جەلال جەوهەر بەشی حەوتەم: ڕوسیاو كوردو جوڵانەوەی سیاسی‌و چەكداری لە كوردستان بۆ سێ سەد ساڵ دەچێ روسیا یەكێكە لە زلهێزەكانی جیهان‌و ناوچەكە، كارگەری دیاری هەبووە (بە باش‌و بە خراپ) لەو ماوەیەدا لەسەر پرسە گرنگ‌و چارەنوسەكانی ئاسیاو ئەوروپا بەتایبەت، و لەنێویشیاندا پرسی كورد. رسلان مامیدۆف، كە ئەندامی ئەنجومەنی كاروباری نێودەڵەتیە لە روسیا، و لەلایەن وەزارەتی دەرەوەی‌و دەزگاكانی تری روسیا كۆمەك‌و یارمەتی ئەو ئەنجومەنە ئەكرێ، زۆر بە ڕاشكاوی لە باسێكی خۆیدا بە ناوی (بعد الخلافە: افاق العلاقات الروسیە العراقیە، ێ 9 الرێد الاستراتیجی ـ العدد : الخامس عشر، ێ‌ژار 2019 ) ئەڵێ: (مۆسكۆ هەرگیز ستراتیجێكی روون‌و ئاشكرای نەبوە لە بەرامبەر كورد). دیارە مۆسكۆ لە هیچ یەكێك لە سەردەمەكانی ڕوسیای قەیسەری، یەكێتی سۆڤیەت، و ڕوسیای ئەمڕۆ، بەرنامەو ستراتیجێكی دیاریكراوی نەبووە بۆ پرسی گەلی كورد لە كوردستان. وەك ئەوەی ڕۆڵی باشی نەبووە لە پرسی كورد، ڕوسیا هەڵوێستی دوژمنكارانەی دیاریشی هەبووە لە هەندێ سەردەم‌و قۆناغی زۆر هەستیاردا. بۆ سەلماندنی ئەو ڕاستیە، و بەسودوەرگرتن لەو ڕاستیە مێژوویانەی كە لە بەردەست دایە، وا لێرەدا بە كورتی بەشێك لە هەڵوێستەكانی ڕوسیای قەیسەری‌و یەكێتی سۆڤیەت‌و ڕوسیای ئەمڕۆ دەخەمەڕوو: هەڵوێستی ڕوسیای قەیسەری لەسەر پرسی كورد 1- ڕوسیای قەیسەری دیدو بەرنامەیەكی دیاریكراوی نەبوو، بۆ پرس‌و مافەكانی گەلی كورد لە سنوری دەسەڵاتی ڕوسیای ئەو سەردەمە، و مافەكانی گەلی كورد لە كوردستان‌و ناوچەكە، روسیای قەیسەری ئەوكاتە كوردی بیر كەوتۆتەوە، كە دوژمنەكانی لە هەردوو ئیمپراتۆریەتی عوسمانی‌و سەفەویدا فشارو تینیان بۆ هێناوە، ئەوسا ڕوسیای قەیسەری كوردەكانی وەك فشار بەكارهێناوە لە دژی دوژمنەكانی خۆی. لە سەردەمی ڕوسیای قەیسەریدا، شوێنی كوردستان وابووە، كە خاكەكەی‌و میللەتەكەی دابەشبكرێت بەسەر ئەو سێ ئیمپراتۆریەتەدا بە شێوازو ڕێژەی جیاجیادا، دیارە هەر ئەوەش یارمەتی دەر بووە، ئەو سێ دەوڵەتە كارتی كورد بەكار بێنن وەك فشار لە دژی یەكتر بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانی خۆیان. 2- ڕوسیای قەیسەری و ڕێكەوتنی سایكس بیكۆ. بەپێی ڕێكەوتنی سایكس بیكۆی نێوان بەریتانیاو فەڕەنساو ڕوسیای قەیسەری لە ساڵی 1916ز، بۆ دابەشكردنی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانیەكان، ڕوسیای قەیسەری ئەم ناوچانەی بەردەكەوت:‌ ویلایەتەكانی ئەرمینیا، ویلایەتەكانی باكوری كوردستان، ئیستانبوڵ‌و تەنگەكانی بسفۆرو دەردەنیل،... بەڵام سەرهەڵدانی شۆڕشی ئۆكتۆبەرو گۆڕینی سیستەمی سیاسیی ڕوسیا لەساڵی (1917ز)، بووە هۆی خۆكێشانەوەی ڕوسیا (روسیای دوای قەیسەر) لە هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بۆ جەنگی جیهانی یەكەم، و دەستبەرداربونی روسیای دوای قەیسەر لە هەموو ئەو دەستكەوتانەی لە جەنگی جیهانی یەكەم، و بەپێی ڕێكەوتنی سایكس بیكۆ پێی بڕابوو. ئەم خۆكێشانەوەی روسیا، دۆخێكی نوێ سیاسی لە دونیاو ناوچەكە دروستكرد، هاوكێشەو هاوسەنگی سیاسی‌و هێزی گۆڕی، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی بریتانیاو فرنسا نەرمی بنوێنن لەبەرامبەر توركیای نوێ، و پەیمانی سیڤەر هەڵبوەشێنەوەو پەیمانی لۆزان جێگای بگرێتەوە، و باكوری كوردستان داگیربكرێتەوە لەلایەن توركیاوە، بێگومان ئەمەش وایكرد میللەتی كورد لە باكورو باشور و رۆژئاوا دەرفەت‌و هەلێكی مێژوویی لەدەستبدات. هەڵوێستی یەكێتی سۆڤیەت لەسەر پرسی كورد یەكێتی سۆڤیەت بەشێوەیەكی كاتی یارمەتی كوردی كردو بەشدار بوو لە ڕەخساندنی دوو هەل: 1- پێدانی ئۆتۆنۆمی بە ناوچەكانی كوردنشین لەسنوری نێوان ئازەربێجان‌و ئەرمینیا... لە سەردەمی لینین لەساڵی (1923ز)، بەڵام لەدوای حەوت ساڵ، و لە ساڵی (1930ز) ستالین ئەو مافەی لە كوردەكان داگیر كردەوە، هەر بەوەش نەوەستا بەڵكو كوردەكانی ناوچەكانی ئازەربێجان‌و ئەرمینیاو جۆرجیایان وڵات بەدەركرد، بۆ ناوچەكانی قەوقازو سیبیریا... ستالین كوردی سنوری دەسەڵاتی خۆی بەجۆرێك ئاوارەو دەربەدەرو قڕ كرد، مەگەر عوسمانیە توركەكانی پێش ستالین وایان بەسەر كورددا هێنابێت. 2- لە دوای جەنگی جیهانی دووەمیش، یەكێتی سۆڤیەت لە سەرەتای ساڵی (1946ز) پشتگیری لە سەربەخۆیی بەشێكی رۆژهەڵاتی كوردستانی كرد- كۆماری مەهاباد، بەڵام یەكێتی سۆڤیەت زوو پشتی تێكردو پاشگەزبوەوە، لەبەرامبەر هەندێ دەسكەوتی ئابوری لە ئێران، و لەژێر فشاری زۆری ئێران‌و توركیا، لەبەرئەوە، هەر لە كۆتای ئەو ساڵەدا حكومەتی ئێران پەلاماری كۆماری مەهابادیان دا، و لە ماوەیەكی زۆر كەمدا داری بەسەر بەردیەوە نەما. 3- بەرگری كردن لە گەلانی چەوساوەی دونیا، و پشتگیریكردن لە جوڵانەوەی ڕزگاریخوازی گەلان دروشمی سەرەكی‌و ناوەندی حیزبی شیوعی‌و یەكێتی سۆڤیەت بوو، بەڵام چەندین جوڵانەوەی سیاسی‌و ڕزگاریخوازی لە پارچەكانی كوردستان دروست بوو، یەكێتی سۆڤیەت بۆ تەنیا جارێكیش بە دەنگیانەوە نەچوو، چونكە یەكێتی سۆڤیەت لەنێوان جوڵانەوەی ڕزگاریخوازی گەلان (توركیا، ئێران، عێراق، سوریا)، و حكومەتەكانی ناوەندی ئەو دەوڵەتانە، هەمیشە حكومەتەكانی هەڵبژاردوە، و تەفزیلیانی كردووە بەسەر جوڵانەوەی رزگاریخوازی گەلانی (وەك كورد،... ) تەنانەت بەسەر حیزبی شیوعی ئەو دەوڵەتانەش. هەڵوێستی یەكێتی سۆڤیەت بەگشتی لە ئاستی جوڵانەوەی سیاسی‌و چەكداری لە كوردستانی عێراق باش نەبووە، و هەرگیز یەكی نەگرتۆتەوە لەگەڵ دروشمی ناوەندی حیزبی شیوعی سۆڤیەتی‌و یەكێتی سۆڤیەت. یەكێتی سۆڤیەت، ئەوەندەی كاری كردووەو سەرقاڵ بووە، بۆ بە‌هێزكردنی پەیوەندی ئابوری‌و سیاسی خۆی لەگەڵ ڕژێمی بەعس، و دوورخستنەوەیان لە رۆژئاوا، بیری لەوە نەكردووە بەرەی ئۆپۆزسیۆنی دژی ڕژێمی دیكتاتۆری بەعس یارمەتی بدات‌و بەهێزی بكات، لەوەش خراپتر بەگەرمی كاریان كرد بۆ دورخستنەوەی حیزبی شیوعی لە جوڵانەوەی سیاسی‌و چەكداری كورد، و بەشداری پێكردنی حیزبی شیوعی عێراق لە بەرەیەكی كارتونی (بەرەی نیشتیمانی...)، هەروەها یەكێتی سۆڤیەت هەوڵ‌و تەقەلایەكی زۆریشیدا، كە پارتی دیموكراتی كوردستانیش هەم راكێشێ بۆ ئەو بەرەیە، و هەمیش دووری بخاتەوە لە ئەمریكاو رۆژئاوا، بەڵام سەركەتوو نەبوو. دواجار دەركەوت، ڕژێمی بەعس ئەم بەرەیەی بۆچیە، بەعسیەكان لەچوارچێوەی ئەو بەرەیەدا، و بە بەرچاوی یەكێتی سۆڤیەت‌و حیزبی شیوعی سۆڤیەتەوە، توانیان زۆرترین زیانی گیانی، سیاسی، حیزبی و جەماوەری بە حیزبی شیوعی بگەیەنن. هەڵوێستی ڕوسیای ئەمڕۆ لەسەر پرسی كورد ڕوسیای ئەمڕۆش، هاوشێوەی سەردەمەكانی ڕوسیای قەیسەری‌و یەكێتی سۆڤیەت پەیوەندیەكانیان لەسەر بنچینەی بەرژەوەندیەكانی ئابوری‌و سیاسی ڕێكدەخەن‌و دروست دەكەن، بۆیە هەڵوێستیان هەرگیز جیاواز نیە لەوانەی پێش خۆیان لە سەر مەسەلەی كورد. ڕوسیای ئەمڕۆش، وەك ئەوەی هەڵوێستی باش نەبووە لە پرسی كورد، زۆر جار هەڵوێستەكانی نامرۆیی‌و ناحەزانەو دوژمنكارانە كەوتۆتەوە لەبەرامبەر كورد، بۆ نمونە: 1- لە كۆتایی ساڵی (1998ز) ڕوسیای ئەمڕۆ ڕازی نەبوو سەرۆكی پارتی كرێكارانی كوردستان (عبداللە ئۆجەلان) لە ڕوسیا بمێنێتەوە، و لەسەر داوا و بڕیاری بریماكۆفی سەرۆك وەزیران ڕوسیای جێهێشت. 2- سیاسەتی دووپێوانەیی‌و ئیزدیواجییەت‌و دووڕوویی ڕوسیاش (هاوشێوەی حكومەتی ئەمەریكا)، لەلایەك بەرگری لە ڕژێمی بەعس دەكات لە سوریا (لە ئەدلب‌و ناوچەكانی تر) لە دژی هێرش‌و پەلامارەكانی توركیا، بەڵام عەفرینیش كە هەر بەشێكە لە سوریا، نەك هەر بەرگری لێنەكرد لەدژی هێرش‌و پەلاماری زەمینی‌و ئاسمانی توركیا، بەڵكو زەمینەشی بۆ هێرشی سوپای توركیا خۆشكرد، و لە ناوچەی عەفرینیش كشایەوە، و چرای سەوزی بۆ توركیا هەڵكرد، بۆ لێدان‌و داگیركردنی عەفرین، و ناوچەكانی تری رۆژئاوا. 3- ڕوسیاش هاوشێوەی ئەمەریكاو ئەوانی تر، ڕاپرسی (25/9/2017)ی لە كوردستان ڕەتكردەوە، بەڵام بە ئسلوبێكی دیبلۆماسی جیاواز، لەپێناو پاراستنی بەرژەوەندی خۆی لە عێراق‌و هەرێمی كوردستان.  

عەبدولرەزاق شەریف ئەوەی ئێستا لە پارێزگاكانی سلێمانی‌و هەڵەبجە ئەگوزەرێ، دەسەڵاتێكی رەهای بنەماڵەو كەسایەتیە سیاسیەكانی هەر سێ حیزبی حوكمڕانە، لەڕوی دارایی‌و ئابورییەوە كۆمەڵێ كۆمپانیای بواری جیاجیای پارەپەیاكردنی ناشەرعی‌و ناقانونی پێیانەوە هەڵواسراو و گرێدراون، ئاوێتەیەكن هاوڵاتی نازانێ‌و ناتوانێ پیاوی پارەدار، لە سیاسی‌و حاكم، حوكمدارێتی لە بازرگان‌و هەموشیان لە مناڵی بنەماڵە سیاسییەكان هاوێر بكات.  لەڕووی هێزی چەكدارەوە، بۆ پارێزگاریكردنی خۆیان‌و هەڕەشەو خۆسەپاندن، دەیان دەستەو تاقم‌و گروپی سەر بەخۆیانیان لە دەزگاكانی هەرێم (وەزارەتەكانی پێشمەرگە، ناوخۆ، نەوت‌و دارایی، سەرۆكایەتی هەرێم‌و ئەنجومەنی وەزیران‌و ئەنجومەنی ئاسایش)دا هەیە، لە عێراقیش لە (سەرۆكایەتی كۆمار، ئەنجومەنی وەزیران، وەزارەتی دیفاع، وەزارەتی داخلی‌و مەجلیسی ئەمنی وەتەنی) لە مەفرەزەی حیمایەوە بۆ فەوج‌و لیوا هەیانە، سەرباری هەمو ئەوانەش كۆمپانیاكانی پڕچەكی سیكیوریتی تایبەت بە نەوەكانیان داناوە، تێكەڵەیەكن كەس نیە بتوانێ ناوی تفەنگچیەكان‌و سەردارەكانیان‌و تەنانەت جلوبەرگەكانیشیان لێكجیا بكاتەوە. لەڕوی دەسەڵاتەكانی (قەزایی، تەنفیزی‌و تەشریعی)، دەیان ساڵەو بە كاوەخۆ هەمو جومگەكانیان لە كارگوزارێكی قوتابخانەیەكەوە بۆ بەڕێوەبەرایەتییەكان، راوێژكار،  وەزیر، حاكم‌و پەرلەمانتارەكان، تۆڕێكی دەربارو خوازەڵۆك‌و دەسندەخۆریان چنیوە، تەونێكن هێندە ئاڵۆز، قورسە لەناو ماڵەكانیشیاندا، ئاشپەزو دەرگاوان بە گفت‌و رەفتار لە حاكم‌و وەزیرو پەرلەمانتارەكە جیا بكرێنەوەو بناسرێنەوە. لەڕوی بوارەكانی ژیانی فەرهەنگی (میدیا، ئەدەب‌و هونەر، وەرزش‌و...هتد)، دەیان (كەناڵ‌و دامەزراوە، سەدان رێكخراو، یانەو تیپ ...هتد)یان بۆ تێكدان‌و شێواندن‌و سوكایەتی بە مێژو، شكۆ و شوهرەتی ئێستاو رابردومان لە گەڕدایە، بەشێوەیەك مرۆڤی كورد، گومان لە رابردوی باوباپیرانی خۆی ئەكات‌و پرسیاری هەقیقەتی رەگەزی ناودارەكانی كۆمەڵی كوردەواری بۆ وەڵام نادرێتەوە. هەمو ئەو دارودەستەو دەسەڵاتە رەهایانە، كەس‌و بنەماڵە سیاسیانەی هەرێمی كوردستان قۆرخیان كردوەو بە هێشویی لەگەڵ تۆڕە لێكچوەكان پیادەی ئەكەن، بێ دەزگای لێپرسینەوەو بێ پابەندبونی بەرپرسیارێتی دەستوری‌و یاساییە، بێ بەرپرسیارێتی شەرعی‌و ئەخلاقیە. لە هیچ شوێنێكی سەر تۆپی ئەم زەوییەدا، نە ئێستاو نە لە رابردودا، دەسەڵاتی هاوشێوە بەبێ بەرپرسیارێتی نەبوەو نیە. گەلۆ ئێمە بە تەماو تەمەناو بە نیازی چی لەگەڵ ئەمانەدا بژین ؟ تا كەی‌و بۆ كوێ دێوجامەی سەرچۆپی ئەم شین‌و شاییە بەدەست جەواڵدڕەكانەوە بشەكێتەوە !؟  

کارۆخ خۆشناو مێژووی "کەشتی" وڵاتان پڕیەتی لە هەڵبەز و دابەز و هەوراز و نشێو، بەڵام هەرکاتێک کەشتیەکەیان لە کەنارێکی ئارامدا ئۆقرەی گرتبێت، ئەوا (بیرمەند و سەرکردە و داڕێژەرانی بڕیار) هەڵوەستەیان کردووە و هەڵساون بە داڕشتنی نەخشەڕێگایەکی تۆکمە بۆ ئەوەی کەشتیەکەیان لە داهاتوودا بەرگەی هەڵبەز و دابەزی شەپۆلەکان بگرێت، ئەم نەخشەڕێگایەش بریتی بووە لە نووسینەوەی "دەستوور" کە گرێبەستێکی کۆمەڵایەتییە و بە دایکی یاساکان پێناسە دەکرێت و وەک داینەمۆی پێشکەوتنی وڵاتان لەقەڵەم دەدرێت. هەرێمی کوردستان دوای پرۆسەی ئازادی عێراق لە ساڵی (2003) قەوارەیەکی دەستووری و یاسایی لە (عێراقی نوێ)دا بۆ فەراهەم بووە، ئەم قەوارەیەش لە ماددەکانی (117و 120و 121)ی دەستووری عێراقدا دانی پێدانراوە، بۆیە پاراستنی ئەم قەوارەیە (هێڵی سوورە) و نابێت بەهیچ جۆرێک و لەژێر هیچ پاساوێکدا، سازشی لەسەر بکرێت. بەداخەوە دوای تێپەڕبوونی (15) ساڵ، تاکو ئێستا (داڕێژەرانی بڕیاری هەرێم) نەیانتوانیوە سوود لەو مافە دەستووریە وەربگرن کە لە ماددەی (120)ی دەستووری عێراقدا ئاماژەی پێکراوە و بە روونی ماف بە هەرێمی کوردستان دراوە کە خاوەن دەستوورێکی تایبەت بە خۆی بێت، کەچی هێشتا هەرێمی کوردستان نەبۆتە خاوەن دەستووری خۆی! لێرەدا پرسیار ئەوەیە: کێ بەرپرسیارە لەم کەمتەرخەمیە؟ بۆچی تاکو ئێستا (رەشنووسی) دەستووری هەرێم، لە پەرلەمانی کوردستان نەکراوەتە سپینووس؟ بۆچی لیژنەی نووسینەوەی دەستوور کارا نەکراوەتەوە، یاخود بۆچی لیژنەیەکی نوێ بۆ نووسینەوەی دەستوور دروست ناکرێت؟ ئەگەرچی پێویست بوو دوای پرۆسەی ئازادی و نووسینەوەی دەستووری عێراق، یەکەم هەنگاوی سەرکردایەتی سیاسی کوردستان نووسینەوەی دەستوورێکی هاوچەرخ بێت بۆ هەرێم، لە جیاتی واژووکردنی (رێکكەوتننامەی ستراتیژی لە تەمموزی 2007 و دواتریش رێكکەوتننامەی دەباشان لە ئایاری 2016) چونکە پێموایە کێشەی سەرەکی هەرێمی کوردستان نەبوونی (دەستوورێکی هاوچەرخ) و ڕێزلێگراوە، کە ماف بە هەموو پێکهاتەکان بدات  بۆ ئەوەی لەژێر سایەیدا هەموو دام و دەزگا مەدەنی و سەربازییەکان یەکبخرێن و سنوور بو هەرسێ دەسەڵاتی (یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەری) دیاریبکرێن، تاکو بتوانرێت ئەرکی خۆیان بە شێوەیەکی شەفاف ئەنجام بدەن، لە پێناو گەیاندنی کەشتی هەرێمی کوردستان بە کەناری ئارامی هاوشێوەی (هەرێم و وڵاتە) پێشکەوتووەکانی جیهان، لە پێناو رێگریکردن لە گەندەڵی و  بەدیهێنانی دادی کۆمەڵایەتی، بە جۆرێک کە دەرفەتی کاری یەکسان بۆ سەرجەم دانیشتووان بڕەخسێنرێت و ئەرک و ماف بەشێوەیەکی دادپەروەرانە دابەش بکرێت، بە بێ رەچاوکردنی جۆری رەگەز و رەنگ و ئایین و ئایدیۆلۆژیا. بەڵام ئێستاش نەچووە بچێت، مادام زانستی پزیشکی توانیبێتی لە رێگای کۆمپانیای (فایزەر)ەوە ڤاکسینێک بۆ پەتای (کۆرۆنا) بدۆزێتەوە، دەکرێت سەرکردایەتی سیاسی کوردستانیش هەوڵ بدات (دەستوور) بکاتە ڤاکسینی پەتای (پەرتەوازەیی کورد) بۆ ئەوەی زاڵ بێت بەسەر ئاسته‌نگه‌كانی ئەم قۆناغە هەستیارە، چونکە راستییەکی حاشاهەڵنەگرە کە (پەتای پەرتەوازەیی) کوردستان ترسناکترە لە (پەتای کۆرۆنا). ئێمەی کوردیش پێویستە سوود لە ئەزموونی وڵاتان وەربگرین و ئەوەمان لەبەرچاو بێت کە زۆربەی وڵاتانی پێشکەوتوو بە هۆی نووسینەوەی (دەستوور)ەوە توانیویانە بەسەر کۆسپەکاندا زاڵ بن و کۆدەنگی دروست بکەن و  سەقامگیری بەرپا بکەن، بۆ نموونە سەرەکیترین فاکتەری گەشەسەندن و زلهێزبوون و سەرکەوتنی ئەمه‌ریکا، هەبوونی دەستوورێکی کورت و پوخت و پڕ مانایە، کە تەنها لە (7) ماددە پێکهاتووە و لە سەر ئاستی جیهان بە کۆنترین دۆکیۆمێنتی نووسراوی کارپێکراو هەژمار دەکرێت، کە تەمەنی (231) ساڵە و تاکو ئێستاش کاری پێدەکرێت. ئەگەر باوکانی دامەزرێنەری ئەمه‌ریکا (231) ساڵ لەمەوبەر توانیبێتیان هەنگاوێکی لەم شێوەیە بهاوێژن و دەستوورێک بنووسنەوە، بۆچی ئێمەی کورد نەتوانین سوود لە ئەزموونی ئەوان وەربگرین و هەنگاوێکی لەم شێوەیە بهاوێژین؟ راستییەکی تاڵە کە دەڵێین "کەشتی" هەرێمی کوردستان به‌هۆی په‌رته‌وازه‌یی و هه‌ندێك كه‌موكوڕی دیكه‌وه‌ کونی تێبووه‌، بەڵام خۆشبەختانە هێشتا نقووم نەبووە، بۆیە دەکرێت نووسینەوەی (دەستوورێکی هاوچەرخ) ببێتە فریادڕەس بۆ ڕزگارکردنی ئەم "کەشتییە"  بە مەرجێک دەستوورێکی رێزلێگیراو بێت و بخرێتە بواری جێبەجێکردنەوە، نەک تەنها وەک مەرەکەبی سەر کاغەز بمێنێتەوە! لە کۆتاییدا گرنگە بزانین کەوا هەموومان دانیشتووی ئەم "کەشتییە"ی هەرێمی کوردستانین و ئەرکی سەر شانی هەموولایەکمانە، بە گیانێکی نەتەوەیی و نیشتیمانی چارەسەرێک بۆ کون و کەلەبەرەکانی ئەم کەشتییە بدۆزینەوە، بۆیە پێموایە تاکە چارەسەر تەنیا نووسینەوەی (دەستوورێکی هاوچەرخ)ە بۆ ڕزگارکردنی ئەم کەشتییە، چونکە بە نقوومبوونی ئەم کەشتیە نەک تەنها باشووری کوردستان زەرەر دەکات، بەڵکو تاکە ئومێدی هەر سێ پارچەکەی تری کوردستانی گەورەش لەبار دەچێت! * سەرۆکی ئەنیستیتیوتی توێژینەوەی (ئەمه‌ریکی-کوردی)

د. شوان نافع خورشید １.    گرینگترین هەنگاو ئەوەیە کە میللەت و سەرکردە واز لە نەتەوایەتی ئەسنیکی Ethnic Nationalism بهێنین. لە بری ئەوە دەسگرین بە نەتەوایەتی سیڤیلی یان مەدەنی Civil Nationalism. جیاوازی لە نێوان ئەم دوو جورە نەتەوایەتیە زۆر گەورەیە.  ２.    یەکەمیان هەوڵ ئەدا بۆ گروپێکی ئەسنیکی بۆ نمونە کورد، تۆرک یان عەرەب. پارتەکانیان بۆ ناوی ئەو گروپە ئەبێت وتەنانەت رەنگە ناوی وڵاتەکەش بە ناوی ئەو گروپە دانێن. لە کوردستاندا ئێمە ئەم حالەتە ئەبێنین. هەڵبەتە زۆرێک لە سیاسەتمەدارەکان و رۆشنبیران کوردەکان هەوڵ ئەدەن ناوی گروپە ئەسنیکیەکانی دانێن وەک کوردستانی. بەڵام ئەمە لە ناوەرۆکە هیچ ناگورێت و دیاریش نییە ئایا ئەو خەڵکە کە کورد نین پێیان خۆش ئەبێت بەخۆیان بوترێت کوردستانی یان نا. و لەهەموو حاڵەتێکدا دیارە ئەو گروپانە هیچ دەسەڵاتێکی راستەقینەیان بە دەست نییە وەکو مێوانیش تەماشا ئەکرێن.  ３.    زیانە گەورەکە لە نەتەوایەتی ئەسنیکیە ئەوەیە پەیوەرێکی رێک و ئوبجەکتیڤانەی ئاسان ناخاتە بەردەست بۆ ئەوەی سەرکردەکان هەڵسەنگینین. سەرکردەکانی ئێمە هەر بانگەشەی سەرکەوتنی مەزن ئەکەن هەرچەندە نێوەی کوردستانیان لە دەستدا و ئیستاش تەنانەت پێیان ناکرێت لەبەر گەندەڵیان دابینی موچەی هاوڵاتیان بکەن. هەموو پاساوەکەیان ئەوەیە کە کارەساتی خەرابتریش رووی ئەدا ئەگەر ئەوان سەرکردە نەبونایە. ئەم پێوەرەش بە هیچ شێویەک نا پشتراست ئەکرێت و نە پۆچەڵ ئەکرێت چۆنکە ناتوانین بۆ نمونە بگەرێنەوە پێش ریفراندوم و سەیر کەین چی رووی ئەدا ئەگەر ریفراندومان نەکردایە.  ４.    پارتە نەتەوایەتی ئەسنیکی هەموو ئەبن بە دکتاتوری چۆنکە سەرکردەکان هەموو کاتێک ئەتوانن رکابەرەکانیان لە کۆڵ کەن بە ناوی ئەوەی کە بانگەشەکانی ئەو رککابەرانە دژ بە بەرژەوەندی میللەتدایە. ５.    کەواتە ئاشکرایە دەستگرتنمان بە نەتەوایەتی ئەسنیکی ئێمە خۆمان وەک میللەت پاڵپشتی سەرکردە ستەمکارو گەندەڵ ئەکەین بۆیە لە بەرژەوەندی میللەتدایە کە دەستبەرداری نەتەوایەتی ئەسنیکی ببین. ６.    بێجگە لەمەش دستگرتن بە نەتەوایەتی ئەسنیکیدا رەوا نییە و دادپەروەرانە نییە بەرامبەر هاو نیشتیمانەکانمان. هەر چۆن کورد هەست بە ستەم ئەکات لە تورکیا و سوریادا کە ناویان ناوە بە تورکی و عەرەبی هەروەهاش ئاشوری و سریان و کلدان وتورکمانەکان و عەرەبەکان هەست بە ستەم ئەکەن کە ئێمە نەتەوایەتی ئەسنیکیمان هەیە و ئەیسەپێنین هەر لەبەر ئەوەی ژمارەمان زۆرترە و دەستڕۆین لەم وڵاتەدا. ７.    پێویستیشە ئەوە بزانین کە نەتەوایەتی ئەسنیکی خوێنرێژی وێرانکاری بە دوای خۆیدا ئەهێنێت. نمونەی ئەم قسەیەش جەنگی جیهانی دووەمە، جەنگی ناو عیراق کە ١٩٦١ دەستی پێکردوە. جەنگی سوریا و تورکیا و ئیران و هەروەها ئەوانەی کە لە بلقاندا روویانداوە.  ８.    کە نەتەوایەتی سڤیلمان هەبێت. سیستەم هەڵئەسەنگێندرێت نەک بەوەی ئایا دەستکەوت بووە بۆ گروپە ئەسنیکیەکە، بەڵکو چەندی رێز گیراوە لە مافی مرۆڤی هاوڵاتیان و چەند یەکسانی هەبووە لە نێوان پێکهاتەکانی بە بێ جیا کاری لە نێوان رەگەزەکان و گروپە ئەسنیەکیەکان و چەندی سیستەم توانیویەتی خزمەتگوزایەکانی دابین بکات و وڵات گەشە بکات.  ９.    لەگەڵ نەتەوایەتی یان باشتر وایە ناوی بنین نیشتیمان پەروەری سیڤیلیدا، پارتەکان خۆیان هەمە چەشنە ئەبن چۆنکە هەموو کەسێکی بۆ نمونە پێ ئەکرێت لە ناو یەک پارتێکی سیڤیلدا ببێت. ئەگەر پارتێک ناوی کوردی یان عەرەبی یان ئاشوری بێت بۆ نمونە یەکێک کە سەر بە گروپە ئەسنیکیە نەبێت ئاستەمە جێگای لە ناویدا بێت مەگەر پاڵپشتی سەرکردەی هەبێت. چۆنکە هەموو ئەندامێکی تر کە سەر بەو گرۆپەیە ئەتوانێت گومان بوروژێنێت لە دژیدا بڵێت کە رەنگە دڵسوزمان نەبێت چۆنکە سەر بە گرۆپی ئەسنیکی ئێمە نییە.  １０.    هەڵبەتە لە پێناوی وڵاتێکی جوانتر ئەبێت ئامادە بین قوربانیش بدەین. خەڵکانی ئێمە وڵات و کەسوکاری خۆیان بەجێ دێڵن و ژیانی خۆیان ئەخەنە مەترسی و توشی دەیان سوکایەتیش ئەبن بۆ ئەوەی بگەن بە وڵاتێکی جوانتر کە بە خەباتی خەڵکانی تر و لەبەر رۆشنبیریان دروست کراوە. دەبێت ئامادەش بین ئێمە قوربانیەکە بدەین سەرەتاکەیشی لە بیرکردنی قینەو رق کە لە کاتی خۆیدا لە بەر کورد بوون ستەمیان لێ کراوە. پێویست ئەکات ئامادە بین ناوی وڵاتی ئێمە بگۆردرێت و ببێتە ناوێک کە هەموو گروپە ئەسنیکیەکان تێدا خۆشحالبن کە ببێتە ناسنامەیان. وڵات پێویستە ناوێکی بێ لایەنی هەبێت نەک بە ناوی گروپی ئەسنیکی هەبێت.   

ئاسۆ حاجی گرەو لە سەر دوای کۆنگرە دەکرا بۆ خۆ کۆکردنەوەی یەکێتی بەڵام وا دەرنەچوو،بەڵکو قۆناغی دوورخستنەوە و دڵشکاندنی دەیان کادیری سەرکردایەتی و ناوەندی دەستی پێکرد،کە مەلا بەختیار دوا قوربانی ئەو قۆناغەیە بەڵام دوایین نابێ. سڕکردنی مەلا بەختیار و سزادانی مەعنەوی رێواز فایەق و قوباد تاڵەبانی درێژکردنەوەی شەڕی نێوان کوتلەکانە کە بەر لە کۆنگرە زۆر زەقتر بوو و ئێستا بە رووکەش کۆتایی هاتووە و لە ناواخنیش هەر بەردەوامە. هاوسەرۆکانی یەکێتی بەتایبەتی لاهور جەنگی بە بەهانەی بڕینی دەستی پارتی لە ناو یەکێتی و دوورخستنەوەی یەکێتیە دڵ زەردەکان وەک شاناز برایم ئەحمەد ناوی لێنابوون،هەروەها ناچار کردنی پارتی کە مامەڵەی راستەوخۆ لەگەڵ ئەو بکەن هەوڵی قایمترکردنی پێگەی خۆی دەدا بۆ ئەوەی وەک بڕیاردەر و کاریگەرترین کەسی ناو یەکێتی بناسرێ. رەنگە لە بەهێزکردنەوەی ناوەندی بڕیاری یەکێتی لاهور جەنگی هاوسەرۆک سەرکەوتو بێ لەوەی ئەو بڕیار لە هەموو شتێک بدا و لەناو یەکێتی هیچ کەسێک نەتوانێ دژ بەو تەوژمە بزاڤ بکات،بەڵام دەرئەنجام یەکێتی وەک حیزب و دامەزراوەیەکی سیاسی باجی ئەوە دەدا. پێدەچی تا ئەو ناوەندی بڕیارە کە دەڕسکێ و هاوسەرۆک بە مرازی خۆی دەگا لە ناچارکردنی پارتی لە دانیشتن لەگەڵی ئەوە بە دەیان  سەرکردە و کادیرانی ئۆڕگانەکانی لێ هەڵوەرێن  و پارتی بە دڵی خۆی باوەشیان بۆ بکاتەوە و تێر کات بەخۆی بدا تا سڵاوێک لە هاوسەرۆک دەکات. تا ئێستا یەکێتی و هاوسەرۆکە رژد و توندەکەی هەنگاوێک لە دوای پارتیەوەن،پارتی توانیویەتی پرسى سڵاوکردن و دانیشتنی راستەوخۆی لای لاهور جەنگی کردۆتە ئامانج و ستڕاتیژیەتی کاری دوای کۆنگرە،بەڵام لای خۆی وەک تاکتیک و پرسێکی لاوەکی هێشتۆتەوە.

محەمەد عەلی  لە سەرەتای پرۆسەی سیاسی و دوای نەمانی ڕژێمی پێشوو، سوننەكان بە ھەموو توانایانەوە بەرەنگاری بەفیدراڵیكردنی عێراق و ئەم واقیعە نوێیە بوونەوە و جەنگێكی درێژخایەنیان لەگەڵ ھێزە ئەمەریكییەكان بەرپا كرد، ئەنجامەكەشی پەراوێزخستن و ماڵوێرانیی زیاتری بۆ ناوچە سوننەنشینەكان ھێنا، بەڵام بەپێچەوانەوە لە ئێستادا ھەنگاوەكانیان چڕكردووەتەوە بە ئاراستەی ڕاگەیاندنی ھەرێمی سوننە، شیعەكانیش خەریكە ھەمان ھەڵەی ئەوان دووبارە دەكەنەوە، گەڕانەوە بۆ مەركەزیەت و ڕاگەیاندنی جەنگ دژی ئەمەریكییەكان و گەڕانەوە بۆ دیكتاتۆرییەتی مەزھەبی. بۆ دژایەتیی واقیعە نوێیەكە، سەرەتا سوننەكان بە پاڵپشتیی پاشماوەكانی بەعس، دواتر كۆمەلێك گرووپی توندڕۆی ئیسلامی، كۆنترۆڵی ناوچە سونییەكانیان كرد، بە تایبەتی (ئەلقاعدە)، ئەمە سەرباری ئەوەی سوننە لەگەڵ شیعە لەلایەك و ئەمەریكییەكان لە یەك كاتدا لە شەڕدا بوو، دواھەمینیان پێشوازیكردن بوو لە داعش، ئیدی لە كۆتاییدا سوننەكان بە زیانێكی زۆرەوە لەم واقیعە دەرچوون، شیعەكانیش بۆ سەپاندنی ھەژموونی مەزھەبیان، سەرەتا گرووپی مەھدی و بەدر، دواتر حەشدی شەعبی و (حیزبوڵڵا)ی لوبنانی، ئێستاش دەیان گرووپی چەكداریی جۆراوجۆر، كە مەبەستیان تەنھا و تەنھا گەیشتنە بە ئامانجە مەزھەبییەكان. گەندەڵی و قۆرخكاریی دەسەڵات و تائیفیەت، سێ بنەمای دیاری حكومڕانیی سوننەكان بوون، دەرەنجامەكەی ئیفلیجبوونی دەزگا حكومییەكان و فراوانبوونی دژبەرانی و قوڵبوونەووی ھەستی مەزھەبی كە لە ڕاپەرینی ساڵی ١٩٩١ و دواتر لە پاش پڕۆسەی ئازادیی عێراق، زۆر بە ڕوونی رەنگی دایەوە، حكومڕانیی شیعەكانیش بە ھەمان ڕێچكە بەردەوامە، ئەوەتا خۆپیشاندانەكان بەردەوامە بۆ نەھێشتنی گەندەڵی و ھەموو جومگەكانی دەسەڵات لە ڕووی ئابووری و سەربازییەوە لە ژێر كۆنترۆڵی ھێزە سیاسییە شیعەكاندایە، ھاوكات دروشمە نەتەوەیی و مەزھەبییەكان، ئامانجی سەرەكیی حكومڕانە شیعەكانن. ھۆكاری سەرەكی لە شكستھێنانی دەسەڵاتی ھەشتا ساڵەی سوننە، پەڕاوێزخستنی پێكھاتە سەرەكییەكانی عێراق بوو، بە تایبەتی كورد و شیعە، لە ئێستاشدا ھێزە سیاسییە شیعە كاریگەرەكان ھەمان ھەنگاوی سوننەكان دووبارە دەكەنەوە، ئەوەتا پشكی ھەرێمیان لە بودجە بری و ناوچە سوننەكانیش پەراوێز خراون لە ھەموو ڕوویەكەوە، سەرباری بەسەربازیكردنی پارێزگا سوننەكان، ڕێگرن لە گەڕانەوەی ئاوارەكان و بە تۆمەتی داعشبوون ھەزارانیان لە بەندیخانەكانن و ھاوكات دوای ھاتنی داعش ناوچەكانیان تەواو وێران بووە، لە ھەمان كاتدا حكومەتی  ناوەندی ھیچ گرینگییەك بە ئاوادانكردنەوەیان نادات، ئەمەش ھەمان ئەو ھەڵانە بوون كە سوننەكانی گەیاندە ئەوەی ئێستا كەمینەیەكی فەرامۆشكراون. دەرچوونی یاسای قەرز لە پەرلەمانی عێراق بەم شێوازە، كاردانەوەی شیعەكانە بەرامبەر ئەو پێشھاتە نوێیانەی كە مەترسیی جیدیی دروست كردووە لەسەر حكومڕانییەكەیان، سەرەتا بە سەرنجدان بۆ ھەڵمەتەكانی ھەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی ئەمەریكا، كە عێراق ھیچ جۆرە گرینگییەكی نەبوو، ھاوكات سەركەوتنی (جۆو بایدن)ی خاوەنی پڕۆژەی دابەشكردنی عێراق بۆ سێ ھەرێم و، بوونی سەرۆكوەزیر (مستەفا كازمی) كە ھەنگاوەكانی چڕبوونەتەوە بە ئاراستەی چارەسەری كێشەكان لەگەڵ ھەرێم و لە ئاستی ھەرێمیش بەرەو وڵاتە عەرەبییەكانە، بۆیە دەكرێ ھەموو ئەمانە سەرەتایەك بن بۆ بێھێزكردن و كۆتاییھێنان بێت بەم ئەزموونەی باڵادەستیی ھێزە ئیسلامییە شیعەكان. 

عەتا قەرەداخی ئاخاوتن لەبارەی پرۆسێسی کۆمەڵایەتیبوون لای کورد هێشتا لەبەردەم گوماندایە، بەمانایەکی تر هێشتا لە رووی زانستیەوە ئەوە یەکلا نەبووەتەوە ئایا کورد وەکو پێکهاتەیەکی ئیتنیکی لە جوڵەیەکی بەردەوام و فرە ئاراستەی ئەوتۆدا بووە کە پرۆسێسی کۆمەڵایەتیبوون لە دەرەوەی بنەما میتافیزیکیەکان تیایدا روویدابێت. ئاشکرایە چەمکی میتافیزک هەندێ پێوانەی تایبەتی هەیە و لەسەر ئەو بنەمایانە دەڕوانێتە نەتەوەو ئیتنیک و پێکهاتەکان و لەسەر ئەو بنەمایەش کەسێتی نەتەوە و گەلان و کەلتوورە جیاوازەکان دیاری دەکات، کە ئەو بنەمایەش جێگیرەو لە روانگەی ئەم چەمکەوە وەکو ثێوانەیە دادەنرێت کە پشتی پێدەبەسترێت و لەسەر ئەو بنەمایەش شوناسی نەتەوەو گەلان و کەلتورەکان دیاری دەکرێت. ئەوەش بە بێ لەبەرچاوگرتنی ئەو هەلومەرج و بارودۆخە کۆمەڵایەتی و ئابوری و مێژوویی و فیکریەی کە ئەو پێکهاتەیەی تێدا دەژی. ئەمەش مانای ئەوەیە کە چەمکی میتافیزیک دەڕوانێتە پێکهاتە ئیتنیکی و نەتەوەیی و کەلتورییەکان دابڕوا لەو ژینگەو واقیعەی تێیدا دەژین و تێیدان. تەنانەت سەیری شێوەی ژیان و ئامادەبوون و تەنانەت داهاتووی ئەو پێکهاتانەش بەجۆرێک دەکات کە دابڕاوە لەو زەمینەو ژینگەو بارە کۆمەڵایەتی و ئابوری و مێژوویی و فیکریەی کە ئەو پێکهاتەیەی تێدایە. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە ئەم چەمکە روانینە بۆ پێکهاتەکان سەیری مادەی خاوی  بوون دەکات بە بێ لەبەرچاوگرتنی رۆڵی ژینگەو بارودۆخ و هەلومەرجە جۆراوجۆرەکان لەسەر ئەو گەوهەرو پێکهاتە جێگیرەی ئەو بڕوای پێیەتی. واتە بەڕوونی لە خوێندنەوەی مێژووی پەرەسەندنی کومەڵایەتی و پرۆسێسی کۆمەڵایەتیبووندا، ئەم چەمکە، بوونە جێگیرەکان کە مادەی خاوی بوونن یان وەکو گەوهەری بوون سەیر دەکرێن، لە واقیع و لە کاریگەرییەکانی گۆڕانکاری ناو واقیع جیادەکاتەوەو تەنانەت وەکو بوویەکی تەواو سەربەخۆ و خاوەن شووناس سەیریان دەکات، ئەویش بەبێ لەبەرچاوگرتنی ئەو بنەمایانەی کە بوون و ئامادەبوونی کۆمەڵایەتی دەسەلمێنن. واتە دیاریکردنی شوێن و پێگەی بوویەکی ئیتنیکی، نەتەوەیی، کەلتوری دیاری دەکرێت لەدەرەوەی پێوانەی ئامادەبوون و بەشداریکردن لە پرۆسەی بەرهەمهێنانی گشتی مرۆڤایەتیدا کە مەبەست بەرهەمهێنانی شارستانێتی مرۆڤایەتی و بنیادنانە، کە ئاشکرایە بە بێ پەرەسەندن و گەیشتنی کۆمەڵایەتیبوون بە ئاستێکی دیاری گەشەکردن ناشێت گەوهەر یان پێکهاتەی جێگیر کە لە دەرەوەی گۆڕانکارییە، هیچ بەشدارییەکی هەبێت لەو بەرهەمهێنانەدا. ئاشکرایە پرۆسێسی کۆمەڵایەتیبوون لەوەی ناودەبرێت بە کۆمەڵگای کوردی لە رابردووەوە تاکو ئێستاش لاواز و ناسرووشتیە و شێوەی کۆمەڵایەتیبوونی نەیتوانیووە فۆرمێکی ئەوتۆ بەخۆی ببەخشێت کە ئەم پێکهاتەیە لە جۆری پێکهاتەیەکی سەرەتایی یان پێکهاتەیەکی قۆناغی پێش نووسینەوە بگوازێتەوە بۆ قۆناغی بەلایەنی کەمەوە مامناوەندی پەرەسەندن و کۆمەڵایەتیبوونەکەی لە چوارچێوەو فۆرمی کۆمەڵایەتیبوونی ژێر کاریگەری فاکتەری غەریزەو رۆحەوە بگوازێتەوە بۆ کۆمەڵایەتیبوونی ژێر کاریگەری عەقڵ و هوشیاریی کە ئاشکرایە لە هەردوو قۆناغەکەشدا پێداویستی هۆکاری سەرەکیە، بەڵام لەگەڵ بوونی جیاوازیی لە هەریەکەیاندا کە لە یەکەمیاندا پێداویستی خۆپاراستن و مانەوەیە، بەڵام لە دووەمیاندا پێداویستی بە مرۆڤبوون و بەشارستانیبوونە.  بەشێک لەوتاکەکەس یان دەستە گروپ و پارتە سیاسییانەی لە مێژووی نوێدا، لەبەر دواکەوتوودی و سادەیی عەقڵ و تێگەیشتنی کوردی، وەکو رابەر یان دەستەو گروپ پارتی ناسیونالیزمی کوردی ناودەبرێن، ئەوانەن لە روانگەی چەمکی میتافیزیکەوە سەیری کوردیان کردووەو لەو روانگەیەشەوە زۆربەی پێکهاتە ئیتنیکی و نەتەوەیی و کەلتورییەکان هاوشێوەن لەکاتێکدا ئەم چەمکە پشت بە مادەی خاوی پێکهینەری ئەو پێکهاتانە دەبەستێت لە ئیتنیک و زمان و خاک و مێژووی هاوبەش و داب و نەریت و....تاد. بە مانایەکی تر پشتبەستن بە رەگەزە خاوەکانی چەمکی کلاسیک بۆ نەتەوە لە دەرەوەی پرۆسێسی پەرەسەندنی کۆمەڵایەتی و بەبێ لەبەرچاوگرتنی بارودۆخ و هەلومەرجی کۆمەڵایەتی و ئابووری و مێژوویی و فیکری، مانای روانین بۆ پێکهاتە ئیتنیکی و نەتەوەییەکان وەکو ئەوەی دروستبوون و هەن و گەوهەرێکی جێگیرو نەگۆڕیان هەیە بەبێ رەچاوکردن ئەوەی بەکام پرۆسیسی کۆمەڵایەتیبووندا تێپەڕییوون و چ گەشەکردن و پەرەسندنێکیان بەخۆیانەوە بینووەو سەرئەنجام ئاستی کۆمەڵایەتیبوونیان بە کوێ گەیشتووە، ئەم روانینە بۆ هەموو پێکهاتە ئیتنیکیەکان هاوشێوەیەو بوویەکی بێ جوڵە و لە شوێنی خۆدا راوەستاوی دەوێت. سەرئەنجام ئەو پێکهاتەیە گۆڕانکاری وەهای تێدا روونادات چونکە لە لایەک فاکتەرە ناوخۆییەکانی گۆڕانکاری کە پێویستیان بەهێزی جوڵێنەری ناوەو دەرەوە هەیە، سەرباری بوونی هێزی جوڵێنەری ناوەوە، هێزی جوڵێنەری دەرەوەی پێویستیان نیە بۆ خستنەجوڵەی ناوەوە کە مەبەست لە هێزی جوڵێنەری دەرەوە بارودۆخی بابەتی و رۆڵی دەستەبژێرو دەستەو گروپ و تەنانەت تاکەکەسی کاریزمیشە. لەبارێکی وەهاشدا لە رووی راستیەوە کە جوڵە نەبێت مانای وایە هیچ رووداوێک بوونی نابێت. ئاشکرایە شتێک نیە بە ناوی مێژوو بە بێ رووداو و بە بێ ئەو بکەرەی رووداوەکە دروست دەکات. لە رووی راستیەوە هەر بوونێک لەم بارەدا بێت تەنیا بوونێکە وەکو مادەیەکی خاوو هێشتا هیچی لێدروست نەبووە. هیچ بە مانای بوویەکی ئامادەو خاوەن شووناس. ئامادەبوون لە رووی کۆمەڵایەتیەوە بریتی نیە لە بوویەکی جێگیر لە شوێندا یان لە جوگرافیایەکی دیاریکراوداو بە زمان و مێژوو و داب و نەریت و بەرژەوەندی هاوبەشەوە. بەڵکو ئامادەبوون لە بەرهەمهێنان و پێشکەشکردندا پێناسە دەکرێت کە ئەوەش دەرئەنجاکی پرۆسێسێکی کۆمەڵایەتیبوونی بەردەوام و هەمیشە لەگۆڕاندایە لەگەڵ رەوتی ژیاندا، واتە کۆمەڵایەتیبوون بەرهەم یان دەرهاوێشتەی دوو جۆر جووڵەیە، جووڵەیەک لەناو خودی ئەو پێکهاتەیەدا کە ملکەچی یاساکانی پەرەسەندنە، جووڵەیەک لەو ژینگەو بارودۆخ و هەلومەرجانەدا کە دەوری ئەو بووەیان داوەو بەوپێیەش تایبەتمەندی هەر پێکهاتەیەکی ئیتنیکی یان نەتەوەیی دەرئەنجامی گۆڕانکارییە مێژووییەکانی پەیوەست بەو پێکهاتەیە. ئەگەر پرۆسێسی کۆمەڵایەتیبوون لاواز بێت، ئەوا جوڵەی ناوەوە کە کاریگەری ژینگەو بارودۆخ رۆڵی گرنگی دەبێت لە دروستکردن و چالاک کردنیدا درووست نابێت. کاتێک بوویەک لە سنوورێکی تەسکی بووندا تەنیا وەکو گەوهەرێکی جێگیر بوونی هەبێت، ناتوانێت لەگەڵ جووڵەو گۆڕانکارییەکانی دەرەوەیدا یان ژینگەکەیدا هیچ کارلێکێکی بەرهەمهێن بکات و تەنانەت ئەگەر لە ژینگەکەیدا گۆڕانکاری بەردەوام و جوڵەی بەردەوامیش هەبن، ئەم گەوهەرە جێگیرە لە گۆشەگیریدا دەمێنیتەوەو لە باشترین باریدا لە دەرەوەی پەرەسەندن جوڵەیەکی رووکەشی نابەرهەمهێنی دەبێت، کە کۆمەڵگای کوردی نموونەیەکی زیندووی ئەم شێوازەی بوون و ئامادەبوونە. واتە بەئاشکرا دیارە کە ئاستی کۆمەڵایەتیبوونی کوردی و بەو پێیەش ئاستی پەرەسەندنی کۆمەڵایەتی بە درێژایی مێژووی تۆمارکراو زۆر لاوازبووەو کورد وەکو بوو یان گەوهەرێکی جێگیر ماوەتەوەو لەبەر رۆشنایی ئەو بۆچوونەشدا دەتوانین بڵێین کە ناوهێنانی پێکهاتەی کوردی وەکو کۆمەڵ و کۆمەڵگا جێگای پرسیارە، هەر ئەوەش وایکردووە کە هێڵێکی ئاشکرای دیاری پەرەسەندنی کۆمەڵایەتی لە مێژووی ئەم پێکهاتەیەدا نەبینرێت و لەسەر ئەو بنەمایەش تەنانەت قۆناغەکانی پەرەسەندنی کۆمەڵایەتی تێکەڵ و پێکەڵبن و شێوازی بەرهەمهێنان و سیستێمی بەرهەمهێنان و پەیونەندییەکانی بەرهەمهێنانیش تێکەڵ و پێکەڵ و بێ شوناس بن و هەربەوپێیەش نە چینە کۆمەڵایەتیەکان و نە دامەزراوە کۆمەڵایەتیەکان و نە شێوازی بەرهەمێنان و نە کەلتورو نە عەقڵی هیچ قۆناغێک بە سروشتی دروست نەبوون و دەرنەکەوتوون، تا بەو پێەش هەر قۆناغە بکەری رووداو دروستکەری کۆمەڵایەتی خۆی بەرهەمبهێنایە. بەهەمان پێوانە ناسیونالیزمیش لە قۆناغی سروشتی و تایبەتی خۆیدا دروست ببووایە و وەکو بکەری قۆناغەکەی خۆی ئەرکی کۆمەڵایەتی و مێژوویی خۆیی جێبەجێ بکردایە. لێرەوە رووبەڕووی تەنیا بۆچوونی هەندێ لە نووسەرانی کورد نابینەوە کە بێ ئەوەی هیچ تایبەتمەندییەکی کوردی ببینن وەها باسی کوردو ناسیونالیزمی کوردی دەکەن وەکو ئەوەی کە هاوشێوەی ناسیونالیزمی هەر نەتەوە یان کۆمەڵگایەکی ئاسایی بێت لە جیهاندا. بەڵکو زۆرینەی کوردناسانیش سەرنجیان لە تایبەتمەندی ئەم پێکهاتەیە نەداوەو کاتێ لەبارەی کوردەوە دەدوێن لە بری کۆمەڵگاو شێوازی پەرەسەندنی و ئاستی پەرەسەندنی کۆمەڵایەتی و شێوازی بەرهەمهێنان و ململانێ کۆمەڵایەتیەکان و سیستێمی ئابوری، کورد وەکو کۆمەڵگایەکی سیاسی پێشکەش دەکەن کە تەنیا یەک کێشەی هەبێت ئەویش کێشەی ژێردەستەیی و نەبوونی ئازادیە. ئاشکرایە ئەمەی بە کۆمەڵگای کوردی ناودەبرێت گرفتی تەنیا لەو ژینگەو بارودۆخ و  هەلومەجانەدا نیە کە تیایدا دەژی، یان دەوریداوە، بەڵکو واپێدەچێت بە ڕێژەیەک گرفتی لە گەوهەر یان لە مادەی خاوی پێکهێنەریدا هەبێت و بارودۆخی کۆمەڵایەتی و سرووشتی کۆمەڵایەتیبوون و بارودۆخی مێژوویی و ئابووری و فیکریش کاریگەریی ئاشکرایان لەسەری هەبێت. ئەمە بێجگە لە کاریگەری دەرەوەیی وەکو جەنگ و کۆچکردن و پەیوەستنەبوون بە خاکەوەو عەقڵیەتی تەنیا بەشی خۆکردن لەبەرهەمهێناندا... لەبەرچاونەگرتنی هەموو ئەمانە و نیشاندانی کورد وەکو پێکهاتەیەکی ئاسایی، کوردی بەهیچ کوێیەک نەگەیاندووە، بەڵکو بووەتە مایەی خۆنەناسینی زیاتر لە لایەن کورد خۆیەوەو بەوپێیەش نەزانینی ئەوەی کە کێشەی سەرەکی ئەو چیەو چی دەوێت و پێویستە چی بکات.  

رێبوار كەریم وەلی سڕكردنی مەلابەختیارو هۆشداری دان بە هەریەك لە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت‌و رێواس فایەقی سەرۆكی پەرلەمان، لەلایەن سەركردایەتیی یەكێتییەوە، پتر لەوەی دەرخەری ململانێی ناوخۆیی یەكێتی بێت، پێچەوانەكەیەتی. * جۆرێكە لە یەكخستنی هەڵوێستی سیاسیی یەكێتی كە لەماوەی رابردوو لە زۆر شتدا، بانێك‌و دوو هەوا بووە. * پارتی لەماوەی رابردوودا، هەوڵی پشتئاوكردنی سەركردایەتیی یەكێتیی داوە؛ تیمی حكومیی یەكێتیی بە موخاتەب وەگرتووەو هەوڵی داوە خۆی لە تەماس لەگەڵ ئۆرگانە حزبییە تازەكانی یەكێتی بەدوور بگرێت. * یەكەم كەس كە لەناو كۆبوونەوەی سەركردایەتیی یەكێتی دەستی بۆ تەئییدی بڕیارەكە بەرزكردۆتەوە خودی قوباد تاڵەبانی بووە؛ ویستوویەتی لەو ئیحراجییەی لەنێوان پایتەخت‌و سلێمانیدا بۆی دروست بووە رزگاری بێت. ئەگەرچی هۆشداریدان بە قوباد تاڵەبانی دەستی سەركردایەتیی یەكێتی لە سزادانی خەڵكی دیكە واڵا دەكات. * خەزووری هاوسەرۆك سڕ كرا، ئامۆزاو برای هاوسەرۆكیش هۆشداریی درایە. بۆیە ئیتر نە سەرۆكی پەرلەمان‌و نە جێگری سەرۆكی حكومەت ناتوانن لە بڕیاری سەركردایەتییەكەیان دەربچن. ئەوە پەیامێك بوو بۆ پارتی كە بڵێن مەركەزی بڕیاری یەكێتی لە جێگەیەكی دیكەیە. هاوكات ئیتر لێرە بەدواوە تیمی یەكێتیش لە هەولێر ناتوانن تەڕەفی موخاتەبی پارتی بن‌و لەسەر بنەمای پەیوەندیی شەخسی بەڕووی حزبەكەیاندا بوەستنەوە.  

عارف قوربانی چه‌ند جارێكه‌ له‌ گه‌رمه‌ی كێشه‌ و ناكۆكییه‌كانی نێوان هه‌ولێر و به‌غدا له‌سه‌ر پرسی مووچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمی كوردستان، له‌ ساته‌ هه‌ره‌ نائومێده‌كانی فه‌رمانبه‌راندا گوێبیستی هه‌وڵ و چالاكی چه‌ند كاره‌كته‌رێكی كورد له‌ به‌غدا ده‌بین كه‌ موژده‌ی ئه‌وه‌ ده‌ده‌نه‌ فه‌رمانبه‌رانی كوردستان نزیكبووینه‌ته‌وه‌ له‌وه‌ی مووچه‌كانتان راسته‌وخۆ له‌به‌غداوه‌ خه‌رج بكرێت. ئه‌م هه‌وڵانه‌ ئه‌گه‌ر چه‌ند له‌ په‌رۆشی دۆزینه‌وه‌ی رێگه‌چاره‌ی كێشه‌ی مووچه‌خۆرانی هه‌رێمیش بێت، به‌ڵام ئه‌نجامه‌كه‌ی روونه‌ كه‌ ته‌نیا نائومێدكردنی زیاتری مووچه‌خۆرانه‌، چونكه‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا موژده‌یه‌كه‌ له‌شێوه‌ی سه‌راب و دروستكردنی هیوایه‌ به‌ شتێكی بێبنه‌ما. چاره‌سه‌ركردنی ریشه‌یی كێشه‌ی مووچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمی کوردستان ئه‌وه‌یه،‌ كه‌ له‌لایه‌ك به‌غداو هەولێر هانبدرێن به‌ره‌و رێككه‌وتنێك له‌ژێر چه‌تری ده‌ستوور كه‌ زامنی ماف و شایسته‌ داراییه‌كانی گه‌لی كوردستان تێیدا پارێزراوبێت، له‌لایه‌كی دیکەشه‌وه‌ پارتی و یه‌كێتی ناچار بكرێن به‌ گرتنەبه‌ری رێگای چاكسازی له ‌سه‌رچاوه‌كانی داهات له‌ كه‌رتی نه‌وت و رێكخستنه‌وه‌و كۆنترۆڵكردنی داهاتی ده‌روازه‌ سنوورییه‌كان و گه‌ڕانه‌وه‌ی هه‌ردوو ئه‌م داهاته‌ بۆ وه‌زاره‌تی دارایی.    ئه‌وانه‌ی ئه‌و پڕوپاگه‌ندانه‌ ده‌كه‌ن خۆیان ده‌زانن تاوەکو هه‌رێمی كوردستان خاوه‌ن قه‌واره‌ ده‌ستوورییه‌كه‌ی بێت، به‌غدا ناتوانێت راسته‌وخۆ مووچه‌ بداته‌ فه‌رمانبه‌رەکانی   سه‌رقاڵكردنی خه‌ڵك و پێدانی موژده‌ی ئه‌وه‌ی كه‌ مووچه‌ راسته‌وخۆ به‌ به‌غداوه‌ ده‌به‌سترێته‌وه‌، ئاو ناكاته‌ ئاشی چاره‌سه‌ركردنی ئه‌سڵی كێشه‌كه‌. هه‌موو ئه‌وانه‌شی ئه‌و پڕوپاگه‌ندانه‌ ده‌كه‌ن خۆیان له‌وسه‌رییه‌وه‌ دێنه‌وه‌و ده‌زانن تاوەکو هه‌رێمی كوردستان خاوه‌ن قه‌واره‌ ده‌ستوورییه‌كه‌ی بێت، هیچ رێگەیه‌كی یاسایی و ده‌ستووریی نییه‌ رێگه‌ به‌وه‌ بدات به‌غدا راسته‌وخۆ مووچه‌ بداته‌ فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمی کوردستان، ئه‌وه‌ی كه‌ ده‌بێت ناچاربكرێت ئه‌و ئه‌رك و شایسته‌ داراییه‌ له‌ ئه‌ستۆ بگرێت، حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه‌، كه‌ ئه‌ركیەتی هه‌موو مانگێك مووچه‌ی مووچه‌خۆرانی دابین بكات.   فەرموون با بەغدا مووچەی فەرمانبەرانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان بدات، هەولێریش ده‌رەقه‌تی مووچه‌ی مانگانه‌ی ئه‌وه‌ی دیکە دێت   ئه‌گه‌ر نییه‌تی راسته‌قینه‌ و خه‌مێكی راستگۆیانه‌ هه‌بێت له‌و هه‌وڵه‌ی جارجار له‌ به‌غداوه‌ هه‌نگاوی بۆ ده‌نرێت، ورووژاندنی ئه‌م بابه‌ته‌ و هه‌وڵدان بۆ بڕواپێهێنانی په‌رله‌مانتارانی عه‌ره‌ب بۆ پشتگیریی ئه‌م پرۆژه‌یه‌ سوودی ئه‌وه‌ی ده‌بێت، ئه‌گه‌ر بقۆزرێته‌وه‌ بۆ مافێكی ده‌ستووری به‌شێك له‌وانه‌ی كه‌ ئێستا مووچه‌ له‌ هه‌رێمی کوردستان وه‌رده‌گرن، ئه‌وانه‌ش هه‌موو ئه‌و كه‌سانه‌ن كه‌ خه‌ڵكی ناوچه‌ كوردستانییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستانن له‌ مه‌نده‌لییه‌وه‌ تاوەکو شنگال. زیاتر له‌ بیست هه‌زار وارسی شه‌هید و ئه‌نفال مووچه ‌و ئیمتیازاته‌كانیان له‌سه‌ر هه‌رێمی کوردستانە‌ و خه‌ڵكی ئه‌و ناوچانه‌ی كوردستانن، كه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی ئیداره‌ی هه‌رێمن. نزیكەی‌ 15 هه‌زار مامۆستا و فه‌رمانبه‌ر سه‌ر به‌ وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌ی هه‌رێمی کوردستانن و له‌و ناوچانه‌ی كوردستانن کە له‌ ده‌ره‌وه‌ی ئیدارەی هه‌رێمی کوردستانن. زیاتر له‌ دوازده‌ هه‌زار كارمه‌ندی ئاسایش، زیاتر له‌ ده‌ هه‌زار پۆلیس، ده‌یان هه‌زار پێشمه‌رگه‌ و به‌ هه‌زاران خانه‌نشینی و فه‌رمانبه‌ری ده‌زگا جۆراوجۆره‌كانی هه‌رێمی كوردستان خه‌ڵكی له‌ شنگاله‌وه‌ تاوەکو مه‌نده‌لین.  به‌پێی ده‌ستوور هه‌موو ئه‌وانه‌ هه‌مان ئه‌و ماف و ئیمتیازاتانه‌ی هه‌یه‌ كه‌ بۆ عه‌ره‌ب و توركمانی ئه‌و ناوچانه‌ ده‌سته‌به‌ره‌و ئێستا كورد لێی مه‌حرومه‌. ئه‌مه‌یان نه‌ك هه‌ر یاسا رێگه‌ ده‌دات كه‌ به‌غدا مووچه ‌و ئیمتیازات و شایسته‌ دارایی و یاساییه‌كانیان له‌ ئه‌ستۆ بگرێت، به‌ڵكو به‌پێی ده‌ستوور ئه‌ركی به‌غدایه‌. كه‌واتە ئه‌گه‌ر هه‌ر به‌ڕاستی ده‌تانه‌وێ‌ خزمه‌ت به‌ زامنكردنی مووچه‌ی فه‌رمانبه‌ران بكه‌ن، فه‌رموون ئه‌و به‌شه‌ی بخه‌نه‌وه‌ سه‌ر به‌غدا، له‌لایه‌ك ئه‌وان ئیتر مووچه‌كانیان راسته‌وخۆ له‌ به‌غداوه‌ وه‌رده‌گرن و هه‌رێمیش ده‌رەقه‌تی مووچه‌ی مانگانه‌ی ئه‌وه‌ی دیکە دێت كه‌ ده‌مێنێته‌وه‌. ئاخر ئێوه‌ كه‌ باس له‌وه‌ ده‌كه‌ن به‌غدا ئاماده‌یه‌ مووچه‌ی فه‌رمانبه‌ران بدات، بفه‌رموون ئه‌م ناعه‌داله‌تییه‌ مه‌هێڵن كه‌ له‌ ناوچه‌كانی جه‌له‌ولا و سه‌عدیه‌، له‌ خانه‌قین و دوزخورماتوو، له‌ داقووق و دوبز و كه‌ركووك، له‌ مه‌خموور و شنگال و ده‌شتی نه‌ینه‌وا، ئه‌و مامۆستایانه‌ی عه‌ره‌ب و توركمانن و وانه‌ی عه‌ره‌بی ده‌ڵێنه‌وه،‌ به‌غدا مانگانه‌ مووچه‌یان ده‌داتێ‌، به‌ڵام له‌ هه‌مان شار و له‌ هه‌مان گه‌ڕه‌ك و له‌ هه‌ندێ‌ گه‌ڕه‌ك له‌ هه‌مان قوتابخانه‌ ئه‌و مامۆستایانه‌ی وانه‌ به‌ منداڵانی كورد ده‌ڵێنه‌وه‌ به‌غدا مووچه‌یان ناداتێ‌. ئه‌ی چما به‌پێی ده‌ستوور زمانی كوردی و عه‌ره‌بی زمانی فه‌رمی نین؟ له‌ هه‌مان ئه‌و جوگرافیایه‌ عه‌ره‌ب و توركمانه‌كان ئه‌وانه‌ی كه‌سێكیان به‌ تیرۆر یان له‌ هه‌ر رووداوێكدا كوژرابێت، به‌غدا مووچه‌یان ده‌داتێ‌، به‌ڵام كورده‌كانی هه‌مان ئه‌و شار و گه‌ڕه‌كانه‌ خێزان و كه‌سوكاری هه‌موو ئه‌وانه‌ی ئه‌نفالكراون، یان له‌ شه‌ڕی رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی به‌عس و جه‌نگی رزگاریی عێراق تیاچووبن، یان به‌ كرده‌وه‌ی تیرۆر و له‌ ته‌قینه‌وه‌ یان له‌شه‌ڕی داعش شه‌هید بووبن، به‌غدا مووچه‌یان ناداتێ‌. له‌ ته‌واوی ئه‌و جوگرافیایه‌ ئه‌وانه‌ی پاسه‌وانیی له‌ به‌رپرس و باره‌گای حیزبه‌ عه‌ره‌بی و توركمانییه‌كان ده‌كه‌ن، هه‌موویان له‌ وه‌زاره‌تی ناوخۆی به‌غداوه‌ مووچه‌یان ده‌درێتێ‌، به‌ڵام ئه‌وانه‌ی پاسه‌وانیی له‌ به‌رپرس و باره‌گای حیزبه‌ كوردییه‌كان ده‌كه‌ن به‌غدا مووچه‌یان ناداتێ‌. هه‌موو ئه‌و عه‌ره‌ب و توركمانانه‌ی له‌و ناوچانه‌ رۆژێك له‌ رۆژان دژی سته‌می به‌عس بوون و بوونه‌ته‌ موعاره‌زه‌ی عێراقی، خانه‌نشینكراون و له‌ به‌غداوه‌ مووچه‌یان ده‌درێتێ‌. به‌ڵام ئه‌و كوردانه‌ی له‌ هه‌مان شار و گه‌ڕه‌ك و ماڵیان دراوسێی ماڵه‌ عه‌ره‌ب و توركمانه‌كه‌یه‌، هه‌موو ته‌مه‌نی دژی سته‌مكاری به‌عس بووه‌و به ‌شاخه‌وه‌ بووه‌، به‌غدا خانه‌نشینی به‌و نادات و ده‌بێت هه‌رێمی کوردستان مووچه‌كه‌ی بدات.   له‌ گه‌رمه‌ی شه‌ڕی داعش و مه‌ترسی تیرۆر له‌سه‌ر كوردستان چه‌ند جارێك ئه‌مه‌یان به‌گوێی عه‌بادیدا دابوو، كه‌ مووچه‌ مه‌نێره‌ بۆ هه‌رێمی کوردستان   ئه‌مانه‌ و ده‌یان نموونه‌ی دیکەی به‌رجه‌سته‌ هه‌ن و هیچ پێویستی به‌ خۆماندووكردن نییه،‌ ئه‌گه‌ر هه‌ر كه‌سێك خه‌مێكی راسته‌قینه‌ی هه‌یه‌ بۆ چاره‌سه‌ركردنی دۆخی ژیان و مووچه‌ی ئه‌و چین و توێژانه‌ی كورد، زۆر له‌به‌رچاون. ده‌ بفه‌رموون هه‌نگاوی یه‌كه‌م ئه‌و مافه‌ ده‌ستوورییه‌ بۆ ئه‌و خه‌ڵكه‌ وه‌ربگرنه‌وه‌ كه‌ له‌ڕووی ژماره‌وه‌ زۆر كه‌مترن له‌ رێژه‌ی مووچه‌خۆرانی هه‌رێم و له‌ رووی ده‌ستووریشه‌وه‌ گۆڕه‌پانه‌كه‌ ئاسانتره‌ بۆ كه‌سانێك بیانه‌وێ‌ ئه‌سپی خۆیانی تێدا تاو بده‌ن.   ناتوانی به‌ گومان نه‌بیت له‌وه‌ی كه‌ ئه‌و بانگه‌شانه‌ی بۆ پرسی مووچه‌ی هه‌رێمی کوردستان ده‌كرێن له‌ حه‌قیقه‌تدا بۆ چاره‌سه‌ركردن نین‌  له ‌پرسی مووچه‌دا كه‌ داوای ئه‌م مافه‌ی كورده‌كانی ئه‌و ناوچانه‌ ناكرێت، كه‌ مافێكی ده‌ستووری و شه‌رعی و یاساییه‌، به‌ڵام پرسی مووچه‌خۆرانی هه‌رێم و راسته‌وخۆ به‌ستنه‌وه‌ی به‌ به‌غداوه‌ ده‌كرێته‌ پرۆژه‌، كه‌ خۆیان ده‌زانن ده‌ستوور له‌كوێدا چرای ئومێدی ئه‌و هه‌وڵه‌ كوێرده‌كاته‌وه‌، ناتوانی به‌ گومان نه‌بیت له‌وه‌ی كه‌ ئه‌و بانگه‌شانه‌ی بۆ پرسی مووچه‌ی هه‌رێمیش ده‌كرێت له‌ حه‌قیقه‌تدا بۆ چاره‌سه‌ركردن نییه‌، ئه‌وه‌نده‌ی هێشتنه‌وه‌ی ئه‌و دۆخه‌ سه‌خته‌ی سه‌ر مووچه‌خۆرانی هه‌رێمه‌ وه‌ك كارتێكی سیاسی و به‌شێك له‌و ململانێ‌ ناڕه‌وایانه‌ی نێوان هێز و كاره‌كته‌ره‌ سیاسییه‌كان ده‌كرێت. چونكه‌ پێشتریش زۆرجار گوێبیستی ئه‌وه‌ ده‌بووین و دەگوترا پارتی و یه‌كێتی جگه‌ له‌ مووچه‌خۆره‌كانیان و ده‌زگای ئه‌منی و هێزی چه‌كدار كه‌سی دیکەیان به‌ده‌سته‌وه‌ نه‌ماوه‌، ئه‌گه‌ر بتوانرێت ئه‌مه‌یان له‌ده‌ست بكرێته‌وه‌ كه‌سیان به‌ده‌وره‌وه‌ نامێنێت.‌ به‌ڵگه‌ی زۆر روون و ئاشكراش هه‌بوون، كه‌ چی له ‌سه‌رده‌می مالیكی و به‌تایبه‌ت له ‌سه‌رده‌می عه‌بادی، له‌ گه‌رمه‌ی شه‌ڕی داعش و مه‌ترسی تیرۆر له‌سه‌ر كوردستان چه‌ند جارێك ئه‌مه‌یان به‌گوێی عه‌بادیدا دابوو، كه‌ مووچه‌ مه‌نێره‌ بۆ هه‌رێمی کوردستان، چونكه‌ پارتی و یه‌كێتی ده‌یكه‌نه‌ قوڕگی ده‌زگا ئه‌منی و سه‌ربازییه‌كانی خۆیانه‌وه‌. ئه‌وه‌ی ئێستاش ده‌كرێت به‌ بارمته‌گرتنی مووچه‌خۆرانه‌ وه‌ك كارتی ململانێ‌‌    ئه‌وه‌ی ئێستاش ده‌كرێت به‌ بارمته‌گرتنی مووچه‌خۆرانه‌ وه‌ك كارتی ململانێ‌ و گوشار له‌ ناكۆكییه‌ سیاسییه‌كانی نێوان هەولێر و به‌غدا و ململانێی سیاسییه‌كانی كورددا. بۆ ئه‌وه‌ی رێگەیه‌كی دروست بۆ چاره‌سه‌ر بدۆزرێته‌وه‌، پێش هه‌مووشت پێویسته‌ ژیانی مووچه‌خۆران له‌ ژیانی سیاسی و ململانێ‌ و ناكۆكی نێوان هەولێر و به‌غدا و له‌ ململانێی نێوان حیزب و كاره‌كته‌ره‌ سیاسییه‌كانی ناوخۆی كوردستان بهێنرێته‌ ده‌ره‌وه‌. rudaw

بەسام عەلی به‌ ڕه‌چاوکردنی خراپی باروودۆخی ئابووری هاوڵاتیانی کوردستان، به‌ تایبه‌ت مووچه‌ خۆرانی کوردستان، دوور له‌ زمانی زبر، بابه‌تی ناردنی مووچه‌ی مووچه‌خۆرانی کوردستان ڕاسته‌وخۆ له‌ به‌غداده‌وه‌، ده‌خه‌مه‌ ڕوو. - چه‌ند په‌ڕله‌مانتارێک پرۆژه‌ یاسایه‌کیان ئاماده‌ کردووه‌، مووچه‌ی مووچه‌خۆرانی کوردستان ڕاسته‌وخۆ له‌ به‌غداده‌وه‌ بخرێته‌ سه‌ر هه‌ژماری بانکی مووچه‌خۆرانی کوردستان. - سه‌ره‌تا به‌ خوای گه‌وره‌ سوێندتان ده‌ده‌م، ئایا گرفته‌که‌ ئه‌وه‌یه‌ به‌غداد پاره‌ی ناردووه‌و هه‌رێم دابه‌شی نه‌کردووه‌؟ یان نه‌یناردووه‌؟ - ئایا به‌غداد ئاماده‌یه‌ ٨٩٥ ملیار ڕاده‌ستی ئێوه‌ بکات، به‌ بێ ئه‌وه‌ی نه‌وت و داهاتی ناوخۆیی ڕاده‌ست بکرێت؟ - من دڵنیام ئێوه‌ هێزه‌کانی پێشمه‌رگه‌و ئاسایشی ناوخۆتان به‌ مووچه‌خۆر هه‌ژمار نه‌کردووه‌، چونکه‌ به‌ موڵکی پارتی و یه‌کێتی یان ده‌زانن، به‌ڵام ئایا ده‌توانن به‌ بێ مووچه‌ی ئه‌وانیش پاره‌ی ته‌واوی مووچه‌خۆران له‌ به‌غداد بهێنن؟ به‌ بێ ڕێکه‌وتن له‌سه‌ر نه‌وت و داهاتی ناوخۆیی! - به‌غدادێک ئاماده‌ نه‌بێت ٣٢٠ ملیار دینار بنێرێت، ئێستا له‌سه‌ر داوای ئێوه‌ ٨٩٥ ملیار دینار ده‌نێرێت؟ - ئه‌گه‌ر ڕێکه‌وتنه‌که‌شتان له‌سه‌ر ئه‌وه‌یه‌، دوای ڕێکه‌وتن له‌گه‌ڵ هه‌رێم، بڕه‌ مووچه‌ی فه‌رمانبه‌ران له‌ ڕێژه‌ی کوردستان ده‌ربهێنرێت، ئیتر ئه‌مه‌ چ هونه‌رێکی تێدایه‌! - به‌غداد به‌ ناردنی ٢٥٠ هه‌زار به‌رمیل نه‌وتی ڕۆژانه‌، و نیوه‌ی داهاتی نا نه‌وتی کوردستان، هێشتا ئاماده‌ نییه‌ ٨٩٥ ملیار دینار بۆ هه‌رێم بنێرێت، ئێستا له‌ به‌رامبه‌ر داوایه‌کی ئێوه‌، به‌ بێ نه‌وت و داهاتی ناوخۆ، مانگانه‌ ٨٩٥ ملیار دینار ده‌نێرێت؟ - له‌ یاسای بودجه‌ی ٢٠١٩، مووچه‌ی مووچه‌خۆرانی کوردستان جودا کرایه‌وه‌، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش به‌غداد ته‌نها ٤٥٠ ملیار دیناری بۆ هه‌رێمی کوردستان ده‌نارد. - دیاره‌ ئێوه‌ خانه‌نشینان و خانه‌واده‌ی شه‌هیدان و ئه‌نفال و خاوه‌ن پێداویستی تایبه‌ت به‌ مووچه‌خۆر نازانن، مه‌به‌ستتان ته‌نها فه‌رمانبه‌ری مه‌ده‌نییه‌. - خۆتان له‌ ئێمه‌ باشتر ده‌زانن، مادده‌ی ١١٧ ی ده‌ستووری عێراق، ڕێگه‌ به‌ یاسایه‌کی له‌و چه‌شنه‌ نادات و هه‌رێمی کوردستان، هه‌رێمێکی دانپێدانراوه‌ به‌سه‌رجه‌م دامه‌زراوه‌کانییه‌وه‌، وه‌ ئه‌م یاسایه‌ی ئێوه‌ پێچه‌وانه‌ی مادده‌یه‌کی ده‌ستوورییه‌. - له‌ کۆتاییدا ده‌ڵێم، گه‌ر ئێوه‌ توانیتان، سه‌رجه‌م مووچه‌ی مووچه‌خۆرانی کوردستانتان خسته‌ سه‌ر به‌غداد، ئه‌وا شایانی هه‌موو ده‌ستخۆشییه‌کن و کارێکی مه‌زنتان ئه‌نجام داوه‌. - به‌سه‌ گه‌مه‌کردن به‌ هه‌ستی مووچه‌خۆرانی هه‌رێمی کوردستان، به‌ موزایه‌ده‌کردن باری ژیانیان گرانتر مه‌که‌ن.

سەنگەر عەبدولسەمەد  ڕۆژی شەهیدانی یەکێتی رۆژی یادکردنەوە و بیر هێنانەوەی زیاتر لە 20 هەزار شەهید و هەزاران شەهیدی کەمئەندامی زیندووە . ڕۆژێکی هێندە گەورە و گرنگە ناکرێ لەم رۆژەدا سەری ڕێز و وەفاو بۆ هەر دڵۆپێک لە خوێنی گەشی هەر شەهیدێک دانەنوێنین ، لەپاڵ ئەمەشدا ئاسان نییە بێدەنگی هەڵبژاردەمان بێت لەبەرامبەر پیرۆزی خوێنی گەشیان ، چونکە ئەوان بۆ خاک بۆ نیشتیمان لەژێر ناوی یەکێتی شەهید بوون .  بەڵام لەدوای ئەوان و لە ئێستادا ئەرکی کەسوکار و نەوە بێ نازەکانیان و هاوڕێی و دڵسۆزان و تێکۆشەرانی رێبازەکانیان  زۆر قورس و پێویستە بۆ گەڕان بەدوای کۆمەڵێک وەڵامی داخراو قەتیس کراو لەلایەن سەرکردایەتی یەکێتیەوە ، کە رۆژانە کۆمەڵێک پڕسیاری زۆر گرنگی بێ وەڵام ، بەڵام زۆر سادە و ساکار لە زهن و فکری هەموواندا خول بە چواردەوری یەک بازنەدا ئەخولێتەوە . لە سادەترین پرسیاردا ئایا ئەو جیاوازیانە کامانەن کە سەرکردایەتی یەکێتی لە نێوان رژاوی دڵۆپی خوێنی هەر شەهیدێک دەیگرێتە بەر ؟ ئایا هەموو شەهیدان بەیەک چاو و بە یەک شێوە سەیر کراون و دەکرێن ؟ ئایا بەشێوەیەکی گشتی کەسوکاری شەهیدان پێویستیەکانیان مادین یان زیاتر مەعنەوین ؟ ئایا زۆری شەهیدان لە خانوو و لە خانەوادەی خانووە قورەکان نین ؟ ئەو پرسیارانە و کۆمەڵێک پڕسیاری تر لێکدانەوەی وەڵامەکەی لای نەوە و کەسوکاری شەهیدان خۆیانن و بۆ ئەوان جێیان دەهێڵین !!  ئەی شەهیدە زیندووەکان لە کوێن ئایا توانراوە ئاوڕی پێویست و ئاگردانیان گەرموگوڕ بکرێ ، تاکو ئەو ساتەی ئەو بەشە جەستەی کە ماویانە ئەویش بەخاک دەسپێردرێت ؟  لەم یادەدا نامەوێ هەستی زیندووی نەوەو کەسوکاری شەهیدان و شەهیدە زیندووەکان نادیدە بگرین ، بۆیە لێرەوە لە ووژدانی سەرکردایەتی دوای کۆنگرەی نوێبوونەوە دەپرسین لەکۆی 124 هەڤاڵتان ، لەپاڵ هەوڵی دابینکردن و دابەشکردنی ئیمتیاز لەماوەی یازدە مانگی کارکردندتاندا ، توو ووژدانتان ئایا  توانیوتانە تەنها سڵاوێکی یەکێتیانە بگەیەننە چەند ماڵی شەهید ، کە زۆرینەیان لە خانووە قوڕەکانن و پێداویستی و ڕاگرتنی هەستەکانیان زۆر پێویستە ئەگەر بە سڵاوێکش بێت .  لەکۆتاییدا ووشە زۆرە بۆ نووسین و قسە زۆرە بۆ کردن ، بەڵام لەم رۆژەدا لەپاڵ سەری ڕێز و وەفا نواندن بۆ شەهیدان لە سەرکردایەتی یەکێتی دەپرسم ئایا شیوەنمان بۆ شەهیدان بێت یان بۆ یەکێتی .   

کارۆخ خۆشناو ئەگەرچی تڕەمپ تەنها دوو مانگی ماوە لە کۆشکی سپی، بەڵام هێشتا خۆی وەک (کابوسێک) لە بەرامبەر ئێران نمایش دەکات، چونکە:  1- لەلایەک بەردەوامە لە شەڕی ئابووری و جێبەجێکردنی ستراتیژیەتی (ئەوپەڕی فشار-Maximum Pressure) لە بەرامبەر ئێران، لەم چوارچێوەیەشدا دوێنێ  وەزارەتی گەنجینەی ئەمریکا سزای ئابووری بەسەر چەندین کەسایەتی و کۆمپانیا و دامەزراوەی ئێراندا سەپاند، سزاکان بە جۆرێک گشتگیرن، لە لوتکەی دەستەڵاتی ئێرانەوە بگرە (ئایەتوڵا خامەنائی) تاکو جەنەڕاڵەکانی خوارەوەی سوپای پاسدارانی گرتۆتەوە. 2- لەلایەکی تر هەندێک هەواڵ و زانیاری هەستیار دزیان پێکراوە سەبارەت بە هاندانی ئیسڕائیل بۆ تڕەمپ بە مەبەستی وەشاندنی گورزێکی سەربازی لە ئێران پێش بەجێهێشتنی کۆشکی سپی، لەم چوارچێوەیەدا هەندێک زانیاری و پلان و بژاردە لە بەردەم تڕەمپدا هەن بۆ وەشاندنی گورزی سەربازی بۆ سەر پێگە و بنکە موشەکی و ناوەکیەکانی ئێران، بۆ ئەم مەبەستەش تڕەمپ کۆمەڵێک جێگۆڕکێی لە ناو جەنەڕاڵەکاندا ئەنجام داوە و هەندێک سەرکردەی سەربازی دژ بە ئێرانی هێناوەتە پێش، ئەمەش مەترسی وەشاندنی گورزی سەربازی دژی ئێران زیاتر کردووە.  لەبەرامبەریشدا ئێران دەستەوەستان نەبووە، بەڵکو: 1- ئێران لە ڕێگای پڕۆکسیەکانی لە عێڕاق (بەتایبەت حەشدی شەعبی) هەندێک پەیام بۆ تڕەمپ دەنێرێت، وەک ئەو هێرشەی لە دوو ڕۆژی ڕابردوو لە ڕێگای (7) موشەکەوە کرایە سەر ناوچەی سەوز و باڵوێزخانەی ئەمریکا لە بەغدا، ئەم هێرشە موشەکیانە (پەیام)ی ئێران بوون بۆ تڕەمپ، ناوەڕۆکی پەیامەکەش بریتی بوو لە: "ئەگەر گورزمان لێ بوەشێنن، گورزتان لێ دەوەشێنین!". 2- ئیران دەتوانێت لە ڕێگای پڕۆکسیەکانی لە (یەمەن و سوریا و لوبنان) لەمپەر لەبەردەم هەوڵ و بەرژەوەندیەکانی ئەمریکا دروست بکات، بەمەبەستی تۆڵەکردنەوە لە تڕەمپ و (ڕەشکردنی ئەو دوو مانگەی کە لە کۆشکی سپی ماویەتی) بۆ ئەوەی تڕەمپ لە کۆتا ڕۆژەکانیدا وەک (سەرۆکێکی ئاخیر شەڕ) وێنا بکات. لەم چوارچێوەیەشدا لیوا (حەسەن سەلامی) سەرکردەی حەرس سەوری ئیرانی گوتی: "ئێران پەیوست نیە بە جوگرافیایەکی دیاریکراو بۆ بەرگریکرن لە بەرژەوەندیەکانی". ئاماژەکان نیشان دەدەن کەوا لە دوو مانگی داهاتوودا چاوەڕوان دەکرێت ئەم پەیامانەی (تڕەمپ بۆ ئێران) و (ئێران بۆ تڕەمپ) دۆخێکی مەترسیدار و نەخوازراو لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دروست بکەن. ئەگەرچی تڕەمپ تاکو ئێستا خۆی بە براوەی هەڵبژاردنەکان لەقەڵەم دەدات، بەڵام لە کۆتاییدا تڕەمپ بە هەر شێوەیەک بێت، دان بە دۆڕاندنی خۆیدا دەنێت لە بەرامبەر بایدن، چونکە سکاڵاکانی تڕەمپ لە دادگا و بەڵگەکانی لەسەر پڕۆسەی هەڵبژاردن ئەوەندە بەهێز نین، ببنە فریادڕەس بۆ کورسیەکەی لە کۆشکی سپی، لەگەڵ ئەوەشدا تڕەمپ لەم ماوەیەی کەوا لە کۆشکی سپی ماویەتی هەوڵدەدات بە هەر نرخێک بێت، مانگی هەنگوینی بایدن لە کۆشکی سپی تاڵ بکات و نەهێڵێت ئەجینداکانی لەگەڵ ئێراندا جێبەجێ بکات و بە ئاسانی ڕێکەوتننامەی ئەتۆمی (5+1) زیندوو بکاتەوە، چونکە تڕەمپ ساڵی (2016) ئەم ڕێکەوتنەی بە خراپترین ڕێکەوتن لە مێژووی ئەمریکادا ناوزەد کرد، هەر بۆیە لە ئایاری (2018)دا تاک لایەنە لە ڕێکەوتنەکە کشایەوە. * سەرۆکی ئینستیتیوتی توێژینەوەی (ئەمریکی-کوردی)

جیهانگیر سەدیق گوڵپی ئه‌ركی هه‌ریه‌ك له‌ هه‌رێم و به‌غدا له‌پرسی دابینكردنی مووچه‌ و خه‌رجییه‌كانی هه‌رێم، پرسی خه‌رجكردنی مووچه‌ی مووچه‌‌خۆرانی هه‌رێم راسته‌وخۆ له‌لایه‌ن به‌غداوه‌، ئه‌و دوو ته‌وه‌ره‌ سه‌ره‌كییانه‌ن كه‌ له‌م وتاره‌دا به‌كورتی سه‌رنجیان ده‌خه‌ینه‌ سه‌ر: یه‌كه‌م/ ئه‌ركی هه‌رێم و به‌غدا له‌پرسی  دابینكردنی موچه‌دا: هه‌رێم به‌بێ وه‌رگرتنی پشك و شایسته‌ داراییه‌كانی له‌ به‌غدا ناتوانێت ‌ئه‌رك و پابه‌ندییه‌  جێبه‌جێ بكات كه‌ سه‌ره‌كیترینیان مووچه‌یه‌، ئه‌مه‌یش شتێكی نامۆ و نائاسایی نییه و‌، هیچ هه‌رێمێك له‌ ناو ده‌وڵه‌تی فیدراڵێدا ناتوانێت له‌رووی داراییه‌وه‌ به‌ته‌واوی بێباك بێت له‌ حكومه‌تی فیدراڵی، به‌تایبه‌تیش له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ ده‌سه‌ڵاته‌كانی دراو و نه‌خت و قه‌رزی گشتی و بازرگانیی ده‌ره‌كی قۆرغی ئه‌و حكومه‌ته‌ن. عێراق خۆی به‌درێژایی ساڵانی رابردوو هه‌ر به‌ پشتبه‌ستن به‌قه‌رز و یه‌ده‌گی نه‌ختی توانیویه‌تی مووچه‌ و خه‌رجییه‌كانی دابین بكات، چونكه‌ هه‌میشه‌ بودجه‌كه‌ی به‌كورتهێنان ئاماده‌كردوو‌وه‌ و به‌قه‌رزكردن كورتهێنانه‌كه‌ی پڕكردووه‌ته‌وه‌، قه‌رز و یه‌ده‌گیش به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ك له‌ده‌ره‌وه‌ی هاوكێشه‌ی به‌شداریكردنی  نه‌وت و داهات و پشكی بودجه‌ن و پێویسته‌ به‌بێ مه‌رج هه‌رێم لێیان سودمه‌ند بێت، ئێمه‌ ئه‌وه‌مان به‌درێژی له‌وتارێكی تردا روونكردوه‌ته‌وه‌ (بڕوانه‌ وتارێكی پێشووتر). نه‌ك هه‌ر ته‌نیا هه‌رێم و به‌غدا، به‌ڵكو ته‌واوی ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ ده‌وڵه‌مه‌ند و پێشكه‌وتووانه‌ی كه‌ رووبه‌ڕووی كورتهێنانی دارایی ده‌بنه‌وه‌ به‌بێ پشت به‌ستن به‌قه‌رزی گشتی و یه‌ده‌گی نه‌ختی ناتوانن كورتهێنانه‌كانیان پڕبكه‌نه‌وه‌و پاره‌ی پێویست بۆ خه‌رجیه‌كانیان دابین بكه‌ن. هه‌ریه‌ك له‌ ئه‌مه‌ریكا و ده‌وڵه‌تانی ئه‌وروپا و یابان و چین و ده‌یان ده‌وڵه‌تی تریش، هه‌ر له‌رێگه‌ی قه‌رزی گشتی و پشت به‌ستن به‌یه‌ده‌گی نه‌ختیه‌وه‌  كورتهێنانه‌ گه‌وره‌كانیان پڕده‌كه‌نه‌وه‌ و كاشی پێویست بۆ حكومه‌ت و بازاڕ ده‌سته‌به‌رده‌كه‌ن، هیچ یه‌ك له‌ حكومه‌تی هه‌رێمه‌كانی ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌یش به‌بێ سودمه‌ندبوون له‌ قه‌رزی گشتی و یه‌ده‌گی نه‌ختی ناتوانن ئه‌رك و پابه‌ندییه‌ داراییه‌كانیان جێبه‌جێ بكه‌ن و مووچه‌ی مووچه‌خۆرانیان خه‌رج بكه‌ن، به‌ڵام جیاوازییه‌كه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ له‌هیچ ده‌وڵه‌تێكدا هه‌رێمه‌كان له‌ سوودی راسته‌وخۆ و ناڕاسته‌وخۆی قه‌رزه‌گشتییه‌كان و یه‌ده‌گ بێبه‌ش ناكر‌ێن جگه‌ له‌ عێراق، چونكه‌ ئه‌وه‌ پێچه‌وانه‌ی هه‌موو رێسایه‌كی ده‌وڵه‌تدارییه‌ به‌تایبه‌تیش له‌ سیسته‌می فیدراڵیدا. ئه‌ركی راسته‌خۆی دابینكردنی مووچه‌ له‌ هه‌رێم له‌ ئه‌ستۆی حكومه‌تی هه‌رێمدایه‌، ئه‌وه‌ی له‌ئه‌ستۆی حكومه‌تی فیدراڵیدایه‌ به‌پێی مادده‌ی (121)ی ده‌ستوور بریتیه‌ له‌ ته‌رخانكردنی پشكێكی دادوه‌رانه‌‌ له‌ بودجه‌ی عێراق بۆ هه‌رێم، كه‌ به‌شی پێویستییه‌كانی و ئه‌نجامدانی ئه‌ركه‌كانی بكات، به‌ڕه‌چاوكردنی داهاته‌كانی و پێویستییه‌كانی و ڕێژه‌ی دانیشتوانی، له‌گه‌ڵ به‌شداركردنی هه‌رێم له‌ سوودی به‌كارهێنانی قه‌رز و یه‌ده‌گ. واته‌ ئه‌وه‌ی له‌ئه‌ستۆی حكومه‌تی فیدراڵیه‌ به‌ر له‌ هه‌رشتێك، ناردنی پشكی بودجه‌ و به‌شداركردنی هه‌رێمه‌ له‌سودی قه‌رزی گشتی و یه‌ده‌گی نه‌ختی‌، ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر هه‌رێمیشه‌ له‌م رووه‌وه‌ به‌شداریكردنیه‌تی له‌پێكهێنانی داهاتی گشتی عیراق به‌و رێژه‌و رێكارانه‌ی كه‌ رێككه‌وتنیان له‌سه‌ر ده‌كرێت و له‌گه‌ڵ بنه‌ماكانی ده‌ستووردا ده‌گونجێن. كێشه‌كانی تایبه‌ت به‌ نه‌وت و به‌شداری له‌ داهاته‌كان هیچ كات به‌بڕینی پشكی بودجه‌ چاره‌سه‌ر ناكرێن، چه‌ند ساڵێكه‌ ئه‌و ئه‌زموونه‌ داهێنراو و هه‌ڵه‌یه‌ی عێراق تاقی ده‌كرێته‌وه‌ و شكسه‌ته‌كه‌ی دووباره‌ ده‌بێته‌وه‌. ده‌وڵه‌تانی فیدراڵی بۆچاره‌سه‌ری كێشه‌ داراییه‌كانیان رێگه و ڕێكاری تر ده‌گرنه‌به‌ر و هیچ كات بڕینی پشكی بودجه‌ به‌چاره‌سه‌ر نازانن. دووه‌م/ خه‌رجكردنی مووچه‌ی هه‌رێم راسته‌وخۆ له‌لایه‌ن به‌غداوه‌: جارێكیتر ختووكه‌دانی جه‌ماوه‌ری ده‌ستیپێكردوه‌ته‌وه‌ و هه‌ڵمه‌ت و بانگه‌شه‌ بۆ ئه‌وه‌ ده‌كرێت كه‌ كاربكرێت بۆ گواستنه‌وه‌ی مووچه‌ی مووچه‌خۆرانی هه‌رێم بۆ سه‌ر به‌غدا، ئه‌مه‌ زیاتر له‌ هه‌موو شتێك بانگه‌شه‌یه‌كی ساده‌ و سۆزباو روواڵه‌تیه‌، رووپۆشی گوتارێكی پۆپۆلیستیه‌، چونكه‌ له‌ناواخندا دژه‌ له‌گه‌ڵ ده‌ستووری عێراق و سیسته‌می فیدراڵی و پێگه‌ی ده‌ستووریی قه‌واره‌ی هه‌رێم و خواستی زۆرینه‌ی هاووڵاتیانی هه‌رێم. به‌پێ ده‌ستووری عێراق به‌تایبه‌تیش مادده‌كانی 117 و 115 و 121 هه‌رێم قه‌واره‌یه‌كی ده‌ستووریه‌ له‌ناو ده‌وڵه‌تی فیدراڵی عیراق و، حكومه‌تی فیدراڵی مامه‌ڵه‌ی فه‌رمی له‌گه‌ڵ دامه‌زراوه‌كانیدا ده‌كات.  ئه‌م ده‌ستووره‌ و پره‌نسیپه‌كانی فیدرالیه‌تی دارایی ڕێگه‌ به‌ ده‌ستێوه‌ردان و هه‌نگاوێكی له‌وجۆره ‌ناده‌ن. جگه‌ له‌ ڕێگریه‌ ده‌ستوریه‌كان، زه‌مینه‌ی واقیعی و ڕێگریه‌ دارایی و كارگێڕییه‌كانیش هیچ كات ڕێگه‌ به‌كارێكی له‌و شێوه‌یه‌ ناده‌ن.  دابه‌شكردنی مووچه‌ی فه‌رمانبه‌ران پرۆسه‌یه‌كی دینامیكیه‌ و وه‌ك دابه‌شكردنی مینحه ‌و مووچه‌ی نه‌گۆڕی هه‌ندێ چین توێژی تر نییه‌، تاكو بتوانرێت له‌ رێگه‌ی كارتی زیره‌كه‌‌وه‌ ته‌نها به‌ته‌مویلكردنی بانكه‌كان دابه‌ش بكرێت، كاره‌كه‌ ته‌نها به‌كردنه‌وه‌ی هه‌ژمارێكی بانكی بۆ فه‌رمانبه‌ران كۆتایی نایه‌ت وه‌ك هه‌ندێك باسی ده‌كه‌ن.  بێگومان بانكه‌كان هیچ كات به‌سه‌رمایه‌ و كاشی به‌رده‌ستی خۆیان ئاماده‌ نین مووچه‌ بده‌ن، به‌ڵكو ده‌بێت له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تی دارایی عێراقه‌وه‌ پاره‌دار بكرێن، ئایا به‌غدا مانگانه‌ ئاماده‌یه‌ لانی كه‌م هه‌شت سه‌د ملیار دینار له‌وه‌زاره‌تی درایی عیراقه‌وه‌ له رێگه‌ی بانكه‌كانه‌وه‌ بگوازێته‌وه‌ سه‌ر هه‌ژماری موچه‌ی موچه‌ خۆرانی هه‌رێم؟ ئایا به‌غدا له‌ڕێگه‌ی گه‌نجینه‌و فه‌رمانگه‌كانی هه‌رێمه‌وه‌ ئه‌و كاره‌ده‌كات؟ بێگومان نه‌خێر. گریمان به‌غدا باز به‌سه‌ر به‌ربه‌سته‌ ده‌ستووری و یاسایی و داراییه‌كانی ده‌دات و ویستی كاره‌كه‌ی هه‌یه‌، بۆ ئه‌وه‌ی كارێكی له‌و جۆره‌ بكرێت پێویسته‌ سه‌ره‌تا حكومه‌تی به‌غدا چه‌ند به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی و لقێكی گه‌نجینه‌ له‌ شاره‌كانی هه‌رێم بكاته‌وه‌  كه‌ سه‌ر به‌گه‌نجینه‌ی گشتی بن له‌ به‌غدا، له‌ رێگه‌ی تۆڕێكی كارگێڕییه‌وه‌ فه‌رمانگه‌كان و گه‌نجینه‌كان و بانكه‌كان پێكه‌وه‌ ببه‌ستێته‌وه،‌ بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و بانكانه‌ له‌ رووی كارگێڕییه‌وه‌ سه‌ر به‌ به‌غدابن، ده‌بێت یان بانكه‌كانی هه‌رێم له رووی كارگێڕیشه‌وه‌ بچنه‌ سه‌ر به‌غدا، یان بانكه‌كانی عێراق چه‌ند لقێكیان له‌هه‌رێم بكه‌نه‌وه‌. بۆ خه‌رجكردنی مووچه‌ مانگانه‌ ده‌بێت وه‌زاره‌تی دارایی به‌غدا ره‌زامه‌ندی بدات، فه‌رمانگه‌كان لیستی مووچه‌كانیان بنێرن بۆ گه‌نجینه‌كان بۆ وردبینی، له‌سه‌ر بنه‌مای لیستی وردبینیكراوی هه‌رفه‌رمانگه‌یه‌ك چه‌ك و نووسراوی ته‌مویل و فه‌رمانی خه‌رجكردنی مووچه‌ بۆ بانكه‌كان بنێردرێت. بێگومان لیستی مووچه‌ی فه‌رمانبه‌ران لیستێكی گۆڕاوه‌ و مانگانه‌ گۆڕانكاریی زۆری تێدا ده‌كرێت، ئایا گه‌نجینه‌كان و وه‌زاره‌تی دارایی به‌غدا دان به‌و گۆڕانكارییا‌نه‌دا ده‌نێن كه‌ ‌فه‌رمانگه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم ئه‌نجامی ده‌ده‌ن؟ یان ده‌بێت بۆ هه‌موو دامه‌زراندن و گواستنه‌وه ‌و سه‌رمووچه‌و موڵه‌ت و گه‌ڕانه‌وه‌ و گۆڕانكاریی ده‌رماڵه‌ و هه‌رگۆڕانێكی تر بۆ هه‌ر فه‌رمانبه‌رێك ره‌زامه‌ندیی به‌غدا وه‌ربگیرێت، ئه‌ی لێره‌دا ڕۆڵ و پێگه‌و بوونی حكومه‌تی هه‌رێم چۆن لێك بدرێته‌وه‌. ئه‌م جۆره‌ بیرۆكانه‌ له‌ناواخنیاندا ئه‌وه‌نده‌  بێبنه‌ما و هه‌ڵگری‌ ناكۆكیی و نه‌گونجاوی و دیژیه‌كن كه‌ هیچ كات شیاوی ئه‌وه‌ نین بكرێنه‌ بابه‌تی لێكۆڵینه‌وه‌و بژارده‌ی كار له‌سه‌ركردن، ئه‌وه‌ند مه‌یلی ناوه‌ندگه‌راییانه‌یان تێدایه‌‌‌ ئه‌وه‌نده‌ كاتیان به‌سه‌رچووه‌ ته‌نانه‌ت بۆ ئه‌وه‌یش شیاو نین له‌ناو یه‌ك پارێزگایشدا بخرێنه‌گه‌ڕ نه‌وه‌ك له‌ناو ده‌وڵه‌تێكی فیدراڵیدا.

لەپێناو ون نەبوونی حەقیقەتەكان سەرتیپ وەیسی كەریم هەموو ئەو نوسینانەی لەبارەی مردنی (د.فرسەت سۆفی) بڵاودەكرێنەوە،‌ تاوەكو ئێستا بە دوو ئاڕاستە بووە، ئاڕاستەی یەكەم گروپێك دەیانەوێ ئەو پەیامە بگەیەنن كە خەڵكی خۆشەویست‌و چاك‌و پاك، پارتی دەیانكوژێت‌و پارتی بكوژی خەڵكی باشە. ئاڕاستەی دووەم ئەو خەڵكە مشەخۆرو گەندەڵانەی ناو پارتین، كە دەیانەوێ وانیشانی پارێزگاری داهاتوو، یان هەر كەسێكی دیكە بدەن، كە بیەوێ چاكسازی بكات، یاخود بچێتە شوێنەكەی ناوبراو ئەگەر‌ لەگەڵیان نەبێت، وەكو فرسەت سۆفی، پارێزگاری هەولێر ئەگەری كوشتنی هەیە. تاوەكو ئێستا هیچ میدیاو رۆژنامەنوسێكم نەبینیوە، بە بەڵگەی دۆكۆمێنت‌و زانیاری لۆژیكی‌و پزیشكی، لە چوارچێوەی كارێكی بنكۆڵكاری، بەدواداچوون بكات‌و ئەوەمان بۆ بسەلمێنێت، كە فرسەت سۆفی كوژراوە، یاخود بە نەخۆشی كۆرۆنا كۆچی دوایی كردوە ؟ زانیاری‌و بەڵگە پزیشكییەكان لەبارەی نەخۆشییەكەی پارێزگاری هەولێر بەپێی بە دواداچوونێكی پزیشكی (لەڕێگەی نەخۆشخانە‌و ئەو كەسانەی لێوەی نزیك بوون لە پزیشكان‌و پەرستاران‌و هاوڕێ‌و كەسوكارەكەی)، فرسەت سۆفی لەسەرەتادا كە تووشی نەخۆشی كۆرۆنا دەبێـت، بۆ ماوەی دە رۆژ بەبێ دەنگی خۆی كەرەنتینە دەكات، بەڵام دوای ئەو چەند رۆژە دووبارە بە پشتبەستن بە رێنماییە پزیشكییەكان دەست بە كاركردن دەكاتەوە. بەوتەی نێچیرڤان بارزانی‌و بەشێك لە پزیشكەكان دوای ئەو دە رۆژ فرسەت سۆفی دووبارە تووشی نەخۆشییەكە بۆتەوە، بەڵام لەڕاستیدا نەخۆش كەوتنەكەی بەوشێوەیە نەبووە كە باس دەكرێت، چونكە هیچ توێژینەوەییەكی پزیشكی نییە بیسەلمێنێت، ئەو ماوەیە چەندە بۆ ئەوەی كەسێك دووجار تووشی ڤایرۆسی كۆرۆنا بێت، بەڵكو بۆچوونی راست زیاتر ئەوەیە جاری دووەم هەر درێژكراوەی نەخۆشییەكەی جاری یەكەم بوە، چونكە نێوانی هەردووجارەكەدا زۆر نەبووە. (بەشێك لە توێژینەوەو پزیشكانیش ئاماژەبەوەدەكەن، دەكرێت جاری یەكەم بە سووكی بیگرێت، جاری دووەمیش بە توندی). بەپێی بەدواداچوونەكان (نامەی دەنگی) پارێزگاری هەولێر لەدوای بە سووك وەرگرتنی نەخۆشیەكە، بۆ جاری یەكەم قەناعەتی لەبارەی كوشندەیی ئەو نەخۆشییە گۆڕابو، پێیوابوو تێپەڕاندنی ئاسانەو خەڵكیش تازە لەسەر بارودۆخەكە لێ ڕاهاتوە، بەڵام لەدوای چەند رۆژێك لە نەخۆشییەكەی یەكەم جار بەهۆی گوێ پێنەدان بە رێنمای پزیشكان، دووبارە ڤایرۆسەكە لە لەشی سەریهەڵداتەوە، سەرەتا بە كۆخەیەكی سووك دەست پێدەكات، هاوكات لەگەڵ خۆی‌ (ویسالی خێزانی)و بەڕێوبەری نوسینگەكەی خۆی‌و دەوروبەرەكەی تووشی ڤایرۆسەكە دەبن. هاوڕێ نزیك‌و هاوكارەكانی چەند جارێك دكتۆر فرسەتیان لەو كۆخەیە ئاگاداركردبوویەوە، بەڵام ناوبراو ئاماژەی بەوەكردبو، كە هەستیاری قورگی هەیە، چونكە چەند رۆژێك بەر لەوەی تووشی كۆخە بێت، سەردانی كارگەیەكی بەهاراتی لە هەولێر كردووە. دوا بە دوای توندبوونی كۆخەكەی‌و ئیهمالكردنی نەخۆشییەكەی، پزیشكەكان بۆ ماوەی دوو رۆژ چارەسەری نەخۆشی رەبۆی بۆ دەنووسن، بەڵام لەگەڵ دەركەوتنی سەرجەم نیشانەكان، ناچار پشكنینیی (پی سی ئاڕ) لە تاقیگەی ناوەندی هەولێر ئەنجامدەدات، دەرەنجامەكەی پۆزەتیڤ دەبێت، بۆیە بە ناچاری دەچێتە نەخۆشخانە. بە‌پێی قسەی پزیشكان‌و پەرستارو كەسوكارو ئەو كەسانەی لەو ماوەیەدا لەگەڵیدابوون، پارێزگاری هەولێر سەرجەم نیشانەكانی نەخۆشی كۆرۆنا لە (كۆخەو نەمانی ئارەزوویی خواردن‌و بێ تاقەتی‌و ئازاری لەش ...هتد) تێدا بووە، سەڕەرای ئەوەش بەشێكی زۆر لە سیییەكانی تووشی هەوكردن ببوو. فرسەت سۆفی بەرلەوەی بچێتە نەخۆشخانەو لەچاودێری چر بخەوێندرێت، جۆرێك لە ئیهمالی پێوە دیاربو، تەنانەت لە وەرگرتنی چارەسەری پزیشكیش وەك پێویست نەبوە، زۆرجار رەتیكردۆتەوە چارەسەرییەكان بەكاربهێنێت، چونكە لەڕووی دەروونیەوە جۆرێك شلەژان‌و ترسی هەبو، بەردەوامیش كەلە‌ڕەقی دەكرد، تەنانەت رەتیكردۆتەوە بیبەنە هیچ وڵاتێك بۆ چارەسەر. لەكاتی نەخۆشییەكەی، بەردەوام مەسعود بارزانی‌و سەرۆكی هەرێم‌و حكومەت، لەسەر هێڵ بوون، ئەوان لەگەڵ ئەوەدابوون زووتر ببرێتە دەرەوە، بەڵام هەر رەتیدەكردەوە بچێتە دەرەوەی وڵات، چونكە تاوەكو 48 كاتژمێر بەر لەوەی بێهۆش بێت ئەو ئامادەیی نەبو‌، بەڵام دواجار بارزانی لەڕێگەی راوێژكارێكی خۆی، كە كەسێكی نزیكی فرسەت سۆفی بووە، ئاگاداری كردۆتەوە كە ئەوە دوا بڕیارى خۆیەتی دەبێت بگەیەندرێتە نەخۆشخانەیەكی دەرەوە. فرسەت سۆفی خودی خۆی هیچ كات لە سیستەمی تەندروستی هەرێمی كوردستان، بەتایبەت لە تەندروستی هەولێر رازی نەبو، هەموو هەوڵێكیشی ئەوەبو گۆڕانكاری لە سیستەمی تەندروستی هەولێرو ژێرخانی كارەبای هەولێر بكات، چونكە ئەو كەرتانە‌ بەراورد بە شارەكانی دیكە كێشەی زۆری هەبو. كەواتە؛‌ بەپێی بە دواداچوونە پزیشكییەكان، هیچ جۆرە بەڵگەیەكی پزیشكی نییە، كە فرسەت سۆفی كوژرابێت، بەڵكو راستییەكەی ئەوەیە، كە ناوبراو هاوشێوەی هەر كەسێكی دیكە بەهۆی ئیهمالی‌و گوێ پێنەدان‌و بە توندی گرتنی نەخۆشییەكە هۆكاربوون بۆ مردنی. بۆچی فرسەت سۆفی هیچ هەڕەشەیەكی كوشتنی لەسەر نەبو؟ فرسەت سۆفی بەر لەوەی ببێتە پارێزگاری هەولێر، بەوپێیەی لە لیژنەی چاكسازی بو، دەسەڵاتی زۆر زیاتر وەك ئەوەی پارێزگار بو، چونكە لەو سەردەمەی پارێزگار نەبو، لەسەر ئاستی حكومەت‌و وەزارەتەكان و لە ئاستی پارێزگاكانی دیكە، خەریكی كاركردن بوو لەسەر دەیەها دۆسیەی گەندەڵی، بەبێ ئەوەی رووبەڕووی هیچ هەڕەشەیەكی گەورە ببێـتەوە. فرسەت سۆفی بەشێوازێك كاری لەسەر دۆسییەكان دەكرد، كەمجار هەبوو تووشی پێكدادان بێت لەگەڵ بەرپرسی زۆرباڵا، تاڕادەیەكی زۆریش نەیدەتوانی دەست بۆ دۆسیەی گەورەو ئاڵۆز ببات، بەتایبەت ئەوەی پەیوەندی بە ماڵی بارزانیەوە هەبو، لەسەر دۆسییەكانی دیكەش بە تەواوی دەسەڵاتی لەلایەن ماڵی بارزانیەوە پێدرابو. كاتێكیش فرسەت بووە پارێزگار، بەراورد بە پۆستەكەی پێشووی، دەسەڵاتەكانی كەمبوونەوە، تەنها لەسەر ئاستی هەولێر دەستی بۆ هەندێ دۆسییە دەبردو گۆڕانكاری‌و چاكسازی ئەنجامدەدا، بەڵام ئەو دۆسیانە ئەوەندە ترسناك نەبوون، تا نەوێرێت دەستی بۆ بەرێت. كاتێك بووە پارێزگار توانی ژمارەیەك گرێبەست‌و مامەڵەی نایاسایی پارێزگاری پێشوو هەڵوەشێنێتەوە، لەگەڵ لابردن‌و گۆڕانكاریكردن لەسەر ئاستی حكومەتی خۆجێی هەولێرو چەند بەرنامەیەكی دیكەشی لە گۆڕینی بەرپرسانی ئەو سنوورە هەبو. لێرە دوو نموونە دەخەمەڕوو، بۆئەوەی زیاتر روون ببێتەوە، كە فرسەت سۆفی سیاسەتی كاركردنی بەشێوەیەك بو، كە هیچ كات نەیدەویست پێكدادان لەگەڵ كەسانی باڵاو دەست رۆیشتن لەسەر كارەكانی رووبدات. بۆ نموونە: لە كۆتایی پارساڵ‌و سەرەتای ئەمساڵدا، پارێزگاری هەولێر هەڵمەتی بڕینی كارەبای سەرپێچیان لە هەولێر دەستپێكرد، یەكێك لەو ماڵانەی كە لیژنەكە چووە سەر ماڵیان، ماڵی (كوڕی گەورەی فازڵ میرانی) بو، لە گەڕەگی دۆلاراوەی هەولێر، دوای ئەوەی پاسەوانەكان رێگری لە لیژنەكە دەكەن‌و ئاگاداری پارێزگار دەكەنەوە، كە كارێكی لەمشێوەیە هەیە، ناوبراو راستەوخۆ تەلەفۆن بۆ (فازل میرانی) دەكات‌و بە زمانێكی نەرم‌و شیرین پێی دەڵێت، كە ئەو كراوەتە پارێزگار بۆئەوەی خزمەت بكات‌و چاكسازی بكات، ئەویش پێویستە یەكەم كەس بێت هاوكاری بكات، بۆیە واباشە‌ رێگە بەو لیژنەیە بدەن كارەبای سەرپێچییەكەی ماڵی كوڕەی ببڕێت. فازڵ میرانیش قبوڵی داواكەی دەكات، بۆ ئەوەی بچنە ژوورەوەو كارەباكە ببڕن، دوای هەفتەیەكیش داوا لە پارێزگار دەكات ئاسانكاری بكەن بۆ بەستانی پێوەری كارەبا. فرسەت سۆفی نەیدەویست تووشی هیچ پێكدانێك بێت، هەمیشە رێگەیەكی دەدۆزیەوە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ دۆسییە قورسەكان، بۆ نموونە لە گەڕەكی مامۆستایانی هەولێر برایەكی لێپرسراوی یەكەی هەشتای پارتی زیادەڕەوەی كردبووە سەر زەوی باخچەیەكی گشتیی، دوای پەیوەندیكردن بە لێپرسراوی یەكەی هەشتا بەو زمانەی خۆی هەیبوو لەماوەی هەفتەیەكدا زێدەڕەوییەكەی لابرد. بۆچی هیچ بەرپرسێك نەیدەتوانی هەڕەشە لە پارێزگار بكات؟ دوای ئەوەی فرسەت سۆفی ماوەی پەرلەمانتاری تەواو دەبێت، بە فعلی ئارەزووی گەڕانەوەی بۆ زانكۆ هەبو، هەربۆیەش مامەڵەی خانەنشینی رەتكردەوەو دواجاریش گەڕایەوە زانكۆ. بەر لەوەی مەسرور بارزانی ببێتە سەرۆكی حكومەت هەریەك لە (مەسعود بارزانی‌و مەسرور بارزانی و نێچیرڤان بارزانی) كۆك بوون لەسەر ئەوەی دەبێ پۆستێكی نوێ وەربگرێت. ئەو پۆستانەی بۆی پێشنیاز كرابوو، بریتی بوون لە: (سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران، وەزیری خوێندنی باڵا، پارێزگاری هەولێر)، بەڵام دواجار داوایان لێكرد ببێتە پارێزگار. بەچەند رۆژێك لەوەی مەرسومی هەرێمی بۆ دەربچێت، مەسرور بارزانی بانگی نوسینگەكەی خۆی دەكات‌و دوای ئەوەی لە باوەشی دەگرێت‌و پێی دەڵێت: هەموومان لەسەر ئەوە كۆكین ببیتە پارێزگار، چونكە بەلای من پۆستی پارێزگار تەنها لە پۆستی سەرۆكی حكومەت گەورەتر نییە، بۆیە پێمان باشە قبوڵی بكەیت‌و  بەتەواوی دەسەڵاتەوە. بە چەند كاتژمێریكیش بەر لەوەی دەست بەكاربێت، بارزانی داوای بینینی دەكات، بە ئامانجی ئەوەی پەیامێك بۆ هەموو پارتییەكان بنێرێت، كە خودی خۆی لەپشتی دانانی فرسەت سۆفیەوەیە. لەو دانیشتنە دوو قۆڵیەدا، كە دواتر لەسەر داواكاری مەسعود بارزانی وێنەكەی بڵاوكرایەوە، بارزانی بە فرسەت سۆفی راگەیاندبو، كە تەواوی دەسەڵاتی هەیە لەو پۆستەدا، هەركاتێكیش یەكێك لە بنەماڵەكەی فشاری لەسەر كرد، دەتوانێت لە رێگەی تەلەفۆنە تایبەتەكەی ئاگاداری بكاتەوە. فرسەت سۆفی، ئەوەندە كەسێكی نزیك و دڵسۆز‌و باوەڕپێكراوی ماڵی بارزانی بوو، كەم رۆژ نەبوو یەكێك لەو سێ كەسە (مەسعود بارزانی‌و نێچیرڤان‌و بارزانی) نەیبینن‌و پەیوەندی تەلەفۆنی نەبێت، بۆیە هیچ كەس‌و گروپ‌و بەرپرسێكی پارتی نە دەیتوانی فشارو هەڕەشەی كوشتنی بكات. فرسەت سۆفی پێیوابو، مەرجەكانی بۆ بوون بە پارێزگاری هەولێر لەلایەن بارزانی قبوڵ كرا، لەو ماوەیەدا هیچ كەسێك لە ماڵی بارزانی فشارو هەڕەشەی لێنەكردبوو‌. بۆ نموونە لە ئەمساڵدا، ناوبراو لەگەڵ سەرمایەدارێكی هەولێری نزیك لە یەكێك لە براكانی مەسعود بارزانی، ( كە بە چەند هەزار مەتر زەوی لەبەردەم پرۆژەكەی خۆیدا زێدەڕەوی كردبو) كێشەی هەبوو ، دواجاریش پارێزگاری هەولێریش لەسەر قسەیەكی ئەو سەرمایەدارە روونكردنەوەیدا. برایەكەی بارزانی تەلەفۆن بۆ پارێزگار دەكات و بەبێ ئەوەی هیچ فشارێك بكات، شەفاعەتی بۆ ئەو سەرمایەدارە كردبو، كە ئەو وەبەرهێنەرە كوڕێكی چاكەو ئەو ناكۆكییەش بەهۆی لێكتێنەگەیشتن بوە. بەپێی قسەو گێڕانەوەی خۆی لەماوەی ئەو ساڵەدا، هیچ كەس لە ماڵی بارزانی نەوێراوە فشاری لێبكات. دەرەنجام: كۆمەڵێك مردنمان بە درێژای مێژووی سیاسی هەرێمی كوردستان بینیوە، كە بەشێكی زۆریان بەبێ بوونی هیچ بەڵگەیەك لەسەر بنەمای "تیۆری پلانگێڕی" تۆمەتی كوشتنیان دراوەتە پاڵ، ئەو مردنەی فرسەت سۆفی بەپێی هەموو بەڵگە‌و بە دواداچوونەكان، ‌ ئەگەری كوشتنی زۆر زۆر لاوازە، مردنەكەی هەروەكو كەسێكی ئاسایی بەهۆی كۆرۆناوە بوە، بۆیە ناكرێ ئەو بابەتە بەبێ هیچ بەڵگەیەك ببێتە كەرەستەیەكی میدیایی بۆ لێدان‌و ونكردنی حەقیقەتی رووداوەكان، چونكە دەرەنجامی ئەو نوسین‌و قسانە هەرشتێك بێت، فرسەت سۆفی لەڕووی ئامانج‌و شێوازی كاركردنەوە، لە زۆربەی بەرپرسانی دیكەی پارتی جیاوازبو، ئەگەرچی پارتیش بو گوێڕایەڵ‌و دڵسۆزی حزبەكەی بو، بەڵام لە باشترینەكانی‌ نێو خراپەكانی پارتی بو، لە كاركردنیشدا حزبایەتی كاریگەرییەكی ئەوتۆی لەسەر نەبو. سەرەنجامی ئەو قسانەشی لە ناوەوەو دەرەوەی پارتی لەسەری دەكرێن، هەموویان باشی‌و چاكی ئەو نیشان دەدەن.  

"ھێمن کەریم" نامەوێت وابخوێنرێتەوە کە من دژی پارتیم و بۆھەرشتێک بمەوێت گومان دروستبکەم، بۆیە سەرەتا دەمەوێت بڵێم: فرسەت سۆفی "وەک مرۆڤێک باشێک بوو لەناو لێشاوێک لەخراپەو رق و بوخزو کینەدا، بۆیە ئەستەبوو بتوانێت سەرکەوتوبێت، وەلێ بەداخەوەم بۆمەرگی وەک مرۆڤێک"، ئەگەر چی بەھەموو تەمەنی دکتۆر فرسەت من مەرحەبایەکم لێنەکردوە بۆیە بەپێویستی دەزانم ببمەبەرگریکاری مەرگی دکتۆر، چونکە ئەو پیاوەم بەلاوە گرنگ بوو بۆ دەنگە ئازادەکانی ھەولێر، وەرۆشنبیربوو ئەگەرچی لەناو دونیابینیەکی تەسکی حزبیدا ھەوڵی دەدا کە حزبەکەی بەئازادی و رەخنەگرتن قەڵس نەبێت، ئەوەش دەزانم لەسەردەمی پارێزگاری ئەودا رۆژنامەنوس و چالاکوان دەربەدەربوون لەھەولێر لەسەر ئازادی و رەخنەگرتن، چالاکوان و رۆژنامەنوسەکانیش بۆ ئەوەی ئازادیەکەیان لەدەستنەدەن ھاتونەتە سلێمانی بەڵام من ئەوی پێ تۆمەتبار ناکەم، ھەروەھا لەسەردەمی ئەودا بیرمان ناچێتەوە چەند پاسەوانێکی کەسێکی نزیک لە بنەماڵەی بارزانی دەستدرێژی سێکسیان کردە سەر منداڵێک کەباوکەکەی پێشمەرگەی یەکێتی بوو. بۆئەوەی زیاتر ئەو گومانە برەوێنمەوە کەلەسەر بنەمای رق نانوسم دەپرسم ، بۆ کاتێک دەستدرێژی کارانی سەر منداڵەکە ئازادکران، فرسەت سۆفی بەتورەی لەمیدیاکان وتی من ھیچم نیە بیڵێم!  نایشارمەوە لەلای من پارتی سەد فرسەتی دەوێت تا قەناعەتی لەلادروستبێت کە ئازادی و رەخنەگرتن ناکوژرێت ناخنکێنرێت نامرێت، وەبنەمای سیاسیش لەسەر بوخزو رق و تۆڵە بنیات نانرێت ، بۆیە ئەسڵی کاک فرسەت دیاربوو کە رەوتی ئەمنی و دەزگاکانی ئاسایشی ھەولێری بەدڵ نەبوو بۆیە کەوتبوە کێشەو ناکۆکی ئەبەدی لەگەڵیان وەک پارێزگارێکیش چەندین بەڵگەی کەوتۆتە بەردەست بەتایبەتی لەوکەیسەدا، ئەوەش ھۆکارو ئەو گومانەیە کەدەپرسم : ئایە فرسەت سۆفی بەراستی ڤایرۆسی کۆرۆنا کوشتی؟بۆ ھیچ جۆرە لێدوانێکی نەداوە لەکاتی توش بوون بەڤایرۆسەکە؟  لەراستیدا لەناو حزبێک بەم چەشنەی پارتی و دووجەمسەری ململانێی وەک ( نێچێر و مەسرور) ھەر ئەم دڵتەنگییەیی  لێدەوەشێتەوە ھەر ئەم گومانە دروستدەکات، ئاخەر لەکوێی دونیادا ھەیە پارێزگاری پایتەختێک بەم ڤایرۆسە بمرێت و لێدوانێک یان  وتەیەکی نەبێت لەکاتی توش بونی! بائەوە گومانبێت تا شتێکمان بۆ روون دەبێتەوە، تا ئەوکاتەی قەناعەت لای ئێمە دروستدەکەن، کە بەراستی مەرگی فرسەت سۆفی پارێزگاری ھەولێر ھۆکاری ڤایرۆسی کۆرۆنابوو، ئەوکات ئێمەش دەڵێین کۆرۆنا بوو. بەکورتی دکتۆر وەک خۆی وەک بونەوەرێک کەلە جەوھەریدا دەبینرا خاوەن مرۆڤێکی قسەکار بوو ئارەزوی لەبەرگری مرۆڤ دەکرد بروام وایە لەرێگەی ئەو پۆستە لەکەسایەتی درا،  چونکە وەرگرتنی ئەو پۆستە لەناو ئەو حزبەدا بوە ھۆکاری دردۆنگی، ئاخەر بونیەتی خۆی پیاوێکی قسەکار و سادەو خۆنەیست بوو، بەداخەوەم ئەوەیە کەدەڵێین: (لەھەر شتێک ھەم باشە ھەم خراپە ھەیە) دەی شتی باشیش لەنا خراپدا جێی نابێتەوە، دکتۆر باشەکەیان بوو لەناو ئەو ھەموو خراپەدا کەئێستا دەژین و قورگمان دەگرن!.