پەیكار عوسمان مرۆڤ دوو عەقڵی هەیە: عەقڵێکی دەرەکیی و کۆمەڵایەتی، عەقڵێکی خودی و ناوەکی. مرۆڤ بەوەی یەکەمیان بیرناکاتەوە، تەنیا یاسا کۆمەڵایەتی و نەریتییەکان وەرئەگرێ و دووبارەیان ئەکاتەوە، کە ئەمە ئاژەڵیش هەیەتی و ئەکرێ پێ ی بڵێین "عەقڵی ڕاهاتن". مرۆڤ بەوەی دووەمیان بیرئەکاتەوەو یاساو نەریت و پێدراوە دەرەکییەکان ئەخاتە ژێر ڕەخنەو پرسیارەوەو بە ئاسانی تەسلیمیان نابێت. نەك هەر ئەمە، بەڵکو یاسای تازەش بۆ خۆی دائەهێنێ و ئەکرێ پێ ی بڵێین "عەقڵی داهێنەر". جا "توندوتیژی" سەر بە عەقڵی کۆمەڵایەتی مرۆڤەو کاتێ باجی کردەیەك، لە نەریتی کۆمەڵگادا کوشتنە، ئیتر ئەو مرۆڤەی کە تەنیا ئەم عەقڵەی هەیەو عەقڵەکەی تری نیە، ئاسایی کوشتنەکە ئەنجام ئەدا. چونکە ئەو کەسە، تەنیا بوونە کۆمەڵایەتییەکەی هەیەو ئەگەر ئەو بوونەی نەمێنێ، ئیتر ئەو نامێنێ و ئەکەوێتە دۆخی نەبوونەوە. ئیتر لەڕێگەی ئەو کوشتنەوە بەرگری لەم بوونە کۆمەڵایەتییەی خۆی ئەکات! بەڵام ئەوەی کە عەقڵەکەی تری هەیە، بوونی خۆی لەناو خۆیدا ئەدۆزێتەوە نەك لەناو کۆمەڵگاو نەریت و شتی تردا. ئیتر ئەو، ئەگەر لە نەریتیش داببڕێ، هەر هەیەو ناکەوێتە بۆشایی بوونەوە! ئەوەی عەقڵی خۆی ئیش بکات، ئیتر عەقڵی کۆمەڵگا سوڵتەی لەسەری نامێنێ و ئیرادەی مرۆیی بۆ دروستئەبێ، ئیرادەیەك کە ئەتوانێ بە ئیرادە کۆمەڵایەتییەکە بڵێت ستۆپ. لە عەقڵی مرۆیی و ئیرادەی مرۆییشدا، کوشتنی پشیلەو شکاندنی لقی دارێکیش نیە، چجای کوشتنی ژن. چونکە لەوێدا ئیتر تەنیا چاکبوون حوکم ئەکات. چاکبوون وەکو خۆی، نەك وەکو پێناسە کۆمەڵایەتی و ئایدۆلۆژییەکان! چونکە ئیتر تۆ لەوێدا، تەنیا مرۆڤیت، نەك وەحش و ئالەتێکی کۆمەڵایەتی.. لە عەقڵ و ئیرادەی مرۆییدا، ئیتر "چاکەو خراپە" لە پێناسە ئایدۆلۆژی و کۆمەڵایەتی و دینی و نەریتییەکانەوە ناهێنرێن، بەڵکو لە سەرچاوەوەو لە خودی چاکەو خراپەوە ئەهێنرێن. ئیتر چاکە هەر ئەوەیە کە خۆی چاکە، نەك ئەوەی کە بە چاك ئەزانرێ. خراپەش هەر ئەوەیە کە خۆی خراپە، نەك ئەوەی کە بە خراپ ئەزانرێ. ئیتر تۆش هەر ئەوە ئەکەیت کە خۆی چاکە، نەك ئەوەی کە بە چاك ئەزانرێ. ئاخر ئەوەی کە بە چاك ئەزانرێ، ئەشێ خراپ بێت. وەك ئەو کوشتنەی کە لە نەریتدا چاکەو لە خودی خۆیدا ئەوپەڕی خراپە. یەعنی ئەوەی کە کۆمەڵگا پێ ی ئەڵێ چاك، ئەشێ خراپ بێت، بەڵام ئەوەی کە خۆی چاکەو عەقڵ و ئیرادەی مرۆیی پێ ی ئەڵێ چاك، ناکرێ خراپ بێت. لێرەدا تۆ کە لەناو خۆتدا ئەمەت زانی، ئیتر خۆت هەڵئەخەڵەتێنی ئەگەر پێچەوانەکەی بکەیت، هەرچەن ئازادیی ئەوەشت هەیە! یەعنی لەڕاستیدا "ئەخلاق" سەر بە عەقڵی ناوەکی و مرۆییە نەك عەقڵی دەرەکی و کۆمەڵایەتی. کوشتنەکانی شەڕەف، بە عەقڵی خێڵ ئەخلاقە، بەڵام بە "عەقڵ خۆی" ئەوپەڕی نائەخلاقییە. ئێمەش بۆئەوەی بگەین بە "ئەخلاق خۆی"، ئەبێ واز لە عەقڵی کۆمەڵایەتی و دینی و ئایدۆلۆژی و کۆی عەقڵە دەرەکییەکان بهێنین و بگەڕێینەوە بۆ "عەقڵ خۆی". مرۆڤ دوو عەقڵی هەیە، عەقڵێك کە بەرژەوەندی و مانەوەو ژیانی ڕۆژانە دابین ئەکات، کە ئەمە عەقڵێکی مادییەو خەریکی ململانێ و شەڕی موڵکایەتی و زاڵێتییە. (تا ئێرا ئێمە هەر ئاژەڵین، ئاژەڵێکی دووپێ ی زمانزان). عەقڵێکی ترمان هەیە، کە پێداویستییە ئەخلاقی و مەعنەوییەکانی ئێمە دابین ئەکات، کە ئێمە، ئا لێرەوە مرۆڤین و ئەبین بە خۆمان. مرۆڤبوونیش تەنیا چاکبوونەو ئەگەر چاکبوون بخوازێ، ئیتر تۆ سەرو ماڵی خۆت دائەنێت بەڵام ناچیتە ناو خراپبوون، بۆ ئەوەی نەکەویتە دەرەوەی مرۆڤبوون و نەبیت بە وەحش. ئاخر تۆ لەوێدا، ئیتر بوونی مرۆیی و ڕاستەقینەت ناسیوەو ناتەوێ بگەڕێیتەوە بۆ بوونی موزەییەف و ئاژەڵیی. پێغەمبەران و حەکیمەکان، گیران و کوژران و دەرکران، بەڵام لە عەقڵی مرۆیی تەنازولیان نەکردو نەگەڕانەوە بۆ عەقڵی کۆمەڵایەتی. بەپێچەوانەوە ژنکوژێك، بوونی مرۆیی خۆی نەناسیوە، بۆیە تا ڕادەی کوشتن و قاتڵیی، دەستئەگرێ بە بوونی کۆمەڵایەتی خۆیەوە! دواجار ژنکوشتن و کۆی خراپبوون، هیچ نیە جگە لە سەرخستنی عەقڵ و ئیرادەی دەرەکی، بەسەر عەقڵ و ئیرادەی ناوەکیدا. چاکبوونیش هیچ نیە جگە لە پێچەوانەکەی. عەقڵ و ئیرادەی مرۆیی، تۆی لەناو بوونی خۆتدا. عەقڵ و ئیرادەی کۆمەڵایەتی، مرۆڤە لە دەرەوەی مرۆڤبوونی خۆیدا.

نەوزاد مجید هەمەوەندی  مووچەخورانی هەرێمی كوردستان لە چاوەڕوانی مووچەكانیان لە نێوان هەولێر و بەغدادا  هەرجارە و چاوی چاوەڕوانی دەبڕنە لایەك, وای لێهاتوە ڕایەڵەكای چارەسەری كێشەی مووچەخۆران هێندە زۆر بووە شۆربۆتەوە بۆ هەوڵی تیم و گروپ و تەنانەت تاكە كەسیش , بەڵام هەموو ئەم هەوڵانە نەبونەتە گەرم كردنەوەی گیرفانێكی مووچە خۆرێكی  ئەم هەرێمی كوردستانە . زۆرجار دەترسم لە چونی ئەم هەموو وەفد و تیم و گروپ و كەسایەتی و ناردنی نامەی تایبەت  بۆ ناردنی مووچەی مووچە خۆران یان گوژمەیەكی 320 ملیاری وای لە حكومەتی مەركەزی بەغدا كردبێت ناردنی ئەم بڕە پارەیە بكاتە وەڵامی كام لە مانە!! .  هەندێك جار ڕەنگە نەناردنی بڕێك لەو شایستە داراییانە بگەڕێنمەوە بۆ ئەم هۆكارە  , چونكە  بڕیار بەدەست و سیاسیەكانی بەغدا هەوڵی بەدەست هێنانی وەلائی هەندێك كەسی ناو پەرلەمان و ناو ئەحزابە كوردیەكان  و هەندێك كەسایەتی كوردی و تایبەتتر  هاوڵاتیانی كورد دەدەن . هەربۆیە لەگەڵ هەواڵی ناردنی مووچە دەهات لە بەغداوە هەرچی ڕاگەیاندنی ناوخۆیی هەبوو باسی كاریگەری ڕاستەو خۆی چارەسەری ئەم دوخەی دەخستە سەر هەوڵەكانی سەرۆك و بەرپرس و كەسە یەكەمەكانی خۆیان , لە راستیدا تا ڕادەیەك كەسە بەرپرسەكانی پایەك خوارتر لەم بەرپرسانەی باسیان دەكرا  سەری  لەم هەواڵانە دەرنەدەكرد چ جای هاوڵاتیەك و مووچەخۆرێكی گیرفان بەتاڵ ... هەموو هەوڵێكی نیاز پاكی بۆ چارەسەری ئەم بابەتە من بە پیرۆزی دەزانم بەڵام  زیانی بۆ نەتەوە و ئەم كیانەی هەرێمی كوردستان نەبێت . بەڵام هەندێك كێشەی چارەسەرنەكراو هەیە لە نێوان هەرێم و بەغدادا كە ڕەنگە پێی گەشبین نەبم بە هەوڵی گواستەوەی مووچەی مووچەخۆران بۆ سەر حكومەتی مەركەزی , یەكێك لە كێشەكان جیاوازی لیستی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستانە كە جیاوازیەكەی زیاترە لە نیو ملیۆن فەرمانبەر  ئەمەش دوو شێواز لە كێشەمان بۆ دروستدەكات كە تاكو ئێستا بە هەڵپەسێردراوی ماوەتەوە .  1-  كێشەكی تەكنیكی و چۆنیەتی دابەش كردنی ئەم بڕە پارەیەیە كە لە بەغدادەوە دابین دەكرێت چونكە موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان تەنها بە ژمارە تۆمار كراوە واتا ناوی فەرمانبەر  و مووچەی بنەڕەتی و دەرماڵەكانی و زانیارەكانیتری فەرمانبەری تێدا ئاماژە پێ  نەكراوە , هەربۆیە ئەگەر پارەكەش تەرخان بكەن دابەشكردنی مووچە بەم شێوازە  ئەستەم دەبێت لەبەر ئەم هۆكارەی باسمانكرد .  2- عێراق خۆی لە دۆخێكی ئابووری خراپ دایە و ئەم بڕە پارەشی بۆ مووچەی مووچەخۆرانی خۆیان لە حكومەتی مەركەزی قەرز كردوە كە سەرەتا بڕەكە بریتی بوولە 41 ترلیۆن دینار , دواتر بە ڕێكەتنێك لە نێوان لێژنەی دارایی برەكە كەمكرایەوە بۆ  12 ترلیۆن دینار كە 3.5 بۆ 4  ملیار دینار تەنها مووچەی مانگیكی موچەخۆران و خانەنشینەكانیەتی لە حكومەتی بەغدا . 3- كەمبوونەوەی داهاتی عێراق بە ڕێژەی 45% لە داهاتی گشتی كۆكارێكیتری ئەم رێكنەكەوتنەیە كە عێراقیش پێی ناوەتە بارودۆخێكی ئابووری . هەموو ئەم هۆكارانە و چەندین هۆكاری سیاسی تر و تەكنیكی و ناكۆكی كوتلە و تاییفیەكان و سیاسیەكانی هەرێم و بەغدا و خودی ناكۆكیەكانی ناوخۆی عێراقیش لە گەڵ سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران (مصگفی الكاڤمی )  و سەرۆكی حزبە سیاسیەكانی عێراق  هێندەی تر دۆخەكەی ئالۆزتر كردوە , بە گوێرەی پسپۆریەكەم لە بواری ژمێریار و دارایی و وەك ئابووری ناسێك گەشبین نیم بە چارەسەری كێشەی مووچەخۆرانی هەرێم  ئەكەر خودی حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕیاری دروست و بنبڕكردنی گەندەڵی نەكاتە خاڵی سەرەتایی و وەرچەرخانێكی نوێ . هەر بۆیە بە دواكەوتنی و چارەسەر نەكردنی ئەم دۆخە ئابووریە , مووچەخۆران بارە ئابووریەكەیان هێندەی تر دەكەوێتە لێژی و توانای بەرگە گرتنی زیاتری ئەم هاڕینە ناكەن و ئەستەم دەبێت بۆ مووچەخۆرانی هەرێم هێندە چاو ببڕنە ژێر تایتڵی تلفزیۆنەكان و سەردێری هەواڵەكان بۆ هەواڵی هاتنی مووچەكانیان . * مامۆستای زانكۆ / پسپۆری ژمێریاری و دارایی   

ئازاد جۆڵا ڕەوشی جیهان بەگشتی لە هەموو ڕوێکەوە  لەگۆڕانکاری خێرا دایە ، بۆ ئەمەش  نەک ئێمەی کوردی  بێ دەوڵەت و پشت و پەنا بەڵکو وڵاتانی ناوچەکەش بارگاوین  بەم گوڕانکاریانەو  ئاڵۆگۆڕی بەرچاو  بەسەریاندا دێت ، ئەم گۆڕانکاریانەش بێ گومان  هاوپەیمانێتی و ئابووری و سیاسی و سەربازی و تەنانەت دۆخی  ناوەخۆش دەگرێتەوە ،  ئەو هەڵومەرجەی لەڕابردوو  بۆ کورد لە باشوور  ڕەخسا  هۆکارەکەی  فاکتی ئەوکاتی جیهان بوو کەوا ئەمریکا ڕابەرایەتی دەکردوو  زۆر بەئاشکراو  بەپەلەو  بەهێزەوە  ئەوکات  ئەمریکا نەک  هەر خۆی بەڵکو هاوپەیمانیەتێکی   بەهێزیشی  پێکهێان و هەر خۆشی سەرۆکایەتی دەکرد ، ئەمەش لە پێناو بەجێگەیاندنی ئامانجەکانی بوو  بەتایبەت لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست ، کورد و هەندێک  پێکهاتەی تریش  لەناوچەکەدا  سوودمەند بوون لەم  تاکڕەویەی  ئەوکاتی ئەمەریکاو  هاتنی بۆ ناوچەکە ، سەرەنجام  ڕاپەڕین و جۆرێک لە خۆبەڕێوەبەری لە باشووری کوردستان لێ کەوتەوە ، ماوەی ئەم فاکتە لە نیوەی باشووری کوردستان کەوا ئێستا  خۆی لە هەرێمی کوردستان دەبینێتەوە  نزیکە لە( ۳۰ ) ساڵ  ، ئێستا  کورد لەم هەرێمە داخراو و کۆنتڕۆلکراوەدا کە تەنها لە نیوەی باشووری کوردستان بەپێی یاسا و بەشێوەی  بەڕێوەبردن بوونی هەیە  پێویستە  ئەم دۆخەی ئێستا ناوەخۆ و عێراق و ناوچەکەو جیهان وەک خۆی بخوێنێتەوەو ببینێ ، گەرنا  دۆخەکە بەخێرایی لە گۆڕانکاری گەورەو ڕیشەیی دایە ، ڕەنگە دواتر فەریای نەکەوێ و  ئەوەی  هەشە لەکیسی بچێ ، ئێستا کورد  بۆ لەدەست نەچوونی  ئەزموون و هەرێمەکەی و دوبارە جینۆساید نەبوونەوەی  تاکە بەڵگەیەک کە فەرمی بێ و بەهای یاسایی و نێودەوڵەتیشی هەبێ و بتوانێ  کورد لەداهاتوو بپارێزێ  لەو خەون و حەز و خواستانەی نەتەوە سەردەستەکانی ناچەکە هەیانە   تەنها و تەنها  دەستووری  هەمیشەیی عێراقەو تاکە خاڵی بەهێزی کورد و بەڵگەی فەرمییە ، بۆیە  لە ئێستادا  کور پێویستە لەسەر دوو ئاڕاستە کاربکات  ، یەکەمیان لەسەر ئاستی  ناوەخۆ و چاکسازی ڕاستەقینەو  شەفافیەت و دابینکردنی بژێوی خەڵک و گەڕانەوەی جۆرێک لە متمانە لە نێوان خەڵک و حکومەت ، هەروەها زیاتر کرانەوەو پابەندبوون بە بنەما دیموکراسییەکان و ڕێزگرتن لە ڕای ئازاد و توانەوەی بەستەڵەکی چەقبەستوویی سیاسی لە هەرێم دا ، دوومەیان هاتنەسەر خەتی هەرێم بە شێوەیەکی  جیددی و لە ئاستێکی باڵاو بەوەفدێکی سیاسی و ئەکادیمی بۆ بەغداد و پێداگریکردن لەسەر  ڕێکەوتن و جێ بەجێکردنی  هەموو  مافە دەستوریەکانی هەرێم  بە مەلەفی نەوت و خاک و سەربازی و ئابووری و کارگێڕی و دیبلۆماسی و هتدد  ،  جگە لەمە  هەرێم  لەبەردەم  مەترسی زۆر  جددی و گەورە دایە  ،  لە ئێستا دۆخەکە لەبەرژەوەندی کورد نیە  هەوڵ هەیە بۆ خراپترکردنی دۆخەکە بەمەش  تا کات بڕوا  بۆ کورد سەخت تر  دەبێت ، جگە لەم چارەسەرە  هیچ ئاسۆیەکی تر لە ئارادا  نیە و لە ئێستادا و چاوەڕوانیش دەکرێ  گەر کورد  ئەم دۆخە خراپەی ئێستای خۆی تێنەپەڕێنێ لەداهاتووشداو لەم گۆڕانکاریانەی بەدڵنییاییەوە  ڕوو دەدەن   هیچ هێز و لایەنێک  پاڵپشت و پشتیوان و بەرگریکاری کورد  نەبێ و کوردیش بۆخۆی  توانی پاراستنی خۆیی و  ئەزموونەکەی نیەو  نابێ  ....  

کارۆخ خۆشناو (تره‌مپ) وەک سەرۆکێکی ناوازە و دیاریدەیەکی شاز لە ناو سیاسەتی ئەمه‌ریکادا، بەم هەموو هاش و هوش و عەجوولیەی خۆیەوە، نەیتوانی بنەماکانی دیموکراسی ئەمه‌ریکا بشڵەژێنێت و یاسا و رێسا دەستوورییەکان تێپەڕێنیت، چونکە (دەستووری ئەمه‌ریکا) قەڵغانی دیموکراسیەتی ئەمه‌ریکایە و زامنکەری هەمیشەیی بەرهەمهێنانەوەی پرۆسەی دیموکراسی ئەمه‌ریکایە بۆ هەموو سەردەمێک و بۆ هەموو حاڵەتێک و بۆ هەموو کەسێک، واتە دەستووری ئەمه‌ریکا (هێڵی سوورە) و لە سۆنگەی ئەم دەستوورەشەوە (رەگ و ریشەی قووڵ) بۆ دەسەڵاتەکانی (جێبەجێکردن و یاسادانان و دادوەری) رەنگڕێژ کراون و دام و دەزگای بەهێز بۆ ئەمه‌ریکا بنیاتنراون، بەجۆرێک ئەگەر سەرۆکێکی شێوە دیکتاتۆر وەک ترەمپیش هەڵتۆقێت، ئەوا ناتوانێت ژێرخانی دیموکراسیەتی ئەمه‌ریکا هەڵتەکێنێت، خۆ ئەگەر تره‌مپ بیتوانیایە سنووری خۆی ببەزێنێت ئەوا دەستووری ئەمه‌ریکای لە بەرژەوەندی خۆی هەمواردەکردەوە و خۆی وەک (سەرۆک و مەلیک و پاشای هەتا هەتایی) لە کۆشکی سپی دەهێشتەوە، چونکە تره‌مپ دنیابینیەکی رۆژهەڵاتی هەیە و دۆڕانی لە یاری دیموکراسیدا قبوڵ نییە، تەنها ئەوکاتە نەبێت کە خۆی براوەی یارییەکە دەبێت. دوای پەسەندکردنی دەنگەکانی (ویلایەتی میشیگن) لە بەرژەوەندی بایدن، تره‌مپ نائومێد بوو لەوەی کە بتوانێت لە رووی سکاڵای یاساییەوە ئەنجامی هەڵبژاردنەکان لە بەرژەوەندی خۆی بشکێنێتەوە، بۆیە بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ دانی بە بردنەوەی بایدن دانا، ئەویش لە رێگای کردنەوی دەرگاکانی کۆشکی سپی بۆ تیمەکەی بایدن و ئامادەیی تەواوی دەربڕی بۆ هەماهەنگی کردن بۆ دەستاودەستکردنی دەسەڵات، لەگەڵ ئەوەشدا تاکو ئێستا تره‌مپ بە روون و راشکاوی دانی بە دۆڕانی خۆیدا نەناوە و پیرۆزبایی لە بایدن نەکردووە، ئەگەرچی ئەم دانپێدانەی تره‌مپ (ئەرکێکی یاسایی) نییە، بەڵام نەریتێکی دیموکراسی و پێویستییەکی ئەخلاقیە بۆ دەستاودەستکردنی دەسەڵات بە شێوەیەکی ئاشتییانە، لەگەڵ ئەوەشدا دەبینین خاتوو (ئیمێڵی مۆرفی) بەرپرسی کارگێڕی (خزمەتگوزارییە گشتییەکان)  ئامادەیی تەواوی دەربڕی بۆ هەماهەنگیکردن لەگەڵ تیمەکەی بایدن. بە هاتنی (جۆ بایدن) وەک (46)ه‌مین سەرۆکی ئەمه‌ریکا، سەردەمێکی نوێ  و دەرفەتێکی نوێ و لاپەڕەیەکی سپی لە (کۆشکی سپی) دەکرێتەوە، ئایا پلان و ستراتیژی سەرکردایەتی سیاسی کوردستان چییە بۆ ئەم سەردەمە نوێیە؟  ئایا نوێنەرایەتی کوردستان لە واشنتن چ پلانێک و میکانیزمێکیان ئامادەکردووە بۆ پرۆسەی (لۆبی)کردن لە سەردەمی بایدندا؟ ئایا رەوەندی کوردی (کە بە نزیکەی 70 هەزار کەس مەزەندە دەکرێن) لە ئەمه‌ریکادا کاریگەرییان لەم سەردەمە نوێیەدا چییە؟  یەکێک لە خاڵە لاوازەکانی ئێمەی کورد بریتییە لە نەبوونی دەزگای تایبەتمەند بە داڕشتنی پلانی کورت ماوە (تاکتیکی) و پلانی درێژماوە (ستراتیژی) بۆ رەنگڕێژکردنی  سیاسەت و ستراتیژییەکی تۆکمە بە ئامانجی قۆستنەوەی دەرفەتەکان و رووبەڕووبوونەوەی هەڕەشەکان، هۆکاری ئەم خاڵە لاوازەش دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی دەستوور (وەک لە وتاری پێشوودا ئاماژەمان پێکرد: بۆ خوێندنه‌وه‌ی وتاره‌كه‌ كرته‌ لێره‌ بكه‌)، چونکە لە رێگای چەتری دەستوورەوە دەتوانرێت ئەم جۆرە دەزگایانە بنیاتبنرێن و پلانی ستراتیژی و هێڵی سووری نیشتمانی و رەهەندەکانی ئاسایشی نیشتمانی دیاری بکرێن. لە کۆتاییدا پێموایە (هاتنی سەردەمی بایدن، واتە هاتنی دەرفەتێکی زێڕین بۆ کورد)، چونکە بایدن شارەزاترین و هاوسۆزترین و نزیکترین کارەکتەری سیاسی ئەمه‌ریکایە بەرامبەر بە دۆزی کورد، بۆیە گرنگە تا زووە سەرکردایەتی سیاسی کوردستان خۆیان ئامادە بکەن و پلانێکی تۆکمە بۆ ئەم سەردەمە زێڕینە دابڕێژن، تاکو (وەبەرهێنانی دیپلۆماسی) لەم دەرفەتە زێڕینە بکرێت و مامەڵەیه‌کی تەندروست لەگەڵ ئیداره‌ی بایدندا بکرێت و بەرچاوڕوونی پێشوەختەمان هەبێت بۆ قۆناغێکی نوێ و سەردەمێکی نوێ، نەک تەنها سیاسەتی (کاردانەوەمان) هەبێت! بۆ گۆڕانکارییە گەورە و گرنگەکانی کۆشکی سپی، کە سەرچاوەی بڕیارە چارەنووسسازەکانی جیهانە. ٭ سەرۆکی ئینستیتۆی توێژینەوەی (ئەمه‌ریکی-کوردی)

د. ئامانج عەبدوڵڵا سەعید ئێستا نزیکەی (١٣) هەوڵی بەرهەمهێنانی ڤاکسینی کۆرۆنا (SARS-CoV-2) گەیشتونەتە قۆناغی سێهەمی تاقیکردنەوە لەسەر مرۆڤ، کە بریتییە لە قۆناغی بەکارهێنانی ئەو ڤاکسینانە لەسەر هەزاران کەس و لەگروپی تەمەن و وڵاتانی. جیاجیا. هەوڵەکانی (کۆمپانیای فایزەر/ بایۆنتێک، کۆمپانیای مۆدێرنا، و زانکۆی ئۆکسفۆرد/ ئەسترازێنیکا) لە پێشەنگی ئەو هەوڵانەدان کە بۆ مەبەستی بەرهەمهێنانی ڤاکسینی دژی پەتای کۆرۆنا (COVID-19) لە ئارادان. بەرپرسانی هەردوو کۆمپانیای فایزەر/ بایۆنتێک لە ڕۆژی ١٨/١١/٢٠٢٠ ڕایانگەیاند کە لە دوای بەکارهێنانی لە قۆناغی سێهەمی تاقیکردنەوە لەسەر مرۆڤ ڤاکسینەکەین بەڕێژەی ٩٥٪ کارایی هەیە. هاوکات هەفتەی ڕابردوو کۆمپانیای مۆدێرنا ڕایگەیاند کە ئەو ڤاکسینەی ئەوان کاری لەسەر دەکەن لە قۆناغی سێهەمی تاقیکردنەوەی لەسەر مرۆڤ توانیویەتی لە ڕووی کاراییەوە ٩٤.٥٪ سەرکەوتن بەدەست بهێنیت. دواجاریش زانایانی زانکۆی ئۆکسفۆرد ڕایانگەیاند کە ڤاکسینەکەی ئەوانیش بەڕێژەی ٩٠٪ کارابووە. کارایی ڤاکسینی نوێ بە ڕێژەی (٩٠-٩٥٪) ئەنجامێکی پۆزەتیڤ و مژدەبەخشە مانای وایە بەکارهینانی ئەم ڤاکسینانە بوونەتە هۆی جوڵاندنی پیکهاتە جیاجیاکانی سیستمی بەرگری لەشی مرۆڤ و دروستکردنی دژەتەنی هاوتاکەر لە دژی پرۆتینی (S)ی ڤایرۆسی کۆرۆنا ، کە دواجار دەبێتە هۆکاری ڕێگری لە توشبوون بە پەتای کۆرۆنا لەو ئەوکەسانەی کە ڤاکسینەکەیان بەکار هێناوە. هەردوو ڤاکسینی کۆمپانیای فایزەر/بایۆنتێک لەگەڵ کۆمپانیای مۆدێرنا پشت بە تەکنۆلۆجیای (mRNA)دەبەستن، (mRNA) بریتیە لەو ترشە ناوکیانەی هەڵگری کۆدە بۆماوەییەکانی دروستکردنی پرۆتینی (S)ی ڤایرۆسی کۆرۆنایە، دوای ئەوەی دەنێردرێتە ناو لەشی مرۆڤ، خانەکانی لەشی مرۆڤ ئەم کۆدانە دەگۆڕن بۆ پرۆتینی ڤایرۆسی کۆرۆنا و دواجار دروستبوونی ئەو پرۆتینە نامۆیانەش دەبنە هۆی جوڵاندنی سیستمی بەرگری لەشی مرۆڤ بەبێ ئەوەی مرۆڤ تووشی نەخۆشییەکە بکەن، لەگەڵ ئەوەی ئەم تەکنۆلۆجیایە یەکەمین جارە لە پرۆسەی بەرهەمهێنانی ڤاکسیندا بەکار دەهێنرێت، بەڵام بە پێی داتاکانی قۆناغی سێهەمی تاقیکردنەوە لەسەر مرۆڤ ئەنجامی دڵخۆشکەری لێکەوتۆتەوە. ڤاکسینی زانکۆی ئۆکسفۆرد/ ئەسترازێنیکا پشت بە تەکنۆلۆجیای ڤایرۆسی گوێزەرەوە (Viralvector) دەبەستێت، لە ڕێگای بەستنی جینی پرۆتینی (S) ی ڤایرۆسی کۆرۆنا لە ڤایرۆسێکی دیکە کە ناسراوە بە (Adenovirus)ی چیمپانزی. بە پێی ئەو داتایانەی لەبەردەستن، ئەم ڤاکسینانە دەبێت بۆ هەر کەسێک دووجار بەکار بهێنرێت، ماوەی نێوان بەکارهێنانی جاری یەکەم و دووەم لە ڤاکسینی فایزەر/ بایۆنتێک بریتییە لە سێ هەفتە، باڵام لە ڤاکسینی مۆدێرنا و زانکۆی ئۆکسفۆردا ئەوماوەیە چوار هەفتەیە. یەکێک لە دیارترین جیاوازییەکانی ئەم ڤاکسینانە شێوازی هەڵگرتن و گواستنەوە و گەیاندنیانە بە سێنتەرەکانی کوتان لەسەرتاسەری دونیا، بۆ نمونە هەڵگرتن و گواستنەوە ڤاکسینی ئۆکسفۆرد لە هەردوو ڤاکسینەکەی دیکە ئاسانترە، هەروەها ڤاکسینی مۆدێرنا لە ڤاکسینی فایزەر/بایۆنتێک ئاسانترە. ڤاکسینی کۆمپانیای فایزەر/بایۆنتێک لە کاتی هەڵگرتن و گواستنەوەدادەبێت لە پلەی گەرمی (-٧٠) پلەی سەدیدا بپارێزرێت، هەروەها دەبێت پێش بەکارهێنانی لەگەڵ گیراوەیەکی دیکەدا تێکەڵ بکرێت ، بۆ ئەم مەبەستەش کۆمپانیای فایزەر پاکێجێکی تایبەتی بەرهەم هێناوە بۆ ئەوەی ڤاکسینەکە لەناو بەفری تایبەت (Dry ice) دا بپارێزرێت تا دەگاتە شوێنی بەکارهێنانی. ئەم پاکێجە لە توانایدایە بۆ ماوەی (١٠) ڕۆژ ڤاکسینەکە بە جێگیری بهێڵێتەوە، بەڵام دواتر دەبێت لە ناو بەفرگرەی تایبەتدا بپارێزرێت کە پلەی گەرمییەکی لە (-٧٠) پلەی سەدی دا بێت. لە کاتێکدا ڤاکسینی کۆمپانیای مۆدێرنا دەتوانرێت بۆ ماوەی (٣٠ ڕۆژ) لە ناو بەفرگرەی ئاسایی ماڵاندا بپارێزرێت، هەروەها لە پلەی گەرمی ژووردا هەتا ١٢ کاتژمێر پارێزراو دەبیت و لە پلەی گەرمی (-٢٠) پلەی سەدیدا دەتوانرێت بۆ ماوەی شەش مانگ بپارێزرێت. بەڵام ڤاکسینی زانکۆی ئۆکسفۆرد پاراستن و گواستنەوەی لە هەردوو ڤاکسینەکەی دیکە ئاسانترە بە جۆرێک لە نێوان (٢-٨) پلەی سەدیدا پارێزراو دەبێت بە مەرجێک لە تیشکی ڕوناکی بەدووور بێت. لە ڕووی نرخەوە، ڤاکسینی کۆمپانیای مۆدێرنا لە هەردوو ڤاکسینەکەی دیکە گرانترە بە جۆرێک نرخی هەر ڤاکسینێک نزیکەی (٣٨) دۆلارە لە کاتێکدا ڤاکسینی کۆمپانیای فایزەر نرخەکەی (٢٠) دۆلارە. نرخی ڤاکسینی زانکۆی ئۆکسفۆر لە هەدوو ڤاکسینەکەی دیکە هەرزانترە بە جۆرێک کە لە (٣) پاوەند تێپەڕ ناکات (بەرهەمهێنەران دەڵێن نرخی ڤاکسینەکەیان لە ئاستی نرخی کۆپێک قاوەدایە). هەردوو کۆمپانیای ئەسترازێنیکا و فایزەر لەسەر بنەماو پرانسیپی قازانج نەویست ڤاکسینەکە بەرهەم دەهێنن، هەروەها پلانیان وایە بە بێ ڕەچاوکردنی قەبارەی ئابوری، بەرهەمەکەیان بە هەموو وڵاتێک بفرۆشن، بەڵام کۆمپانیای مۆدێرنا قازانج لەسەر بەرهەمەکەیان دادەنێن. پێشبینی دەکرێت هەر سێ ڤاکسینەکە پێش کۆتایی ساڵی (٢٠٢٠) ئامادە بن بۆ بەکارهێنان، بەڵام ڤاکسینی کۆمپانیای مۆدێرنا زیاتر بۆ ناوخۆی ئەمەریکایە و پێشبینی دەکرێت لە بەهاری (٢٠٢١) دا بگاتە وڵاتانی دیکە. ئەو ڤاکسینانەی کە مۆڵەتیان پێدراوە کۆمپانیای (CanSinoBio)ی کۆماری میللی چین بە هەماهەنگی لەگەڵ ئەکادیمیای زانستی پزیشکی سەربازی کاریان لەسەر بەرهەمهێنانی ڤاکسینێک کردووە بە سودوەرگرتن لە تەکنۆلۆجیای ڤایرۆسی گوێزەرەوە (Viral vector) ، لە ڕێگای بەستنی جینی پرۆتینی (S) ی ڤایرۆسی کۆرۆنا لە ڤایرۆسێکی دیکە کە ناسراوە بە (Adenovirus5)، لە هەنگاوێکی چاوەڕوان نەکراودا و لە ڕێکەوتی ٢٥/٧/٢٠٢٠ ئەم ڤاکسینە لەلایەن دامەزراوەکانی سوپای کۆماری میللی چینەوە مۆڵەتی کاتی بەکارهێنانی پێبەخشرا بۆ ماوەی یەک ساڵ. هاوکات لە مانگی ٨/٢٠٢٠ دا قۆناغی سێهەمی تاقیکردنەوە لەسەر مرۆڤ لە هەندێ وڵاتی دیکە دەستی پێکرد بە تایبەت لە وڵاتانی (شانشینی عەرەبی سعودی و پاکستان و کۆماری ڕوسیای فیدراڵ. لە هەوڵێکی دیکەدا (Gamaleya Research Institute) کە سەر بە وەزارەتی تەندروستی کۆماری ڕوسیای فیدراڵە، بە پشتبەستن بە بە تەکنۆلۆجیای ڤایرۆسی گوێزەرەوە (Viral vector) ڤاکسینێکیان بەرهەم هێناوە کە دواتر ناونرا (Sputnik V)، لە مانگی نۆڤەمبەری (٢٠٢٠) دا بەرهەمهێنەرانی ئەم ڤاکسینە ڕایانگەیاند کە بەپێی ئەنجامە بەراییەکانی قۆناغی سێهەمی تاقیکردنەوە لەسەر مرۆڤ کارایی و سەلامەتی ڤاکسینەکە لە ئاستێکی زۆر بەرزدایە. پێشتریش هەنگاوێکی چاوەڕوان نەکراودا لە ڕێکەوتی ١١/٨/٢٠٢٠ سەرۆک کۆماری ڕوسیای فیدڕاڵ ڕایگەیاند کە ئەم ڤاکسینە لەلایەن دەزگاکانی مۆڵەتپێدانی ڤاکسینەوە پەسەند کراوە تەنانەت پێش ئەوەی قۆناغی سێهەمی تاقیکردنەوە لەسەر مرۆڤ دەستپێبکات، شارەزایان و پسپۆڕان پێیان وابوو ئەم هەنگاوە جێگای مەترسییە، هەر بۆیە دواتر کاربەدەستانی حکومەت ڕایانگەیاند لە تەنها لە چوارچێوەی (ڕێگەپێدانی تۆمارکردنی مەرجدار) دا مامەڵە لەگەڵ ئەم ڤاکسینە دەکەن. ئەنجامە بەراییەکانی قۆناغی سێهەمی تاقیکردنەوە لەسەر مرۆڤ بۆ ئەم ڤاکسینەی کۆماری ڕوسیای فیدراڵ ئاماژە بە کارایی (٩٢-٩٥٪) دەکەن. هەر چەندە لە ڕووی زانستییەوە هێشتا پێداجوونەوەی هاوەڵانە بۆ داتاکانی قۆناغی سێهەمی تاقیکردنەوە لەسەر مرۆڤ بۆ هیچ کام لەو ڤاکسینانە ئەنجام نەدراوە کە لەسەرەوە ئاماژەمان پێکرد، بەڵام ئەنجامە بەراییەکان هیوابەخشن، دەتوانین بڵێین کە گەشەکردنی تەکنۆلۆجی پرۆسەی بەرهەمهێنانی ڤاکسینی دژی ڤایرۆسی کۆرۆنای خێراتر کردووە، بەجۆرێک ئەو هەنگاوانەی کە جاران چەندین ساڵی دەخایاند ئێستا لە ماوەی چەند مانگێکدا ئەنجامەکانی دەبینین. لە کۆتاییدا ئەو پرسیارەی لە هزری هەموماندایە بریتییە لەوەی کە ئایا مرۆڤایەتی دەتوانێت دادپەروەری و یەکسانی لەگەیشتن بەم ڤاکسینانە جێبەجێ بکات و بە زووترین کات کۆتایی بەم پەتا جیهانیە بهێنرێت، ئایا کۆمەڵگای نێودەوڵەتی دەتوانێت بە یەک دەنگ ڕێگر بێت لە دەرکەوتنی دیاردەی ناسیۆنالیزمی ڤاکسین (Vaccine Nationalism)؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارانە ئاماژەی دڵخۆشکەر هەیە، لە مانگی(٤/٢٠٢٠) دا رێکخراوی تەندروستی جیهانی و کۆمسیۆنی ئەوروپا و فەرەنسا دەستپێشخەری (Access to COVID-19 Tools “ACT) یان ڕاگەیاند. بە پێی ئەم دەستپیشخەرییە توانای حکومەتەکان و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی تایبەت بە بواری تەندروستی و بەرهەمهێنەران و زانایان و کەرتی تایبەت و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی و دامەزراوە خێرخوازییەکان پێکەوە یەکدەخرێن بۆ مەبەستی بەرقەرارکردنی یەکسانی بۆ گەیشتن بە هۆکارەکانی (دەستنیشانکردن، چارەسەر، ڤاکسین) ی تایبەت بە پەتای کۆرۆنا. یەکێک لە پێکهاتە سەرەکییەکانی ئەم دەستپێشخەرییە ناسراوە بە (COVAX)، کە تەنها هەنگاوی نێودەوڵەتییە بۆ زامنکردنی یەکسانی و دادپەروەری لەگەیشتن بە ڤاکسینی تایبەت بە پەتای کۆرۆنا، بە جۆرێک کە هەموو هاوڵاتییەک لەو وڵاتانەی بەشدارن لەم دەستپێشخەرییە بتوانن دەستیان بە ڤاکسینە نوێیەکان بگات بە بێ ڕەچاوکردنی ئاست و توانای ئابوری وڵاتەکەیان. خۆشبەختانە عیراق و هەرێمی کوردستان بە هاوکاری ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی لە مانگی سێپتێمبەری (٢٠٢٠) ەوە بە شێوەیەکی فەرمی چونەتە نێو دەستپێشخەری (COVAX) ەوە. (COVAX) وەک پلاتفۆرمێکی نیودەوڵەتی کار دەکات بۆ پشتیوانیکردنی توێژینەوە و پەرەپیدان و بەرهەمهێنانی ژمارەیەکی بەرفراوان لە کاندیدی ڤاکسینی کۆرۆنا و زامنکردنی دادپەروەری و یەکسانی لەگەیشتن بەم ڤاکسینانە. قۆناغی داهاتوو تاقیکردنەوەیەکی گرنگە بۆ کۆمەڵگای مرۆڤایەتی بۆ ئەوەی بتوانن دادپەروەری لەم پرسە گرنگ و هەستیارەدا بەرقەرار بکەن. پسپۆری بواری ڤایرۆسناسی

هیوا سەید سەلیم   پەرلەمانی کوردستان کە مانگی جارێک بابەتێک دەدۆزێتەوە تا کۆبوونەوەی پێ بەڕێ بکات، ئەمجارەشیان لە نێو یەک دونیا کێشە و قەیرانی حوکمڕانی لە هەرێمی کوردستان،  دانیشتێکی تایبەتی لەسەر کۆچی گەنجان بەرەوە هەندەران ئەنجامدا.  شایانی باسە ماوەیەک دەبێت خەلکی کوردستان بە گشتی و چاودێرانی کاروباری پەرلەمانی کوردستان زۆر متماەیان بە کارەکانی پەرلەمان نەماوە، زۆرینەی خەلکی کوردستان وای دەبیننن کە پەرلەمان نەیتوانیوە لایەنی کەمی ئەرکەکانی خۆی لە (چاودێریکردنی ئەدای حکومەتی هەرێم، و دەرکردنی یاسا  ، و پەسندکردنی بودجەی ساڵانە) ببینێت. بە تایبەتی کە  هەرێم ساڵانێکە نەک هەر  یاسای بودجەی نیە، بگرە کەسیش نازانێت لەو هەڕێمە داهات چەندە و سەرفیات چیە؟ بە پەرلەمانی کوردستانیشەوە کە ئەرکیەتی وەک چاودێرێک بەسەر دەزگاکانی جیبەجێکردن ئەو پرسیارە لە حکومەتی هەرێم بکات. لێرەدا ئێمەش دەڵێین، پەرلەمانی کوردستان هیچ پێویستی بەوە نەبوو کۆبوونەوە بۆ هۆکاری کۆچی گەنجان ئەنجام بدات،  چونکە منداڵێکی سەر شەقامیش دەزانێت گەنج بۆچی کۆچ دەکات.  ئایا خۆشە گەنج دەستبەرداری کەس ئازیزەکانی بێت،  و خاک و نیشتمان جێ بهێڵێت،  ڕێگای هات و نەهات هەڵبژێرێت تا دەگاتە هەندەران؟   گەنجی هەرێمی کوردستان کاری دەست ناکەوێت، ئەوەی کار و وەزیفەشی هەیە مووچەی پێنادرێت، لە سادەترین ژیانی شەڕەفمەندانە لە زێد و نیشتمانی خۆی  بێ بەش کراوە، بۆیە کۆچ دەکات. ئەو توێژە هەستیارەی کۆمەلگایی کوردی  لە جەهەنەمێک ڕادەکەن،  کە لیوان لێوە لە نادادی و دادپەروەری، چونکە ئەو گەنجانە  خۆیان بەراورد دەکەن لەگەڵ هاوتەمەنەکانی خۆیان،  لە منداڵی بەرپرسەکان، دەبینن ئەوان لە ژیانێکی شاهانە دەژین، کارو کاسبی بۆ ئەوانە، پارە و داهاتی هەرێم بۆ گیرفانی ئەوانە، ئەوان وەک شازادەکانی وڵاتەکانی کەنداوی عەڕەبی دەژین لە ( ئۆتۆمۆبێلی گرانبەها،  و شوقە و ڤێلای خۆش، شەو سورەکانی ناو کافێ و کڵاپەکان، گەشت و سەیرانی پایتەختەکانی جیهان)  بۆیە زۆرینەی گەنجی هەرێمی کوردستان هیچیان بۆ نامێنێتەوە، ڕاکردن نەبێت بەرە ئایندەیەکی نادیار. دیاردەی کۆچ ئەگەرچی دیاردەیەکی جیهانیە، بەڵام ئەوەی جێگای هەڵوەستەیە  کۆچ  لە کوردستانەوە بۆ ئەوروپا و ولاتانی دیکەی جیهان،  ساڵانە بە زیانی گیانی سەدان هاوڵاتی کوردستان تەواو دەبێت، کە بەشێکیان دەبنە قوربانی گروپ و مافیاکانی بە قاچاغبردنی مرۆڤەکان، و بەشێکیشیان لە ڕێگاوبان و دەریاکان تێدەچن و دەربازیان نابێت.  بۆیە زیانە گیانیەکانی کۆچ ساڵانە لە هەڵکشان دایە، ئەمە وێڕای تێکچوونی شیرازەی سەدان خێزانی کورد کە کۆچ لێکی دابڕیون، سەرەنجام  ئەو خێزانانە لێک هەڵوەشاونەتەوە. بۆیە دەڵێین ئەگەر پەرلەمانی کوردستان پەرۆشە بۆ رێگری لە کۆچی گەنجان بۆ هەندەران، دەبوو دەمێک بوو کاری بۆ نەهێشتنی هۆکارەکانی کۆچی گەنجان بکردایە. دیاردەی کۆچ کە وەک باسمان کرد، لێکەوتەی ئیداردانی خراپ و نادادی و تەشەنەسەندنی گەندەڵی ، و لە هەمووشی مەترسیدارتر فەشەلی حوکمڕانیە لە هەرێمی کوردستان.  لە پاڵ دەیان و سەدان دیاردەی دیکەی نامۆی ناو کۆمەڵگا، لە شێوەی (تاوانی رێکخراو، ژنکوژی، دزی و بڵاوبوونەوەی ماددەی بێهۆشکەر....هتد)  بۆیە دەبێت ئەو دیاردەیە رێگاچارەی بۆ بدۆزرێتەوە، ئەو رێگایەش بە تەنیا بە ئەنجامدانی کۆبوونەوەیەکی پەرلەمان نایەتەدی.  بگرە دەبێت ئیرادەیەک هەبێت بۆ نەهێشتنی هۆکارەکانی کۆچی گەنجان،  لە ئێستادا ئەو ئیرادەیە نەک هەر بوونی نیە، بگرە لایەنە فەرمیەکانی هەرێمی کوردستان باکیشیان بەو دیاردەیە نیە، بگرە هەندێک جار حەزیش دەکەن بەشێک  لەو گەنجانە  لە کۆڵ دەسەڵاتەکەیان  بێتەوە، بە تایبەت ئەوانەی  کە خاوەنی ڕای خۆیانن،  و ناچنە ژێر باری قەبوولکردنی شاشیەکانی ئەو دەسەڵاتە. دوا جار دەڵێین بەبێ بوونی ئیرادەیەک بۆ چاکسازی و نەهێشتنی نادادی لە کۆمەڵگای کوردستان بە گشتی و لەنێو توێژی گەنجانی خێر لەخۆنەدیوی کوردستان،  ناتوانرێت ڕێگا لە کۆچی گەنجان بگیرێت، جا با پەرلەمان نەک کۆبوونەوەیەک بگرە سەد کۆبوونەوەی دیکە ئەنجام بدات.

ئادەم ئاودەل لەدوای روخانی رژێمی بەعس لە عێراق ، بەغداد سەرچاوەی داھاتی ئابوری ھەرێمی کوردستان بوو ، ئەویش ئەو بەشە بودجەیە بوو کە مانگانە لەلایەن بەغداوە بۆ ھەرێم دەنێردراو و حکومەتی ھەرێمیش تەحکومی پێوەدەکرد. ئەگەرچی لە سەرەتادا و لە ساڵی (٢٠٠٤) نوێنەرانی کورد کە لە ھەر یەک لە (عیماد احمد و ئازاد بەرواری پێکھاتبون) لەسەر پشکی ./.١٢  لەگەڵ حکومەتی ناوەند رێککەوتبون ، بەڵام بە ھەوڵی چەند سەرکردەیەکی ئەوکاتی کورد و لە رێگەی (عادل عبدالمھدی)یەوە ، پشکەکە بۆ (./.١٧) زیادکرا . لەوکاتەوە تا سەرەتایی ساڵی ٢٠١٤ ھەموو (١٠) رۆژ جارێک برەپارەیەکی زۆر لە بەغداوە نێردراوە و تاکۆتایی ھەموو مانگێک بەشە بودجەی رێککەوتن لەسەر کراو گەیشتووە ، کە ئاستی ئابوری ھەرێمی کوردستان و داھاتی تاکی بەشێوەیەکی بەرچاو بەرزکردەوە . دواتر لەگەڵ دروست بونی ناکۆکی سیاسی لە سەرەتای (٢٠١٤) لە لایەن (نوری مالکی) سەرۆک وەزیرانی ئەوکاتی عێراق ،بودجەکە بڕدرا و بو بە دەستپێکی قەیرانێکی قوڵی ئابوری ،کە دوای تێپەربونی (٦) ساڵ بەردەوامی ھەیە.  ھەموو ئەو قەیرانە قوڵە داراییەش لە یەک دێردا کۆ بۆتەوە ئەویش (رادەست نەکردنی نەوتی ھەرێمە بە بەغدا) ئەگەرچی حکومەتی ھەرێم چەندینجار بەشێوەی فەرمی و نافەرمی رایگەیاندوە کە ئامادەیە سەرجەم نەوتەکە رادەست کات و رێککەتن ئەنجام بدات ، بەڵام غروری ئەوکاتی سیاسەتی کورد بەتایبەتی لە سەروبەندی ئەنجامدانی ریفراندۆم و ملنەدانی ھەرێم بۆ داواکارییەکانی بەغدا دۆخەکەی بەرە و ئالۆزی زیاتر برد. ئەگەرچی لە سالی (٢٠١٨ ) وە حیدەر عبادی سەرۆک وەزیرانی ئەوکاتی عێراق بەشێک لە بودجەی بۆ ھەرێم نارد و تا ئاستێک جوڵەیەکی بە دۆخی ئابوریدا و پاشەکەوتی موچەی کەم کردەوە بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ھەرێم ھیچ برە نەوتێکی رادەستی بەغدا نەکرد. دواتر و لەسەردەمی عادل عبدالمھدیدا وەک ھاکارییەک حکومەتی عێراق برە بوجەیەکی زیاتر لە حکومەتی پێش خۆی نارد و بۆ ماوەی سالێک چاوپۆشی لە رادەستکردنی نەوت کرد ، بە ئامانجی سوک کردنی قەرزەکانی ھەرێم ، بەڵام پشتکردنی کورد لە عبدالمھدی و رادەست نەکردنی ھیچ برە نەوتێک دیسان کێشەکە سەریھەڵدایەوە و قەیرانەکە قوڵتر بوو ، ئەگەرچی کازمی بەھەمان شێوەی سەرۆک وەزیرانی پێش خۆی بەردەوام بوو لە ناردنی بەشێک لە بودجە بەڵام دیسانەوە ھەرێم ھیچ برە نەوتێکی رادەستی کۆمپانیای سۆمۆ نەکرد . واتا تا ئێستا لەـدوای برینی بەشە بودجەی ھەرێم سێ سەرۆک وەزیران لە سێ کابینەی جیاجیادا برێک لە بودجەیان بەشێوەی جیاجیا ناردوە بەڵام لە ھیچ کامیاندا ھەرێم رازی نەبوە ھیچ برە نەوتێک رادەست بکات .  ئەگەرچی ئێستا عێراق خۆیشی لە بەردەم قەرانێکی ئابوری ئالۆزدایە و بۆ موچەی فەرمانبەران ناچارکراوە قەرزبکات و بودجەی ٢٠٢١ تەنھا ئیدارەدانی کارەکانی پێشوبێت واتا نە دامەزراندنی تێدایە و نە پرۆژە و خزمەتگوزاری نوێ ، بەڵام لەھەمان کاتدا بەغدا نایشارێتەوە کە ئامادەیی رێککەتنی لەگەڵ ھەرێم ھەیە بە مەرجی رادەستکردنی داھات . ئەگەرچی پێشتر بەغدا تەنھا داوای داھاتی نەوتی دەکرد بەڵام لە ئێستادا سەقفی داواکارییەکانی بەغدا سەری کێشاوە بۆ داھاتی ناوخۆ و خاڵە سنورییەکان و فرۆکەخانەکانیش . کەئەمەش رێککەتنەکەی زیاتر قورستر و ئەستەمتر کردوە .  ھەموو ئەو کێشانەی کە رویانداوە دەگەرێتەوە بۆ نەبونی متمانەی بەغدا بە بەرپرسانی ھەرێم چونکە لە ھیچ کام لە رێککەوتنەکان حکومەتی ھەرێم داھاتی نەوتی رادەست نەکردووە و ھەربۆیەش بەشێک لە پەرلەمانتارە شیعە و سوننەکان ، لە ژێر فشاری شەقامدا مەرج و داواکارییەکانیان لە دژی کورد تا دێ قورسترە . کە ئەمەش جگە لە نەبونی متمانە بە حوکومەتی ھەرێم ، بابەتی نەتەوە پەرستی و ختوکەدانی نەتەوایەتی بوتە بەشێکی تر لە بەربەست لەبەردەم رێککەوتنەکان . ئێستا شەقامی عرەبی عێراقی کورد وەک دۆست و برا نابینێ ، بەلکە لای ئەوان کورد دوژمنێکی سەرسەخت و نەیارێکی گەورەی عرەب و عێراقە . ئەم خوێندنەوەیە لە دەرئەنجامی ئەو خیتابە ناسۆنالیستە نارێکەی بەشێک لە سیاسیەکانی ھەرێمە کە ماوەیەکی زۆرە گرتویانەتە بەر و ھاوڵاتی و فەرمانبەرانی ھەرێمیش باجی ئەو خیتابە نا سەردەمییە دەدەن . بەم پێودانگانە بێت تا ئەم جۆرە سیاسەتە لەم ھەرێمە بەردەوام بێت ، رێککەوتن و لێک تێگەیشتن لەگەڵ بەغدا قورسە و بگرە رەنگە ئەستەمیش بێت ، لە ئەگەری رێککەوتنیش ھەڵوەشاندنەوەی لەھەموو کاتێکدا واردە.  

نەوزاد مەجید هەمەوەندی    لە زمانی ئابوریدا هەموو هەناردەكردنێك لە ووڵاتان دەبێتە بوژانەوەی ئابووری و زیاتر پێشخستنی خودی ووڵاتەكە و زیاد كردنی هەلی كار , كەچی هەناردەكردن لە كوردستان بووە بە كەمبوونەوەی سیولە و سستی ئابووری و هەندێك جار زیانی مرۆیی و لەدەستدانی  فكری نوێ و هێزی گەنج .  سەرەرای دەولەمەندی خاك و كادری ئەكادیمی باش     كەچی تا ئێستا نەمانتوانیوە سیستەمێكی كوالێتی بەرز و هەلی خوێندن بۆ فێرخوازانی ناوخۆ و دەرەوە  فەراهەم بكەین  .بۆ ئەوەی  فێرخوازەكانمان ناچارنەكەین  پەنا بەرنە بەر خوێندن لەدەرەوەی ووڵات .   ڕاستە خوێندن لە دەرەوەی كوردستان و عێراق چەند كاریگەریكی ئەرێنی بۆ خودی فێرخواز بەشێوەی ڕاستەوخۆ  یان ناڕاستەوخۆ دروست دەكات, كە ڕەنگە  زیاتر تیكەڵبوون بە كەلتوری جیاواز و ژیانی نەتەوە جیاوازەكان زۆرتر و زیاتر فێرخوازەكانمان شارەزاتر و چاوكراوەتربكات لە ڕووی زانستیشەوە بە هەمان شێوە یان زیاتر . وەك ئاشكرایە هەر قوتابیەك لە كوردستان كاتێك بۆ درێژەدان بۆ خوێندن ڕوودەكاتە هەر وولاتێكی دراوسێ یاخود هەر ووڵاتێكیتری ئەم دونیایە .  پێویستی بە خەرجیەكی زۆر دەبێت و دەبێتە بارگرانیەكی هەستپێنەكراو  بۆ سەر ئابووری  كوردستان و كاریگەریەكانی  بە شێوەی پلەبەندی دەخاتە سەر هەموو سێكتەرەكانی  گەشەسەندنی بواری ئابووری.  بۆیە پێویستە زەمینەسازی و ئاسانكاری  بكرێت لە  بواری خویندن بەتایبەتی  خوێندنی باڵا .كە من پێم وایە زۆربەی لایەنی پەیوەندیدار كەم تەرخەمەو درك بەم بەهەدەردانە ناكەن كە لە ڕێگای خوێندنەوە بڕێكی زۆری سەرمایە و سیولەی ئەم ووڵاتە دەبرێتە دەرەوەی كوردستان .كەناكرێت هەروەستەیەكی وردی دڵسۆزانەی لەسەر نەكەین و بە ووردی بەدوای چارەسەری ئەم دۆخەدا نەگەرێین . چوونی ئەم هەموو فێرخوازە بۆ دەرەوەی وولات بەشێكی دەگەڕێتەوە بۆ دروستكردنی ئەم  ئاستەنگە لاوەكیانەی  بۆ  خودی فێرخوازان دروستی دەكەن تاكو نەتوانێ بە ئاسانی درێژە بەخوێندن بدات لە ناوخۆی كوردستان وە زۆرجار ناهاوسەنگی  رێژەی كۆنمرەكانی پۆلی دوانزە بەرامبەر بە داواكارییەكانی قوتابیان و خوێندكاران ,والە قوتابی و خوێندكار دەكات بیرۆكەی خوێندنی دەرەوەی ووڵات هەڵبژێرێت .  ڕەنگە توانا ئابووری خانەوادەكەی نەتوانێت ئەم ئەركە لە ئەستۆبگرێت بەڵام زۆرجار لە پێناوی دواڕۆژی ڕۆلەكەیان  دایك و باوك بەناچاری شان دەدەنە بەر ئەم ئەركە قورسە و خەرجی خوێندنەكە لە ئەستۆ دەگرن .دوای تەواوكردنی خویندنیان  زۆرجار هەندێك لە بوارەكانی خوێندن توانای دۆزینەوەی هەلی كاری بۆ دەڕەخسێت ,بەڵام زۆرینەیان دوای تەواوكردنی خوێندنەكەیان تەنها چاوەرٍێی دامەزراندنن لە كەرتی گشتی دەكەن ,كە ئەمەش خۆی لە خۆیدا گرانتركردنی بووجەی گشتیە . بە پێی بەدواداچونێكم بۆ خەرجیەكانی بەشێك  لە زانكۆكانی ووڵاتانی توركیا و بەریتانیا كردوە, كە چونەوە دەرەوەی ئەم هەموو پارە نەقدیە چەندە كاریگەری دەبێت لەسەر ئابووری كوردستان و ناوچەكە , كە ئەمەڕێژەیەكی كەمی  ژمارەی قوتابیان و خوێندكارانە لە كۆی ئەم  ووڵاتانەی دەرەوە كە فێرخوازان پەنای بۆ دەبەن . ووڵاتی توركیا ژمارەی قوتابیانی كورد تەنها لە وولاتی توركیا لە ساڵانی 2018 -2019 سەروی 6000 قوتابی تێپەراندوەو   هەر قوتابیەك ئەكەر بۆ خوێندنی ماستەر و دكتۆرا ڕووی لەم وولاتە كردبێت لە ماوەی دووسالی خویندنی پێویستی بە 20,000 هەزار تاكو 30,000 دولار بووە , وە بۆ بەكالۆریوس زۆر زیاتر بەهۆی زیاتر مانەوەیان لە ووڵاتەكە . بۆ نموونە :- ئەگەر بۆ هەر فێرخوازێكی خوێندنی ماستەر  بڕی 25,000 دۆلار وەربگرین كە ژمارەیان 3,000 قوتابی دەبێت لە كۆی ئەم شەش هەزار قوتابیە , بۆمان دەردەكەوێت لە ماوەی دووساڵی خوێندی ماستەر بڕی 75,000,000 دۆلار پارەی نەقدی لە كوردستانەوە چۆتە ووڵاتی توركیا . ماستەر:   3000 قوتابی * $ 25,000  = 75,000,000 دولار    لەتەنها ماوەی دووساڵ پارە لە كوردستان چوە بۆ وولاتی توركیا قوتابی دكتۆرا ژمارەیان نزیك دەبیتەوە لە 500 قوتابی, كە هەر قوتابیەك بڕی 35,000 دولاری خەرجی دەبێت بۆ تەواو كردنی دكتۆراكەی , كەواتە بڕی 17,000,000 دۆلار پارەی نەقدی لە كوردستانەوە چوە بۆ ووڵاتی توركیا . دكتورا 500 قوتابی * 35000 دولار = 17,500,000 دولار لە ماوەی چوار ساڵی خوێندنی  چۆتە ئەم ووڵاتە . ئەگەر باس لە ڕێژەی قوتابیانی بەكالۆریۆس بكەین كە هەمیشە ڕێژە و ژمارەی فێرخوازەكانی  زیاتر بووە لە ڕێژەی قوتابیان و خوێندكارانی خوێندی باڵا بەهۆی  نزمی كۆنمرەكانیانەوە لەگەڵ ئارەزووی خودی فێرخواز . بۆ نموونە:- قوتابیانی بەشەكانی دەرمانسازی و پزیشكی و بەشە ئەندازیاریەكان بە نموونە وەربگرین ڕێژەكەیان دەگاتە 2500 قوتابی كە بۆ هەر قوتابیەك 5000  دۆلار تەنها پارەی خوێندنەكەیەتی و خەرجی ساڵێكی هەر قوتابیەك نزیك دەبێتەوە لە 5000 دولار بە خەرجی كرێی خانوو و خواردن و كرێی كارەبا و ئاوو هاتووچۆ وە ماوەی خوێندنی بەشە پزیشكیەكانیش شەش ساڵە هەربۆیە ئەگەر كۆیان بكەینەوە لە ماوەی ئەم شەش ساڵەی خوێندنیان بڕی 150,000,000 دۆلار پارەی نەقدی (كاش) لە كوردستانەوە چۆتە ووڵاتی توركیا . كە ڕەنگە خەرجیەكان لە كەسێكەوە بۆ كەسێكیتر زۆر جیاوازبێت . 2500 قوتابی * 5000 دولار خوێندن + خەرجی سالێكی 5000 دولار بیت  * 6 ساڵ = 150,000,000 دولار لە ماوەی ئەم شەش سالەی خویندنی لەم وولاتە خەرجی كردوە جكە لە هەندیك خەرجی زیاتر كە بەبیی كەسەكە دەكوریت  كوی گشتی = 242,500,000 دولار  بارەی نەقد لە كوردستانەوە جوە بۆ وولاتی توركیا  ووڵاتی بەریتانیا بە نموونە وەربگرین :- بە پێی بەدواداچونەكانم بۆ ئەم بابەتە زمارەی قوتابیان لەم وولاتە لە نیوان سالانی 2010 – 2020  نزیكەی 2300 قوتابی تێپەراندوە  خەرجی خوێندنی بەكالوریوس بۆ هەر ساڵێك 10,000 دولار تاكو 22000 دولارە  خەرجی خویندنی  تەنها ساڵێكی خوێندنی ماستەر  لە ولاتی بەریتانیا 16,000 دولار تاكو 21,300 دولارە  دكتورا بۆ هەر ساڵێك لە نێوان 11,500 دۆلار  تاكو 20,000 دولار 2300 قوتابی × 17,000 دولار  خویندنی یەك سال × 4 سال = 156,400,000 ملیون دولار تەنها بارەی خویندن 4 سالی خویندن لە كوردستانەوە جوەتە وولاتی بەریتانیا  كە كوی كشتی خەرجی قوتابیان لەم دوو وولاتە دەكاتە سەروی 290,900,000 دولار  وە شایەنی باسە هەندێك لە خەرجیتر هەیە كە قوتابی و خویندكار پێویستە لەپاڵ خەرجی زانكۆ ئەركی ئەم خەرجیانەش لە ئەستۆ بگرێت بۆ نموونە  خەرجی رسوماتی تەندروستی بۆ ماوەی 9 مانگ 533 دۆلارە كە ئیجباریە هەر دەبێت ئەنجامی بدات  خەرجی نیشتەجێبوون لە شارێك بۆ شارێكیتر گۆرانكاری بەسەر دادێت  بۆ نموونە كەسێك سینگل واتا بەتەنها بژیێت كرێی خانوەكەی    لە 260 دۆلارەوە دەسپێدەكات تاكو 1000 دۆلار  بەگوێرەی كەسەكە گۆرانكاری بەسەر دادێت  بۆ خێزانیش  لە 650 دولار تاكو 2100 دولار هەڵدەكشێت  هەر بۆیە پێشنیار دەكەم حكومەتی هەرێم لە ڕێگای زانكۆكانەوە ڕێگا خۆشبكات بۆ هێنان و دروستكردنی هەلی خوێندن بۆ ووڵاتانی ئیقلیمی و خوارو و ناوەڕاستی عێراق و فێرخوازانی هەرێمی كوردستان . بە هاتنی قوتابی و فێرخوازی بیانی هەم حكومەت داهاتی زیاد دەبێت و هەم هەلی كار بەڕێژەیەكی بەرچاو زیاد دەكات لە هەمان كاتدا لە بری ئەوەی سیولە و پارەی نقد بڕواتە دەرەوەی كوردستان بە پێچەوانەوە سیولە و نقد لە ناوخۆ زیاد دەكات .    * مامۆستای زانكۆ و پسپۆری ژمێریان و دارایی   

د. كامه‌ران مه‌نتك كه‌واته‌ هه‌موو تواناكانی كۆمه‌لگای كوردی له‌ملانێی نێو هێزه‌ كوردیه‌كان ته‌رخانكراوه‌و له‌كاتێكدا پلانێكی جیهانی گه‌وره‌ له‌ ئارادایه‌ بۆ سڕكردنه‌وه‌ی مه‌سه‌له‌ی كوردو هه‌ڵگرتنی بۆ ئاینده‌یه‌كی تر، كه‌ نازانرێت كه‌ی ده‌بێت!. راستیه‌كی تاڵ هه‌یه‌، كه‌ چه‌ند یه‌كێتی و پارتی و هێزه‌كانی تر زیانیان به‌ مه‌سه‌له‌ی كورد گه‌یاندووه‌، هێنده‌ رۆشنبیران و ئاوه‌زمه‌ندانی كورد، كه‌ تا ئێستا نه‌یانتوانیوه‌ دۆخی ململانێكان راست بكه‌نه‌وه‌و له‌و ئاقاره‌ی دوور بخه‌نه‌وه‌، كه‌ یه‌كێتی و پارتی له‌لایه‌ك و دوژمنانی كوردیش له‌لایه‌كی تر به‌ چڕی كاریان له‌سه‌ركردووه‌، له‌به‌رئه‌وه‌ی شێوازی ململانێكان شێوازێكی ئایدۆلۆژی و ئه‌و جۆره‌ ململانێیانه‌ نه‌بووه‌، كه‌ به‌شێوه‌یه‌كی ئاسایی له‌نیوان هێزو حیزبه‌ سیاسه‌یه‌كاندا له‌ ئارادایه‌، به‌ڵكو ململانێیه‌كی ناته‌ندروست بووه‌، له‌ لایه‌ك زۆربه‌ی كۆمه‌ڵگای كوردی تیوه‌ گلێنراوه‌، له‌لایه‌كی تر زیاتر له‌ مۆركی ململانێیه‌كی مه‌ده‌نی، مۆركی یه‌كتر سڕینه‌وه‌ی گرتووه‌، هه‌موو دژی هه‌موو، پارتیه‌كان پێیان وایه‌، ئه‌وه‌ی یه‌كێتی بێت جه‌لالیه‌و پێویسته‌ له‌ناو ببردێت، یه‌كێتیه‌كان وایده‌بینن، كه‌ ئه‌وه‌ی پارتیه‌، كۆیله‌ی بنه‌ماڵه‌ی بارزانیه‌و بۆ ئه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگای كوردی رزگاری بێت سه‌ره‌تا ده‌بیت وڵات له‌مانه‌ پاك بكاته‌وه‌، گۆڕان هات، به‌ هه‌مان چاو سه‌یری هه‌ردوولای كرد! جێگای داخه‌ ئه‌و ململانێیه‌ ناته‌ندروست و سه‌قه‌ته‌ به‌ ته‌نیا لای هێزو گرووپه‌ سیاسیه‌كانی كوردستان نه‌مایه‌وه‌، به‌ڵكو بووه‌ ژێرخانێك بۆ رۆشنبیری كوردو تا ئێستاش له‌سه‌ر هه‌مان بنه‌ما درێژه‌ به‌و كاره‌ ده‌دات و هێزه‌كان پۆلین ده‌كات، واته‌ له‌سه‌ر هه‌مان بنه‌ما كار له‌سه‌ر شیكردنه‌وه‌ی دۆخی كوردستان ده‌كات. دیاره‌ لێره‌دا مه‌به‌ستم له‌ رۆشنبیران، ئه‌و ده‌سته‌بژێره‌ن، كه‌ به‌ڕاستی به‌ ته‌نگ مه‌سه‌له‌ی میلله‌ته‌كه‌ی خۆیانن و به‌جدی به‌ دوای چاره‌سه‌رێك ده‌گه‌ڕێن بۆ كێشه‌و قه‌یرانه‌كانی كۆمه‌ڵگاكه‌یان، كه‌ بێگومان دیاره‌ ئه‌مانه‌ش ژماره‌یان ئێجگار كه‌مه‌و له‌و گه‌ڕه‌لاوژه‌ رۆشنبیریه‌ی له‌ كوردستان هه‌یه‌، ئه‌وانیش یا له‌ دۆخه قێزه‌ونه‌كه‌ تێوه‌گلاون، یا له‌رووی میدیاییه‌وه‌ هێزه‌كانی سه‌ر گۆڕه‌پانی كوردستان هه‌وڵده‌ده‌ن تیانوه‌بگلێنن و ناشیرینیان بكه‌ن، بۆئه‌وه‌ی وابكه‌ن خه‌ڵك شته‌كانیان نه‌خوێنێته‌وه‌و كه‌س گوێیان لێنه‌گرێت. سڕینه‌وه‌و ره‌تكردنه‌وه‌ی كه‌سه‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای پارتی بوون، یاخود یه‌كێتی بوون، یا حزبه‌كانی تر، زه‌مینه‌یه‌كی وای خولقاندووه‌، كه‌ توانایه‌كی زۆر نیشتمان په‌روه‌رو وڵاتپارێزی كوردی نه‌ك به‌ ته‌نیا په‌ڕاوێزو لاته‌ریك بخرێت، به‌ڵكو به‌ بێده‌ستی خۆیان بكرێنه‌ ئامڕازێكیش له‌و گه‌مه‌ قێزه‌ونانه‌ی له‌ ئارادایه‌، بیركردنه‌وه‌ له‌وه‌ی هه‌موو پارتیه‌ك، یا هه‌موو یه‌كیتیه‌ك، یا هه‌موو گۆڕانێك خراپه‌، بیركردنه‌وه‌یه‌كی سه‌قه‌ته‌و ئاخنین و هێشتنه‌وه‌ی سه‌دان و بگره‌ هه‌زاران گه‌نجی كورده‌، له‌گه‌مه‌یه‌كی سیاسی قێزه‌ه‌وندا، بێگومان زۆرجاران ئه‌مه‌ش له‌پێناو مانه‌وه‌و پاراستنی خۆیان ئه‌نجام ده‌درێت، له‌لایه‌كی تێوه‌گلاندنی هه‌موو تاكێكی كۆمه‌ڵگایه‌ له‌و دوژمنداریه‌ نا ئاوه‌زمه‌ندایه‌. بۆیه‌ به‌رله‌هه‌موو شتێك له‌ پێناو داڕشتنه‌وه‌ی په‌یوه‌ندیه‌كانی ناوخۆی كۆمه‌ڵگای كوردی له‌باشوور، ده‌بێت ئه‌و تێڕوانینه‌ پووچه‌ڵ بكرێته‌وه‌ و ئه‌و توانایانه‌ بخرێنه‌وه‌ چوارچێوه‌ی توانا نیشتمانیه‌كان، هه‌زاران پارتی، یاخود یه‌كێتی هه‌یه‌ هیچ باوه‌ڕیان به‌حیزبه‌كه‌ی خۆیان نه‌ماوه‌و به‌ڵام به‌هۆی ئه‌و ململانێیه‌ ناته‌ندروسته‌وه‌ ناچار كراون ده‌ست به‌حیزبه‌كانیانه‌وه‌ بگرن، پاشان ناكرێت ململانێیه‌كی سیاسی نێوان دوو حیزب بكرێته‌ ململانێیه‌كی قووڵێ كۆمه‌ڵایه‌تی و له ژێر چه‌تری هه‌موو دژی هه‌موو كاریان پێبكرێت. بۆ رێكخستنه‌وه‌ی ناوماڵی كوردو داڕششتنه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه‌ ناوخۆییه‌كانی كۆمه‌ڵگای كوردی، به‌ر له‌هه‌موو شتێك ده‌بێت ئه‌و ده‌سته‌بژێرو به‌رپرسانه‌ی پارتی و یه‌كێتی و حیزبه‌كانی تریش، كه‌ ده‌ستیان له‌و دۆخه‌و گه‌یاندنی كوردستان به‌و رۆژه‌ هه‌یه‌، له‌ هه‌موو پڕۆسه‌یه‌ك دووربخرێنه‌وه‌و دادگایی بكرێن، ناكرێت ئه‌وانه‌ له‌ هیچ پڕۆژه‌كی ئاینده‌ شوێنیان بكرێته‌وه‌، به‌ڵام ئه‌م دۆخه‌ نابێت به‌هیچ شێوه‌یه‌ك بچێته‌ خواره‌وه‌ كۆمه‌ڵگا، به‌پێچه‌وانه‌وه‌ ده‌بێت كار له‌سه‌ر ئاشتكردنه‌وه‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی له‌نێوان ئه‌مانه‌ بكرێت رێگا خۆشبكرێت بۆ سه‌رهه‌ڵدانی بیرو هێزی نیشتمانی تر، كه‌ بتوانێت ئه‌ركی ئه‌م قۆناغه‌ هه‌ڵگرێت و تا تروسكاییه‌ك ماوه‌، كۆمه‌لگای كوردی بخاته‌وه‌ سه‌ر ئاڕاسته‌ی راسته‌قینه‌ی خۆی، لێره‌دا مه‌به‌ستمان هه‌مان هه‌ڵه‌ی لێبوردنه‌ گشتیه‌كه‌ی به‌ره‌ی كوردستانی له‌ دوای راپه‌ڕین دووباره‌ بكرێته‌وه‌، هه‌مدیس ئه‌وانه‌ی تاوانی گه‌وره‌یان ده‌رهه‌ق به‌ میلله‌ت كردووه‌ تێكه‌ڵ به‌ پڕۆسه‌ی سیاسی بكرێنه‌وه‌، به‌ڵكو مه‌به‌ستمانه‌ ئه‌و كه‌سانه‌ی به‌زۆرو بێده‌ستی خۆیان خزێنراونه‌ته‌ ناو ململانێیه‌كی ناته‌ندروستی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی، گوێیان لێبگیرێت و ده‌رفه‌تی گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ پڕۆسه‌یه‌كی ئاشته‌وایی كۆمه‌ڵایه‌تیان بۆ دابین بكرێت، ئه‌گه‌ر به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه‌ كاربكرێت، ئه‌وا دوژمنانی هه‌ر گۆڕانكاریه‌ك له‌ كوردستان، ئه‌گه‌ر بچووكیش بێت زۆر زیاتر ده‌بێت له‌لایه‌نگرانی، كه‌واته‌ دۆخه‌كه‌ به‌م شێوه‌یه‌ی ئێستا نه‌ك به‌ ته‌نیا به‌چه‌ق به‌ستوویی ده‌مێنێته‌وه‌، بگره‌ رۆژ به‌رۆژ به‌ره‌و دوواوه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌و نزیكتر ده‌بێته‌وه‌ له‌ داته‌پین و داڕمان. بۆئه‌وه‌ی هه‌ر هه‌نگاوێك به‌ره‌و پێشه‌وه‌ بنێین، ده‌بێت ئه‌و كه‌لتووره‌ له‌ره‌گه‌وه‌ هه‌ڵكه‌نین، كه‌ ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ سیاسه‌تی بنه‌ماڵه‌ی تاڵه‌بانی یاخود بارزانیدا نه‌بێت، سه‌ره‌تا ده‌بێت رق له‌ هه‌موو كه‌سێك هه‌ڵگرێت، كه‌ سه‌ر به‌و دوو حیزبه‌ بن و به‌كۆیله‌ ناوزه‌دیان بكات، ئه‌م كه‌لتووره‌و كه‌ ئێستا له‌بره‌ودایه‌ رۆڵێكی زۆر خراپی له‌ ژیانی سیاسی له‌ كۆمه‌ڵگه‌ی باشووردا بینیوه‌و بۆته‌ هۆی جوانكردنی چه‌ندین هێزو ده‌یان و بگره‌ سه‌دان كه‌سانی هه‌لپه‌رست، كه‌ ره‌نگ بێت ئه‌گه‌ر جڵه‌وی ده‌سه‌ڵاتیان بكه‌وێته‌ له‌ پارتی و یه‌كێتی زۆر خراپتر بكه‌ن! كردنی پڕۆسه‌ی جنێودان به‌ هه‌ردوو بنه‌ماڵه‌ی بارزانی و تاڵه‌بانی، كه‌ ئێستا گۆڕانیشیان هاتۆته‌ سه‌ر، وه‌ك ته‌عمید كردنی لێهاتووه‌ بۆ بوون به‌ ئۆپۆزسیۆن بوون، له‌كاتێكدا به‌سه‌نته‌ر كردنی ئه‌و هێزانه‌و كردنیان به‌ بابه‌تی سه‌ره‌كی میدیای ئۆپۆزسیۆنی كوردی، نه‌ك هه‌ر زیانی به‌و هێزانه‌ نه‌گه‌یاندووه‌، بگره‌ به‌هێزتریشی كردوون، هێزی ئۆپۆزسیۆن ناكرێت ته‌نیا كار له‌سه‌ر شكاندنی به‌رامبه‌ره‌كه‌ی بكات، به‌ڵكو ده‌بێت ئه‌وه‌ش نیشان بدات، كه‌ له‌هه‌گبه‌كه‌یدایه‌، چونكه‌ به‌ ته‌نیا ره‌خنه‌گرتن و ته‌نانه‌ت جنێودان به‌ ده‌سه‌ڵات بۆ ماوه‌یه‌ك كاریگه‌ری ده‌بێت، پاشان ئه‌گه‌ر ئه‌و ره‌خنه‌و جنێوانه‌ نه‌بێته‌ هۆی دۆزینه‌وه‌ی ئه‌لته‌رناتیڤێكی راسته‌قینه‌، ئه‌وا نه‌ك به‌ ته‌نیا له‌ به‌هاكانی خۆی ده‌كه‌وێت به‌ڵكو ده‌رئه‌نجامی پێچه‌وانه‌ی لێده‌كه‌وێته‌وه‌ له‌لایه‌ك خه‌ڵك له‌ ئۆپۆزسیۆن دوورده‌خاته‌وه‌، له‌لایه‌كی تر خه‌ڵك بێئومێد ده‌كات، كه‌ ئه‌مه‌ش كۆسپێكی گه‌وره‌ له‌به‌رده‌م ره‌وڕه‌وه‌ی پێشكه‌وتنی كۆمه‌ڵگا دروست ده‌كات و دۆخه‌ چه‌ق به‌ستووتر ده‌كات، رێك ئه‌مه‌ ئه‌و كاره‌یه‌، كه‌ گۆڕان كردی!.

د. رزگار ئاغا   پێش پێنج سەدە, فەیلەسووفی فەرەنسایی ئیتیات دی لابۆسێ, لە کتێبی "کۆیلایەتی خۆبەخشانە" دا قیژانیی! "کاتێک وڵاتێک رووبەڕووی سەرکوتکردن ئەبێتەوە, نەوەیەک لە خەڵک پێدەگات کە پێویستییان بە ئازادیی نییە, بەڵکو ئەبن بە دووانەیەک لەتەک کۆیلایەتیی, ئەوەی پەیدا ئەبیت ئەتوانیین ناوی بنێین هاوڵاتیی سەقامگییر" قیژەیەک بوو بە رووی دەسەڵاتی کەنیسە و دەرەبەگەکان پێکەوە و, بە ستەمکار ناوی بردن! لابۆسێ جاڕیدا بۆ روخاندن و راماڵیینی دیکتاتۆرێتییەکانیان, وتی ستەمکارەکان دەسەڵاتیان قۆرخکردووە, چونکە گەل پێی بەخشییون, هەرئەوەندەی گەل جارێک دەستبەرداری ئازادییەکانی ئەبێت, خوو بە کۆیلەیەتیی و ژێردەستەییەوە ئەگرێت و ئەبێ بە پشتیوان بۆ ستەمکاران, ئییتر زۆرداران زاڵ ئەبن و, لێرەوە ستەم و چەوسانەوە و نادادییەکی بەردەوام و تۆکمە دەستپێدەکات و باڵ ئەکێشێت. لابۆسێ داوای دۆزیینەوەی چارەسەرە بۆ قوتاربوون لەو کۆیلایەتییە, وازهێنانە لە پشتییوانیی و تۆکمەکردنی ستەمکاران.  ئەم قییژەیە لەمڕۆدا لە هەموو رۆژگارێکی تر زیاتر قوڵتر دەچێتە ناو هەناوی کۆمەڵگە ژێردەستە سەقامگییرەکانەوە. سەقامگییر و دەستەبەرداربوون لە هەموو ماف و ئازادییەکان, قایلبوون بە هەموو مافە خوراو و دەسەنەکان, قایلبوون بە ترس , بە برسێتیی, بە راونان و گرتن و کوشتن. قایلبوون بە نەفامبوون, بە تێنەگەیشتن, بە گوێنەگرتن, بە کۆشش. کۆمەڵگەیەکە زۆریینەی هاوڵاتییەکانی رووبەرووی ئەو ستەمە نابێتەوە کە لەسەریەتی, ئامادەی رەخنە نییە, بایەخ بە بەرژەوەندیی گشتیی نادات, دەستناخاتە کاروباری سیاسییەوە, ملکەچ و گوێڕایەلە بۆ رێکار و بڕیارەکانی دەسەڵات, هەتا ئەگاتە دەم داخستن و ورتە نەکردن. لێرەوە, کۆمەڵگەی هەژار لە گیرفان و ئەقڵ و ورە, شان بەشانی دەوڵەمەندی گیرفان پر و چاوچنۆک و بێ شەرم ئەبن بە ئامڕازی دەستی دەسەڵات و, لەتەک کاربەدەستەکانی لە دام و دەستگا جیاوازەکانیەوە, کۆمەڵێک بەرژەوەندیی و پێوەندیی بۆ هەر توێژێک دروست ئەکات کە بە شێوەیەک لە شێوەکان پێکەوە تەون ئەکات, لە دۆخێکی پلەپلەیی دا. دەسەڵات سەرکەوتن بەدەست دێنێت, کاتێک دۆخێکی سەقامگییر ئەدۆزێـتەوە لە نێوان ئەم توێژانە لە لایەک و دەسەڵات خۆیشی لە لایەکی ترەوە. ئەوەی بەردی بناغەی ئەم سەقامگییرییەیە هاوڵاتیی سەقامگییرە. ئەم پرۆسەیەش, بە ماوەی درێژ, لە رێی خێزان و خوێندن و دەستگای راگەیاندن, باری ئابووریی, پارتی ئۆپۆزسیۆنییەوە جێبەجێ دەکرێت. دەسەڵاتی ستەمکار ئیش ئەکات لەسەر هەژاران و توێژە لاوازەکان, لەتەک بارودۆخی رۆژگاردا رایاندەهێنێت, هەتا دنیایەکی تایبەت بۆ خۆیان دەخولقێنن, هاوڵاتییەکە هەمیشە را ئەکات, راکردنی دوێنێی بییر نامێنێت, ئەمڕۆ و سبەینێ ئامادەیە هەر رابکات بۆ دابیینکردنی بژێوی رۆژەکەی, تەواوکردنی خوێندنێک لە هەر بارودۆخێک و بێ ناوەڕۆک, گرنگ ئەوەیە هەر تەواوی بکات, بە بێ بییرکردنەوە لە کاتێک کە بتوانێت تیای دا بژی. هییچ خەمێکی گشتیی و کۆمەڵایەتیی و سیاسیی نییە, هەموو خەمەکەی بەخێوکردنی مناڵەکانییەتی و خوێنندنیان پێ تەواو بکات و خێزانیان بۆ دروست بکات. ئایین, لای هاوڵاتیی سەقامگییر پێوەندیی بە دادپەروەریی و هەق و رەوشت و پشتییوانییکردنی چاکسازیی و چوونە ریزی ناڕەزایەتییەکان نییە و,تەنها هەندێ پەرستن و سرووتنە کە رۆژانە و هەفتانە و ساڵانە جێبەجێیان بکات, ئەمە دڵنەوایی و سەبووریی ئەداتێ کە قایل بێت بە بەشی خوا. دەسەڵات, رێ بە چینێکی زاڵی کۆمەڵگە ئەدات, دنیایەکی تایبەت بەخۆیان درووست بکەن, بێ لێپرسیینەوە, بێ یاسا و رێساو بێ رێنوومایی شارستانیانە, بکەونە بژێوی پەیداکردن بە هەر رێگەیەک و بە هەر شتێک و لە هەر کاتێک و لە هەر شوێنێک, فەرمانبەر و کاسب یەک ناسنامەیان ئەبێت, بڕوانامەدار و نەخوێنەوار لەسەر یەک جۆرە کاسپیی کۆئەبنەوە. ئییتر, جەنجاڵیی فڕکان فڕکانی پارە پەیداکردن و تا ئەگاتە چاوتێرنەبوون و درێغی و غەدر و گزی و دزیی و هتد. ئەم دۆخە زاڵ ئەکات بەسەر کۆمەڵگەدا, لێرەوە پێوەرەکانی کۆمەڵگەی مەدەنیی و حوکومڕانیی تیایدا ئەپوکێنەوە؛ خوێنەوار و نەخوێنەوار, گوندنشیین و شاریی, شار و گوند, هەمووی  تێکەڵ ئەبێت, ناسیینەوەیان ئەستەم ئەبێت، لێرەوە هاوڵاتییەکی سەقامگییر دێتە کایەوە بە گوێرەی ترسەکانی دەسەڵاتەوە, کە تەنها لە خەمی رۆژبوونەوەدایە بۆ سەر ئەو کەسابتەی کە هەیەتی. هاوڵاتی سەقامگییر, لەناو گەرمەی ستەمکاریی و گەندەڵیی و راو ورووت دا چاوئەکاتەوە, وای لێ دێت نەک هەر قایلە کە لەناو پارتی دەسەڵات دا بێت, کە لەوێوە ستەمکارییەکان سەرچاوە ئەگرن و, بەڵکو ئەم هاوڵاتییە سەقامگییرە شەرم نایگرێت, هییچ دەرزن ئاژنێکی ویژدانیی نامێننی بەرامبەر پشتییوانییکردنی دەسەڵاتێک کە بەرژەوەندیخواز و خۆسەپێنە, دەستی چووەتە قووتی هاوڵاتییەکانی! ئەم هاوڵاتییە سەقامگییرە ویژدان کزە, ئەمیش لە خوارەوەی دەسەلاتەوە دەست و نەزەر دانیشتووە هەتا بەشی شایستەی خۆی پێ بدرێت, یان رێی بۆ خۆش بکرێـت دەست بنێـتە بیینی هاوڵاتییە سەقامگییرەکانی بەردەستی خۆی. زۆرجار نائومێدیی لە دادپەروەریی , خۆی جیهانێکی بچووک بۆ خۆی درووست ئەکات, دەست ئەخاتە ناو دەستی گەندەلکاران و بێدەنگیی هەلدەبژێرێت لە ئاستیان و, بەشداریان ئەبێت لە خراپەکانیان دا, بەرتییل و دزیی و گەندەڵیی بۆ خۆی رەوا ئەبینێتەوە لە شوێنی کارەکەی خۆی و, فێری نوشتانەوە و چاوشۆڕیی و ملکەچبوون و گوێرایەلیی سەرۆک کار و بەڕێوەبەرەکەی ئەبێت. ئەم جۆرە لە هاوڵاتی سەقامگییر, حەزی بە شۆرش و راپەڕیین نییە, چونکە ئەو ژیانە مسۆگەرەی لێ تێک ئەیات کە بۆی نیشتووە, راهاتووە لەتەک ئەو ستەمکارییەدا و کەمتریین فشاری لەسەر ئەو هەیە کە نزیک بە گەندەڵکارەکانی دەسەڵاتە و بێ خەمە هەتا ئەوان لەوێ بن, لە هەمووی خراپتریش, هەموو شۆڕشگێڕ و ناڕازییەکی بوێر بە نەیار ئەزانێـت, چونکە تووشی شڵەژانی بەردەوامی ئەکەن و, لای ئەم ژیریی و دنیادییدەیی ترسنۆکیی و هەلپەرستیی و خەمی هەرکەس بۆ خۆیەتی. بۆیە, ئەم تێکەڵییە, لە پوکانەوەی جوداکاریی و تایبەتمەندییەکانی کۆمەڵگە لە چیینەکان دا, سەرسووکیی بۆ دەسەڵات سازئەکات. چییتر, دەربەست نییە, هاوڵاتییەکانی بژیەنێـت, دەربەستیش نییە چ کاسپییەک ئەکەن هەتا خۆیان بژێنن, بۆیە هاوڵاتی بەدەر لەهەموو پێودان و گرێبەستەکەی لەتەک حوکوومەت دا, خۆیان خەریکی کەسابەتن, لێرەوە, ئابووریی دەوڵەت ئەبێتە کەسابەتی شڕوپڕی تاکەکان, ئیتتر حوکومڕانیی پێویستیی بە رشتە وپسپۆرییەکانی کۆمەڵگە نامێنێـت و خۆی خۆی تووشی داخوران ئەکات. بە بەرنامەی شەیتانانە, ناچاری هەموو کەس ئەکرێت چاوی لە حوکوومەتەوە نەبێت, بە رۆژ سووکە دەوامێکی فەرمانبەریی, مامۆستایی, مامۆستای زانکۆ, پۆلیسیی بکات و دوا نیوەڕۆ و شەویش, خۆی لەو بێ سەروبەرەیی و جەنجاڵییەی بازاڕ و لاکۆڵانەکان دا ببینێتەوە, لەسەر دوکانێک یان بە تەکسییەک بخولیتەوە.  هاوڵاتی سەقامگییر, تیای دایە, حەزی بە شۆڕشە, مێشکی پر و ئاخنراوە بە ئایدۆلۆجیا و هەمیشە چاوەڕێی پاڵەوانێکە (ناوی ناوە کارێزما), ئیلهام و ورە و جووڵەی لەوەوە بۆ دێت, هەمیشە چاو لە دەم و دەرگای ئەو پاڵەوانەیە, نەک لەبەر ئەوەی ئەم لاوازە یان تەنهایە, بەڵکو پاڵەوانەکە ئەیبەخشێت لە ئەرکە زەبەندە گشتییەکان و , مەترسیی رووبەڕووبوونەوەی جەستەیی دەسەڵات.  هاوڵاتی سەقامگییر, مەرجی پاڵەوانەکەی ئەوەیە کە لە چاوی دەسەڵات دا هەیبەتی هەبێت, رابردووی هاوبەشیان هەبێـت, بێ بییرکردنەوە ئەگەر ئەویش گەندەڵ و ستەمکار بێت کاتێ ئەگاتە دەسەڵات. کە بێ ئومێدیش ئەبێت, سەقامگییرییەکەی خۆی تەنها چارەیە و بییر لە کاولبوونی هەرچیی هەیە و نییە دەکاتەوە. ئەم هاوڵاتییە سەقامگییرە, کۆمەڵگەیەکی سەقامگییر و دۆخێکی سەقامگییر و رۆژگارێکی سەقامگییری دروستکردووە, هەموویان ئییش لەسەر تۆکمەکردنی دەسەڵاتی خۆسەپێن ئەکەن, رێگری سەرەکیین لەبەردەم هەر گۆڕانکارییەک کە پێوست بێت.  بۆیە, لە هەموو کۆمەڵگە ژێردەستە و ستەملێکراوەکان دا, هۆکارەکانی تەقیینەوە هەن, هۆکاری شۆڕشی دژە ستەمکاریی هەن, بەڵام روونادات! چونکە "هاوڵاتی سەقامگییر","کۆمەڵگەی سەقامگییر", "پارتی ئۆپۆزسیۆنی سەقامگییر" بوون بە پایەی سەرەکی رژێمی ستەمکار, بوون بە رێگری راستەقیینەی هەر بەرە و پێشچوونێک. ----------- بۆ زیاتر لەم بارەیەوە, بڕوانە: د.رزگار ئاغا, " بەشی چوارەم (کۆتایی):ئایا گۆڕانی رژێمە دیکتاتۆریی و خۆسەپێنەکان, لە ناوەوە یان لە دەرەوە رووئەدەن؟", ئاوێنە, ٢٧/١٠/٢٠٢٠. * پرۆفیسۆری یارییدەدەر لە ئەندازیاریی ستراکچەر لە دەستەی کوردستانیی بۆ دیراساتی ستراتییجیی و توێژیینەوەی زانستیی/ وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژیینەوەی زانستیی.

ئەنوەر حسێن (بازگر)  تورکیا کە بەردەوام مایەى شڵەژانى ناوچەکەیە، لە کوێ گرفتێکى سیاسی، مەزهەبی، ئیتینى و ململانێى سنورى و جەمسەربەندى هەبێت، ئەو دەخالەتى تێدا دەکات، چ بە قازانجى خۆى، چ بۆ شڵەژان و دروستکردنى قەیران لەناوچەکەدا، دژى نەیار و ڕکابەرانى و چ بە مەبەستى چوونە پێشی ئەجێنداکانى.  کێشە و گرفتى بەردەوام و مێژوویی لەگەڵ یۆنان و قوبرس، داگیرکردنى باکورى قوبرس لە (1974) و ئەمساڵیش بە هۆى گەڕانى کەشتییەکانى بەناو ئاوەکانى دەریایی ناوەڕاست بۆ دەست ڕاگەیشتنى بە نەوت و گازى سروشتى لەو ئاوانەدا، قەیرانەکانى لەگەڵ ئەو وڵاتانە فەڕەنسا، ڕوسیا، لیبیا و میسر گەیاندە هەڕەشە و مەترسی لەسەر ناوچەکە.  درێژەکێشانى ئەو گرفتانە واى لە تورکیا کردوە بڵێت گەروى بسفۆر دادەخەم، ئەوەش مەترسی بۆ سەر کەشتییەکانى ڕوسیا دروستدەکات، چونکە هەر لەو ڕێگایەوە مۆسکۆ پشتیوانى کەشتیگەل و بنکەى جێگر و دەریایی لە تەرتوسى سوریا دەکات، چۆن چاوى تەماعى لە قوبرس بڕى و مەترسی بەردەوامى لەسەر هەرێمى رادۆڤاى بولگاریا هەیە، کە چوار سەد هەزار تورکى لێ دەژی.  بەردەوامیش چاوى لەسەر عێراق و کوردستانە و بەپێى هەندێک سەرچاوە، تورکیا خەریکى پرۆژەى (ئۆڤاکۆ)یە، بەپێى ئەو زانیارییانە تورکیا، عێراق و پارتى دیموکراتى کوردستان بە هاوکارى ئەمەریکا کار لەسەر ئەو پرۆژەیە دەکەن. پرۆژەکە لە سێگۆشەى سنورى (ڕۆژئاواى کوردستانى - سوریا، باشورى کوردستان - عێراق، باکورى کوردستان - تورکیا)وە دەستپێدەکات، تا دڵى دەوڵەت لە عێراق و بەغدا و بەهۆى بەیەک بەستنەوەى هەموو ئەو ناوچانە لە ڕێگاى وشکانى و ئاسنى بۆ ئاوەدانکردنەوەى هەموو ئەو ناوچانەى پێیدا گوزەر دەکات، کە لە شەرناخ و باکورەوە دەستپێدەکات و دێتە دهۆک، شنگال، تەلەعفەر، موسڵ و تا دەگاتە بەغدا.  ئەنکەرە مەبەستییەتى و زۆریش ئەو پرۆژەیەى بۆ گرنگە بۆ ڕێگرى لە گەشە و نفوز و دیفاکتۆیەتى هەرێمى کوردستان و ڕۆژئاواى کوردستان و تەنانەت پەکەکەش، هەر بۆیە لە سەردانەکانى ئەم دواییەى هاکان فیدانى سەرۆکى دەزگاى میت و سەردانە جیاجیاکانى بە گرنگییەوە لەگەڵ بەغدا و کازمى و پارتى باسى لەو پرۆژەیە کردوە.  دەستکەوتى تورکیا لەو پرۆژەیە جگەلە ڕەهەندە سیاسییەکەى دژى هەرێم و ڕۆژئاوا، دەیەوێت ئاڵوگۆڕى بازرگانى لەگەڵ هەرێم و بەغدا بگەینێتە (25 - 40) ملیار دۆلار و دەستى ئێرانیش لە ڕووى ئابورییەوە لە عێراق و کوردستان کەمبکاتەوە.  ئەنکەرە لە کێشەکانى ناو وڵاتانى کەنداوى فارس بێ لایەن و بێ دەخالەت نییە و هەمیشە هەوڵیداوە تەرەفگیرى بکات و دژى لایەک بێت، بە تایبەتى کە لە پشت قەتەرەوە وەستاوە بۆ ئەوەی پشتیوانى لە ئیخوانەکانى کەنداوى فارس بکات، کە سعودیە دژایەتییان دەکات. وەکو ئێرانیش ڕۆڵى هەبێت لە ئاوەکانى کەنداوى بە نەوت و گاز دەوڵەمەند و ململانێى ئێران بکات و پارە و پولێکى زۆریش لە قەتەر بکێشێتەوە، سەرچاوەکان باس لەوە دەکەن سەردانەکەى ئەمدواییەى ئەردۆگان بۆ لاى شێخ تەمیمى میرى قەتەر لە دەوحە بەشێکى پەیوەندى بە وەرگرتنى پارە هەیە بۆ پشتیوانى لە شەڕى ناگۆڕنا کاراباخ کە ئەنکەرە پشتیوانى باکۆ دەکات، دەبێت قەتەریش وەکو چۆن خەرجى شەڕەکانى لیبیا و سوریا بۆ خۆی و ئەنکەرە دابین دەکات، بۆ ئەم شەڕەش یارمەتى ئەنکەرە بدات، قەتەر بۆ مانەوەى پشتیوانى ئەنکەرە، بەردەوام مەترسی گروپەکانى تر و وڵاتانى سعودیە، ئیمارات، بەحرێنى نەیارى ناچارە هەموو داواکانى تورکیا جێبەجێ بکات، هەر بۆیە تورکیا بەو (20 - 25) ملیار دۆلار ناوەستێ کە تا ئێستا لە قەتەرى چنگخستوە، بەڵکو چاوى لە ملیارەها دۆلارى ترە، بۆیە قەتەر دوو ڕێگاى لە بەردەمدایە، یان تەسلیم بوونى بە ئەنکەرە یان ڕێککەوتن لەگەڵ سعودیەى نەیارى. لە کێشە و شەڕەکانى ئەمدواییەى ناگۆڕنا کاراباخ، تورکیا بە ڕەسمى ڕایگەیاند "کە پشتیوانى لە ئازەربایجان دەکات و واشیکرد و هەزاران بە کرێگیراوى سوریاى ناردە بارەگاى شەڕ دژى ئەرمینیا و چەکى پێشکەوتوو و فڕۆکەى بێ فڕۆکەوانى خستە خزمەتى سوپاى ئازەربایجان"، بەڵام هەر زوو لەگەڵ فەرەنسا، ڕوسیا و ئێران ڕووبەڕوو بوو، کە پشتیوانیان لە ئەرمینیا دەکرد.  سەرچاوەکان باسیان لەوەکرد تورکیا دەیەوێت شەڕێکى مەزهەبی لە نێوان ئازەرییە موسڵمانەکان و ئەرمەنە مەسیحییەکان دروستبکات، هەروەها دەیەوێت ڕۆڵى کۆمەڵەى گروپى (مینسک) پەراوێز بخات بە تایبەتى ڕوسیا و فەرەنسا کە ڕۆڵگێڕى ئەو گروپەن، ئەگەرچى ڕوونە تورکیا وەکو لایەنى نەتەوەیی پشتیوانى لە ئازەرییە تورک زمانە، موسڵمانە شیعەکانى، ئازەربایجان دەکات، دژى ئەرمەنە مەسیحییەکانى دۆستى ئێرانى شیعى و قوربانى جینۆسایدى یەک ملیۆنى دەستى تورکیا، بەڵام بابەتەکە تەنها ئەوە نییە، بەڵکو بەهرەمەندبوونى ئەنکەرە لە نەوت و غازى یەریڤان لەپاش سەربەخۆیی ئەو وڵاتە لە (1990) و جیابوونەوەى لە یەکێتى سۆڤیەت، بەشێکى زۆرى قەیران و گرفتى وزەى بۆ ئەنکەرە پڕکردۆتەوە، وەکو پێشتر چاوى لە غازى ڕوسیا نییە، لەگەڵ ئەوەشدا تورکیا دەیەوێت لە پشت ئازەربایجانەوە بوەستێت بۆ پارێزگارى لەو دوو بۆریە نەوت و غازەى ئەو وڵاتە کە لە باشورى ناگۆڕناکاراباخەوە دەیگوێزنەوە بۆ ئەوروپا، تا هێندە هەژمونى ڕوسیا بەسەر ناوچەکەدا زاڵ نەبێت و پەکى ئەو پرۆژە بۆریە ڕاکێشراوەى نەوت و غازەى ئێرانیش بخات کە دەیەوێت نەوت و غازى ئێرانى بە ئەرمینیادا بگەیەنێتە ئەوروپا، زۆربەى چاودێرانى سیاسی دەڵێن ئەوەى هاوسەنگى هێزى نێوان باکۆ و یەریڤانى گۆڕیوە، ئەنکەرەیە.  لەلایەکى ترەوە سەرچاوەکان باس لەوە دەکەن، تورکیا خەریکە لەگەڵ ڕوسیا دەگاتە بن بەست و ڕەنگە پۆتین نەک بە تەنها لە ناگۆڕنا کاراباخ، بەڵکو سوریا، لیبیا و ئاوەکانى دەریاى ناوەڕاست بێ دەنگ نەبێت و ڕێگا نەدات ئەنکەرە زیاد لە پێویست پێ ڕابکێشێت و بەرژەوەندى خۆیان و دۆستەکانى بخاتە مەترسییەوە، هەرچەندە ئەنکەرە لەم کێشەیەدا پشتیوانى ئیسرائیلى هەیە، بەڵام کێشەکە لەوە گەورەترە کە ئیسرائیل یەکلاى بکاتەوە.  لە لیبیاش ئەنکەرە نەیشاردۆتەوە کە پشتیوانى لە (فایز سەراج) دەکات دژى (خەلیفە حەفتەر) کە میسر و ئیمارات لە پشتییەوە وەستاون و بەشێکى زۆرى خاکى لیبیای کۆنتڕۆڵکردوە.  ئەنکەرە، لە لیبیا چاوى لەو نەوت و گازە زۆر و زەوەندەیە کە لە ئاوەکانى دەریاى ناوەڕاست هەیە و نیگەرانى زۆرى بۆ فەرەنسا، ڕوسیا، یۆنان، قوبرس، میسر و ئیمارات دروستکردوە، بە تایبەتى پاش ئەوەى ساڵى (2009 - 2010) ئیسرائیل دوو بیرى غازى گەورەى دۆزییەوە، لە (2011) قوبرسی یۆنانى گەورەترین بیرى غازى ئەفەرۆدیتى دۆزییەوە، لە ساڵى (2015) میسریس گەورەترین بیرى لە ئاوەکانى دەریای سپى ناوەڕاست دۆزییەوە، پاش ئەو دۆزینەوانە و لەپاش ڕوداوەکانى بەهارى عەرەبی لە (2011) تورکیا زۆرتر چاوى بڕیوەتە سەروەت و سامانى غازى سروشتى، بۆیە ئەو ڕێککەوتنەى نێوان تورکیا و لیبیا (سەراج)، وڵاتانى یۆنان، قوبرس و میسرى توشی توڕەبوون و نیگەرانى گەورە کرد و ئەو ڕێککەوتنەیان بە نایاسایی لە قەڵەمدا، لە پاڵیدا ئیسرائیل پشتیوانى لە یۆنان کرد.  ئەو پەیوەندییە توند و تۆڵەى ئیسرائیل و یۆنان دواى ئەوە هات، کە هەوڵیاندا تورکیا لەو سامانە زۆر و زەوەندەیە بێ بەرى بکەن، بە تایبەتى پاش ئەوەى لە ساڵى (2018) لەلایەن یۆنانەوە بیرۆکەى ڕاکێشانى بۆرییەکى ناردنە دەرەوەى غازى ئیسرائیل لە دەریاوە بۆ دورگەى (کریت) لە قوبرس و لەوێشەوە بگاتە ئیتاڵیا بۆ دابینکردنى غاز بۆ باشورى ئەوروپا و هێندەى تر بێ ئومێد بوو، بۆیە هەرچى چۆنێکە دەیەوێت دەستى ڕابگات بە غازى سروشتى لەو ناوچەیە.  لەم کێشانەدا کە تورکیا هۆکارى سەرەکى دروستکردنیان بوە، تا ئێستا هیچ دەستکەوتێکى بەدینەهێناوە، بە تایبەتى کە لەژێر فشارى ئەمەریکا و (UN) ڕۆژى (24ى ئۆکتۆبەرى 2020) ڕێککەوتنى ئاگربەست لەنێوان سەراج و حەفتەر ئیمزاکرا بۆ سێ مانگ و دواتریش بەردەوام دەبێت، تورکیا نیگەرانى خۆى لەو دانوستاندن و ڕێککەوتنە دەربڕى، لە پاڵ ئەوەشدا هەموو خەرجییەکانى ئەو شەڕانە دەخاتە ئەستۆى قەتەر، کە ئەویش لە دژى نەیارەکانى سعودیە و میسرە و یارمەتى سەراج دەدات.  لە لایەکى ترەوە تاقیکردنەوەى سیستمى موشەکى (S – 400) ڕوسی لەلایەن ئەنکەرەوە، ئەمەریکاى تەواو نیگەرانکردوە و داوا دەکەن لە بەرامبەردا سزاى بە سەردا بسەپێنێن کە گوێی لە واشنتۆن نەگرتوە و دژى هاوپەیمانێتییە لەگەڵ ناتۆ.  ئەردۆگان دەیەوێت لەم نێوەندەدا لە نێوان واشنتۆن و مۆسکۆ یارى بکات و دۆستى هەردوکیان بێت، بەڵام لە ڕاستیدا ئەنکەرە ناتوانێت لەو نێوەندەدا یارى بکات، کە لە زۆر بابەت و ئەجێندادا دژى ئەو دوو وڵاتە ڕەفتار دەکات، دەخالەتیشی لە عێراق و هەرێمى کوردستان خواستى هەژمون خوازیشی وایکردوە کە ڕۆژانە پەلامارى شنگال و قەندیل و ناوچەکانى کوردستان بدات و پارتیش لەو ناوچانە خۆى ڕێگەى پێداوە دژى پەکەکە چی پێ خۆشە وابکات، هەر بۆیە بە نیازە پشتێنەیەکى ئەمنى بەرفراوان لە ناوچەکانى حەفتانین تا سنورى باکور دروستبکات و دەیان بنکە و بارەگاى میتى لە بادینان جێگیرکردەوە، هەرچى سوریاشە واپێدەچێت نیازى بوو بێت پەلامارێکى تر بکاتە سەر ڕۆژئاوا، بۆیە واشنتۆن ئاگادارى پێدا کە ئەو کارە نەکات.  بەڵام ئەنکەرە جیا لە پشتیوانى گروپى داعش لە هێرشی بۆ سەر کۆبانێ، لە دوو جارى تردا ئۆپراسیۆنى بۆ سەر عەفرین و سەرێکانى و گرێ سپى ئەنجامداوە و داگیرى کردون، بەڵام ئێستا نەک بە تەنها لەگەڵ ڕووبەڕووبوونەى واشنتۆن، بەڵکو لە توندى لەگەڵ فەڕەنساش ڕووبەڕوو بۆتەوە لە ڕۆژئاوا بە تایبەتى دواى کوشتنى قاسم سولەیمانى لەلایەن ئەمەریکاوە، تا دێت پێگە و هەژموونى ئێران لە سوریا کەم دەبێتەوە و ئەنکەرە دەیەوێت هەرچى چۆنێکە جێگە پێى خۆى قایم بکات تا لەگەڵ هەر ئاڵوگۆڕێکى ناوچەکەدا یان داگیرکارییەکان بکاتە دیفاکتۆ، یان وەکو کارتى سیاسی و سەربازى مامەڵەیان پێوەبکات.  ئێستا ئەنکەرە سەرقاڵى ئەوەیە، جارێکى تر پەلامارى ڕۆژئاواى کوردستان بداتەوە و عەین عیسا  داگیربکات و بەردەوامیش لە پشت داعشەوە وەستاوە وەکو نەیارى سەرسەختى کورد و ڕۆژئاوا.  لە عێراقیش، خەریکى سەر لەنوێ ى ڕێکخستنەوە و پشتیوانیکردنى سوننەکانە، بە مەبەستى دروستکردنى هەرێمێکى سوننى بەهێز، کە ئەمەریکاش لە پشت ئەو ئەجێندایەوەیە، تا لەلایەکەوە پرۆژەى (ئۆڤاکۆ) بگاتە ئامانج و موسڵیش کە بە نەوت دەوڵەمەندە بخاتە ژێر هەژمون و دەسەڵاتى خۆیەوە.  سەبارەت بە تورکمانەکانى کەرکوک و ناوچەکانى عێراقیش هەرچى بۆى کرابێت درێخى نەکردوە، بە تایبەتى کە خەون بە داگیرکارى کەرکوک و موسڵەوە دەبینێت.  ئێستا ئەو هەموو هەژمون و پەلهاویشتنەى ئەنکەرە دەیکات بە چى و بۆچى؟  بۆ زیندووکردنەوەى هەژمون و هەیمەنەى خەلافەتى ئیسلامى و ئیمپڕاتۆرییەتى عوسمانییە.  گەر ئەمە ڕووبدات، کورد یەکەم زەرەمەندى ناوچەکەیە، زۆریش لە وڵاتانى هاوسێ و ناوچەکە دەبنە قوربانى.  گەر بەر بەم هەژموون و فراوانخوازییەى ئەنکەرە نەگیرێت، ناوچەکە ڕووبەڕووى شەڕ و شۆڕى زیاتر و مەترسی گەورەتر و چاوەڕوان نەکراو دەبێتەوە.

رەحمان غەریب لە نێوان دەرچوونی كتێبی "لەبری بیرەوەری " مەلا بەختیار و "سەگوەڕ"ی محمەد موكری، چەند ساڵە؟ چل ساڵ ؟ زیاتر؟ كەمتر؟ نازانم، بەڵام ئەوكات بیركردنەوەی مام جەلال بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ هەندێ بابەتی بیرورای جیاواز لەناوخۆی حزبەكەی لە بەشێكی زۆری سەركردایەتییەكی ئێستای یەكێتی كراوەترو پێشكەوتووتربوو. سەردەمی شۆڕش و دیسپلینی حزبی و عەسكەری بوو، جیاوازی وەك تاوان تەماشا دەكرا، مام جەلال دەڵێت: "قسەكانی زۆری منی دەگرتەوە" مەبەستی بەرهەمەكەی رۆمانووس محمد موكرییە. بەڵام "مام" نەچوو پێشنیازی سزا بۆ نوسەرەكەی بكات، داوایكرد بە نوسین وەڵام بدرێتەوە. ئەو لە ژیان و كتێبەكانەوە دەیزانی "لەیەكچوون" زیاتر بۆ وەسفی گۆرستان گونجاوە، بەڵام "جیاوازی" سیفەتی گرێدراوە بەكیانی زیندوو، جیاوازی روحی ژیان و داینەمۆی گۆڕانە، لە هەر كوێ بیروڕای جیاواز لە ژینگەی ململانێی مەدەنی و ئاشتیخوازانە ئامادەبوو، چاوەڕوانی شتێكی نوێ بن، نوێ بەمانای گۆرانكارییەك كە دڵخوازی (تۆ) یا (ئەویدی جیاواز) نەبێت. بەبێ رێزگرتن لە جیاوازی ناتوانین باس لە دێموكراسییەتی ژیانی ناوخۆی حزب و دامەزراوەكان بكەین، ئەمە بۆ دەسەڵات و سیستمی سیاسیش راستە، كرانەوەی فەزای ئازادی رەخنەگرتن و زەمینەسازكردن بۆ ئازادی جیاوازییەكان، ئەو دەسەڵاتە بەهێزو رێزلێگیراو دەكات، پێچەوانەكەیشی دروستە. لەناو هەر دەسەڵاتێكی حزبی سەرۆكایەتی، هاوسەرۆكی، نابێت دێموكراسییەتە ناخۆییەكەی لەمەڕ ئازادی رەخنەگرتن، لە بەردەم تەلبەنی ریزی پێشەوەی سەركردایەتی حزبەكان بوەستێت، كە تەلبەنەكەی ئەوانی نەبەزاند، پێی دەوترێت دێمۆكراسییەتی سەر كاغەز. ئیدی كە كرداریش لەوپەڕی دونیابێت و كەس دەستی پێی نەگات، لەناو ئەم مۆدێلە لە ژیانی حزبایەتی كوردستانی، ئەندام هەست ئەكات حزب لەناو هۆشیاریاندا دەبێت بە پاپۆرەكەی "تایتانیك" خۆ پاپۆری كارەستبار هەڵگری یادەوەری گەورەترین عەشقیش بوو، بەڵام چونكەچارەنووسی نوقم بوون بوو، سەرنشینەكان خۆیان دەربازكرد. دەسەڵاتی دێموكراسی نابێت لە جیاوازی بتوقێ و ئینجا ئەندامەكانیشی لەسەر جیاوازی بیروڕا بتۆقێنێت، هەروەك رەوایەتی تیا نییە ئەو كیانەی پرە لە جیاوازی بیروڕا وەك كیانێكی لاواز تەماشا بكرێت بە مەرجی ئەوەی جیاوازییەكان لەسەر بنچینەی رقەبەری كەسێتی و یەكترشكاندن و پەراوێزخستن بەرێوەنەچن. رێكخستنی ململانێی سیاسی و فكری بەشێوەیەك بێت كە وەرگر لە دەرەوەو ناوەوە هەست نەكات جیازازییەكان بۆ بەرژەوەندی كەس و بنەماڵی سیاسی یان سەرۆك و دەوروبەری بەرژەوەندخواز و هەڵپەرست، بەرێوەدەبرێن. ئەندامانی سەركردایەتی یەكێتی كە وەك "مام"یان پێنەكراو سووربوون لەسەر سزادان با مەرجەكانی دادگاییەكی دادوەرانەی بۆ برەخسایە، خۆی ئامادەبوایە، پەیڕەوی ئەلفوبێی سزادانی حزبی بكرێت، كە "تۆمەتبار" جارێ ئەندامی دەستەیەكی تری حزبی بێت، چۆن لە دەستەیەكی تری حزبی سزای بۆ دەردەكرێت؟ ئاخر هۆشیاری تاكەكان لەكاتێكدا دەشێوێت كە سزا ببینیت و تاوان نەكرابێت، یان تاوان بكرێت و سزا نەبینیت، ماركسی بلیمەت وایووت.

کارزان سه‌باح هه‌ورامی هاورێیان ئێستا له‌ مه‌رزی باشماغ جیا له‌ رێکاری ئیداری و قانوونی که‌ وه‌ک مه‌رزێک ده‌کرێت، خه‌تێک کراوه‌ته‌وه‌ له‌و مه‌رزه‌ پێی ده‌لێن خه‌تی ئاسایش که‌ راسته‌وخۆ سه‌ر به‌ ده‌زگای زانیاریه‌ ئه‌و خه‌ته‌ کاری چییه‌؟ کاری ئه‌وه‌یه‌ که‌ کاڵا و که‌لوپه‌ هاورده‌ بکرێت به‌بێ داتاکردن و پاره‌که‌شی راسته‌وخۆ ده‌چێته‌ سه‌ر بانق حسابێک که‌ کراوه‌ته‌وه‌ و له‌ ده‌ره‌وه‌ی ولاته‌ ئه‌و که‌لوپه‌لانه‌ی ده‌هێنرێته‌ ئه‌م دیوو له‌رێگای ئاسایشیه‌وه‌ ده‌بێت بریتین له‌ جگه‌ره‌ی قاچاغ هێلکه‌ ماده‌ی ئاسن و مه‌رو ماڵات و دراوی ئێران که‌ره‌سته‌ی کاره‌بایی سه‌رجه‌میان له‌رێگای گروپ وه‌تس ئه‌پ و له‌رێگای چه‌ند که‌سێکه‌وه‌ ده‌کرێت کاره‌که‌ی ئێستا له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئاشکرا نه‌بن متمانه‌یان به‌هه‌موو بازرگانێک نییه‌ و ده‌ترسن ده‌نگیان ته‌سجیل بکه‌ن بۆیه‌ هه‌وڵ ده‌ده‌ن باره‌کان بده‌نه‌ که‌سانی خۆیان. ئه‌وه‌ی مه‌ترسیداره‌ وه‌زاره‌تی ناوخۆ بریاری داوه‌ ئۆتۆمبێلی مۆدیل کۆن داخلی کوردستان نه‌بێت، له‌ماوه‌ی چه‌ند رۆژی رابردوو ژماره‌یه‌کی زۆری ئۆتۆمبێلی یابانی و به‌ریتانی و فه‌ره‌نسی مۆدیل کۆن له‌ نیوان ساڵی ٢٠٠٨ بۆ ٢٠١٧ داخل کراون که‌ به‌های داخل کردنه‌که‌ بۆ هه‌ر ئۆتۆمبێلێک ١٠٠ وه‌ره‌قه‌یه‌ بۆ ٣٠ ئۆتۆمبێل ٣٠٠٠ دۆلار ده‌کات. ئه‌وه‌ی هه‌یه‌ سه‌رجه‌م ئه‌م ئامارانه‌ له‌ وه‌زاره‌تی دارایی ده‌شاردرێته‌وه‌ و ژماره‌یه‌ک ئاماده‌ ده‌کرێت و ئه‌و ژماره‌ه‌ی وه‌ک داهاتی گورمگ ده‌درێته‌ وه‌زاره‌تی دارایی به‌لام داهاتی گشتی مه‌رزی باشماغ ده‌چێته‌وه‌ خه‌تی ئاسایشی که‌ تائێستا حکوومه‌ت و وه‌زاره‌تی دارایی و وه‌زاره‌تی ناوخۆ ئاگادار نین. ئه‌وه‌ی مه‌ترسیداره‌ ئێستا قاچاغی بچوک ده‌ستی پێکردووه‌ ئاسایشی و به‌رپرسی بچوک بچوکی یه‌کێتی ده‌ستیان له‌گه‌ڵ ئاسایش مه‌رز تێکه‌ڵ کردووه‌ و له‌ قاچاغی بچوکدا پاره‌یه‌کی باش ده‌ست ده‌که‌وێت قاچاغی بچوک له‌ هه‌ر بارێک ٣٠ بۆ ١٠٠ وه‌ره‌قه‌ قازانجه‌.

کاوە مەحمود ڕۆژانە لە میدیاکان و لە باسکردنی هەواڵ و دەنگ و باس و لە خستنەڕووی ڕەوشی سیاسی لە جیهاندا، گۆێمان لە وشەی قەیران دەبێت. قەیرانی دارایی.. قەیرانی پڵنگە ئاسیاوێکان.. قەیرانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.. قەیرانی ئابوری.. قەیرانی ئیداری.. قەیرانی دەوڵەتی عێراق.. قەیرانی سەرمایەداری.... قەیرانی کۆمەڵایەتی.. قەیرانی سیاسی و ..هتد، و بەم جۆرەش ئەم دەستەواژەیە لە ئەدەبیاتی سیاسی بە فراوانی بەکار دێت. پسپۆر و سیاسەتمەدار و توێژەوەران بە شێوازی جۆراجۆر پێناسەیان بۆ چەمکی قەیران کردوە، و ئەرکی ئەم بابەتە نییە کە بچێتە نێو بنج و بنەوانی ئەم دەستەواژەیە کە ڕۆژانە بەکار دێت. بە گشتی دەتوانین بڵێن کە قەیران گۆڕانکارییە لە ریتمی بەرێوەبردنی ڕەوشی هەر بوار و سەکتەرێک لەو بابەتانەی ئاماژەی پێدەکرێت، بە جۆرێک کە وەکو پێشتر بەرێوە ناڕوات و کۆسپ و رێگر درووست دەبێت، و ئەو ئامانج و مەبەستی چاوەڕوان دەکرا، دووچاری تەگەرە، و قەڵبە و بەربەست دەبێت، و ڕاگیران یان ڕاوەستان درووست دەبێت، و چالنجێکی گەورە دووچاری کەسان یان دەستە و تاقمی بەرپرس لەو بوار و سکتەرانەی قەیران دەیگرێتەوە، دەبێت. بەم جۆرە قەیران بۆتە دیاردەیەک لە ژیانی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی ئەمڕو، بەڵام مانای ئەوە نییە کە قەیران دوور لە ئیرادەی مرۆڤ و ناکۆکی کۆمەڵگا و ململانێکان درووست دەبێت، و بۆیە لە هەموو حاڵەتێکدا قەیران لە ئاکامی هەڵەی سیاسەتەکان و نەبوونی توانای خوێندنەوەی پێشهاتەکان، و بوونی کێشەیەکی مێژووی چارەسەرنەکراو، و کەموکوڕی و هەڵە و نابەرامبەری لە پەیوەندییەکان، و پەنابردنە بەر خۆرسکی یان سووربوون لە سەر بەراوێزخستنی بەرامبەر، درووست دەبێت. ئەگەر لەم ڕوانگەیەوە بڕوانینە پێناسەکردنی چەمکی قەیران، دەتوانین بڵێن کە کوردستانی باشور دووچاری قەیران لە سیکتەر و بواری جۆراجۆر دەبێتەوە، لەوانە قەیرانی ئابوری و قەیرانی نەبوونی سەقامگیری سیاسی و بوونمان بە بەشێک لە قەیرانی دەوڵەت لە عێراقدا، و ..هتد، و تەنانەت دەکرێت ئاماژە بۆ قەیران لە هەندێ بواری دیکە بکەین لەوانە قەیرانی نەبوونی بنیاتنانی دامەزراوەکان، و قەیرانی نەبوونی حوکمرانی باش و قەیرانی دوو ئیدارەیی و ..هتد. سەرەڕای گرنگی بوونی پرۆژە و نەخشەی زانستی تایبەت و بوونی دەستەی مرۆیی گونجاو و لەبار بۆ ئیدارەکردنی بواری ئەو قەیرانانەی کە باسمان کردن، و دوواتریش هەنگاونان و کارکردن بۆ چارەسەرکردنیان، خاڵێکی هاوبەش لە نێوان تێکڕای قەیرانە هەمەجۆرەکانی باشوری کوردستان هەیە کە تێکڕای قەیرانەکان کۆدەکاتەوە، ئەویش قەیرانی بزوتنەوەی رزگاریخوازی نیشتمانی گەلی کوردستانە، کە پێم وایە ئەو هەمبانە گەورەیەیە کە تێکڕای قەیرانە کاتی و وەرزییەکانی دیکەی خستۆتە ئامێزی خۆی. باسکردنی قەیرانی بزوتنەوەی رزگاریخوازی نیشتمانی کوردستان قەیرانی حزبێک یان گروپ و پەلێک لەو بزوتنەوەیە نییە، بەڵکۆ قەیرانی سەرجەم پێکهاتەکەیەتی، و ڕواڵەتی ئەم قەیرانە لەم خاڵانەدا دەبینم: 1ـ دەستنیشانکردنی قۆناغی مێژووی پەرەسەندنی کۆمەڵگا و یەکلاکردنەوەی ئەو پرسیارەی کە ئایا کوردستانی باشور لە قۆناغی رزگاری نیشتمانی دایە یان نا؟! 2ـ یەکلاکردنەوەی چەمکی نیشتمان کە ئایا دەوڵەتی عێراق نیشتمانی کۆمەڵگای ئێمەی کوردستانیانە، یان کوردستان نیشتمانە؟ 3ـ هەڵسەنگاندنی پرۆسەی سیاسی عێراق کە دووای 2003 وە لە سەر بنەمای هاوسەنگی و توافق و شەراکەت درووست کرابوو، و پرسیاریش ئەوەیە ئایا ئەو پرۆسەیە ماوە یان نا؟ 4ـ دەستیشانکردنی درووشمی تێکۆشانی ئەم قۆناغە کە دابڕاو لە دەیان ساڵەی تێکۆشان و قوربانیدان و گۆڕینی درووشمە سیاسییەکان، نییە، و لێرەدا پرسیار ئەوەیە کە ئایا فدراڵی دروشمی گونجاوە بۆ چارەکردنی دۆزی ڕەوای گەلەکەمان لە کوردستانی باشوردا، یان دەبێ ڕاشکاوانە دروشمی ئەم قۆناغە بڕیاردانی مافی چارەنووس و دامەزراندنی دەوڵەتی نیشتمانی کوردستانی بێت؟ 5ـ هەڵسەنگاندن بۆ چەمکی یەکریزی هێزە سیاسییەکانی کوردستان لە سایەی ناکۆکی بەرژەوەندییەکان و دروست بوونی ململانێی حزبی لاوەکی لە سەر بنەمای بەرژەوەندی حزبی بەرتەسک و بوونی خولیای دابەشکردنی زۆن و سەپاندنی هەژمون، کە پشت بە بنەمایەکی دابەشبوونی کۆمەڵایەتی و ناوچەگەری دەبەستێت. 6ـ دەستنیشانکردنی هێزی دۆست و دوژمن و نەیار بە نیسبەت بزوتنەوەی رزگاریخوازی گەلەکەمان لە ئاستی ناوخۆ و دەرەکیدا. مەبەست لە وروژاندنی ئەم خاڵانە خستنە ڕووی کۆمەڵێک دیاردە و ڕەوشی سیاسین، کە پێم وایە بە گشتی و لە گەڵ هەندی بابەتی دیکە ڕواڵەت و خاڵە بەرچاوەکانی قەیرانی بزوتنەوەی رزگاریخوازی نیشتمانی کوردستان لە باشوردا دیاری دەکات، و لەو باوەڕەدام کە ئەم قەیرانە ناوخۆییەی بزوتنەوەی رزگاریخوازی گەلەکەمان بنەمایەکی سەرەکییە لە درووستکردنی قەیرانەکانی دیکە کە لە کوردستانی باشوردا دەستنیشان دەکرێن. باسکردنی قەیران بێ ئاماژەکردن بە رێگای چارەسەرکردنی کۆتایی بە بیرۆکەی ئەم بابەتە ناهێنێت. بۆیە دەبینین کە بەشیک لە نوسەران لەم بوارەدا پەنا دەبەنە بەر چەمکی تاکی فریادڕەس کە بەرهەمی کۆمەڵگا نەریتییەکانی پێش سەرمایەدارییە. لە هەلومەرجی ئەمرۆدا ناکرێ دوور لە کاری بە کۆمەڵ و دیالۆگی ناوخۆیی و پشتبەستن بە لۆجیک و شیکردنەوەی بابەتی و زانستی بۆ واقیعی ڕەوشی ئەمرۆی کوردستانی باشور، و ڕوڵی ناوەند و هێزی کۆمەڵایەتی لە گۆڕانکارییەکاندا باس لە چارەکردنی قەیرانەکان بکرێت. شیکردنەوەیەک نەک تەنها بە مەبەستی شیکردنەوە بێت، بەڵکو بە مەبەستی گۆڕانکاریکردن لە واقیعی بەرجەستەکراو کە پێویستی بە وڵامدانەوەی ئەو پرسیارانە هەیە کە لە سەرەتای ئەم بابەتە خراونەتە ڕوو. کارکردن لە بواری گۆڕانکاری لە واقیعی ئەمڕۆدا مەسەلەیەک نییە کە بە چرکەیەکی شۆڕشگیری و بە کتوپڕ ئەنجام بدرێت، بەڵکو ئەمە ئەرکێکی تێکۆشەرانەی درێژخایەنە و هەڵبەت پێویستی بە داڕشتن و دەستنیشانکردنی ریزبەندی، و دابەشکردنی ئەرکی قۆناغ و میکانیزمی کارکردن هەیە. ئەم کارکردنەش پێویستی بە وەڵامدانەوەی ڕوونی ئەو پرسیارانە هەیە کە لە سەرەتاوە خرانە ڕوو، بەو مەبەستە کە بتوانرێت ئەو هێزە کۆمەڵایەتییانەی باوەڕیان بە سەربەخۆیی هەیە و لە پێناویدا تێدەکۆشن، تەیار بکرێن.

 کاوە مەحمود ڕۆژانە لە میدیاکان و لە باسکردنی هەواڵ و دەنگ و باس و لە خستنەڕووی ڕەوشی سیاسی لە جیهاندا، گۆێمان لە وشەی قەیران دەبێت. قەیرانی دارایی.. قەیرانی پڵنگە ئاسیاوێکان.. قەیرانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.. قەیرانی ئابوری.. قەیرانی ئیداری.. قەیرانی دەوڵەتی عێراق.. قەیرانی سەرمایەداری.... قەیرانی کۆمەڵایەتی.. قەیرانی سیاسی و ..هتد، و بەم جۆرەش ئەم دەستەواژەیە لە ئەدەبیاتی سیاسی بە فراوانی بەکار دێت. پسپۆر و سیاسەتمەدار و توێژەوەران بە شێوازی جۆراجۆر پێناسەیان بۆ چەمکی قەیران کردوە، و ئەرکی ئەم بابەتە نییە کە بچێتە نێو بنج و بنەوانی ئەم دەستەواژەیە کە ڕۆژانە بەکار دێت. بە گشتی دەتوانین بڵێن کە قەیران گۆڕانکارییە لە ریتمی بەرێوەبردنی ڕەوشی هەر بوار و سەکتەرێک لەو بابەتانەی ئاماژەی پێدەکرێت، بە جۆرێک کە وەکو پێشتر بەرێوە ناڕوات و کۆسپ و رێگر درووست دەبێت، و ئەو ئامانج و مەبەستی چاوەڕوان دەکرا، دووچاری تەگەرە، و قەڵبە و بەربەست دەبێت، و ڕاگیران یان ڕاوەستان درووست دەبێت، و چالنجێکی گەورە دووچاری کەسان یان دەستە و تاقمی بەرپرس لەو بوار و سکتەرانەی قەیران دەیگرێتەوە، دەبێت. بەم جۆرە قەیران بۆتە دیاردەیەک لە ژیانی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی ئەمڕو، بەڵام مانای ئەوە نییە کە قەیران دوور لە ئیرادەی مرۆڤ و ناکۆکی کۆمەڵگا و ململانێکان درووست دەبێت، و بۆیە لە هەموو حاڵەتێکدا قەیران لە ئاکامی هەڵەی سیاسەتەکان و نەبوونی توانای خوێندنەوەی پێشهاتەکان، و بوونی کێشەیەکی مێژووی چارەسەرنەکراو، و کەموکوڕی و هەڵە و نابەرامبەری لە پەیوەندییەکان، و پەنابردنە بەر خۆرسکی یان سووربوون لە سەر بەراوێزخستنی بەرامبەر، درووست دەبێت. ئەگەر لەم ڕوانگەیەوە بڕوانینە پێناسەکردنی چەمکی قەیران، دەتوانین بڵێن کە کوردستانی باشور دووچاری قەیران لە سیکتەر و بواری جۆراجۆر دەبێتەوە، لەوانە قەیرانی ئابوری و قەیرانی نەبوونی سەقامگیری سیاسی و بوونمان بە بەشێک لە قەیرانی دەوڵەت لە عێراقدا، و ..هتد، و تەنانەت دەکرێت ئاماژە بۆ قەیران لە هەندێ بواری دیکە بکەین لەوانە قەیرانی نەبوونی بنیاتنانی دامەزراوەکان، و قەیرانی نەبوونی حوکمرانی باش و قەیرانی دوو ئیدارەیی و ..هتد. سەرەڕای گرنگی بوونی پرۆژە و نەخشەی زانستی تایبەت و بوونی دەستەی مرۆیی گونجاو و لەبار بۆ ئیدارەکردنی بواری ئەو قەیرانانەی کە باسمان کردن، و دوواتریش هەنگاونان و کارکردن بۆ چارەسەرکردنیان، خاڵێکی هاوبەش لە نێوان تێکڕای قەیرانە هەمەجۆرەکانی باشوری کوردستان هەیە کە تێکڕای قەیرانەکان کۆدەکاتەوە، ئەویش قەیرانی بزوتنەوەی رزگاریخوازی نیشتمانی گەلی کوردستانە، کە پێم وایە ئەو هەمبانە گەورەیەیە کە تێکڕای قەیرانە کاتی و وەرزییەکانی دیکەی خستۆتە ئامێزی خۆی. باسکردنی قەیرانی بزوتنەوەی رزگاریخوازی نیشتمانی کوردستان قەیرانی حزبێک یان گروپ و پەلێک لەو بزوتنەوەیە نییە، بەڵکۆ قەیرانی سەرجەم پێکهاتەکەیەتی، و ڕواڵەتی ئەم قەیرانە لەم خاڵانەدا دەبینم: 1ـ دەستنیشانکردنی قۆناغی مێژووی پەرەسەندنی کۆمەڵگا و یەکلاکردنەوەی ئەو پرسیارەی کە ئایا کوردستانی باشور لە قۆناغی رزگاری نیشتمانی دایە یان نا؟! 2ـ یەکلاکردنەوەی چەمکی نیشتمان کە ئایا دەوڵەتی عێراق نیشتمانی کۆمەڵگای ئێمەی کوردستانیانە، یان کوردستان نیشتمانە؟ 3ـ هەڵسەنگاندنی پرۆسەی سیاسی عێراق کە دووای 2003 وە لە سەر بنەمای هاوسەنگی و توافق و شەراکەت درووست کرابوو، و پرسیاریش ئەوەیە ئایا ئەو پرۆسەیە ماوە یان نا؟ 4ـ دەستیشانکردنی درووشمی تێکۆشانی ئەم قۆناغە کە دابڕاو لە دەیان ساڵەی تێکۆشان و قوربانیدان و گۆڕینی درووشمە سیاسییەکان، نییە، و لێرەدا پرسیار ئەوەیە کە ئایا فدراڵی دروشمی گونجاوە بۆ چارەکردنی دۆزی ڕەوای گەلەکەمان لە کوردستانی باشوردا، یان دەبێ ڕاشکاوانە دروشمی ئەم قۆناغە بڕیاردانی مافی چارەنووس و دامەزراندنی دەوڵەتی نیشتمانی کوردستانی بێت؟ 5ـ هەڵسەنگاندن بۆ چەمکی یەکریزی هێزە سیاسییەکانی کوردستان لە سایەی ناکۆکی بەرژەوەندییەکان و دروست بوونی ململانێی حزبی لاوەکی لە سەر بنەمای بەرژەوەندی حزبی بەرتەسک و بوونی خولیای دابەشکردنی زۆن و سەپاندنی هەژمون، کە پشت بە بنەمایەکی دابەشبوونی کۆمەڵایەتی و ناوچەگەری دەبەستێت. 6ـ دەستنیشانکردنی هێزی دۆست و دوژمن و نەیار بە نیسبەت بزوتنەوەی رزگاریخوازی گەلەکەمان لە ئاستی ناوخۆ و دەرەکیدا. مەبەست لە وروژاندنی ئەم خاڵانە خستنە ڕووی کۆمەڵێک دیاردە و ڕەوشی سیاسین، کە پێم وایە بە گشتی و لە گەڵ هەندی بابەتی دیکە ڕواڵەت و خاڵە بەرچاوەکانی قەیرانی بزوتنەوەی رزگاریخوازی نیشتمانی کوردستان لە باشوردا دیاری دەکات، و لەو باوەڕەدام کە ئەم قەیرانە ناوخۆییەی بزوتنەوەی رزگاریخوازی گەلەکەمان بنەمایەکی سەرەکییە لە درووستکردنی قەیرانەکانی دیکە کە لە کوردستانی باشوردا دەستنیشان دەکرێن. باسکردنی قەیران بێ ئاماژەکردن بە رێگای چارەسەرکردنی کۆتایی بە بیرۆکەی ئەم بابەتە ناهێنێت. بۆیە دەبینین کە بەشیک لە نوسەران لەم بوارەدا پەنا دەبەنە بەر چەمکی تاکی فریادڕەس کە بەرهەمی کۆمەڵگا نەریتییەکانی پێش سەرمایەدارییە. لە هەلومەرجی ئەمرۆدا ناکرێ دوور لە کاری بە کۆمەڵ و دیالۆگی ناوخۆیی و پشتبەستن بە لۆجیک و شیکردنەوەی بابەتی و زانستی بۆ واقیعی ڕەوشی ئەمرۆی کوردستانی باشور، و ڕوڵی ناوەند و هێزی کۆمەڵایەتی لە گۆڕانکارییەکاندا باس لە چارەکردنی قەیرانەکان بکرێت. شیکردنەوەیەک نەک تەنها بە مەبەستی شیکردنەوە بێت، بەڵکو بە مەبەستی گۆڕانکاریکردن لە واقیعی بەرجەستەکراو کە پێویستی بە وڵامدانەوەی ئەو پرسیارانە هەیە کە لە سەرەتای ئەم بابەتە خراونەتە ڕوو. کارکردن لە بواری گۆڕانکاری لە واقیعی ئەمڕۆدا مەسەلەیەک نییە کە بە چرکەیەکی شۆڕشگیری و بە کتوپڕ ئەنجام بدرێت، بەڵکو ئەمە ئەرکێکی تێکۆشەرانەی درێژخایەنە و هەڵبەت پێویستی بە داڕشتن و دەستنیشانکردنی ریزبەندی، و دابەشکردنی ئەرکی قۆناغ و میکانیزمی کارکردن هەیە. ئەم کارکردنەش پێویستی بە وەڵامدانەوەی ڕوونی ئەو پرسیارانە هەیە کە لە سەرەتاوە خرانە ڕوو، بەو مەبەستە کە بتوانرێت ئەو هێزە کۆمەڵایەتییانەی باوەڕیان بە سەربەخۆیی هەیە و لە پێناویدا تێدەکۆشن، تەیار بکرێن.