆرەکان بە تەسکیەی حیزبی و  بە جۆرەها رێگەی هەڵخەڵەتاندنی تاکی دەنگدەر دروست کرابێ ، بێ گومان لە بری ئەوەی ببێت بە بەرگریکاری  میلەت ، دەبێتە بەرگریکاری بەرژەوەندیەکانی حکومەت ، حکومەتیش بە پێێ گەورەیی و پچوکی حیزبەکان دەبێتە ئەم حکومەتەی هەرێمی کوردستان ، کە  پچوکترین شەفافیەت لە هیچ شتێکدا نی یە و  وڵات دراوەتە دەست کۆمەڵی قاچاخچی سیاسی و حیزبی ، سەروەت و داهاتی  لە تاریکیدا ون دەکرێ و  فرە قەیران و  کێشە فراوان و  بەرتیل خۆری و دزی کردن و   گیرفانی میلەت تاڵان کردن ، لە رێگەی هاوردە کردنی خراپترین کاڵاو خوارنی  بێگانەو  ، بەهەدەر دانی بەرهەمی خۆماڵی ،  ئەندامی پەرلەمان  بە جۆرەها ئیمتیازی گەرەو موچەی قەبەو خانە نشینی ، مڕ کراوە  ئیدی بۆ میلەت  چۆن دەست لەو عێش و نۆشە هەڵدەگرێ ،  ئەم پەرلەمانی هەرێمە ئەگەر بۆ وێنەش بێ وەک پەرلەمانی بەغدای پێ ناکرێت ، کە لە بەغدا  چەندین سەرۆک وەزیران و وەزیر و ەرپرسی باڵای  مەحکوم کردوە و لای داون ، وەک بینیمان چۆن وشیار زێباری  لێرسینەوەی لەگەڵ گراو لە پەرلەمانەوە لە پۆستەکەی دوور خرایەوە .  بە پیرۆز کردنی بنەماڵە لە هەرێمی کوردستان  بەرەوە  وێستگەیەکی زۆر خەتەرناک هەنگاو دەنێ ، بە جۆرێک  پەرلەمان دەبێ فەرشی سور ڕاخا  بە تکاو رجا و لەژێر  لێوەلەرەی ترسەوە ، بریار بدات ، گەلۆ جەنابی شێخی عەشیرەت و  بە قودرەتی قادر سەرۆک وەزیران بفەرموون بۆ  سەلام و کەلامێ ، لە حزورتاندا  ئامادە باشی خۆمانتان بۆ دوپات دەکەینەوە 

له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج  هه‌وڵێكی زۆر هه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی داعش له‌ سنوری پارێزگای كه‌ركوك ودیاله‌ خۆی رێكبخاته‌وه‌ ،ئه‌م هه‌وڵه‌ هه‌ر هه‌وڵی ده‌سته‌و گروپه‌ بچوكه‌كانی داعش نیه‌ كه‌ تا ئێستا به‌ هاوكاری خه‌ڵكی ناوچه‌كه‌ له‌ حه‌ویجه‌و حه‌مرین و ده‌وروبه‌ری شاره‌بان و خاڵس و عوزێم ماون و جم و جۆڵیان هه‌یه‌ ، هه‌وڵه‌كه‌ پێده‌چێت ده‌ستی ده‌ره‌كیشی تیا بێت ، ئێمه‌ هه‌ر زوو گومانی هاوكاری ئاكه‌په‌و ئه‌ردۆغانمان به‌ نووسین بڵاو كرده‌وه‌و دواتریش له‌ زۆر ناوه‌ندی میدیای دنیا  زانیاری ورد له‌و باره‌یه‌وه‌ بڵاوكرایه‌وه‌ ، هه‌ر ئاكه‌په‌و ئه‌ردۆغان نا، هه‌ڵبه‌ت ده‌وڵه‌ت و خه‌ڵكانی دیكه‌ش هه‌ن كارتی داعش به‌ كاردێنن . به‌ر له‌ له‌ نزیكه‌ی سیازده‌ ساڵ گروپێكی رۆژنامه‌نووس كه‌ شه‌هید سۆرانی مامه‌حه‌مه‌شی تیابوو له‌ گه‌ڵ پۆلیسی قه‌زاو ناحێكان كه‌ ئه‌و كات سه‌رحه‌د قادر به‌رپرسی بوو شه‌وێكی چووینه‌ چه‌ند شوێن و گوندو ناوچه‌یه‌كی حه‌ویجه‌ ، به‌ره‌به‌یان  له‌و گونده‌ی لێیبووین كه‌سێك گیرا كه‌ هه‌ر به‌ ڕاستی ئه‌وه‌ عیزه‌ت دوری بوو ، له‌ نێوان هه‌راو زه‌نای ئه‌وه‌و ئه‌و نیه‌و ئه‌و گفت و گۆیه‌دا ئه‌مه‌ریكیه‌كان بردیان ، ئێستا دوای سیانزه‌ ساڵ له‌و دیرۆكه‌ عیزه‌ت دوری ناوی هاتوه‌ته‌وه‌ ناوان و خه‌ریكی رێكخستنه‌وه‌ی به‌عسیه‌كانه‌ ، سه‌یر له‌وه‌دایه‌ دوری هه‌رماوه‌و ئه‌وانی دیكه‌ یه‌ك یه‌ك كه‌وتنه‌ ته‌ڵه‌كه‌وه‌ . له‌ ته‌واوی عیراقدا جگه‌ له‌ موسڵ داعش له‌ كه‌ركوك له‌ هه‌موو شوێنێكی تر پڕ جوڵه‌ تر بوو ، گه‌رچی هه‌رگیز وه‌ك موسڵ و تكریت و ئه‌نبار نه‌یتوانی ده‌ستی به‌سه‌ردا بگرێت ، جگه‌ له‌ حه‌ویجه‌و ناحێكانی ئه‌و قه‌زایه‌ كه‌ زۆربه‌ی دانیشتوانه‌كان هاوكارو پشت و په‌نای داعش بوون ، ئه‌وه‌ی كه‌ داعش نه‌بوو ، یان داعشی نه‌بوو ، رووبه‌ڕووی زه‌برو زه‌نگ و كوشتن بوه‌وه‌ ، به‌ر له‌ سه‌رهه‌ڵدانی داعشیش سه‌دان ماڵی كورد و توركمانیش له‌و ناوچانه‌ دورخرانه‌وه‌ " لیستی ته‌واوی خانه‌واده‌و خێزانه‌كانم لایه‌ "  ، دوای تێكشكانی داعشیش له‌ هه‌موو عیراق كه‌ركوك  به‌تایبه‌ت حه‌ویجه‌و حه‌وزی حه‌مرین داعشی لێنه‌بڕا . ئێستا كه‌ كه‌متر له‌ مانگێك ماوه‌ بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆك له‌ ئه‌مه‌ریكا ، له‌ سنوری كه‌ركوك داعش سه‌ره‌ تاتكێیه‌تی ، توركیاش دیسان گیرو گازی كه‌ركوكی هێناوه‌ته‌وه‌ به‌ر باس ، له‌م بارو دۆخه‌دا ده‌بێت چاوه‌ڕێی هه‌ر گۆڕانكاری و روداوێك بكه‌ین ، بۆ كوردی كه‌ركوك و بۆ كه‌ركوكیه‌كان به‌ گشتی زۆر پێویسته‌ به‌ ئاگاییه‌وه‌ مامه‌ڵه‌ له‌ گه‌ڵ بارو دۆخه‌كه‌و گۆڕانكاریه‌كان بكه‌ن ، له‌ زۆر لاوه‌ هه‌وڵێك هه‌یه‌ كه‌ركوكیه‌كان توشی ره‌وشێكی نه‌خوازراو بكرێن ، بۆ ئه‌مه‌ش بوونی داعش و بیانووی داعش هه‌میشه‌ له‌ به‌رده‌سته‌ .

گوڵاڵە سدیق یەدەكی نەختینەیی، یان نەختینەیی بیانی، هەمو ئەو نەختینە بیانیانە (بەزۆری دۆلاری ئەمریكییە)و سەنەدات‌و ئاڵتونانە دەگرێتەوە كە لە بانكی ناوەندی هەر دەوڵەتێك خەزن كراون، لەپێناو پاراستنی‌و پاڵپشتی بەهای پارەی نیشتمانی‌و راگرتنی باڵانسی ئابوری‌و دانەوەی قەرزەكانی سەر دەوڵەت. لەسەرەتادا ئەم نەختینەییە تەنها بەشێوەی ئاڵتون‌و هەندێجار زیو هەڵدەگیرا، بەڵام لەپاش جەنگی دووەمی جیهانییەوە توانرا جگە لە ئاڵتون‌و زیو، بەشێوەی پارەی كاش دابنرێت، كە لە ئێستادا خۆی دەبینێتەوە لە دراوی دۆلاری ئەمریكی‌و یۆرۆ و جونیەی ئیستەرلینی‌و یەنی یابانی، بەڵام باوترینیان دۆلاری ئەمریكییە. هێزو توانای ئابوری وڵاتان لەڕێی بڕو قەبارەی ئەم نەختینەییەوە دیاری دەكرێت، بەشێوەیەك هەر وڵاتێك بڕی پارەو قەبارەی ئاڵتونی خەزنكراوی زیاتر بێت، متمانەی لە سندوقی نێودەوڵەتی زیاترە، لەكاتی رودانی هەر حاڵەتێكی كتوپڕ زۆر بەئاسانی دەتوانێت قەرزی نێودەوڵەتی یان پاڵپشتی دارایی نێودەوڵەتی بەدەست بهێنێت. بەڵام بە كەمبونەی ئەم نەختینەییە لەبانكی ناوەندییدا دەوڵەت بەهای دراوە نیشتمانییەكەی لەدەست دەدات، هەر لەبەر ئەم هۆكارەشە كە لە هەمو بانكێكی ناوەندی (حد الادنی) دانراوە لەكاتی كەمبونەوەی ئەم نەختینەییە. واتە لەكاتی پوكانەوەی ئابوری هەر وڵاتێك، كاتێك كە ناتوانرێت جێگەی ئەو نەختینەییە لە بانكی ناوەندی پڕ بكرێتەوە، وردە وردە قەبارەی ئەم نەختینەییە كەم دەبێتەوە، لەم حاڵەتەدا دەوڵەت ناتوانێت ئیلتیزاماتە داراییەكانی جێبەجێ بكات، وە لەبەرئەوەی ئەم جۆرە دەوڵەتانە ئابورییەكی گەشەسەندوییان نیە، ناتوانن قەرزی دەرەكی یان نێودەوڵەتی بەدەست بهێنن، چونكە پاڵپشتی نەختینەییان لە بانكی ناوەندی لاواز بوە. ئەگەر هاتو بەشێوەیەكی نۆرماڵ دۆلاری هاتو شوێنی دۆلارە رۆشتوەكان نەگرێتەوە، ئەوا دەوڵەت ناچار دەبێت یان نرخی دۆلار بەرز بكاتەوە یان پارەی نوێ چاپ بكات، لەكاتی چاپكردنی پارەی نوێ بێ پاڵپستی نەختینەیی یان ئاڵتون ئەوا ئەو پارە چاپكراوە نوێیە بەهای راستەقینەی خۆی لەدەست دەدا، بەم شێوەیە هەڵئاوسان لە وڵات دروست دەكات. لە عێراقی پاش 2003و لە دوای بەرزبونەوەی نرخی نەوت، دۆلارێكی زۆر هاتە ناو دەوڵەتی عێراقەوە، بەڵام بەهۆی گەندەڵی زەبەلاح‌و لە رادەبەدەری حزبە عێراقییەكان‌و پشك پشكێنی حزبی، ئەم پارەیان توشی نەزیف كرد، بەچەندین شێوە پارەی دەوڵەتی عێراق رەشكرایەوەو نێردرایە دەرەوەی وڵات، بێ ئەوەی جێی ئەم پارە رۆشتوانە بە كاڵا پڕ بكرێتەوە.  لە دوای 2003وە یەدەكی نەختینەیی چەندینجار لە بانكی ناوەندی عێراقدا بەرزی‌و نزمی‌و نەزیفی گەورەی بەخۆیەوە بینیوە. ئەگەر سەیری تازەترین ئامار یان خوێندنەوەی بانكی ناوەندی عێراق بكەین لە زاری بەرپرسە باڵاكانەوە، هەر خۆیان دەرخەری ئەوەن كە بانكی ناوەندی لە لێواری كارەسات‌و هەرەسهێنان نزیك بوەتەوە! بۆ نمونە:  لەمانگی 9ی 2019 واتە یەك ساڵ پێش ئێستا، راوێژكارێكی ئابوری عادل عەبدولمەهدی بەناوی مەزهەر محەمەد ساڵح، لە لێدوانێكدا رونیكردەوە كە عێراق خاوەنی 87 ملیار دولارو 3,96 تۆن ئاڵتونە لە بانكی ناوەندی عێراقیدا. بەڵام پاش دەست لەكاركێشانەوەی عادل عەبدولمەهدی لە مانگی 3ی 2020، بڕیاردەری لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق ئەحمەد سەفار لە لێدوانێك رایگەیاند كە عێراق بە هەمو پارەی نەختینەیی‌و زێڕو سەنەداتەوە خاوەنی 87 ملیار دولارە! لە ٢٤/٦/٢٠٢٠ شارەزایەكی ئابوری بەناوی عبدولڕەحمان مەشهەدانی لە لێدوانێك رایگەیاند لەكاتی حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی تا دەست لەكاركێشانەوەی نزیكەی 36 ملیار دولار لە بانكی ناوەندی نەماوە ( اختفت!). هەندێك لە پڕوپاگەندەكان دەڵێن كە سەركردە سەرەكییەكانی شیعە بە رێكەوتن لەگەڵ ئەمریكا ئەم پارەیان بردوە بەرامبەر وازهێنایان لە دەسەڵات. بەوپێیەی كە بۆ هەڵبژاردنی داهاتو مەحاڵە بتوانن دەنگی پێویست بەدەست بهێنن بەهۆی یاسای تازەی هەڵبژاردنەوە، وە ئەم دەستكێشانەوەی شیعە لە دەسەڵات‌و رازیبونیان بە سیستمی فرە بازنەیی بەرامبەر بە بردنە دەرەوەی ئەو 36 ملیار دولارە بوە! واتە بەگوێرەی ئەم لێدوانانە عێراق نیوەی نەختینەیی لەگەڵ وازهێنانی عەبدولمەهدی لەدەستداوە! وە هەر بە پێی لێدوانێكی هەیسەم جبوری سەرۆكی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق، دەڵێت بۆ ئەوەی بەهای دراوی عێراق هەرەس نەهێنێت، پێویستە كەمترین ئاستی نەختینەیی لە بانكی ناوەندی 52 ملیار بێت! ئەمە لە كاتێكدا لە ٢٧/٩/٢٠٢٠ هەواڵی دیارنەمانی 6 تریلۆن دیناری عێراقی لە هەندێك میدیا عێراقییەكانەوە بڵاوكرایەوە، كە بۆ مەبەستی موچەی مانگی 9ی فەرمانبەرانی عێراق قەرزكرابـو! ئەگەر لەماوەی كەمتر لە ساڵێك یەدەكی نەختینەیی لە بانكی ناوەندی عێراق لە 87 ملیاروە 36 ملیاری لەگەڵ رۆشتنی عەبدولمەهدی نەمابێت، وە بەپێی لێدوانەكانی هەیسەم جبوری پێویستە كەمترین بڕ 52 ملیار بێت، ئایا دەوڵەتی عێراق توانای پێدانی موچەی فەرمانبەرانی دەمێنێت لەكاتێكدا حكومەتی هەرێمیش بۆ پێدانی موچە چاوی لەدەست‌و مەڕحەمەتی بەغدایە؟! لەسەرەتای سەرهەڵدانی كۆرۆنا ڤایرۆس‌و دابەزینی نرخی نەوت، دەوڵەتی عێراق هەتا ئێستا نزیكەی 15 تریلۆن دینار (زیاتر لە 12 ملیار دولار) قەرزی ناوخۆیی كردوە بۆ مەبەستی پێدانی موچەی فەرمانبەران‌و خەرجییەكانی دەوڵەت، ئەمە جگە لەو 6 ملیار دولارەی كە كازمی لەسەردانەكەی بۆ وڵاتی سعودیە بەقەرز وەریگرت بۆ هەمان مەبەست، ئەمەش ئەو راستیانە دەردەخات كە دەوڵەتی عێراق وەك پێویست توانای پێدانی موچەو خەرجییەكانی نەماوە، چونكە مانگانە جگە لە فرۆشی نەوت‌و خاڵە سنورییەكان (هەتا ئێستا لەچنگی مافیای ناوخۆیی‌و حەشد رزگاریان نەبوە) ناتوانێت بێ قەرزی ناوخۆیی موچە دابین بكات، ئەمە جگە لەوەی ئەم قەرزكردنەی مانگانەی دەوڵەتی عێراق دەرخەری ئەو راستیەن كە بواری دەستبردن بۆ یەدەكی نەختینەیی لە بانكی ناوەندی نەماوەتەوە بە مەبەستی دابینكردنی موچە!  

جەلال جەوهەر  بەشی چوارەم : 1- هەڕەشەکانی عێراق بۆ سەر هەرێم لەگەڵ دروستکردنی دەوڵەتی عێراق لە ساڵی 1921، عێراق کەوتە ژێر ئینتدابی بەریتانیا، هەر بە نەخشە وبەرنامەی بەریتانیا، کاربەدەستانی عێراق هەڵوێستێکی دوژمنکارانەی هەبوو بەرامبەر بە کورد و جوڵانەوەکەی، بە کۆمەک و پشتگیری تەواوی بەریتانیا. سیاسەتی بەریتانیای ئەو سەردەمە هاندەر بوو بۆ دروست بونی ئاراستەیەکی شۆڤێنی لە ناو دەسەڵاتداران وکاربەدەستانی عێراق بۆ گۆڕینی باری دیموگراڤی باشوری کوردستان(ویلایەتی موسڵ)، وگەیشتن بە ئامانجی کەمکردنی ژمارە دانیشتوانی کورد ( کەرێژەیان ٦٥،٣٪ دانیشتوانی ویلایەتی موسڵ بووـ کێشەی ویلایەتی موسڵ ـ د. فاضل حسین)، وزیادکردنی ژمارەی دانیشتوانی عەرەب (کە رێژەیان ٢٠،٧٪ ی ویلایەتیەکە بوو لەو سەردەمە ـ ھەمان سەرچاوە)، بۆ ئەو مەبەستە، بەریتانیا وکاربەدەستانی عێراق قۆناغی یەکەمی سیاسەتی تەعریبیان لە سەردەمی مەلەکی بە بێ دەنگی دەستی پێکرد لە ناوچەکانی کەرکوک، دیالە، هەولێرو موێڵ. لە سەردەمی کۆماریشدا، و بە دیاری کراوی، لە دوای کودەتای (8)ی شوباتی ساڵی (1963)، سیاسەتی ڕاگواستنی گەلی کورد، و بە عەرەبکردنی کوردستان، زۆر بە ئاشکراو بە فراوانی دەستی پێکرد، لەو ناوچانەی باسمان کرد. لە دوای کودەتای (١٧) ی تەموزی ساڵی (١٩٦٨)، سیاسەتی پاکتاوکردنی کورد کرا بە بڕیار و یاسا لە عێراق، چونکە ئەو سیاسەتە هەر لە بنەڕەتدا بەشێک بوو لە پرۆگرامی فیکری حیزبی بەعس. هەر لەبەر ئەوە، وبەپێی مێژووی سەد ساڵی ڕابردوو، بیری رەگەز پەرستی لەناو عەرەب بە گشتی، زۆر گەشەی کرد و بڵاوبوەوە، بە تایبەتی لە ماوەی (35) ساڵی حکومڕانی بەعسیەکان لە عێراق. حکومەتەکانی دوای 2003 و(17) ساڵی ڕابردووش، نەک کۆتایی نەهێنا بە بیری نەتەوەپەرستی لە عێراق، بەڵکو لە سایەی سیستەمی نوێی حکومڕانی عێراقدا، بیری مەزهەب پەرستیش کارا بوەوە، کە ساڵانێکی زۆر بوو، بە ئاگرو ئاسن بێدەنگ و خەفە کرابوو، لەبەرئەوە شەڕو ململانێکانی نێوان لایەن و دەستە و گروپەکانی عەرەبی سوننە و شیعە بە توندی دەستی پێکرد. هەڵگیرساندن و خۆشکردنی ئاگری شەڕی تایەفی و نەتەوەیی لە عێراق، زیانی گیانی، ئابوری، کۆمەڵایەتی و دەروونی زۆری لێ کەوتەوە، کە تا ئەمڕۆش ئەم شەڕە درێژەی هەیە لە عێراق. لێرەدا، ئەوەمان بۆ ساغ دەبێتەوە، کە بیری تەسکی نەتەوەیی و مەزهەبی هەمیشە وەک هەڕەشەیەکی لەسەر پێ، سازو ئامادەیە بۆ سەر نەتەوەی کوردو خاکەکەی، و بۆ سەر ئاشتی کۆمەڵایەتی لە عێراق. لە ڕوی سیاسیشەوە، ناکۆکی و ململانێکانی نێوان هەرێم و بەغدا لە ماوەی (16) ساڵی رابوردوو( لە رۆژی دەرچونی یاسای ئیدارەی دەوڵەتی عێڕاق بۆ قۆناغی گواستنەوە لە ساڵی 2004)، لەسەر مافە دەستوریەکانی کورد (مادەی 140، بودجەی ساڵانەی هەرێم، نەوت و غاز و پێشمەرگە)ە، ولێکەوتەکانی شەڕی داعش لە موسڵ، کەرکوک، دیالە و سەڵاحەددین) لە ساڵانی (2014-2015-2016-2017)، وپرسی ڕیفراندۆم لە ساڵی 2017، وکاردانەوەی توندی سەربازی حکومەتی فیدڕاڵی عێراق، بۆ سەر ناوچە کێشە لەسەرەکان و هەرێمی کوردستان، هەموو ئەمانە ئاماژەن، بۆ ئەوەی کە هێشتا لە عێراق، عەقڵیەتی هێز و خۆسەپاندن و داگیرکردن و فراوانخوازی زاڵە بەسەر مرۆڤی عێراق بە گشتی، و بواری تێگەیشتن و گفتوگۆش زۆر زۆر کەمەو لە داشکاندایە. 2- هەڕەشەکانی تورکیا بۆ سەر هەرێم دەوڵەتی تورکیا لە سەرۆکی دەوڵەتەوە، تا دوا بەرپرسیان، بە ئاشکراو ڕاشکاوی، و بە بەرچاوی هەموو دونیاوە دەڵێن : ویلایەتی موصل ( پارێزگاکانی موصل، ھەولێر، کەرکووک، سلێمانی، دھۆک وھەڵەبجە ) بە بەشێک لە دەوڵەتی عوسمانی دەزانین. وخۆشیان بەمیراتگری دەوڵەتی عوسمانی دەزانن، کە بۆ ماوەی زیاتر لە چوارسەد ساڵ لەم ناوچەیە حاکم بوون. تورکیا لە ساڵی (1991)ەوە، ئامادەکاری دەکات بۆ جێبەجێکردنی ئەو پرۆژەیە، هەر بۆ ئەو مەبەستە، بە دەیان بنکەو سەربازگەی لە هەرێم و پارێزگای موێڵ دامەزراندووە، بە تازەترین چەک و تفاقی سەربازیەوە،... ڕاستە جاروبار ڕایدەگەیەنێت هاتنی ئەوان، بۆ سنوری پارێزگای هەولێر و دهۆک، و دانان و دامەزراندنی زیاتر لە (30) بنکەو سەربازگە بۆ ڕاوەدونانی گەریلاکانی پارتی کرێکارانی کوردستانە، بەڵام ڕاستیەکەی ئەوەیە، کە بەرپرسە باڵاکانی تورکیا ڕایدەگەیەنن. بەڵێ لە هەشتاکانی سەدەی ڕابردوو، تورکیا ڕێکەوتنی هەبوو لەگەڵ دەوڵەتی عێراق بۆ هاتنە ناوەوەی هێزەکانیان بە قوڵایی (30کم)، بۆ چاودێری و شەڕی هێزەکانی (پەکەکە)، بەڵام نەیانتوانیوە لەو سەردەمە بنکەو سەربازگە دابمەزرێنن. لەدوای ڕاپەڕینی ساڵی (1991)، و بە سوود وەرگرتن لە هاتنی هێزەکانی هاوپەیمانان بە سەرکردایەتی ئەمەریکا، تورکیاش بنکەو سەربازگەی خۆی دامەزراند لە سنوری پارێزگای دھۆک( من پێم وایە بەڕەزامەندی ئەمریکا بووە)، بەهۆی بوونی بۆشایی سەربازی و ئەمنی وکارگێڕی لە ناوچەکە. لەسەردەمی دەوڵەتی عێراقی نوێشدا، تورکیا جاروبار ڕەزامەندی وەرگرتووە بۆ هاتنە ناوەوە، بەمەبەستی کاروچالاکی سەربازی کاتی لەدژی پەکەکە، بەڵام نەمزانیوە دەوڵەتی عێراق رێگای دابێت تورکیا بنکەو سەربازگە دابمەزرێنێت لە هەرێمی کوردستان وناوچەکانیتری عێراق. جگە لە ئامادەکاری سەربازی، تورکیا لە ساڵی (٢٠١١)ەوە بەئاشکرا ھێزی چەکدار(ملیشیا) دروست دەکات لە ھێز ولایەنە ئیسلامیەکانی دونیا و ناوچەکە، بۆ ھێرش و پەلامار وشەڕ وململانێی خۆی لەگەڵ دوژمن ونەیارەکانیان لە سوریا، لیبیا، ئازربێجان،... تورکیا چاوەڕێی هەلی تر و دۆخێکی نوێ دەکات، لە شەڕوفەوزاو بۆشایی سەربازی و کارگێری لە ناوچەکە، بۆ تەواو کردنی پرۆژەی داگیرکردنەوەی سنوری ویلایەتی موصل، ئەوەی جێگای سەرنجە دەسەڵاتدارانی سنوری پارێزگای (دهۆک و هەولێر)، بێدەنگی تەواویان هەڵبژاردووە لەم پرسە، بەڵام هەندێک جاریش بیانوی بوونی پەکەکە ئەهێننەوە لەو سنورە، و هەروەها مەترسی و نیگەرانی خۆشیان ڕادەگەیەنن لە دەست تێوەردانی پەکەکە لە کاروباری حکومڕانی لەو ناوچەیە، بۆ هاتنە ناوەوەی سوپای تورکیا. ئەمانەی لە سەرەوەش باسکرا ھەمووی بەڵگەی زیندوون، کە بیری داگیرکردن و فراوانخوازی لای تورکەکان زۆر زیندوو وبەهێز لەسەر پێیە ھەمیشە. پەیوەندی ئابوری وئەمنی وسیاسیی ئەمڕۆی دەسەڵاتدارانی ھەرێم لە گەڵ دەوڵەتانی ناوچەکە، نارۆشنی زۆری تێدایە، وزیاتر لە بابەتێکی لێدەخوێندرێتەوە... کە هیوادارین بەسوود و قازانجی میللەتەکەمان کۆتایی بێت. 3- هەڕەشەکانی ئێران بۆ سەر هەرێم کۆماری ئیسلامی ئێران خۆی بە میراتگرەوەی ئیمپراتۆریەتەکانی (میدیا، فارس، ساسان)و سەدەکانی پێش زاین و دواتر دەزانێت. سنوری دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتەکانی ئەو سەردەمەش پێک دەهات لە هەموو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەشی هەرە زۆری رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە. بەشێک لەبەرپرسانی باڵای کۆماری ئیسلامی ئێران، بەڕاشکاوی و شانازیەوە ئەوەیان ڕاگەیاندوە، کە ئیمپراتۆریەتەکانی پێش زاین، بە سەدان ساڵ، و بە تەنیا حوکمی گەلانی ئەو سنورە پان و بەرینەیان کردوە، کە ئێستا بە دەیان دەوڵەت حوکم دەکرێت و ئیدارە ئەدرێت. کۆماری ئیسلامی ئێران پەیوەندی فەرمی و دبلۆماسی لەگەڵ زۆربەی هەرە زۆری دەوڵەتانی ئەو سنورە هەیە، و بە شێوازی جیاوازو جۆراو جۆر پەیوەندی سیاسی و ڕۆشنبیریشی لەگەڵ گەلانی ئەو دەوڵەتانە هەیە. کۆماری ئیسلامی ئێران ئامادەکاری زۆری کردوە، بۆ ئەوەی شوێن دەستی دیار بێت لە سیاسەت و فەرهەنگی ئەو وڵاتانەی کە ڕێژەیەکی دیاری دانیشتوانەکەی شیعە مەزهەبن، و بۆ ئەو مەبەستە دەیان ڕێکخراوی مەدەنی و یەکەی سەربازیان دروست کردووە. پەیوەندی کۆماری ئیسلامی ئێران لەگەڵ عێراق، بە هەرێمی کوردستانیشەوە پەیوەندیەکی مێژوویی، سیاسی، ئابوری، کۆمەڵایەتی، ڕۆشنبیری، و تا رادەیەک تایبەتمەندی خۆی هەیە، لەبەر ئەم هۆکارانە؛ - سنورێکی دوور و درێژیان لەنێواندا هەیە کە نزیکی (1500کم) دەبێت. - ئەم سنورە دوورو درێژە بوە هۆی ئەوەی پەیوەندیەکی ئابوری بەهێز دروست بێت لە نێوان هەردوولا لە حەڤدە ساڵی رابردوو. - گەشتوگوزاری ئاینی لە نێوان هەردوولادا، بە تایبەت لە ئێرانەوە بۆ نەجەف و کەربەلاو بەغداو سامەڕا... - پەیوەندیەکی مێژوویی مەزهەبی بەهێز هەردوولا دەبەستێتەوە بە یەکەوە. - پەیوەندیەکی سیاسی بەهێز هەیە لە نێوان هێزو لایەنە شیعەکانی عێراق لەگەڵ کۆماری ئیسلامی ئێران، لانیکەم تەمەنی(٤٠) ساڵ دەبێت. - هەروەها ئێرانیەکان پەیوەندیەکی باش و بە‌هێزیان هەیە لەگەڵ زۆربەی هێزو لایەنە کوردستانیەکانی عێراق، لەگەڵ ئەوەشدا ئێران زۆر بە ھەستیاریەوە مامەڵە لەگەڵ ھەرێم ولایەنە سیاسیەکان دەکات، لانیکەم لە بەر دوو ھۆی زەق؛ یەکەمیان ئەوەیە ئێران خۆی کێشەی کوردی ھەیە لەکوردستانی ئێران، دوەوەمیشیان ئەوەیە بەشێک لە لایەنەکانی ئۆپۆزسێونی ئێران( لایەنەکانی رۆژھەڵات کوردستان ) لەھەرێمی کوردستانن. - ئەو تایبەتمەندیانەی سەرەوە، بووە هۆی دروست بونی پەیوەندی کۆمەڵایەتی و خزمایەتی، بەهۆی سروشتی هاوبەشی مەزهەبی و نەتەوەیی ھەردوولا. ئەنجام: ئەم هۆکارانە وایکردووە کە کۆماری ئیسلامی ئێران ڕۆڵ ودەستێکی دیاری هەبێت لە مەیدانی سیاسی و بڕیاری سیاسی لە عێراق و هەرێمی کوردستان، بەهۆی ڕۆڵی دیاری خۆیان، و ڕۆڵی ئەو ڕێکخراوە سەربازی و مەدەنیانەی کە دروستیان کردوە لە عێراق. باڵا دەستی ئێران لە عێراق و هەرێم، بێ مەترسی و هەڕەشە نابێت لەسەر داواکانی گەلی کوردستان، لەمافی چارەی خۆنوسین، چونکە خواست و ئامانجەکانی دووری میللەتی کورد، هەرگیز یەک ناگرێتەوە لەگەڵ سیاسەتی ئەمڕۆی کۆماری ئیسلامی ئێران لەسەر پرسی کورد، نزیکترین بەڵگەش ھەڵوێستی توندی کۆماری ئیسلامی ئێران بوو لە دژی ریفراندۆم.

سـەركۆ یونس  رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی لە تازەترین راپۆرتیدا عێراقی بەیەكێك لەگەندەڵترین وڵاتانی جیهان داناوە، لەكۆی (180) وڵات لە ریزبەندی (162)دا دێت، لەكۆی (100) نمرەی پێوەری رێكخراوەكە تەنها (20) نمرەی پێدراوە. گەندەڵی بەجۆرو شێوەكانی لە عێراقی دوای رژێمی سەدام حوسەین‌و حزبی بەعس‌و هاتنەسەر حكومی زۆربەی سەركردەكانی ئۆپۆزسیون بەگشتی سەری هەڵداو رەگی داكوتاو شۆڕبوەتەوە ناو دامودەزگا حكومییەكانی ئەم وڵاتە شپرزەیە. لەڕاستیدا دیاردەی گەندەڵی ئیداری دادەنرێت بەمەترسیدارترین دیاردە كە توشی وڵاتان دەبێت بەتایبەت وڵاتانی دواكەوتوو، كە دەبێتە رێگرو بەربەست لەبەردەم گەشەپێدانی ئابوری‌و بە چارەسەرنەكردنی دەبێتەهۆی لەناوبردن‌و داڕمانی ئابوری‌و توانای دارایی‌و كارگێڕی، سەرئەنجام بێ دەستەڵاتی دەوڵەت پیشان دەدات. لەسەرجەم كابینەكانی حكومەتی عێراقدا چەندین بەرپرس لەئاستی وەزیرو بریكارو وەكیل وەزیرو بەڕێوەبەری گشتی‌و تەنانەت فەرمانبەری ئاسایی تێوەگلاون بەگەندەڵی‌و بەسەدان كەیس‌و دۆسیە تۆماركراون لە دادگاكانی دەوڵەتدا. بەپێی ئامارەكانی دەستەی دەستپاكی عێراق، لەماوەی (15) ساڵی رابردودا زیاتر لە (320) ملیار دۆلار بەهەدەردراوەو دیارنەماوە. هەروەها لەكۆی (12) هەزار دۆسیەی گەورەی گەندەڵی لە عێراق تەنها (1200) دۆسیە رەوانەی دادگاكان كراون‌و هیچ ئەنجامێكی ئەوتۆی نەبووە كە شایانی باسكردن بێت. سەرەڕای بوونی لیژنەی دەستپاكی‌و دادگاكان‌و چاودێری دارایی‌و لەماوەی رابردودا ئەنجومەنی باڵا بۆ نەهێشتنی گەندەڵی كە ئامانج لە دامەزراندنی ئەم دەستەو لیژنانە بەرەنگاربونەوەی دیاردەی گەندەڵی‌و لێپرسینەوەیە لە گەندەڵكاران، بەڵام نەتوانراوە دیاردەی گەندەڵی كەمبكاتەوەو كاریگەری دروستبكات لەسەر بەهەدەردانی سامان‌و داهاتی گشتی‌و بگرە تۆڕی گەندەڵكاران گەورەترو فراوانتربوون‌و هەندێجاریش ئەم لایەنانەی سەرەوە خۆیان بەشێكن لە پرۆسە فراوانەكەی گەندەڵی. دیوانی چاودێری دارایی لەعێراقدا كە دامەزراوەیەكی سەربەخۆیە لەبڕیاردان ئەویش توشی شەلەل بووە‌و بێدەنگی كراوەو لەئێستادا ئەدای كاری چاودێریكردنی لەوپەڕی لاوازیدایەو هیچی پێناكرێت‌و هەرچی رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنییە لە عێراقدا پاشكۆی لایەنێكی سیاسی‌و كەسین‌و ئەوانیش ئەو رۆڵەیان نییە لە بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی‌و گەندەڵكاراندا. بێگومان ئەم دیاردەیە لە هەرێمی كوردستانیش بوونی هەیەو جیاوازییەكی ئەوتۆ بەدی ناكرێت لەنێوان دامودەزگاكانی حكومەتی عێراق‌و حكومەتی هەرێمدا، رێكخراوی شەفافیەت بەیەكچاو سەیری واقعی دیاردەی گەندەڵی لەهەموو عێراق دەكات‌و راپۆرتەكانی گشتگیرە. راستە بەنوسراو و بە فەرمی یەك كابینەی حكومی لە هەرێم هەیە، بەڵام كاریگەریەكانی دوو ئیدارەی لە هەولێرو سلێمانی‌و باڵادەستیی هەردوو حزب (یەكێتی‌و پارتی) لەكاروباری حكومی‌و دیاردەی گەندەڵی واقیعەو نكولی لێناكرێت‌و بەداخەوە بڵاوبونەوەی ئەم نەخۆشیە بووەتە كلتورو بەناو جومگەكانی هەرێمدا رەگی داكوتیوەو بەهەمان شێوەی حكومەتی عێراق لەهەرێم تۆڕی گەندەڵكاران لەفراوان بوندایەو ساڵانە بەسەدان ملیۆن دۆلار لەداهات‌و بودجەی گشتی بەهەدەر دەچێت‌و بەشێكی زۆری داهاتی هەرێم بۆ گیرفانی هەندێ بەرپرس و لایەنی سیاسی دەڕوات نمونە داهاتی نەوت‌و خاڵە سنورییەكان‌و فرۆشتنی دۆلارو پرۆژەكانی وەبەرهێنان‌و مۆڵەتە تایبەتەكانی بازرگانی‌و هتد. تەنها جیاوازیەك كە حكومەتی عێراقی هەیەتی‌و شانازییە بۆی‌و حكومەتی هەرێم تائێستا نەیتوانیوە دۆسیەكانی گەندەڵی بجوڵێنێت‌و بدرێن بە دادگاكان ئەمەش بەهۆی لاوازی ئەدای دەسەڵاتی دادگاكان‌و بەحزبی بوونی دادوەران‌و پاڵپشتكردنی لایەنی سیاسی‌و هەندێجار كۆمەڵایەتی كەسی گەندەڵكار، بەداخەوە لەماوەی تەمەنی دامەزراندنی حكومەتی هەرێمەوە تائێستا نەمانبینیوە كە گەندەڵكارانی حكومی لەهەر پلەو پۆستێكدا بوو بێت، نەدراون بە دادگاو لێپرسینەوەیان لەگەڵ نەكراوەو بگرە هەندێجار بەرپرسیارییەتی زیاترو بەرزتری پێدراوە..! ئەم نەخۆشیە كە بووە بە كلتور زەمینەی رەخساندووە دەیان‌و سەدان كەس زیاتر لە موچەیەك وەردەگرن لەسەر حسابی چیینەكانی تری كۆمەڵگا كە بەدەست نەبوونی مووچەو تەنانەت كارەوە دەناڵێنن، ئەوەتا بەپێی بڵاوكراوەكان لەماوەی سێ مانگی رابردودا (48) هەزار بندیوار لە (6) وەزارەتی عێراق دەركراون. بەپێی بڵاوكراوەیەكی تری ناڕەسمی (20%)ی موچەخۆرانی عێراق بندیوارن بەمەش حكومەت ساڵانە نزیكەی (8 بۆ 10) ترلیۆن دینار زەرەر دەكات. بەهۆی گەندەڵی‌و دەستتێوەردانی حزبەكان پارەیەكی زۆر لە بودجەی گشتی عێراق بەفیرۆ دەچێت بۆ بندیوارو بەرپرسی حزبی‌و تەنانەت كارگەشتوەتە ئەوەی كە دەوڵەتی عێراق نەتوانێت موچەی فەرمانبەرانی بدات‌و لەئێستادا گەنجینەكانی وەزارەتی دارایی نزیكن لە بەتاڵی‌و حكومەت ناچارە قەرزی گشتی بكات چونكە دابینكردنی پارە بۆ موچەی موچەخۆران قەبارەكەی زۆر گەورەیە لەئێستادا نزیكەی (4) ملێۆن فەرمانبەر هەیەو مانگانە حكومەت پێویستی بە (6) ترلێۆن‌و (200) ملیار دینار هەیە. بەدڵنیاییەوە گەندەڵی لەدامودەزگاكانی حكومەتدا بووەتەهۆی بەفیرۆچوونی بودجەی گشتی وڵات، رێژەی (80%) زیاتری بودجە بۆ خەرجی بەگەڕ (النفقات التشغیلیە)و زۆربەی موچەی فەرمانبەران دەچێت‌و لەم رێژەیە موچەخۆرانی بندیوار رێژەیەكی گەورەی نەزانراون‌و بەپێی وتەی وەزیری پلاندانانی حكومەتی عێراق نازانێت ژمارەی راستی موچەخۆرانی چەندە..؟! بواری گەندەڵی خانەنیشینانیشی گرتوەتەوە بەپێی بڵاوكراوە ناڕەسمییەكان زیاتر لە (23) هەزار خانەنیشینی (بندیوار) موچەی خانەنیشینی وەردەگرن بەبێ ئەوەی بوونیان هەبێت‌و تەنها ناوی وەهمین.! لەلایەكی ترەوە گەندەڵی زۆر كراوە لەبواری تەندەری پرۆژەكانی دەوڵەت نرخی خەیاڵی‌و نادروست‌و پاشان فروشتنەوەی لەدەستی یەكەمەوە بۆ چەندین دەست‌و لەكۆتایدا یان پرۆژەكە جێ بەجێ نەكراوە یان بەپێی تایبەتمەندیەكان نەكراوەو گۆڕانكاری لە نەخشەكەدا كراوە. شێوەیەكی تری گەندەڵی لەعێراقدا بریتییە لە مامەڵەكردن بە پلەو پۆستی ئیداری بەرز لە دامودەزگاكانی دەوڵەتدا، زۆرێك لە سیاسیەكان بۆ گەشتن بە ئامانجەكانیان بەپارە پۆستی ئیداری دەكڕن‌و ئەم كارەش بووەتە دیاردەیەكی باو لەعێراقدا بۆ نمونە نرخی پۆستی وەزاری لە حكومەتدا لەنێوان (10 - 25) ملیۆن دۆلار مامەڵەی پێوەكراوەو لە پلەنزمەكانی تردا نرخەكەش كەمدەبێتەوە. جێگای خۆیەتی باسی گەندەڵی لە خاڵەسنوریە بازرگانییەكانی عێراق بكەین كە بەهۆی گەندەڵییەوە ساڵانە دەوڵەتی عێراق نزیكەی (2.5) ملیار دۆلار زەرەری لێ دەكەوێت‌و ئەم داهاتە وون بووانە دەچێتە گیرفانی ملیشیاكانی خاوەن دەستەڵات لە حەشدی شەعبی‌و حزبە سیاسیەكانی تر بەتایبەت لە باشوری وڵات.. نەگبەتی دەوڵەتی عێراق هەر بەگەندەڵییەوە نەوەستاوە لەم كاتەدا جگە لەقەیرانە سیاسییەكان بەهۆی سەرهەڵدانی كۆرۆنا ڤایرۆسەوە ئابوری عێراق تووشی گەورەترین داڕمانی دارایی بووەتەوە ئەویش بەهۆی لێكەوتەكانی ئەم پەتا جیهانیە كەوای كردوە خواست لەسەر نەوت بۆ نزمترین ئاست داببەزێت بەمەش بودجەی عێراق كە زیاتر لە(95%) پشت بە داهاتی نەوتی فرۆشراو دەبەستێت كەم ببێتەوە و بودجە توشی گەورەترین كورتهێنان بووە و توانای دارایی حكومەتی بەرەو لاوازی بردووە. لەهەمووی مەترسیدارتر ئەوەیە ئەم دیاردەیە ببێتە كلتوری كۆمەڵگای عێراق و ئەو كاتە ڕزگاربون و زاڵبوون و كەمكردنەوە و بنەبڕكردنی گەندەڵی هەروا كارێكی ئاسان نابێت و پێویستی بە یاسای تایبەت و دادگای سەربەخۆ و ئیرادەیەكی سیاسی گشتگیری دەوێت كە لە ئاسۆی دوورو نزیكی حوكمڕانی سەركردەكانی عێڕاق و هەرێمدا نابینرێت ..