دانا رەشید  دۆناڵد ترامپ وەک بازرگانێکی تا رادەیەکی زۆر وەک باس کراوە بێ مۆراڵ وەلی سەرمایە کۆکەرەوە ، ئەمە خاڵی بەهێزی ئەم کەسایەتیە بوو ، کاتی ئەزمەی مالی ساڵی ٢٠٠٧ ، توانی زاڵ بێت بەسەر زۆر  روداوی سیاسیداو ، وەک سیاسیەکی ( ئەتوار سەیر ) هەڵتۆقی ، هەڵبەتە وەک خۆی باسی خۆی دەکات ، ئەو بابایەکی بازرگانەو سیاسەت بە هاوکێشە بازاڕیەکان گرێ دەدات ،  هەتا ئێرە رەنگە بۆ هەم ئەمەریکاو هەم جیهانیش زۆر باس نەبووبێت ، ئەمما لەو کاتەوەی کە هەڵکشا بەرەو ژور و توانی  بە هیمەت و بە قیمەت ، هەڵبژاردنەکانی ساڵی ٢٠١٦  بەرامبەر هیلاری کلنتۆن بباتەوە ، جیهانی توشی شۆک کرد ، شۆکێک کە ناو نرا  ( کۆڵانە داخراوەکانی سیاسەت )  ترامپ سەرەتا پەلاماری مەکسیکی داو هەرەشەی دروست کردنی دیواری سەر سنوری نێوانیان کرد ، بەمە پەیوەندیەکانی نێوان ئەمەریکاو مەکسیک کەوتە کۆڵانێکی داخراوەوە ،  ترامپ لە بەرامبەر دەوڵەتی چین  ، لە زۆر شوێن پشتێنی بۆ روسیا شل کردەوە ، تا وەک باس دەکرێ  ئەم پەتای کۆرۆنایەی لێ کەوتەوە جیهانی خستۆتە کۆڵانێکی داخراوەوە . ترامپ بە هەڵوەشاندنەوەی ئیتفاقە ئەتۆمیەکەی کۆتایی سەردەمی باراک ئۆباما لەگەڵ ئێران ، هەتا ئێستە ململانێێ ئیران و ئەمەریکا لە کۆڵانێکی داخراودایە  تارامپ ، بە ئیتفاقی ئاشیتی لەگەڵ کۆریای باکور و بە جێ نەهێنانی هیچ  مەرجێکی کۆریا ، هەتا ئێستە ئەو مەلەفە لە کۆڵانێکی داخراودایە ،  ترامپ پەیوەندی دیبلۆماسی و تیجاری لەگەڵ دەوڵەتی ئەڵمانیا تێک داو ، هەتا ئێستە زۆر کاری هەم سیاسی هەم بازرگانی نێوان ئەڵمنیاو ئەمەریکا  لە کۆڵانێکی داخراودایە  ترامپ  سەبارەت بە جەنگ دژی تیرۆر  لە سوریاو رۆژهەڵات  ،  لە پڕ پشتی لە هێزە کوردیەکان کردو لەگەڵ ئەردۆگان رێک کەوت  ، کە هەتا ئێستە  چارەنوسی عەفرین و بەشی زۆری رۆژئاوای کوردستان و  ناوچە رزگارکراوەکانی سوریا لە داعش لە کۆڵانێێکی داخراودایە  ترامپ  لەگەڵ دەوڵەتی فەرەنسا بە ئاشکرا  دژەو  لەبەرامبەردا دۆستی ئەردۆگانە چونکە فەرەنسا بە ئاشکرا دژی تیرۆرو سیاسەتی ئەردۆگان وەستاوە ، بۆیە  پەیوەندی نێوانیان لە کۆڵانێکی داخراودایە ، ئەمانەو پاشەکشێ یەکی زۆر لە سیاسەت و پەیوەندی نێوان دەوڵەتانی ئەوروپاو جیهان و ئەمەریکا  بە ڕونی دیارە کە ئەمەریکا لە زۆر شوێن زیانی بەر کەوتوە وەلی ترامپ بەهۆی پارەداریی و سەرمایەی خۆی  ڕوپۆشی کردوە ، لە ناوخۆی ئەمەریکا  گیانی رەگەز پەرستێتی نێوان رەش پێست و سپی پێست زیندوو کردەوە بە جۆرێ  ئەوە ڕوی دا کە بینرا ، پشتیوانی کردنی لە تیرۆر بۆ تورکیاو سعودیەو قەتەرو  روسیا بەرامبەر سەفقەی تیجاری ، دیارترینیان تیرۆر کرنی رحژنامە نوسی عەرەب خاشوقچی بوو لە تورکیا . بە گشتی ئەمە سیاسەتی ٤ ساڵی ڕابوردوی ترامپ بوو کە بە ترامپیزم ناسرا ، ئەوەش بۆ ئەوەی فشار بخاتە سەر  توێژی مێدیاکاران و سیاسەتمەدارانی ئەمەریکا کە بۆ ٤ ساڵی داهاتوو ، کلیلی کردنەوەی ئەم هەموو کۆڵانە داخراوە تەنها لە دەستی خۆیدا ، بروانە قسە و وتارو هەرەشەکانی ترامپ .

د. کاوە مەحمود   لەو کاتەوەی ڕژێمی دیکتاتوری عێراق لە 2003وە ڕووخاوە، پێش هەر پرۆسەیەکی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق، یاسای هەڵبژاردن هەموارکراوە. هەڵبەتە هەموارکردنی بەردەوام لە یاساکاندا ڕەنگدانەوەی ناسەقامگیری یاساییە کە ئەمەش ڕەنگدانەوەی ناسەقامگیری سیاسییە لە دەوڵەتدا. هۆکارە سەرەکییەکانی ئەو هەموو هەموارکردنانە پێش هەر هەڵبژاردنێک لە عێراقدا ڕەنگدانەوەی هەوڵی ناوەندە سەرەکییەکانی حوکمڕانە کە هەڵبژاردن دووای هەڵبژاردن کاردەکەن زیاتر ناوەندەکانی حوکمڕانی کۆنترۆڵ بکەن و ماوەی فرەبوونی سیاسی لە نێو دەسەڵاتی یاساداناندا کەم بکەنەوە، و ئاراستەی پێکهاتەی گەورەی تایفی ـ نەتەوەیی عەرەبی، درووست بکەن. یەکەمین یاسای هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق لە سەرەتاوە بە جۆرێک بوو کە هەموو عێراق یەک بازنەی هەڵبژاردن بێت. بەو جۆرەش دەنگدەری هەر شوێن و پارێزگایەک دەیتوانی دەنگ بۆ ئەو پاڵێوراوە بدا کە لە هەر شوێنێک بێت، بەڵام گرنگ ئەوە بوو بەرنامەکەی پەسەند بکات، و بەم جۆرەش دەنگی لیستێکی دیارکراو ــ لە فاوەوە تاکو زاخۆ هەر وەک لە ئەدەبیاتی سیاسی بەکار دێت ــ  کۆدەکرایەوە و دەنگی هیچ دەنگدەرێک بە فیڕۆ ناچوو، و لە ئاکامیشدا پێکهاتەی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق زیاتر لە ڕای گشتی عێراق و فرەبوونەوە نزیک بوو. ئەم ڕەوشە نە لە خزمەتی پێکهاتە تایفەگەرییەکانی ناو عێراق بوو کە بیریان لە درووستکردنی زۆربەی پەرلەمانی لە ڕێگای بوونی نوێنەرانی زۆربەی تایفەی گەورە بە ژمارە لە نێو پەرلەماندا دەکردەوە، و نە لەگەڵ ئەجیندەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دەگونجا، کە لە خولیای فیدڕاڵی پارێزگان و نموونەی پێشوەختی دانانی یاسایەکەی هەڵبژاردن بەو جۆرە، لە سیاسەتدا دەرنەدەچوون. لەو ڕەوشەدا داوای ئەمەریکا لە سەرکردایەتی سیاسی کوردستان ئەوەبوو کە ڕازیبن بە گۆڕینی یاسای هەڵبژاردن لە یەک بازنەوە بەپێی خواستی ڕەوتی ئیسلامی شیعە بۆ بازنەی پارێزگاکان، و بەرانبەر ئەمەش ئەمریکا بەڵێنی جێبەجێکردنی مادەی 140ی دەستوری عێراقی بە سەرکردایەتی سیاسی کوردستان دا. لە ئاکامدا یاسا هەموارکرا و مادەی 140 جێبەجێ نەبوو، و ئەوەی بەڵێنەکەشی دا، دیار نەما. هەموارکردنەوەی یاسای هەڵبژاردن لە یەک بازنەوە بۆ 18 بازنە، یەکەمین هەنگاوی کۆتاییهاتن بە چەمکی هاوسەنگی و تەوافق و شەراکەت بوو. کاتێکیش زۆربەی پەرلەمانی بەم جۆرە درووست بوو، بیرۆکەی سانتلیگۆ و سانتلیگۆی هەموارکراو و بەرزکردنەوەی ڕێژە بۆ 1،9 هاتە پێشەوە. دووای تەواوبوونی ئەم هەنگاوانە بۆ کۆنتڕۆڵکردنی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق لە لایەن زۆربەی تایفییەوە، هەنگاوی گۆڕینی سیمای ئەو پێکهاتەیەی نێو ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق هاتەکایەوە، و لەمەشدا بزاڤی جەماوەری لە عێراقدا وەک دەسکەلایەک بەکارهێنرا بۆ ئەنجامدانی گۆڕانکاری تەواو لە یاسای هەڵبژاردن کە بازنەی پارێزگاکانی ورد کرد و بۆ 84 بازنەی هەڵبژاردن پەرش و بڵاو کردەوە کە بە ڕواڵەت بواری بۆ پاڵێوراوی تاکەسی فەراهەم دەکات، بەڵام لە واقیعدا بە زۆربەی سادە پاڵێوراو بۆ ئەنجوومەنی نوێنەران دەگەیەنێت، جگە لەوەی کە زیادکردنی بازنەکان وا دەکات ئەرکی ئەو ئەنجوومەنە زیاتر لە ئەنجوومەنی شارەوانی و پارێزگاکان بچێت، نەک دەسەڵاتی یاسادانان. ئەم هەنگاوە کە ناوەندەکانی بڕیار و دەسەڵات و دەوڵەتی (قوڵ و پاڕاڵێڵ) لە ڕێگای خۆخزاندنیان و ئاراستەکردنی داواکاری خۆپیشاندەران تێیانپەڕاند، هەروەکو چۆن ئەنجوومەنی پارێزگاکانیان هەڵوەشاندەوە لە جیاتی دادگایی کردنی گەندەڵانی نێو ئەو ئەنجوومەنانە، نەخشەیەکی ئامادەکراو بوو بۆ کۆنترۆڵ کردن و دەموچاوگۆڕکێ بەمەبەستی تێپەڕاندنی قەیرانی سیاسی حوکم و گۆڕینی شوناسی ئەنجوومەنی نوێنەران بە کەسایەتی خاوەن دەسەڵاتی تەقلیدی لە نێو کۆمەڵگادا بەو شێوازەی ئەنجوومەنەکانی سەردەمی پاشایەتی لە عێراقدا. هاوکات لەگەڵ خراپی یاسا و هەموارکردنەکان کە بە داخەوە ناوەندەکانی بڕیار و دەسەڵات توانیان لەم خاڵەدا خۆپیشاندەرانی ئۆکتۆبەری 2019، بەفیڕۆ بدەن، کۆمەڵێک ئاستەنگی بابەتی ڕووبەڕووی ئەنجامدانی هەڵبژاردن لەو کاتەی مستەفا کازمی دەستنیشانی کردووە، دەبێتەوە. هەر بۆ نموونە سەرژمێری پێویست و نوێکردنەوەی ئەلیکترۆنی و بایۆمەتری بۆ دەنگدەران نەکراوە، جگە لە ڕەوشی دادگای ئیتحادی کە دادوەرێکیان خانەنشین بووە، و لە کۆتاییشدا دەبێ ئەو دادگایە بە بوونی تێکڕای ئەندامەکانی ڕەزامەندی کۆتایی لە سەر ئاکامی هەڵبژاردنەکان بدات. هەروەها کۆمسیۆنی باڵای ئێستای هەڵبژاردن لە لایەن بەشێکی زۆری هێزی سیاسی پەسەند نییە، و تا ئێستا سەرەتای دانان و دەستنیشانکردنی کۆمسیۆنی نوێ دیار نییە. بەم جۆرە هەڵبژاردنی نوێی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق نەک چارەسەری گیروگرفتە سیاسییەکان ناکات، بەڵکو لاپەڕەیەکی نوێی قەیرانی دەوڵەتە لە عێراقدا.

چیا عەباس هاوڵاتیانی باشوری کوردستان لە سێ دنیای زۆر جیاواز لە یەکتردەگوزەرێن. دنیای یەکەم: کەرکوک و ناوچە زەوتکراوەکانی تر، یەکێک لە تایبەتمەندیەکانی ئەم ناوچانە ئەوەیە دو دنیای تاقیکردۆتەوە، دەسەڵاتی پارتی و یەکێتی لەو ناوچانە ( دڵ و قودسی کوردستان ) نائومێدی و گەندەڵی و پارچەپارچەبونی کوردی بەرهەم هێناوە، دوای روداوەکانی ئۆکتۆبەر دەسەڵاتی تاکرەوی ناوەند بە رێگەی حەشدەوە جۆرێک لە جێگیری حوکمرانی لە گەڵ لە دەستدانی چەندین سیماو و سیمبۆلی کوردی و بەردەوامبونی مەترسیەکان لەسەر بونی کورد لەو ناوچانەی لێکەوتۆتەوە. دنیای دوەم: دنیای بەناو برایەتی و هاوپەیمانی و رێکەوتنی بەرژەوەندخوازی و حوکمی جوتەی دەسەڵات و دواتر رازاوە بە سێیەم برای بچوکی گوێرایەڵ، لەم دنیایەدا چاندنی وەهم و چەواشەکاری و گەندەڵی و پێشێلکردنی یاسا و مافەکانی مرۆڤ دەمامکراو بە ئازادیەکی  قفڵکراو لە سایەی زەبری میلیشیا و دەزگا سەرکوتکەرەکان و بێ بەهاکردنی دەنگی دلێر و ئازاد سێ ژەمی رۆژانەی هاوڵاتیان بوە و بەردەوامە. دنیا سێیەم: دنیای پارتی و یەکێتی، لە دنیای سنورداری ئەم دو هێزە بە هێڵەکانی شەری ناوخۆ و براکوژی یاسا و رێساکانی ئەو دو حزبە بۆ خۆیان و پاشکۆکانیان بەهەشتێکی رەونەقداری وەهمی بۆ دروستکردون، بۆ غەیرەش سەرگەردانی و ماڵوێرانی و ئازار و دەردەسەری بەردەوام. تا ئەم چرکەیەش سنورەکانی ئەم دو دنیایە وەک دیواری بەرڵینی سەردەمی شەری ساردیان لێهاتوە. بۆ رونکردنەوەی مەبەست لەم باسکردنە روداوێکی واقیعی دەگێرمەوە: دۆستێکی دێرینی خۆم کە لە سەرەتای هەفتاکانی سەدەی رابورد لە بەغدا یەکترمان ناسیوە لە ساڵی ١٩٧٦، ساڵێک دوای من، گەیشتە هۆڵەندا. ئەو بەرێزە لە کۆتایی هەفتاکانەوە بۆ نەتەوە یەکگرتوەکان دەستی بەکارکردن کرد، لە کارەکەیدا لە زۆربەی وڵاتانی دنیادا کاری کردوە و ژیانی بەسەر بردوە، دو ساڵ لەمەو بەر وەک کارمەندێکی باڵای نەتەوە یەکگرتوەکان خانەنشین کرا و ئێستا لە گەڵ خێزانەکەی لە هۆڵەند دەژی. لە سەردەمی کارکردنی لە وڵاتێکی ئاسیا هاوسەرگەری لە گەڵ ئافرەتێکی ئەو ولاتە پێک دەهێنێت و چەند مندالێک ژیانیان دەرازێننەوە. یەک دو ساڵ پێش خانەنشین بونی رێکخراوی نەتەوە یەکگرتوەکان لە وڵاتێکی ئاسیا کۆرێک لەسەر پرسی هاوڵاتیبون ساز دەکات. لە برگەیەکی ئەو کۆڕەدا کچە بچکۆلەی هاورێ دێرینەکەم بانگێشی سەر شانۆ دەکەن، لێی دەپرسن تۆ هاوڵاتی چ وڵاتێکی، کچە بچکۆلە بلیمەتەکە بە دەنگێکی زوڵالەوە دەڵێت: باوکم کوردی عێراقە و رەگەزنامەی هۆڵەندی هەیە، دایکم خەڵکی فڵان وڵاتە ناتوانێت بۆ وڵاتەکەی بگەرێتەوە، من لە وڵاتێک لە دایک بوم نە وڵاتی دایکمە و نە هی باوکمە، ئێستا لەم وڵاتە دەژێم، تۆ پێم ناڵێیت من هاوڵاتی چ وڵاتێکم. مەخابن کوردی باشور لە زێدی باو و باپیرانی و لە ناو خێزان و دۆست و کەس و کاری و هاونەتەوەکانیدا موعاناتی هیچ لەو کیژۆڵەیە کەمتر نیە.  نوسینی: چیا عەباس ٣ نۆڤەمبەر ٢٠٢٠       

ئازاد جۆڵا هەندێک  لە ڕاگەیاندنەکان و  چەند بڵاوکراوەیەک  دەیسەلمنێ  هەوڵێکی  جدی و نزیک لە ئارادا هەیە  بۆ شەی کورد کوژی و هێناکایەی  ئاڵۆزی و ناسەقامگیری  لە ناوچەکەدا ، ئەمجارەشیان و هەموو جارەکانیتریش  لەشەڕی کورد بە کورد داگیرکەرانی کوردستان  نەک هەر ڕۆڵیان گیڕاوە  بەڵکو  هەندێکجار  ڕاستەوخۆش هاوکار و بەشداریشیان  کردووە ،  دیارە  مێژوو  ئەوەی  سەلماندووە هیچ کات داگیرکەرانی کوردستان  خۆشی و ئارامی و پێشکەوتن و یەکدەنگی و یەک هەڵویستی کوردیان نەویستووە و  نایانەوێ ، بۆ هەڵگیرسانی  شەڕیش  لەنێوان کورد دا ،  هەر جارەی بیانوی جوار و جۆر و چەندین سیناریۆی لاوازی بێ بنەما   دروست کراوە ، بەڵام  ئەمجارەیان  ئەگەر نەخاسمە کارێکی وا نەگریس و قێزوەن ڕووبدات   ئەوا  تەنها شەڕی دوولایەنی کوردی  نابێ ، تەنها بەکوشتدانی کوڕان و کچانی کورد نابێ ، تەنها سووتانی ڕەز و باخ و کێڵگەکان نابێ ، بەڵکو  ئەمجارەیان  تێکچوون و پچڕانی  پەیوەندی  نەتەوەییمان دەبێ لە نێوان  پارچەکانی کوردستان ، کوشتن و نەمانی  متمانەی  یەکجارەکی دەبێ  لەنێوان تاک بە تاکی کوردان ، داڕووخانی زیاتری  سەرخان و ژێرخای ئابووری کوردستان دەبێ لە هەموو پارچەکان ، ناسەقامگیری سیاسی وئەمنی  زیاتر دەهێنێتە ئاراوە ، کێرڤی پێشێلی مافەکانی  مرۆڤ و ئازادی بیروڕا  هەڵدەکشێ ، کوشتن و ڕفاندن و تیرۆر و ئەشکەنجەو ئازار زیاتر دەبێ ، ئەزموون و دەستکەوتی باشوور  زیاتر لەکەدار و بێ هێز دەبێ ، دیسانەوە دۆستەکانمان نیگەران و دوژمنیشمان دڵخۆش دەبێ ، پرسی ڕەوای کورد  لە پێش چاوی دونیاو جیهان   ڵێڵ ترو بێ بایەخ ترو ناشیرین تر  دەبێ ، دۆست بۆ پرسەکەمان کەمتر و نەیار و  بێ دەنگی جیهان   بۆخۆمان زیاتر دەکەین ، بەدەیان کێشەی کۆمەڵایەتی و  ناکۆکی زیاتر  لە نێوخۆدا زیاتر و  ئاڵۆزتر دەکەین  ، لە بەرامبەر بەغداد  و مافەدەستووریەکانمان لاواز و مەلوول بێ هەڵوێست و  پەرش و  بڵاو  دەبین ، بۆیە  دەبێ و  پێویستە  تکاو  هەوڵی  هەموومان  ، دڵسۆزان و دۆستان ،  ئەوەبێ   ڕێگا نەدەین و نەهێڵین  کار لەکار بترازێ و  ئەوەی  خواستی  دوژمانە و  چاوەڕوان دەکرێ  بقەومێ ،  چونکە  ئەگەر  ئەمە  ڕوویدا  نەک هەر خراپ دەبێ  بەڵکو  وێرانکەر  دەبێ  ، لەبەر ئەوەی خەڵک  تاسەر ئێسقان توڕەیەو  چاوەڕوانی خزمەتیگوزاری زیاتر و پێدانی مووچەکەی و تەندروستی  باشتر وئاشتەوایی  نەتەوەیی و نەمانی دڕدۆنگی و یەکهەڵوێستی لایەنەکانە دەکات ، کەچی لە جێگای  ئەمانەو لە دۆخێکی  وا  خراپ و  تووڕەیی خەڵک  شەڕی کورد کوژیشی  بێتە سەر   دڵنیابن لە دۆخێکی ئاوا نەخوازراودا  نەک  هەر جامە پڕەکە  بەسەری دا دەڕژێ    دوور نیە و ڕەنگە  وەکو  بۆمبێـک  بتەقێ  ......

فەرحان جەوهەر پەکەکە هێزێکی کوردییەو چەقی خەباتەکەشی باکوری کوردستانە، هیچ کەسێکی ئازادیخوازیش نە لە کوردو نە لە غەیرە کوردیش نییە ، پەکەکەی پێ حەق تر نەبێ لە دوڵەتی تورک ،  چونکە ئەم دەوڵەتە سادەترین ماف بە میللەتێکی بیست ملیۆنی رەوا نابینێ و بێ بەشی کردوونە لە هەموو مافێک ،  میللەت و ناوچەیەکی هەژارونەخوێندەواری بەسەریەکەوە داناوە ، بەزەبری هێزی ئەمنی و سەربازی بەڕێوەی دەبات ، هەرچەندە بەهاتنی ئاک پارتی بۆ دەسەڵات ، بارودۆخی ئەو ناوچانە باشتربووەو رێگەی داون بە زمانی خۆیان بپەیڤن .  بەڵام لەم ساڵانەی دوایی ئەردۆگان و حزبەکەی خەریکە لەم مافانە پەشیمان دەبنەوەوهاوپەیمانەتیان لەگەڵ نەتەوەپەرستانی تورک مەهەپە بەستەوە بۆ لێدان لە کوردو پڕۆسەی ئاشتیان وەستاندووە. تا ئێرە هیچ کێشەمان لەگەڵ پەکەکە نییە،  و زۆریش یارمەتی هەردوولامان لە پەکەکەو دەوڵەتی تورک داوە بۆ گەیشتن بەئاشتی و بڕانەوەی شەڕ، بەڵام دیارە هەردوولا تا ئێستا سوورن لەسەر بەڕێوەبردنی شەڕ، زیاتریش ئەم بابەتە پەیوەستە بە دوڵەت وئەوان ناهێنە ژێر باری ئاشتی ، هۆکارەکەش زیاتر هاوپەیمانەتی ئاک پارتییە لەگەڵ مەهەپەی رەگەزپەرست و ئەوانەی پێیاندەڵێن: گورگە بۆرەکان ، بەهیچ شێوەک حەزلە چارەی کوردووهیچ نەتەوەیەکی تری غەیرە تورک ناکەن. ئەوخاڵەی ئێمە لەگەڵ پەکەکە کۆناکەتەوە ئەو سیاستە هەڵەیە کە بەرامبەربە هەرێم بەڕێوەی دەبات، پەکەکە سوورە کە خۆی حوکم لەهەرێم بکات ، چەقی خەباتی خۆی کە باکوری کوردستانە جێ هێشتووە ، دەیەوێت بەم سیاسەتە بەلایەنگرانی بڵێت : خەباتی ئێمە بەرهەم دارە ، لەبیری کردووە وادەزانێ خەڵکیش ئەمەی بیرچۆتەوە پەکەکە نەهیچ چاکە و نەهیچ منەتێکی لەسەر هەرێم نییە ، هەربەهۆی هەرێمی کوردستانیشەوە ماوەتەوە و هۆکاری سەرەکیشە لە هاتنی تورکیا بۆناوخاکی هەرێم ، حەزیش دەکات تورکیا هەرێم داگیربکات ، ما دام ناتوانێ حوکمداری لێ بکات ، چونکە لەبەرامبەر هەرێم و حزبەکانیش بەتایبەتی پارتی هەست بە کەماتی و گرێیەکی دەروونی دەکات ،  چونکە ئێمە توانیومانە ئەم بەشەی کوردستان رزگار بکەین و حکومەت دروست بکەین ،  بەڵام پەکەکە نەیتوانیوە نەک گوندێک لە باکور رزگار بکات ، بەڵکو یەک بستی ئەو خاکەشی بەدەستەوە نییە، هەموو ئەو ناوانەی دایناون وەک هەڕێمی میدیا و زاب و هەفتانین وچەندین ناوی عەنیکە تر، خاکی هەرێمە و خەڵکی ئەو گوندانەیان دەرکردوونەو خویان لەسەری دانیشتوون ، لەهەر سەت سەر مەڕو بزنی شوانکارێک پێنج سەر وەردەگرن کە دەکەونە بەردەستیان  ، ئیدی ئەمەیە خەباتی کوردایەتیان لەهەرێم . ئێستا بەهۆی هێرشی دەوڵەتی تورکیا ناتوانن لەسەر سنوریش بمێننەوەو هاتوونەتە خوار بۆ ناوجەرگەی هەرێم، ئەوان هەڵدێن و دێنە خواربەمەش دەستی تورکیا زیاتر ڕادەکێشن تا بگاتە ناوجەرگەی شارەکانی هەرێم ، لە کاتێکی واشدا ئەوان زیاتر شۆڕدەبنەوە بۆ ناو خاکی عیراق لەوێشدا لەلایەن حەشدی شەعبی بەهۆی هاوپەیمانەتی هەردوولا لەگەڵ ئێران داڵدەیان دەدەن،  ئەمە ئەجێندای پەکەکەیە لە هەرێم ، ئێستا پرسیاری جەوهەری ئەمەیە ، ئایا حکومەتی هەرێمی کوردستان دەستەوەستان دانیشێ و سەیری ئەم یاریەی پەکەکە و تورکیا بکات ، تا ئەو کاتەی هەرێم بەتەواوی نوقمی ئاوەکە بکەن ؟

بابەكر دڕەیی سەرنجێکی تر لە هەڵەو گومڕایی سەرکردەکانمان زۆرکەس لە مێژونوسانی خۆمالی و بێگانە باسیان لە خۆخۆری کورد کردوە، هەنێکیان بە هۆکاری سەرەکیان داناوە لە نەگەیشتنی بە دەولەت یاخود، لە ئاستێکی جیاوازدا، لە گەیشتنی بە جۆرێک لە بەختەوەری و ئارامی. لەم نوسینەدا هەول ئەدەم بە کورتی و چڕی، لە رێگای هەنێ بەڵگەوە، نیشانیبدەم کە هۆکاری مانەوەی کورد بە ژێردەستی و بەدبەختی، پەلاماردانی یەکتری و ملشکاندنی یەکدی و بە قەولی هەموان "خۆخۆری" یە، و لە هەمان کاتدا زەمینەو هاندەری ئەو خۆخۆریەش جۆرێکە لە نەزانی و بێعەقڵی کە بە حوکمی چەندبارەبونەوەی، لە بێعەقڵی و نەفامی ترازاوەو چۆتە ئاستی گەمژەیی. گەمژەییش وەک شارەزایان باسدەکەن بریتیە لە پێداگرتن لەسەر نەفامی و نەزانی و ئینکارکردنی راستیە بەرهەست و واقیعیەکان لە کاتێکدا سور بزانی ئەو ئینکاری و چاوبەستنەوەو واقیعنەبینیە لە زیانی خۆتە چ لە کورتماوەدا بێت یان لە درێژماوەدا. لەم چەن رۆژەدا ناکۆکیە سیاسیەکانی ینک و پدک، بە حوکمی یادکردنەوەی هەلەو چەوتی و "خیانەت" ەکانی یەکتری، هاتنەوە سەر شاشەو پانتاییەکی زۆریان لە میدیاکان داگیرکرد. زمان و تۆنی قسەی هەردولا دەریئەخست کە ئەم دو گروپە سیاسیە، هەرچەندە بەرژەوەندی ئابوری و دارایی ژمارەیەک لە بنەمالەو کەسایەتیە دەسەلاتدارەکانیشیان تا دوائاست نزیک و گرێدراوبێت، دیسانیش بەشی ئەوە ناکۆکی سیاسی و فکری و جیهانبینی لە نێوان باقیاتی کاربەدەستەکانیان هەیە کە بەشی هەلایسانی خولێکی تری شەڕ یان تێکوپێکدانی ئیداری و کارگێری و سیاسی ئەو سیستمە سەقەتە بکات کە بە زەحمەت و ماندوبونێکی زۆر بنیاتنراوە. بۆ بینینی خۆخۆری کورد پێویستە قسەکەر بێلایەن بێت. یان وەک دەلێن کەسێک بێت لەدەرەوەی ناکۆکیەکان و لە شێوەی مرۆڤێک بێت کە لە بەرزاییەکی دورەوە تەماشای روداوەکان و پێکادانەکان دەکات. من هەرگیز کەسێکی بێلایەن نەبوم... بەلام لەم نوسینەدا، وەک زۆر جاری تر، هەوڵەدەم، بە حوکمی تێپەڕینی کات بەسەر هەندێک کارەساتدا، وەک "مێژونوس" یاخود لێکۆڵەرێکی دور لە ململانێکان سەرنج بخەمەڕو ئەویش لە پێناو بەرژەوەندی باڵای گەل کە دڵنیام لەسەروی دیدوبۆچونەکانی ئێمەوەیەو پێویستە هەمومان، بۆ پاراستنی گەل و سەرخستنی ئارامی و پێشکەوتنی بەردەوامی میللەت، ئەو توێژە داماڵین کە لە کاتی لایەنگریمان لە حزب و گروپێکی سیاسی ئەیکەینە بەرمان. هەنێ کەس پێیان وایە ینک و پدک ئیتر ناکرێ پێیان بوترێ دو حزبی سیاسی. پێیان وایە دو گروپی دەسەلاتداری هەرێمی کوردستانن و لەوە دەرچون بە پێوەری گروپ و حزبی سیاسی مۆدێرن هەلبسەنگێندرێن. بەلام ئاراستەی رەخنە لە ینک و پدک هەرچیەک بێت ڕاستیەک هەیە کە ئەیسەلمێنێ ئەم دو گروپە سیاسیە ئابوریە بەدوورن لە شێوازی کارکردنی مۆدێرن و شارستانیانی، بەو پێیەی کە ناتوانن دەزگای بیرکردنەوە و هەلسەنگاندن ی بێلایەن بۆ هەلسوران و پراتیکی سیاسی خۆیان دەستنیشان بکەن. بە مانایەکی تر، دەسەلاتدارانی ئەم دو گروپە ئامادە نین دەسبەرداری کەمترین ئیمتیازاتی دەسەلاتبن تەنانەت گەر بە دانانی دەسگایەکی توێژینەوە بێت بۆ قازانجی دورمەودای خۆیشیان وەک رێکخراوەو گروپی سیاسی و بەشدار لە دروستکردن و دەرکردنی بریاری سیاسی ولاتدا... ئەوەش بێگومان کرۆکی کێشەکەیە. بۆ سەلماندنی ئەو دیدگایەی سەرەوە، واتە بێتوانایی ینک و پدک لە گوێگرتن بۆ دامەزراوەی بێلایەن کە لە ئاستی "نەتەوە" دا بیر بکاتەوە نەک حزب، دەزگایەک کە بتوانێ شیکردنەوە بکات بۆ روداوەکان بەدەر لە قین و رقی گروپی و خێڵەکی و مادی و دەسەلاتخوازی، دو نمونەی زەق لە مێژوی نزیکی ینک و پدک هەلئەبژێرین و هەولئەدەین وەک کەسێکی "مەریخی" دیاردەکە هەلسەنگێنین چونکە پێمانوایە بۆ قازانجی گشتی، بۆ بەردەوامبونی سەقامگیری، بۆ دورکەوتنەوە لە ناکۆکی بێبنەمای تاقمگەری، بۆ بنەبڕکردنی دیدی بەرتەسکی ناوچەگەرێتی و گروپچێتی پێویستە ئەم جۆرە شیکردنەوانە ئەنجام بدرێن. لەم ماوەیەدا ینک و پدک زۆریان باس لە خیانەتی یەکدی کرد. بەسەدان نوسەرو قەلەمبەدەستی خۆیان هاندا دژی یەکدی شت بنوسن یاخود بەیاننامەی دەسەڵاتدارەکانی سەروتری خۆیان سەرلەنوێ بلاوبکەنەوە، بەلام هیچ ئەندام و بەرپرسێکیان بەلای ئەوەدا نەچون کە هەلەی گروپ و حزبی خۆی مەحکوم بکات.. بۆیەش بێگومان، لە غیابی دەزگایەکی توێژینەوەی فکری لە ئاستی نەتەوەییدا کە بتوانێ ئەم ئیشکالیەتە قورسە چارە بکات و لە خاڵێکدا بیوەستێنێ، هەردولا، بە پشبەستن بە یادەوەری نزیک و دوری خۆیان، هەڵەو چەوتی یەکدی دوبارەدەکەنەوە. دو روداو ی یەک لە دوای یەک مایەی جەدەلی ئەم ماوەیەی ینک و پدک بون و ئێمەش هەردو روداوەکە وەک نمونە وەردەگرین, : ریفراندۆم و شانزەی ئۆکتۆبەر.. و هەولئەدەین تێبگەین بۆچی ینک و پدک ناتوانن مێژوی یەکتری فەرامۆش بکەن و بەردەوام لە خەیالدانی خۆیاندا شاخ و باڵ بۆ روداوەکان دروستئەکەن و لەبری تێکۆشان بۆ کوژاندنەوەی ئاگری رق و قینی گروپی و سیاسی، هەولەدەن برینەکان بکولێننەوەو زەمینەی خۆخۆری و ملشکاندنی یەک قولتر بکەنەوە. بۆبەرچاورونی سەرەتا باس لە ریفراندۆم ئەکەین. هەروەها بۆ کێشانی وێنەیەکی کاملتر هەوڵئەدەین وەک بێلایەنێک سەیری روداوەکە بکەین نەک وەک کەسێک کە لە پێش روداوەکەدا هەوڵی جدیمان داوە بۆ ئەنجامنەدانی. گومانی تیانیە کە هەردو روداوە سیاسەکە هەلگری ئیشکالیەت و چەوتی و هەلەی سیاسی و پرەنسیپین، بەلام ئەوەش بەو مانایە نیە کە هیچ کام لەو دو ئەکشنە سیاسیە جگە لە رەهەندی باسکراو لە لایەن رکەبەرەکانیەوە بەو مانایەیە رەهەندی تری نیە و ناشێ وردەکاری تیا بکرێ. بە بروای من ریفراندۆم لە باری پرەنسیپ و ستراتیژەوە هەنگاوێکی دروست بو، لە کاتێکا لە باری تاکتیک و سیاسەتی رۆژەوە هەڵەو ناوەخت بو، لە بەرامبەردا شانزەی ئۆکتۆبەر لە باری پرەنسیپەوە هەڵەو چەوت بو بەلام ( بە پێچەوانەی بریاری ریفراندۆمەوە) لە باری تاکتیک و سیاسەتی خۆپارێزی و ئەوەی پێی دەوترێ پراگماتیزم دروست و لە جێی خۆیدا بو. هەلەو راستی ریفراندۆم لە کوێدایە؟ سەرەتا ئەبێ ئەوە رونبکرێتەوە کە سیاسەتی راست و دروست ئەو سیاسەتەیە کە هەم لە باری پرەنسیپ و لۆجیکەوە دروست بێ، هەم لە باری عەمەلیەوە بە قازانج بێت، جا ئەو قازانجە مادی بێت یان مەعنەوی، راستەوخۆ بێت یان لە درێژماوەدا کاردانەوەی هەبێت.. رێفراندوم وەک پرۆسەیەکی سیاسی بەتەواوی تەبایە لەگەل پرەنسێپ و بنەماکانی مافی مرۆڤ و مافی چارەی خۆنوسینی گەلان.. ئەو پرەنسیپ و بەها یونیڤێرسالیانەی نزیکەی هەمو سیاسەتمەدارانی جیهان بەروالەت ددانی پیادەنێن و وەک خواستێکی ئینسانی و میللی تا ئاستی یاسای نێودەولەتان دانیان پیانراوەو لە بەندەکانی جاری جیهانی مافەکانی مرۆڤ و چەندین برگەو بەندی یاسایی پێوەندە نێودەولەتیەکاندا جێیان بۆ کراوەتەوە. کەواتە گرفت لەسەر رەهەندی یاسایی و پرەنسیپی خودی ریفراندۆم نەبو وەک "بنەما" یەکی سیاسی، بەلکو گرفت لەسەر "تەوقیت" ( شوێنکات)ی پرۆسە سیاسیەکەو لایەنە تاکتیکی و عەمەلیەکەی هەبو، هەر ئەوەش بو کە ێۆپۆزیسیۆن و زۆرینەی کەسایەتیەکانی دەرەوەی پارتی و تەنانەت بەشێکی یەکێتیش نارازی و بەدگومان بون لەسەر پراتیککردن و جێبەجێکردنی. سەرەنجامی ریفراندۆم دەریخست کە مەرج نیە هەر بریارێکی سیاسی لە باری پرەنسیپەوە راست و قانونی بێت بەو مانایەیە لە مەیدانی کردەیی و واقعیشدا دروست و بەقازنجە.. هەبونی هێزو گروپی جیاواز، نەتەوەی جیاواز بە کلتورو مەزهەبی جیاوازەەوە لە دۆخێکی ئیقلیمی و جیهانی پڕ لە گرژی و ئالۆزیدا زەمینەی پراتیککردنی باشترین یاسای نێودەولەتانیش لاواز دەکەن و رێدەگرن لە جێبەجێبونی. خالێکی تریش کە لە قازانجی بەرپاکردنی ریفراندۆم نەبو ئەوە بو کە هەبونی مافێک کە هێشتا لە ئاستی گشتی و "یونیڤێرسال" و جیهانیدا دانپیانراوە و نەبۆتە یاسایەکی تایبەت لە یاساو دەستووری ولاتاندا بەو مانایەیە کە هێزێکی مادی یان تەنانەت مەعنەوی و نیمچەیاساییش لە ئارادا نیە بۆ داکۆکیلێکردن و پاراستنی. ئاڵۆزی ئەم مەسەلەیە لە گرفتی هەستیارتری وەک "مافەکانی مرۆڤ" باشتر دەرکەوتوەو دەردەکەوێ. لە کاتێکا مافی چارەی خۆنوسینی گەلان، و لەو پێودانگەدا مافی ریفراندۆم و سەربەخۆیی تا ئەندازەیەک تەمومژاوی و نارۆشنە و کەمتر باسی لێوەکراوەو تا ئاستێکی زۆریش وەک بەرەنجامی خەباتی بەرەی "چەپ" و بلۆکی خۆرهەلاتی پێشو لەبەرچاودەگیرێ( مانفێستی ولسن بۆ مافی گەلان ئەم راستیە ناگۆرێ) ، مافەکانی مرۆڤ بە وردی و پۆلێنکردنێکی زەقترەوە باسی لێوەکراوە و یاسای بۆ داڕێژراوە کەچی، ( ئەمەش کرۆکی قسەکەیە) دەبینین لە ژێر سایەی دەسەلاتی دوڕو، خۆپەرست و بەرژەوەندیخوازی ولاتە کاپیتالیستەکاندا لەهەر شوێنە بەجۆرێک مامەلەی لەگەل دەکرێ و بە وتەی زاناکانی خودی خۆرئاوا رەفتارێکی تەواو دەبڵستانداردی بەرامبەر دەگیرێتە بەر: لە سعودیە کە دۆستی ئەمریکایە ڕەقترین سیاسەتی نامرۆڤانە هیچ کاردنەوەیەک دروستناکات، بەلام هەمان رەفتار لە وڵاتی چین سەدان وتاری لە نیۆیۆرک تایمزو واشنتن پۆست لەبارەوە دەنوسرێ... وەک بڵێی مرۆڤەکانی چین و سعودیە لە دو ئەستێرەی جیاوازەوە هاتبن. سەرەنجام ئەوەی لەم شوێنەدا مەبەستە بوترێ ئەوەیە کە رایبگەیەنین کە گومڕایی و هەلەو چەوتی سەرکردەکان لە مێژودا نزیکە لەوەی پێی بوترێ ڕێسا نەک سەرپەڕ! واتە ناشێ هەمیشە وا چاوەروان بکرێ کە دەسەلاتدارانی ولات بە پێی عەقل و لۆجیک رەفتاردەکەن. سزای ئەوە چیە؟ کاکڵەو قسەی جەوهەری ئەم نوسینەش ئەوەیە کە سەرکردەکان و دەسەلاتدارەکان دێن و دەرۆن.. هەڵەش دەکەن و خزمەتیش پێشکەش دەکەن، ئەوەی ئەرکی نەوەی نوێ و دەسەلاتداران و جەماوەری دوای ئەو سەرکردانەیە ئەوەیە کە ئەم روداوە سیاسیانە بکەنە دەرس و وانە لێی فێربن نەک بیکەنە ڕق و قینی سیاسی و تا رۆژی قیامەت لەسەری برۆن. ناپلیۆن بۆناپارت لە شەری 1812 ی روسیا نزیکەی نیو ملیۆن فەرەنسی بەفەوتان دا، بەڵام ئێستاش و مەزەندە دەکرێ تا هەتایەش فەرەنسیەکان شانازی بە هەبونی بۆناپارت و سەرکەوتن و شکستەکانیەوە دەکەن... بۆ؟ ئەوەشیان جێگای سەرنجە بۆ ئێمەی کورد.... شانزەی ئۆکتۆبەر چۆن ببینین؟ بە بروای من شانزەی ئۆکۆبەر هەرچەندە بەرەنجامی پرۆسەی سیاسی پێش خۆیەتی کە بریتیە لە ریفراندۆم، بەلام دەکرێ وەک روداوێکی سەربەخۆش مامەڵە بکرێ چونکە ئەویش هەڵگری کۆمەلێک سیفاتە کە دەکرێ بە جیا کنەی تیابکرێ و لەوانەش: زەمینەسازی جیاواز، رێبەری جیاواز، ئەکشنی سەربازی جیاوازو سەرەنجام لێکەوتەی گرنگ و سەربەخۆ و درێژخایەن. شانزەی ئۆکتۆبەر بەو مانایەی کە بەشێک لە هێزەکانی ینک لە شاری کەرکوک و دەوروبەری ئامادەنەبون لەگەل حکومەتی ناوەندی شەر درێژە پێبدەن و، بە بریارێکی سەربەخۆ هێزەکانیان دوای ژمارەیەک تەلەفات و شەهیدو بریندار لە مەیدانی شەر کشاندەوە، بریارێکە رێک بە پێچەوانەی بریاری ئەنجامدانی ریفراندۆم کە لە رووی پرەنسیپەوە راست بو بەلام لە باری تاکتیکەوە کارەسات دەرهات: لە شانزەی ئۆکۆبەردا حالەتەکە پێچەوانەیە، واتە لەرووی پرەنسیپەوە کشانەوە هەلەیە بەلام لە رووی تاکتیک و سیاسەتی مەیدانیەوە دروست و گونجاوە. چۆن،؟ کشانەوە لە شەردا بە گشتی نیشانەیە بۆ شکست.. داکۆکی لە نیشتیمان و خۆبەکوشتدان بونەتە کاری پیرۆز... ئەەمە راستیەکەو ئینکاری لێناکرێت هەرچەنە زۆر جار لەگەل لۆجیکی شەڕ و بەرژەوەندی گشتیدا ناکۆک و ناتەبایەو لێی چاوەروان دەکرئ زیانی گەورە بەدوای خۆیدا بهێنێ. نمونەی پاشەکشەنەکردن لە شەڕ و سیاسەتدا و هێنانی شکست بەدوای خۆیاندا زۆرن و قابیلی ژماردن نین... ریفراندۆم نمونەیەکی بەرچاوەو ئاسەوارەکانی لەبەرچاون و هیچ مرۆڤێکی وردبین ناتوانێ ئینکاری ئەوە بکات کە زیانەکانی پرۆسەکە ئێجگار زۆرتربون لە قازانجەکانی سەرباری ئەوەی کە، وەک باسمان کرد، لە ڕووی پرەنسیپەوە ڕەوا و رێپێدراویش بو بەلام لەگەل کات و شوێن و بالانسی هێزی ئیقلیمی و جیهانیدا یەکی نەگرتەوە. بەلام پاشەکشە و جێهێشتنی مەیدانی شەر، خۆئامادەکردن بۆ قۆناغێکی تری ململانێ یاخود کڕینەوەی کات لە قازانجی خۆت، یاخود بەهەردانی کات لە دژی دوژمن و بۆ راکێشانی بۆ ناو تەڵەی هێزەکانی خۆت، ئەوەیش لایەنگرو پشتیوانی زۆرن. شەرەکانی ناپلیۆن لەسەرەتای سەدەی نۆزدەدا ناسراون و زۆر کەس شارەزایی تیایاندا هەیە، شەری سالی 1812 ی روسیا یەکێکە لەو شەرە چارەنوسیانەی کە ئایندەی ناپلێۆنی دیاریکرد و بە هۆی کشانەوەی کۆتۆزۆف و لەشکری ڕوس بۆ ناو قوڵایی روسیا، نزیکەی نیو ملیۆن سەربازو فەرماندەی فەرەنسی فەوتان و روسەکان دواتر توانیان کاریگەریەکی زۆر دابنێن لەسەر سەرلەنوێ رێکخستنەوەی نەخشەی ئەوروپا. مەبەست لەم وشانە ئەوەیە کە: رێدەکەوێ کە بابەتێکی سیاسی لەرووی پرەنسیپ و مۆرالەوە رێپێدراو بێت بەلام لەرووی بەرژەوەندی و قازانجی گشتیەوە بە زیان بشکێتەوە.. ئەوەش لە رێفراندۆم ی ساڵی 2018 ی کوردستان رویداو نیوەی خاکی کوردستان کەوتەوە بەردەستی حکومەتی ناوەندی. دەشگونجێ مەسەلەیەکی سیاسی لە رووی پرەنسیپ و مۆرالەوە قەدەغەو ناشرین بێت بەلام لە قازانجی گشتی بشکێتەوە یاخود لانیکەم رێگر بێت لە زیانێکی گەورەتر هەروەک چۆن لە شەریعەتیشدا باسکراوە و پاساوی بۆ هێنراوەتەوە کە " دورخستنەوەی مەفاسد لەپێشترە وەک لە هێنانی قازانج"... نمونەی شەری ناپۆلێۆن و روسیاش ئەوە باشتر روندەکاتەوە کە هەنێ جار پاشەکشەو جێچۆلکردن بۆ دوژمن باشترە لە تێکراچون چونکە لەوانەیە تەوقیتی پێکادان بە زیانی زۆر گەورە بشکێتەوە. لە شانزەی ئۆکتۆبەردا، لانیکەم شاری کەرکوک پارێزراو دورکەوتەوە لە تالانی و وێرانی.. هێزی پێشمەرگە بە زیانێکی کەمەوە دەربازی بو، ئەوەش لە کاتێکایە کە هەمو کەس دەیزانی سەرەنجامی شەڕ لە پێشەوە ئاشکرایەو شکستی هێزی پێشمەرگە مسۆگەرە بەو حوکمەی هەمو دنیا لایەنگری بەغدایان ئەکردو پێشمەرگەش بە هۆی هیلاکی لە شەری داعشدا توانای بەرگری و راوەستان لە سەنگەری نەمابو.. روداوەکانی دواتریش ئەم راستیەیان سەلماند کە پێشمەرگە تەنها بەشی شەری داعشی هێزپێدراوە نەک بەشی ململانێ لەگەل لەشکری پرچەکی بەغدا یان ولاتانی تر. کورتەی سەرنج ئەوەیە کە پێویستە دەسەلاتدارانی کوردستان لەم شکست و کەللەرەقیانەی خۆیان ئەزمون وەرگرن و پێیان وانەبێ هەرچی ئەوان کردیان راستە یاخود هەرچی رکەبەرەکەیان کردی هەلەو چەوتی و خیانەتە.. هەموان هەلە دەکەن.. هەموان قابیلی ئەوەن بریاری چەوت بدەن و خەلک بکەنە قوربانی.. ئەوەی گرنگە ئەوەیە چۆنچۆنی نوخبەی سیاسی و دەسەلاتداری ولاتێک بتوانێ هەلەو ناکۆکیەکانی خۆی تئپەرێنێ و بیر لەو خەونانە بکاتەوە کە تاک بە تاکی گەلەکەی بیری لێدەکاتەوە و ئازاری روحی و جەستەیی بۆ دەکێشێ.. و ما علی الرسول الا البلاغ المبین.

کارۆخ خۆشناو ئەمڕۆ (3)ی نۆڤەمبەری (2020) بە ڕۆژێکی گرنگ و وەرچەرخانێکی مێژوویی لەقەڵەم دەدرێت، ئەویش بە هۆی بەڕێوەچوونی پڕۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆکی ئەمریکا، کە وەک هەڵبژاردنی سەرۆکی جیهان وێنا دەکرێت، بەڵام بە میکانیزمێکی ئاڵۆز و سیستەمێکی جیاواز لە هەموو وڵاتانی جیهان، چونکە لە زۆربەی وڵاتانی دونیا سەرۆک یان ڕاستەوخۆ لەناو خەڵک هەڵدەبژێردرێت، یاخود ناڕاستەوخۆ لەلایەن پەرلەمانەوە هەڵدەبژێردرێت، بەڵام لە ئەمریکادا هیچکام لەم ڕێگایانە بەکار ناهێنرێن. لە کاتی نوسینەوەی دەستوری ئەمریکا لە ساڵی (1787) نوێنەرانی هەر (13) ولایەتەکە دوو پلانیان هەبوو بۆ چۆنیەتی هەڵبژاردنی سەرۆکی ئەمریکا: یەکەم/ پلانی ڤێرجینیا: ئەم پلانە لەلایەن (ولایەتە گەورەکان) پێشنیاز کرا، لەم پلانەدا داوایان دەکرد کە سەرۆک لە ڕێگای ئەنجومەنی نوێنەران هەڵبژێردرێت، چونکە ئەم (ولایەتە گەورانە) ڕێژەی دانیشتوانیان زۆر بوو، بەم هۆیەوە ژمارەی نوێنەرەکانیان لە ئەنجومەنی نوێنەران بەرز بوو،  بۆیە داواکار بوون ئەوان ڕۆڵ و کاریگەر زیاتریان هەبێت لەسەر هەڵبژاردنی کاندیدی دڵخوازی خۆیان بۆ سەرۆکایەتی ئەمریکا، ئەمەش لەبەر ئەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریکا پێک هاتووە لە (435) ئەندام، کە بەپێی ڕێژەی دانیشتوان دابەشکراون، بۆیە ولایەتە گەوەرکان ئەندامەکانیان لە ئەنجومەنی نوێنەران زیاترە لە ولایەتە بچوکەکان. دووەم/پلانی نیوجرسی: ئەم پلانە لەلایەن ولایەتە بچوکەکان پێشنیاز کرا، لەم پلانەدا داوایان دەکرد کە سەرۆک لە ڕێگای ئەنجومەنی پیرانەوە هەڵبژێردرێت، چونکە لە ئەنجومەنی پیران (سێنات) ژمارەی ئەندامەکان بە یەکسانی دابەشکراوە لە نێوان ولایەتە گەورە و بچوکەکان، واتە هەر ولایەتێک (2) ئەندامی لە ئەنجومەنی پیران هەیە، بەبێ ڕەچاوکردنی ژمارەی دانیشتوان، بۆیە ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی پیران (100) ئەندامە کە نوێنەرایەتی (50) ولایەت دەکەن. لە دوای مشتومڕێکی زۆر، باوکانی دامەزرێنەر گەیشتنە ڕێکەوتنێک کە بە (ڕێکەوتنە گەورەکە) ناسرا، ئەویش بریتی بوو لە بەدیهێنانی دادپەروەری لە نێوان (ولایەتە گەورە و بچوکەکان) لە ڕیگای تێکەڵکردنی هەردوو پلانەکەی سەرەوە، بۆ ئەم مەبەستەش میکانیزمێکیان داهێنا بەناوی (ئیلیکتۆڕەڵ کۆڵیج) کە بریتیە لە میکانیزمی هەڵبژاردنی سەرۆک بە شێوازیکی ناڕاستەوخۆ، چونکە خەڵک دەنگ بە (دەستەیەک یان کۆمەڵەیەک) دەدەن کە پێیان دەگوترێت (ئیلیکتۆڕەڵ کۆڵیج)، ژمارەی ئەندامەکانی ئەم دەستەیە بەقەد ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران و پیران (هاوس و سێنات)ە لەگەڵ سێ ئەندام بۆ (واشنتن D.C)ی پایتەخت، واتە ژمارەی ئەم دەستەیە [538] ئەندامن، (435+100+3=538)، هەر کاندیدێکی سەرۆکایەتی بتوانێت (نیوە+١) ئەم ژمارەیە واتە (270) دەنگ لەم دەستەیە بەدەست بێنێت، ئەوا ئەو کاندیدە دەبێتە سەرۆکی ولایەتە یەکگرتووەکانی ئه‌مه‌ریكا. گەورەیی عەقڵی (باوکانی دامەزرێنەر) هۆکار بوو بۆ چەسپاندنی دادپەروەی لە نێوان دەنگی (ولایەتە گەورە و بچوکەکان) ئەویش لە ڕێگای داهێنانی ئەم میکانیزمە (ئیلیکتۆڕاڵ کۆڵیج) بە شێوەیەک کە پێویست دەکات لەسەر کاندیدی سەرۆکایەتی، بۆ بوون بە سەرۆکی ئەمریکا، گرنگی بە دەنگی هەموو ولایەتە (گەورە و بچوکەکان) بدات، ئەمەش لە مادەی (2)ی دەستوری ئەمریکادا ڕەنگ ڕێژ کرا، بە گوێرەی ئەم مادەیە پێویستە هەموو چوار ساڵ جارێک (سەرۆک و جێگری سەرۆک) هەڵبژێردرێن لەلایەن دەستەیەکی هەڵبژێردراو کە پێیان دەگوترێت (ئیلیکتۆڕاڵ کۆڵیج) بە جۆرێک نابێت (سەرۆک و جێگری سەرۆک) خەڵکی هەمان ولایەت بن، ئەمەش بەگوێرەی هەموواری ژمارە (12)ی دەستوری ئەمریکا، کەواتە سەرۆک و جێگری سەرۆکی ئەمریکا بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ هەڵدەبژێردرێن، بەم شێوەیەی خوارەوە:  لە ڕۆژی دەنگدانی گشتیدا، خەڵکی ئەمریکا دەنگ بە کۆمەڵەیەکی هەڵبژێردراو دەدەن کە پێیان دەگوترێت (ئیلیکتۆڕاڵ کۆڵیج)، ئەم کۆمەڵەیەش لە ڕۆژی دوشەممەی یەکەمی دوای چوارشەمەی دووەمی مانگی دیسەمبەر (ناوڕاستی مانگی 12) هەڵدەستن بە هەڵبژاردنی سەرۆک و جێگری سەرۆک. داهێنانی ئەم میکانیزمە لە لەلایەن باوکانی دامەزرێنەروە (Founding Fathers) لەبەر ئەوە بوو، لەو کاتەدا زۆرینەی هاوڵاتیانی ئەمریکا نەخوێندەوار بوون و رێگەیان پێ نەدەدرا دەنگ بدەن، بەتایبەت دوو پێکهاتەی گەورەی کۆمەڵگای ئەمریکا، لەو سەردەمەدا مافی دەنگدانیان نەبوو ئەوانیش (ئەفریقیە ئەمریکیە ڕەش پێستەکان کە لەو سەردەمەدا کۆیلە بوون هەروەها ئافرەتانیش مافی دەنگدانیان نەبوو) تەنها ئەوەی مافی دەنگدانی هەبوو، کەمینەیەک بوون لە ( پیاوی سپی پێست و خاوەن موڵک) ئەو کەمینەیەش بۆیان ئاسان نەبوو بزانن کێ بەربژێرە و بۆ دەبێت دەنگ بەو کەسە بدەن؟  بێبەشبوونی چینی ئافرەتان و ڕەش پێستەکان زیاتر لە سەدەیەکی خایاند، پاشان کۆیلایەتی لەسەر دەستی سەرۆکی ژمارە (16)هەم (ئەبراهام ڵینکن) هەڵوەشێنرایەوە، ئینجا لە ڕێگای هەمواری دەستوری ژمارە (15) لە ساڵی (1870) مافی دەنگدان بە ڕەشپیستەکان  بەخشرا، هەروەها دواتر بە گوێرەی هەمواری دەستوری ژمارە (19) لە ساڵی (1920) مافی دەنگدان بە ئافرەتانیش بەخشرا. چاوەڕوان دەکرێت ئەم هەڵبژاردنە ژمارەیەکی پێوانەیی مێژووی تۆمار بکات لە ڕێژەی دەنگدان و  بەشداریکردنی خەڵک لە پڕۆسەی هەڵبژاردنەکان، چونکە پێشبینی دەکرێت ڕێژەی بەشداربوونی خەڵک لە هەڵبژاردنی ئەم ساڵدا زیاتر بێت لەو ڕێژە پێوانەییەی کە لە ساڵی (1908) تۆمار کرابوو، کە برێتی بوو لە (65%) خەڵکی ئەمریکا. دوای ئەوەی هەڵبژاردنەکان تەواو دەبن، سەرۆکی هەڵبژێردراو نزیکەی (دوو مانگ و نیو)ی لەبەر دەست دەبێت تاکو کابینەکەی پێکبهێنێت، دواتر بە گوێرەی دەستور پێویستە سەرۆکی نوێی ئەمریکا لە ڕۆژی (2021/1/20) لە ڕێوڕەسمێکی شایستەدا لە بەردەم کۆنگرێسی ئەمریکا سوێندی یاسایی بخوات، ئەم ڕۆژەش بە (Inauguration Day) ناسراوە. *سەرۆکی ئینستیتۆی توێژینەوەی (ئەمریکی-کوردی)

سەهین موفتی لە چەند رۆژی رابرد، چەند رووداوێکی نەخوازراو دەنێو هەولێری پایتەخت، دڵی هاوڵاتیان و هاونیشتیمانییانی هێشاند..! چوونکێ هەولێرمان وەها ناسراوە، شارێکی ئارام و ئامێزکراوەیە لەبۆ خەڵکی دەرەوەی هەولێرو وڵاتانی دیکەیش، هەر لەوەتەی ئەم شارە هەیە، پەناگەو داڵدەدەری میوان و دۆست و یارو نەیاریش بووە...! ئەم رووداوگەلەی ماوەیەکە تێیدا روو دەدات، بە ئاشکرا پێمان دەڵێت، هێزەکانی پۆلیس( سەرەڕای قوربانیدان و شەهید بوون و برینداربوونیشیان)، چ ناتوانن، چی ئەو هێزە پێویستەیان نییە، رووبەڕووی ئەم مافیاگەرێتی و عەنتەریاتە ببنەوەو پێویستە هێزە ئەمنییەکانی دی، بێنە فریایان، بەتایبەتی ( ئاسایش، هەواڵگری گشتی)، ش خۆ ئەگەر پێویست بکات، هەقە دژە تیرۆریش بەشدار بێت. رۆشنبیران و خودان هزرو بیرکردنەوە پێشکەوتنخوازەکان، نێزیک دوو دەیەیە، هاوار دەکەن تکایە (چەک) داماڵدرێت، تکایە سنوور بۆ مافیاگەرێتی و راوو رووتی دابندرێت، ئەگەرچی لە دەستپێکی کابینەی نۆی حکومەت، بەشێکی بەرچاو لەم مافیاو جەردەو چەتانە راپێچی ژوورەکانی هەواڵگری گشتی و ئاسایش کران، لێ وا پێدەچێت، ئەگەر هێزە ئەمنییەکان تۆختر نەبنەوەو قوڵتر بەرەنگارییان نەبنەوە، ئەوا رووداوگەلی وەها لەوەیە دووبارە ببێتەوە. با، راگەیاندن و دەزگای مێدیاییش لەبیر نەچێت، لەبری هۆشیارکردنەوەی رای گشتی و دینینەوەی رێی راست، خەریکە دەبن بە رێپێدراوی مافیاو چەتەگەرایی، ئاخر لە چی و کام وڵات رێگە بە چەتە دەدرێت لەسەر شاشە حکومەت بە فاشیل وەسف کات و پاشانیش بیکەن بە سەردێڕو هەواڵێکی سەرنجڕاکێش؟  ئێستێ، هەولێر بەتەنها هەولێریی و خەڵکی شارەکانی دیکەی کوردستان و عێڕاقی تێدا نییە، بە سەدان هاوڵاتی بیانی وڵاتانی جیاوازی تێدا دەژییەت، لەبۆیێ هێزە ئەمنییەکان پێویستە بە چڕی سنوور بۆ چەتەگەری و جەردەیی، بە تایبەت هەڵگرانی چەک...!  دا بنێن.

رێبوار کەریم وەلی ماوەیەکە مێدیاکانی نزیک لە سەرۆک بەرھەم ساڵح، ناو بەناو دەمی پارتی تاقیدەکەنەوە؛ ئێران ھەوڵی لادانی بەرھەم ساڵح دەدات...بەھۆی نزیکیی بەرھەم ساڵح لە لاھور شێخ جەنگی پارتی دژایەتیی بەرھەم ساڵح دەکات و....زۆر شتی دیکەش. پارتی بێدەنگە. * جارێ گۆڕینی بەرھەم ساڵح لەم ئانوساتەدا زەحمەتە، بەڵام پێدەچێ ئەو شین و شەپۆڕە بۆ دوای ھەڵبژاردنەکان بێت کە مەبەست لێی ئەوەیە پارتی بێتە قسە و لاھوریش ھان بدات کە لە رقی پارتی، پشتی بەرنەدات! بەرھەم ساڵح پشتیوانێکی ئەوتۆی لەناو یەکێتیدا نەماوە. * ئەلبەتە پارتی لە بەرھەم ساڵح بەداخە و ئەگەر بۆی بلوێ، قسوری لە لادانی ناکات؛ پارتی جارێک لەسەر شێوەی ھەڵبژاردنەکەی و جارێکیش لەسەر ملشکاندنی عادل عەبدولمەھدی لێی بە ڕقە، بەڵام ھێشتا ئەو دەرفەتە لە ئارادا نییە. * راستییەکەی ئێران لە بەرھەم ساڵح متمانەپێکراوتریان نییە؛ دەزانن بۆ وەرگرتنەوەی ئەو پۆستە چییان بوێ بۆیان دەکات. ئەو موقاوەمەتەی سەرۆک لە مەککە نیشانی دا، مەگەر ئیمامی عەلی لە خەیبەر نیشانی دا بێت! بەڵام ھەم ئێران و ھەم ئەمریکاش کەسێکیان لە بەغدا دەوێ کە لانیکەم حزبێکی ھەبێ و یەکێک لە پشتییەوە بێت. * پارتی بە حوکمی ئەوەی بۆ ھاوکێشەی ناوخۆیی خۆی پێویستیی بە پۆستی سەرۆکی ھەرێمە(کە ماوەیەک مێدیاکانی بەرھەم ساڵح ئەو قسەیەشیان فڕێ دا کە گوایە نێچیرڤان بارزانی دەبێتە سەرۆکی عێراق)، ناکرێ داوای پۆستی سەرۆکایەتیی عێراق بکات. بۆیە ئەو پۆستە ھەر لای یەکێتی دەمێنێتەوە. * لە قوباد، لاھور و بافڵ، بۆ خولی داھاتوو، دەبێ یەکیان جێگەی بەرھەم ساڵح لە پۆستی سەرۆکایەتیی عێراق بگرنەوە. ئەوە چارەسەری بەشێک لە کێشە ناوخۆییەکانی یەکێتی و ھاوکات ھی یەکێتی و پارتیش دەکات.

مەریوان وریا قانع (بەشی دووھەم لە سێبەش) دیاردەی کوشتن و سەربڕینی کەسانیتر بەناوی ئیسلامەوە، شتک نییە لەم چەند ھەفتەیەی دواییدا لە فەرەنسا لەدایکبووبێت، ئەم دیاردەیە لە دونیای ئەمڕۆدا مێژوویەکی درێژتری ھەیە. لە دونیای عەرەبیدا پەلاماردان و کوشتنی چەندان ڕۆشنبیر و نووسەرو ڕۆژنامەنووس و چالاکەوان لە ساڵانی ھەشتاوە تا ئەمڕۆ ھەیە و بەردەوامە. لیستی ناوی کوژراوەکان درێژە: حسێن مەروە و مەھدی عامل لە لوبنان، فەرج فۆدە لە میسر، ‫ناهض حتّر‬ لە ئەردەن، ‫شكري بلعيد لە تونس‬، عمر بنجلون لە مەغریب، محمد البراهمي لە تونس، محمد بنعيسى والمعطي بوملي لە مەغریب، ھەموویان بە دەستی ئیسلامییە توندڕەوەکان کوژراون. با واز لە ھەڕەشەی کوشتن بھێنین کە ڕووبەڕووی دەیان نووسەر و ڕۆشنبیر و چالاکەوانی جیاواز کراونتەوە. ھەواڵدانی کوشتنی نەجیب مەحفوزیش بە چەقۆ و، عبد الله القصيميش ھەردەچێتە ئەم ڕیزەوە. ڕەوایەتی ئەم کوشتانانە ئەوەیە ئەو کەسانە قسەی خراپ و ناشیرینیان دەربارەی ئیسلام کردوە و نووسیوە، یان بێدین و کافرن. لە ناو ئەوروپاشدا مێژووی ئەم جۆرە کارانە نزیکەی دوو دەیەیەک دەبێت. ساڵی ٢٠٠٥ محمەد سدیق خان و گروپەکەی لە ناو میترۆکەی شاری لەندەدندا ٥٢ کەسی مەدەنیان کوشت. ڕەوایەتی کارەکەیان بۆ کوشتنی ئەو خەڵکە مەدەنییە ئەوەبوو کە دەوڵەتی بریتانیی ”پەلاماری موسڵمانەکان ئەدات لە ھەموو جیھاندا“. ئەوانیش بەو کارەیان ”برا و خوشکە موسڵمانەکانیان دەپارێزێن“. لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا ئایا تاوانی ئەو خەڵکە مەدەنییە چییە کە لەناو میترۆدا و لەکاتی چونیان بۆ سەرکارەکانیان دەیانکوژن؟ وەڵامەکەی ئەوەبوو ”ئەوانە لە ھەڵبژاردندا بەشدرابوون و دەنگیان بەو حکومەتە داوە.“ لە ھۆڵەنداش محەمەد بوێری، کە گەنجێکی مەغریبیی بوو، لە ساڵی ٢٠٠٤ دا ”تیۆ ڤان کۆخ“ ی لە ناوەڕاستی شاری ئەمستردام کوشت و دوای کوشتنەکەی خەریکی سەربڕینی بوو، ئەویش ھەمان شتی دووبارەکردەوە. ئەویش باسی ئەوەی دەکرد ئەو نووسەر و فیلمسازە ھۆڵەندییە، کە لە خانەوادەی نیگارکێشی ھۆڵەندیی بەناوبانگ ڤان کۆخ ە، قسەی ناشیرینی بە ئیسلام وتوە و سوکایەتی بە دین کردوە. جگە لەمە محەمەد بوێری پێیوابوو ئیسلام لە دوای ڕوخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانییەوە لە.ژێر ھێرشی خۆرئاوادایە. لای زۆرینەی ھەرەزۆری ھێزە ئیسلامییەکان و لای ئەوانەی بەدوای ھێنانەوەی بەھانەدا بۆ ئەم جۆرە کارانە دەھێننەوە بەردەوام بەرگریی لەوە دەکرێت کە ئەم کردانە کردەی تاکەکەسین و ئەوانەی پێیھەڵدەستن ھیچ پەیوەندییەکیان بە ئیسلامەوە نییە. ئەنجامدەرانی ئەم کارانە کەسانی شێت و نەزانن و تاوانەکانیان دوورە لە ئیسلام وەک دینی زیاد لە ملیارێک مرۆڤ. بەبۆچوونی من ئەم تێڕوانییە لەزۆر سەرەوە ھەڵەیە، ھەڵەیەکی گەورە و ترسناک. ئەم فۆرمە لە تێرۆر بەھیچ جۆرێک کورتناکرێتەوە بۆ تێرۆرێکی تاکەکەسیی تەنھا، بەڵکو بەشێکە لە ”گوتارێک“ی دینیی سیاسیی و ”کۆمەڵەیەکی گوتاریی“ش ھەن بە دەوری ئەو گوتارەدا دروستبوون. سادەتر بدوێین جۆرێک لە شیکردنەوە و تەفسیرکردن بۆ ئیسلام ھەیە کە لە سەدەھا کتێب و نووسراو و دەیەھا پێگەی ئەلکترۆنیی و میدیای تایبەت و کەناڵی تەلەفیزیۆنیی و مزگەوت دا ئامادەن و ھەن و بەسەر یەکەوە ئەو گوتارە توندڕەوەیان دروستکردوە کە لەپشتی کردەی تێرۆرەوە ئامادەیە. ”کۆمەڵەیەکی گوتار“یش ھەن کە لە سەدان و ھەزاران مەلا و خوێندەواری دینیی و واعیز و بانگخواز و چالاکەوانی دینیی و سیاسیی پێکھاتوون کاریان بڵاوکردنەوە و ھێنانە ناو واقیعی ئەو گوتارە دینیی سیاسییە. کورتکردنەوەی ئەم گشتە گەورەیە بۆ کاری تاکەکەسێک ھەڵەیە و ھەڵەیەکی گەورەش. لەھەموو خراپتر ئەوەیە ئەم بەتاکەکەسیکردنە ڕێ لەوەدەگرێت ئەو کێشانە ببینین کە لەناو تەفسیرێکی دیاریکراوی ئیسلام خۆیەوە وەک دین دێن و بە جیھاندا بڵاودەبنەوە. کە باس لە ئیسلام دەکەم، باس لە تەفسیرێک لە تەفسیرەکان دەکەم، کە ھەڵگری خوێنڕشتن و سوکایەتیکردنێکی ھەمەلایەنە بە ھەر کەسێک لە خۆی نەچێت. کەس نەیگوتوە و ناشڵێت ئەو ملیار و نیو موسڵمانەی لە جیھاندا ھەن ھەموویان تێرۆرستن، کەس نەیگوتوە و ناشڵێت ئیسلامی دایکی من و دایکی خەڵکانێکی زۆری تر، لەم فۆرمە لە تێرۆری دینیی بەرپرسیارە، ئەوەی دەگوترێت، ئەوەیە فۆرمێک لە ئیسلام لەمڕۆدا دروستکراوە و بەزۆر شوێنی دونیاشدا بڵاوکراوەتەوە، کە ئەنجامدانی تێرۆر و سەربڕینی مرۆڤەکانی تر، یەکێک لە دەرەنجامە سەرەکیی و ھەمیشەییەکانیەتی. ئینکارکردنی ئەم ڕاستییە سادەیە، بەشێکە لە ستراتیژیەتی سەرلێشێواندن و ڕێگەگرتن لە بنەبڕکردنی دیاردەکە. ھەڵگرانی ئەم گوتارە توندڕەوە کەسانێکن باوەڕیان بەوەیە ئیسلام لەژێر ھەڕەشەدایە، موسڵمانان لە ھەموو لایەکەوە پەلامارئەدرێن، پیلانێکی نێودەوڵەتیی و جیھانی دژ بە ئیسلام لەئارادایە. ئەمەش بە تەنھا دژ بەم موسڵمان یان ئەو موسڵمانی تر نا، بەڵکو دژ بە ھەموو ”ئومە“ی ئیسلامی، سەرجەمی ”ئۆمەتی محەمەد“. جگە لەمە ئیسلام بە بەردەوامی لەبەردەم سوکایەتیپێکردن و ناشیرینکردندێکی پلان بۆدانراودایە. لە ھەموو لایەکەوە تاوانی بەرامبەر دەکرێت. بۆیە جیھاد لە فۆرمە سەربازیی و میلیتاریەکەیدا، پەلاماردانی ئەو جیھانە کافرە، سەربڕین و کوشتن، وەڵامێکی دینیی و سیاسیی ڕاستەقینەیە بەو دۆخە. ئەم گوتارە پێیوایە ئیسلام و موسڵمانەکان بەتایبەتی لەژێر ھێرشێکی سیستماتیک و ڕێکخراوی خۆرئاوا و زایۆنیزم و خاچپەرستە تازەکانی جیھاندان. ھەموو ناکۆکییە ئەتنیی و سیاسیی و مێژوویەکانی ناو جیھان، وەک ناکۆکی دینی دەبینن و لێکئەدەنەوە. بۆ نموونە کێشەی فەلەستینیەکان و ئیسرائیلیەکان وەک کێشەیەکی دینی وێنادەکەن، ھەمانشت بە نیسبتە کێشەی کشمیرەوە، یان تەنانەت کێشەی کورد لە تورکیادا. ئەمانە پارتی کرێکارانی کوردستان وەک ھێزێکی مارکسیی کافر و دژە دین وێنادەکەن و ئەردۆگان وەک پیاوێکی لەخواترس و موسڵمانێکی ڕاستەقینە. بە مانایەکی تر، لە پشتی ئەم کردە تێرۆریستیانەوە وێناکردنێکی جیھان و وێناکردنێکی ئیسلام و وێناکردنێکی کارادانەوەی ڕاستەقینە ئامادەیە، کە ھەموویان بەشێکن لە کارێکی دەستەجەمعیی و پێکەوەیی. گوتارێک ھەیە کە بەشێکی زۆری بۆچوونەکانی لەلایەن زۆرینەی ھەرەزۆری ھێزە جیاوازەکانی ئیسلامی سیاسییەوە باوەڕپێکراوە و بەشێواز و زمانی جیاواز، گەشەی پێئەدرێت و بەرگریلێدەکرێت. بۆیە مەسەلەی پەنابردن بۆ تێرۆر و توندوتیژیی ھەرگیز کردەیەکی تاکەکەسیی دابڕاو نییە لەو شتانەی باسمکرد. لەمەشدا لۆژیکێکی دوولایەنەی پەڕگیر، لۆژیکی کێشانی ھێڵێکی شاقوڵیی لەنێوان پاک و پیس، ڕەش و سپی، باش و خراپدا، کاردەکات. ئەم لۆژیکە جیھان بۆ دوو یەکەی دژ بەیەک دابەشدەکات. لە سەرێکەوە ئیسلامێکی ڕاستەقینە و پاکژ کە دواھەمین پەیامی خودایە بۆ ھەموو مرۆڤایەتیی، لەسەرەکی دیکەوە دونیایەکی دژە ئیسلامیی و دژەدین ئامادەیە، کە چەند بەگژ موسڵمانەکاندا دەچێتەوە، ئەوەندەش بەگژ خودادا دەچێتەوە، دونیایەکی جاھیلیی. ئەم لۆژیکە دوولایەنە تەنھا پەیوەندیی بەوەوە نییە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا یان فەرەنسا یان وڵاتانی تری خۆرئاوا لە قازانجی ئەم یان ئەو وڵاتی موسڵماندا نییە، یان لەم یان لەو کێشەدا وڵاتانی خۆرئاوا دەداتە پاڵ لایەنێک کە دژ بە وڵاتێکی موسڵمان یان چەند وڵاتێکی موسڵمانە. ئەوەی ئامادەیە دەرەنجامی ئیشکردنی ئەو لۆژیکە دوولایەنە و ئەو وێناکردنە ڕەش و سپییە تایبەتەی جیھانە. ئەم گوتارە دینییە داخراوە وا لە ھەڵگرەکانی دەکات نەتوانن لەگەڵ کەسانیتردا کە لە خۆیان ناچن بژین، نەتوانن تەنانەت ئەو فۆرمانەی دینداریش قبووڵبکەن کە لەخۆیان ناچێت، دایاندەخات بەسەر خۆیان و بەسەر ئەو فۆرمەدا لە دینداریی و پەیوەندیی، کە ناتوناێت لەگەڵ ئەوانیتردا پێکەوەبێت بژیی. یان دەبێت ئەو کەسانەی تر وەک ئەمانی لێبێت، یان گەر وەک ئەمانی لێنەھات، یان لەناویانببەن، جا چ بە کوشتن و وێرانکردن بێت، یان لەناو ھیرارکیەتێکی ئینسانیدا جێگیریانکەن، کە وەک مرۆڤی پلە دوو و پلە سێ مامەڵەبکرێن. ئەمانە لەباتی قسەکردن لە ھاوڵاتی یەکسان، باس لە گەڕاندنەوە بۆ سیسمتی ”ئەھلی زیمە“ و ”ئەھلی کتێب“ دەکەن و ئەم لۆژیکە بۆ ڕێکخستنی جیاوازییە دینیی و فیکریی و کۆمەڵایەتیی و سیاسییەکان بەسەر دونیادا بسەپێنن.

سەردار عەزیز  ڕۆژی سێشەممە بە کاتی ئەمریکا دوا ڕۆژی دەنگدانە. دەنگدانی ئەمجارە وەک هیچ جارێکی تر نیە. میلیشیایەکی زۆر لەسەر پێن. یەکێک لە کاندیدەکان هەڕەشەی ئەوە دەکات کە قبوڵی ناکات. هەرچەندە ئەمریکا بە ئەوە ناسراوە کە دەنگدان تیادا هەرگیز دادپەروەرانە نەبوە، چونکە سیستەمی جێریماندەرینگ و ڕێگریکردنی جۆراو جۆر لە دەنگدەری دیموکراتەکان، لە گەڵ ئیلکتۆرال کۆلیج، دۆخێکی زۆر نا دادپەروەریان دروست کردوە، بەڵام ئەمجارە قوڕەکە خەستترە. ئەم هەڵبژاردنە لە چەندین ئاستی تردا جیاوازە. وەک سیڤین وەرپیم پێمان دەڵێت لە ڕۆژانی جەنگی جیهانی دووەمدا ئەمریکا بڕیاریدا کە باڵادەستی سەربازی بکاتە بنەمای باڵادەستی لە دونیادا. بە دیدی ئەو ئەم پرینسیپە نەبوە هۆکاری ئەوەی کە ئەمریکا ئاشتی بۆ دونیا بهێنێت، بەڵکو ئەمریکا بە دوای شەڕدا دەگەڕا و شەڕ بە دوای ئەمریکادا. بە جۆرێک بازنەیەکی داخراو لە شەڕ و بەردەوامی شەڕ هاتە ئاراوە. وەک پۆل کەنەدی پێمان دەڵێت لە کتێبە مەزنەکەیدا، هەڵكشان و داکشانی زلهێزەکانی، ١٥٠٠-٢٠٠٠، باڵادەستی یان هەژەمۆنی زۆرجار دەبێتە هۆکار کۆتایی هەژەمۆنیەت و داڕوخان. چونکە هەژەمۆنیەت تێچونی زۆرە. شەڕەکانی ئەمریکا هەتا ئێستا ٦ تریلیۆن دۆلار لە سەر ئەو وڵاتە کەوتوە. ئەم بارگرانیە وەهای کردوە کە ئەمریکا پشت لە ناوەوەی بکات. ئەوانەی کە پشتگوێخراون زۆرن و خاوەن دیدی جۆراوجۆرن و توڕەن. بەشێکی زۆر لە قاعیدەی هەردوو پارتە سیاسییەکە پێکدەهێنن. هەرچەندە وەها دەردەکەون کە دژ بە یەکن بەڵام لە زۆر ڕوەوە هاودیدن، سەرباری جیاوازی زمانی دەربڕین و ئامرازیان . هەموو دژ بە واشنتۆن و نوخبەی سیاسی و سیستەم و شەڕە ناکۆتاکان و نادادپەروەری ئابوری و زۆر خەسڵەتی ترن. لە کاتێکدا سێشەممەی ئەمریکا دوا ڕۆژی دەنگدانە، بەڵام ئەم وەرزی بانگەشەیە کەمترین باسی سیاسەتی دەرەوەی تیادا کرا، باس لە شەڕ نەکرا. هەرکاتێکیش بە خێرایی باسی ئەمانە کرابێت ئەوا لە ڕوانگەی ناوخۆوە بوە، هەروەها بۆ دژایەتی بوە. نوخبەی ئەمریکی لە ژێر فشاردایە کە ئاوڕێل لە ناوەوەی بداتەوە. ئاوڕێک لە میلیشیا ڕاستڕەوەکانی، لە لاوە میلانیالەکانی (ئەوانەی لە دەوروبەری ساڵی ٢٠٠٠دا لە دایک بوون)، لە کێشەی ڕەگەز، لە دۆخی ئابوری. هەموو ئەمانە فشارن بۆ ئەوەی ئەمریکا پشت لە سەربازەکانی بکات. هەر گەلێک سەربازەکانی بپەرستێت هەمیشە لە قەراغی مەرگدایە. ئەمە بۆ ئێمەی کوردیش ڕاستە. یەکێک لە فەلسەفە سەرەکیەکانی دونیا سەربازی ئەوەیە کە دەبێت سەرباز هەبێت بۆ ئەوەی بە کارنەهێنرێت. هەرچەندە ئەمریکا خاوەنی هەرە بەهیزترین سوپای جیهانە، بەڵام هەمیشە براوەنیە. ئەم ڕاستیە مایەی تراژیدیایە بۆ ئەمریکا. لە کاتێکدا ئەمریکا سەرقاڵی زاڵکردنی سەربازەکانی بوە، هێزەکانی تر لە بوارەکانی تردا براوەبوون لێی. بە پێچەوانەی ستیڤنەوە، من بڕوام بەوە نیە ئەگەر ئەمریکا سەربازەکانی بکشێنێتەوە ئەوا ئاشتی بەرقەرار دەبێت. بەڵام بە نەکشانەوەشی هەر ئاشتی بەرقەرا نابێت. کەواتە ئاشتی دۆخێکی سروشتی نیە. بە پێچەوانەوە شەڕ دۆخی سروشتی مرۆڤە. کاتێک ئەمریکاییەکان دەڕۆن بۆ دەنگدان ڕەنگە بیر لە بوارێکی تەسک و خەسڵەتێکی بێ بەها و ئامانجێکی تایبەت بکەنەوە، بەڵام هەموو دونیا دەکەوێتە ژێر کاریگەری ئەو کارەیانەوە. وەک دەنگدان لە دونیای کوردیدا دەریدەخات، مرۆڤی دەنگدەر و پرۆسەی دەنگدان کردەیەکی سیاسی نیە، بەڵکو کارێکە لە هەناو کەلتور و بەها و نەریت و باوەڕ و ئەفسانە و سیستەمی خزمایەتی و ڕق و کینە و بێزاری و توڕەیی و هەستی ساتەوەختیی و زۆر پاڵنەری تری ناعەقڵانیەوە سەرچاوە دەگرێت. هەموان چاوەڕوانین، بەڵام ئەمجارە ڕەنگە چەندین هەفتەی بوێت هەتا دەزانین کێ بە ڕاستی براوەیە.

جیهانگیر سەدیق گوڵپی حكومه‌تی عێراق له‌سه‌ره‌تای مانگی ئه‌یلووله‌وه‌ رووبه‌ڕووی دۆخێكی ته‌واو ناهه‌موار بووه‌ته‌وه‌ و توانای خه‌رجكردنی مووچه‌ و پابه‌ندییه‌ داراییه‌كانی نییه‌، له‌ سایه‌ی نه‌بوونی یاسای بودجه‌دا ته‌نها بۆ چوار مانگی كۆتایی ئه‌مساڵ خه‌رجییه‌ گشتییه‌كانی به‌بڕی (57) ترلیۆن دینار و داهاته‌كانیش به‌بڕی (16) ترلیۆن دینار خه‌مڵاندووه‌، بۆ پڕكردنه‌وه‌ی ئه‌و كورتهێنانه‌یش داوای په‌سه‌ندكردنی یاسای رێپێدان ده‌كات بۆ قه‌رزكردن به‌ بڕی (41) تریلیۆن دینار، ئه‌مه‌  له‌ كاتێكدا كه‌ له‌ مێژووی دوور و نزیكی عێراقدا هیچ كات خه‌رجییه‌ گشتییه‌كانی بۆ چوار مانگ نه‌گه‌یشتووه‌ته‌ ئه‌و قه‌باره‌یه‌. به‌پێی داتاكانی وه‌زاره‌تی دارایی هه‌مو خه‌رجیی فیعلیی حكومه‌تی عێراق تاكو مانگی ئاب  واته‌ بۆ هه‌شت مانگ كه‌متر بووه‌ له‌ ( 47 ) ترلیۆن دینار له‌گه‌ڵ كه‌متر له (2) ترلیۆن دینار پوخته‌ی پێشینه‌، هه‌ر بۆیه‌ خه‌مڵاندنی خه‌رجیه‌كان به‌و قه‌باره‌یه‌و داواكردنی ڕێپێدان بۆ قه‌رزكردن به‌و بڕه‌ گه‌وره‌یه‌ ته‌نها بۆ چوار مانگ ته‌واو جێگه‌ی پرسیاره‌!   پێشتریش حكومه‌تی عێراق له‌ مانگی حوزه‌یران ڕوبه‌روی هه‌مان كێشه‌ بویه‌وه‌، ئه‌وده‌م په‌رله‌مان یاسای قه‌رزی بۆ په‌سه‌ند كرد به‌بڕی(15)ترلیۆن دینار قه‌رزی ناوخۆیی و(5)ملیار دۆلار قه‌رزی ده‌ره‌كی، له‌وڕێگه‌یه‌وه‌ توانیی بڕی پاره‌ی پێویست بۆ پڕكردنه‌وه‌ی كورتهێنان تاكو كۆتایی مانگی ئاب دابین بكات. ئه‌و قه‌یرانه‌ی ئێستا روبه‌ڕوی حكومه‌تی عێراق بوه‌ته‌وه‌، له‌ڕوی ناوه‌ڕۆكه‌وه‌ جیاواز نیه‌ له‌گه‌ڵ قه‌یرانی ساڵانی 2014-2017، هۆكاری سه‌ره‌كیی و ڕاسته‌وخۆی قه‌یرانی ڕابووردویش هه‌روه‌ك ئێستا دابه‌زینی نرخی نه‌وت و داكشانی گه‌وره‌ی داهاته‌گشتیه‌كانی عێراق بوو، ئه‌و ده‌میش وه‌ك ئێستا عێراق بۆ چاره‌سه‌ری كورتهێنانی بودجه‌كه‌ی ته‌نها بژارده‌ی قه‌رزی له‌به‌ر ده‌ستدا بوو. هه‌رچه‌نده‌ دابه‌زینی نرخی نه‌وت له‌ساڵی 2014 دا شۆكێكی گه‌وره‌ی دروستكردو بوه‌ هۆی دابه‌زینێكی گه‌وره‌ له‌داهاته‌كانی حكومه‌ت له‌و چوار ساڵه‌دا، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا عێراق توانیی له‌ڕێگه‌ی قه‌رزه‌وه‌ قه‌یرانه‌كه‌ تێپه‌ڕێنێت، به‌ڵام ئیستا دۆخه‌كه‌ جیاوازتره‌، جیاوازیه‌كانی ئێستایش له‌گه‌ڵ قه‌یرانی ڕابووردو له‌م‌ خاڵانه‌دا چڕده‌بنه‌وه‌ (قه‌باره‌ی ئێستای خه‌رجیه‌كان، قه‌باره‌ی كورتهێنانی داهات، قه‌باره‌ی ئێستای قه‌رزه‌كان، بڕی پێویستی خه‌مڵێنراو بۆ قه‌رزكردن،  قه‌باره‌ی ئێستای یه‌ده‌گ و خێرایی ڕه‌وتی دابه‌زینی). گه‌وره‌یی قه‌باره‌ی كورتهێنانی ئێستا له‌ چاو قه‌یرانی پێشوو زیاد له‌هه‌مو شتێك بۆ هه‌ڵكشانی گه‌وره‌ی خه‌رجیه‌ گشتیه‌كان به‌تایبه‌تیش خه‌رجیه‌كانی تایبه‌ت به‌ موچه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌، ته‌نها له‌ ساڵی 2019 نزیكه‌ی( 450000) فه‌رمانبه‌ر و موچه‌خۆر له‌عێراق زیادی كردووه‌، ته‌رخانكراوی پێویست بۆ موچه‌ به‌گشتی له‌ 52 ترلیۆن دینار موچه‌ و چاودێری كۆمه‌ڵایه‌تی  له‌ 2019 به‌رزبوه‌ته‌وه‌ بۆ نزیكه‌ی 65 ترلیۆن دینار له‌ 2020. ئه‌مه‌یش له‌كاتێكدا كه‌ داهاتی گشتی به‌ڕێژه‌ی 40% دابه‌زیوه‌، بۆیه‌ قه‌باره‌ی كورتهێنانه‌كه‌ زۆر گه‌وره‌یه‌و، بڕێكی گه‌وره‌ له‌قه‌رزی پێویسته‌ بۆ پڕكردنه‌وه‌ی. له‌كاتێكیشدا كه‌ حكومه‌ت خۆی قه‌رزه‌كانی ساڵانی ڕابوردوی له‌سه‌ر كه‌ڵه‌كه‌ بوون. له‌ ساڵی 2013دا قه‌باره‌ی قه‌رزه‌ ناوخۆییه‌كانی عێراق نزیكه‌ی (13) ترلیۆن دینار بوو قه‌رزه‌ ده‌ره‌كیه‌كانیش(17)ملیار دۆلار بون(بێجگه‌ له‌ قه‌رزه‌ هه‌ڵپه‌سێردراوه‌كانی رابووردوو‌ به‌ پیی ڕێككه‌وتنی نادی پاریس، كه‌ نزیكه‌ی 43 ملیار دۆلارن)، واته‌ ئه‌و ده‌م ڕێژه‌ی قه‌رزه‌كانی سه‌رعێراق نه‌ده‌گه‌یشته‌ 15%ی كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی عێراقی (GDP). بۆیه‌ ئاسایی بوو كه‌ بتوانرێت بڕێكی زۆر قه‌رز بكرێت تاكو ئه‌و ڕاده‌یه‌ی كه‌ قه‌باره‌ی قه‌رزه‌ ناوخۆییه‌كان له‌ ساڵی 2017 دا گه‌یشته‌ نزیكه‌ی(48) ترلیۆن دینار واته‌ له‌و ماوه‌یه‌دا قه‌رزه‌ ناوخۆییه‌كان به‌ نزیكه‌ی (35) ترلیۆن دینار و قه‌رزه‌ ده‌ره‌كیه‌كانیش به‌ (12)ملیار دۆلار زیادیان كرد، به‌م جۆره‌‌ له‌ماوه‌ی 2014-2017 قه‌رزه‌ گشتیه‌كان به‌ناوه‌ندی ساڵانه‌ی (12.5) ترلیۆن زیادیان كرد ، سه‌ره‌نجام ڕێژه‌ی قه‌رزه‌ گشتیه‌كان به‌رزبویه‌وه‌ بۆ نزیكه‌ی 34%ی كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی(GDP). كه‌ هێشتا به‌پێی پێنوێنه‌كانی ئاستی سه‌لامه‌تیی دارایی، دۆخی داراییه‌كه‌ی له‌ ئاستێكی  باشدا بوو. قه‌باره‌ی یه‌ده‌گی نه‌ختی بیانی له‌ ساڵی 2013 نزیكه‌ی (90) ملیار دۆلار بوو له‌ماوه‌ی چوار ساڵی قه‌یرانه‌كه‌دا دابه‌زی بۆ نزیكه‌ی (58) ملیار دۆلار  له‌ساڵی 2017، واته‌  نزیكه‌ی (32) ملیار دۆلار له‌ یه‌ده‌گه‌كه‌ی كه‌می ده‌كرد به‌ناوه‌ندی ساڵانه‌ی(8)ملیار دۆلار. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا به‌پێی هه‌مو پێوه‌رو پێنوێنه‌كان ئاستی سه‌لامه‌تیی دارایی و نه‌ختی له‌ ئاستێكی باشدا بوو. به‌ڵام دۆخه‌كه‌ له‌ئێستادا به‌جۆرێكی تره‌ هه‌رچه‌نده‌‌ قه‌باره‌ی قه‌رزه‌ كه‌ڵه‌كه‌بوه‌كان له‌ ئاستێكی مه‌ترسیداردا نه‌بێت، به‌ڵام ویستی قه‌رزكردن و بڕی خوازراوی قه‌رز به‌ قه‌باره‌یه‌كی گه‌وره‌یه‌ و، ‌ڕه‌وتی دابه‌زینی یه‌ده‌گیش خێراتره. هه‌ربۆیه‌ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ ئه‌و دۆخه‌ ته‌واو هه‌ستیاره‌. ‌قه‌باره‌ی قه‌رزه‌كانی عێراق له‌ سه‌ره‌تای 2020 دا واته‌ له‌ پێش قه‌یرانی دارایی پێكهاتبو له نزیكه‌ی‌(42) ترلیۆن دینار قه‌رزی ناوخۆۆیی و (25) ملیار دۆلار قه‌رزی ده‌ره‌كی جگه‌ له‌ قه‌رزه‌ هه‌ڵپه‌سێردراوه‌كان. به‌ڵام به‌پی هه‌ندی داتا له‌ ئیستادا قه‌باره‌ی قه‌رزه‌ ناوخۆییه‌كان به‌رزبوه‌ته‌وه‌ بۆنزیكه‌ی(60) ترلیۆن دینار و قه‌رزه ‌ده‌ره‌كیه‌كانیش بۆ(30) ملیار دۆلار جگه‌ له‌ قه‌رزه‌ هه‌ڵپه‌سێردراوه‌كان، به‌م جۆره‌ ئه‌گه‌ر قه‌رزه‌ ده‌ره‌كیه‌ هه‌ڵپه‌سێردراوه‌كان هه‌ژمار نه‌كرێن، ئه‌وا رێژه‌ی قه‌رزه‌ گشتیه‌كان له‌ ئێستادا نزیك ده‌بێته‌وه‌ له‌ 50%ی كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی. هه‌رچه‌نده‌ ئه‌م گۆڕانه‌ خێرایانه‌ نیشانه‌ی مه‌ترسین، به‌ڵام‌ هێشتا به‌پێی پێوه‌رو پێنوێنه‌كان قه‌باره‌ی قه‌رزه‌كان نه‌گه‌یشتونه‌ته‌ ئاستی مه‌ترسیدار.  سه‌باره‌ت به‌یه‌ده‌گیش له‌سه‌ره‌تای 2020 به‌ نزیكه‌ی(70)ملیار دۆلار ده‌ خه‌مڵینرا به‌ڵام له‌ ئێستادا سه‌رچاوه‌كان باس له ژماره‌ی جیاوازده‌كه‌ن له‌نێوان‌ 49 ملیار تاكو 57 ملیار دۆلار، به‌شیكی زۆرئه‌م دابه‌زینه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی كه‌ سه‌رچاوه‌ی دۆلاری بانكی ناوه‌ندی كه‌می كردوه‌ چونكه‌ بانكی ناوه‌ندی دۆلاره‌كانی له‌ حكومه‌ت(وه‌زاره‌تی درایی) ده‌كڕێت به‌نرخی فه‌رمی كه‌ سه‌رچاوه‌كه‌یان داهاتی فرۆشتنی نه‌وته‌، له‌به‌رامبه‌ردا بانكی ناوه‌ندی له‌ پێناوی ڕاگرتنی نرخی دینارو پاره‌داركردنی بازرگانیی ده‌ره‌كی دۆلار ده‌فرۆشێته‌وه‌ به‌نرخی فه‌رمی، به‌وجۆره‌ له‌كاتی كورتهێنانی سه‌رچاوه‌ی دۆلاردا ناچار ده‌بێت سود له‌ یه‌ده‌گه‌كه‌ی وه‌ربگرێت. به‌ڵام به‌شێكی هۆكاری ئه‌و دابه‌زینه‌یش په‌یوه‌ندیی به‌ بردنه‌ ده‌ره‌وه‌ی دۆلارو سپیكردنه‌وه‌ی پاره‌وه‌ هه‌یه‌. ئه‌توانین بڵێن كه‌ هه‌رچه‌نده‌ قه‌باره‌ی یه‌ده‌گیش دابه‌زیوه‌ به‌ڵام تاكو ئێستا جێگه‌ی مه‌ترسی نیه‌، چ به‌پێوه‌ری ته‌مویلی  هاورده‌ له‌ بازرگانیی ده‌ره‌كی بۆ ماوه‌ی شه‌ش مانگ، چ به‌ پێوه‌ری ڕێژه‌ی دراوی خراوه‌ڕوی فراوان، چ به‌پێوه‌ری قه‌باره‌ی ئه‌و قه‌رزه‌ ده‌ره‌كیانه‌ی كه‌ پێویسته‌ له‌ماوه‌ی ساڵێكدا بدرێنه‌وه‌و..هتد. به‌ڵام پرسه‌كه‌ لێره‌دا كۆتایی نایه‌ت ئه‌ویش له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كه له‌سایه‌ی مامه‌ڵه‌ی نادروستی حكومه‌تی عێراقدا‌ قه‌باره‌ی هه‌ڵكشانی قه‌رزه‌كان و داكشانی  یه‌ده‌گی دراوی بیانی زۆر به‌خیرایی ڕوده‌دات و ئه‌گه‌ری هه‌یه‌ به‌ زوویی بگاته‌ ئاستی مه‌ترسیدار، سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌یش فشۆڵیی ئابووریی عێراق و تاكسه‌رچاوه‌یی داهات و پشت به‌ستنی ڕه‌ها به‌ فرۆشتنی نه‌وتی خاو وای كردوه‌ كه‌ قه‌یران و داڕمان هه‌میشه‌ ئه‌گه‌رێكی كراوه‌ بێت، واته‌ پێشبینیی سه‌رهه‌ڵدانی قه‌یرانی یه‌ك له‌دوای یه‌ك و داڕمان بۆ ئابوریه‌كی وه‌ك عێراق ‌ جێگه‌ی ناكۆكی و مشتومڕنیه‌ به‌ڵكو ئه‌وه‌ی ناكۆكیی له‌سه‌ره‌ كاتی داڕمانه‌كه‌یه‌. هۆكاری ئه‌مه پتر له‌ هه‌رشتێك بۆ به‌هه‌ده‌ردانی داهات و گه‌نده‌ڵیی جۆراو جۆر ده‌گه‌ڕێته‌وه‌. چونكه‌ له‌ڕاستیدا ئه‌و بڕه‌ی بۆ خه‌رجیه‌كان به‌تایبه‌تیش موچه‌ ته‌رخان ده‌كریت دوره‌ له‌ واقیع و ڕاستیه‌وه‌و ئه‌و بڕه‌یشی بۆ قه‌رز داواده‌كرێت به‌هه‌مان شێوه‌ زیاده‌ڕۆییی تێدایه‌و، ئه‌و بڕه‌ یه‌ده‌گه‌یشی كه‌ به‌پاساوی ڕاگرتنی نرخی دینار و ته‌مویلی بازرگانیی ده‌ره‌كی داده‌به‌زێت ناراست و دوره‌ له‌واقیعه‌وه‌و زیاتر بردنه‌ ده‌ره‌وه‌ی دۆلار و سپیكردنه‌وه‌ی پاره‌یه‌، بۆ ئه‌مه‌یش ئه‌گه‌ر هاوكێشه‌كانی هاتنه‌ناوه‌ی دۆلار و ئاستی بازرگانیی ده‌ره‌كی و بڕی فرۆشتنی دۆلار له‌لایه‌ن بانكی ناوه‌ندیه‌وه‌ هه‌ژمار بكه‌ین له‌گه‌ڵ دابه‌زینی ئاستی یه‌ده‌گی دراوی بیانیدا به‌ ئاشكرا ئه‌وه‌مان بۆ ڕون ده‌بێته‌وه‌. ئه‌گه‌ر حكومه‌تێكی به‌هێزو به‌ڕێوه‌بردنێكی ته‌ندروست هه‌بێت بۆ بواری دارایی و نه‌ختیی عێراق ئه‌وا ئه‌م ووڵاته‌ له‌توانایدا ده‌بێت بۆ چه‌ند ساڵێكی تریش قه‌یرانه‌‌كان‌ به‌ڕێوه‌ ببات، به‌ڵام له‌سایه‌ی ئیداره‌یه‌كی وه‌ك ئه‌وه‌ی ئێستا ، ئه‌سته‌مه‌ بتوانێت بۆماوه‌ی ساڵێكیش به‌ر به‌ داڕمانی ته‌واوه‌تی بگرێت.

هاوڕێ تۆفیق لە ئەمریکا سەرۆک بە دەنگدانی راستەوخۆی گەل ھەڵنابژێردرێت، سەرەتا ھەردوو حزب کۆماریی و دیموکرات لەسەرجەم ولایەتەکان دەنگدان ئەکەن بۆ دیاریکردنی کاندیدی سەرۆکایەتی. لەم دەنگدانەدا تەنھا ئەندامانی حزب دەنگ ئەدەن. لەھەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ،سیستەمی فرە بازنەیی دەنگی گوازراوەی براوەی زۆرترین دەنگ پەیرەو ئەکرێت،لەسەر بنچینەی کۆمەڵەی ھەڵبژاردن Electoral College بە شێوەیەک ھەر ولایەتێک وەکو کۆمەلەیەکی ھەلبژاردن حساب ئەکرێ، راستر سیستەمیێکی زۆر ئاڵۆزو دەگمەنە لە جیھاندا. ھەموو ئەمەریکا بۆ ٥٠ پەنجا ولایەت دابەش ئەکرێ بە قەدەر کۆی ژمارەی ولایەتەکان جگە لە ولایەتی (واشنتن دی سی )پایتەخت کە لە کۆمەڵەی ھەڵبژاردن Electoral College حساب ناکرێ. ژمارەی ھەر کۆمەڵەیەک بە پێی ژمارەی کورسییەکانی ئەو ولایەتە بۆ کۆنگریس و سینات دابەشکراوە. شێوازی دەنگدان زۆر جیاوازە لە ھەموو دونیا ئەویش بەھۆی پەیرەوکردنی زیاتر لە شێوەیەکی دەنگدان بەم جۆرە؛ 1. دەنگدانی پێشوەخت، بەر لە رۆژی دەنگدان ئەتوانیت پێشوەخت دەنگ بدەیت، . 2. دەنگدانی پۆست ؛کارتی دەنگدان لە نامەی داخراو دەچێت بۆ ئەدرەسی دەنگدەر، ئەویش دەنگ ئەدات و ھەر بە ھەمان پۆستدا کارتی دەنگدانەکەی دەگێرێتەوە. 3. دەنگدانی ئەلکترۆنی، زۆرتر لە دەنگدانی پۆست ئەچێ، بەلام جیاوزییەکەی ئەویە کە بەشێوەی ئۆن لاین دەنگ ئەدەیت. لە ھەموو ولایەتێک رێگەپێدراو نیە نمونەی ئەم شێوەیە کالیفۆرنیا. 4. دەنگدانی غیابی، بۆ ئەو کەسانەیە کە بەھۆیەکی مەعقول ناتوانن بچن بۆ دەنگدان وەکو خاوەن پێداویستی تایبەت، یان بۆ ئەو ئەمریکیانەی لە دەرەوەی ئەمریکان . سەرجەم کورسی کۆمەلەی ھەڵبژاردنەکان لە ھەر ٥٠ ولاتەکە ٥٣٨ دەنگە، کە یەکسانە بە ژمارەی کورسییەکانی دەسەلاتی یاسادانانی ئەمریکا، کە خۆی ئەبینێتەوە لە (ئەنجومەنی نوێنەران کە ژمارەیان٤٣٥ ئەندامەو ھەموو ٢ ساڵ جارێک دەنگدانیان بۆ ئەکرێتەوە، ئەنجومەنی سینات کەپێی دەڵێن پێران کە ژمارەیان ١٠٠ کەسە و شەش ساڵ جارێک ھەڵئەبژێردرێن)جگە لەوەی یەک لە سەر سێی ئەندامان دوو ساڵ جارێک ھەڵئەبژێردرێن. بەشێوەیەکی گشتی ،تێگەیشتن لە سیستەم و بەرێوەچوونی ھەڵبژاردن زۆر ئاڵۆزەو لە ولایەتێک بۆ ولایەتێکی تریش ئەگۆرێت.واتە بۆ ھەموو ئەمریکا وەک یەک نیە.ـ بۆیە زۆر بە سادەیی وبەئاسانی دەتوانین لە چەند خاڵێکدا ھەڵبژاردنی سەرۆک روونتر بکەینەوە: ١ . راستەوخۆ سەرۆک ھەڵنابژێردرێ، لە ھەموو ولایەتێک دەنگ بۆ سەرۆک و جیگری سەرۆک ئەدرێ، کێ زۆرترین دەنگی ھێنا ، ئەو نابێ بە سەرۆک، بەلکو دەنگەکانی کۆمەڵەی ھەڵبژاردن ‏ Electoral College کە ٥٣٨ دەنگە ئەوان بریار لەسەر سەرۆک ئەدەن وکێ لەو ژمارەی ٥٣٨ دەنگە زۆرترینی ھێنا ،ئەو دەبێتە سەرۆک. بۆیە دەڵێن سەرۆک ناراستەوخۆ ھەڵئەبژێردرئ. لە ھەڵبژاردنی ٢٠٠٠ (بۆشی کور )لەگەڵ ئەوەی ٥٤٠ ھەزار دەنگی کەمتر لە مونافیسەکەی کە ئاڵگور بوو ھێنا، بەڵام ئاڵگور دۆراندی و بوشی کور لەرێگەی کۆمەڵەی ھەڵبژاردن Electoral College کە توانی ٢٧١ دەنگ بە دەست بھێنێ بردیەوە. ھەمان رووداو لە ھەڵبژاردنی ٢٠١٦ لە نێوان ھیلاری و ترەمپ روویدا لەگەڵ ئەوەی ھیلاری بە گشتی دەنگی لە ترامپ زیاتر بوو ،بەلام چونکە Electoral College براەوە نەبوو،بۆیە ترەمپ بردییەوە. 2. کۆمەڵەی ھەڵبژاردن Electoral College کۆمەڵە خەڵکێن کە دەبنە نوێنەری ولایەتەکەیان لە ماوەی سەرۆکایەتی ئەمریکا ،واتە بۆ دەنگدان بە سەرۆک. 3. پەیرەوی دەنگدانی براوەی یەکەم دەکرێ ، بۆیە کێ لە کۆمەڵەی ھەڵبژاردن کە ولایەتێک زۆرینەی ھێنا ئەوا ھەموو دەنگی ئەوانی تری بۆ ئەچێ . 4. بەپێی دەستوری ئەمریکا،کاندید بۆ سەرۆک، مەرجە تەمەنی ٣٥ ساڵی تێپەڕاندبێ و وڵاتنامەی ئەمریکی ھەبی، مەرجە لە ئەمریکا لە دایک بوبێ و بە لانی کەمەوە ١٤ ساڵ لە ئەمریکا مابێتەوەو ژیان بکات ئەوەی بە زمانی عەرەبی پێی دەڵێن موقیم. واتە ئەمریکیەک کە ١٤ ساڵە لە دەرەوەی ئەمریکا مافی نیە، خۆی کاندید بکا، بەو پێیەی لە وڵاتەکەت دوور کەوتۆتەوەو ئاگای لە وڵات نەماوە. 5. لەھەر ٤٥ سەرۆکەکەی ئەمریکا جگە لە سەرۆکی خاوەن ئاینی مەسیحی، ھیچ کەسێک لە ئاینەکانی تر ،نەبۆتە سەرۆک، لەھەر ٤٥ سەرۆکەکە، ھەمویان پیاو بوون. ژن نەبۆتە سەرۆک. جگەلەوەی، یەک سەرۆکی رەش ھەیە بە ناوی باراک ئۆباما. 6. سیستەمی دوو ئەمجومەنی لە پەرلەمانی ئەمریکا پەیرەو ئەکرێ ئەمەش ھاوسەنگی نێوان ولایەتەکانی پاراستوە لە رووەکانی بریاری سیاسی و دابەشکردنی داھات، لە ھەمان کاتدا قانون و بریاردەرکردن بە پرۆسەی سێ فیلتەردا تێئەپەرێ، ئەوانش فلتەری سینات ،پاشان سەرۆک و کۆتاییەکەی دادگای باڵای دەستوری. لە کۆتاییا ئەبێ رەچاوی ئەو خاڵە گرنگە بکەین ،کەسەرۆک راستەوخۆ ھەڵنابژێردرێ و کێ زۆرترین دەنگ بھێنێ ئەو نابێ بە سەرۆک .بۆیە نابێ بە موجەرەدی سەری راپرسیەکان بکەین

رێبوار محەمەد  هەڵبژاردن وەک ئامرازی بەرجەستەکردنی دیموکراسی و دەستاودەستکردنی دەسەڵات پەنای بۆ دەبرێت لە ووڵاتانی جیهاندا بەپێی تێپەربوونی کاتێکی دیاری کراو بەسەر هەڵبژاردنی پێشوودا ، ئەوماوەیەش لە زۆریك لە ووڵاتان وە لە عێراق دا بە ٤ ساڵی نوێنەرایەتی دیاری کراوە وەک لەمادەی٥٦ ی دەستوری عێراق دا هاتووە . لەیاسای هەڵبژاردن دا و لە دەستوری عێراقی دا هەڵبژاردنی پێشوەخت بە دەقێکی ئاشکرا رێکنەخراوە، ئەمەش وای کردووە ڕاجیاییەک دروست بێت لەسەر ئەوەی ئاخۆ سەرۆک وەزیران دەسەلاتی دیاری کردنی هەڵیژاردنی پێشوەختی هەیە ، بەڵام لە هەموو بارێکدا ئەنجام دانی هەڵبژاردنی پێشوەخت دەوەستێ لەسەر هەڵوەشانەوەی پەرلەمان لەلایەن خودی پەرلەمانەوە ( حل الژاتی)  ئەمەش بەداوای یەک لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان یان بە داوای سەرۆک وەزیران بە رەزامەدنی سەرۆکی کۆماردەبێت و دواتر پەرلەمان هەلوەشانەوەی خۆی دەخاتەوە دەنگدانەوە بەپێی مادەی ٦٤ ی دەستور و سەرۆک کۆمار داوای ئەنجام دانی هەڵبژاردن دەکات لە ماوەی ٦٠ رۆژدا لەکاتی هەڵوەشانەوەی پەرلەمانەوە، بەپێچەوانەوە دەسەلاتی جێبەجێ کردن بە هەردوو بەشەکەیەوە دەسەڵاتی هەڵوەشانەوەی پەرلەمانی نیە ، هەربۆیە تا پەرلەمان هەڵنەوەشێتەوە هەڵبژاردنی پێشوەخت ئەنجام نادرێت . لەراستی دا هەڵبژاردنی پێشوەخت هەرچەن ئەزموونێکی نوێیە بۆ عێراق بەڵام دەتوانین بە پرۆسەیەکی ئەرێنی ئەژماری بکەین و لە زۆریك لە ووڵاتاندا پەنا بۆ ئەم جۆرە لە هەڵبژاردنە دەبرێت کاتێک چارەسەری کیشەکانی ووڵات ئاڵۆزدەبن ، بۆ نمونە ئسرائیل لە ساڵی  ٢٠١٨-٢٠١٩  هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجام دا ، ئەم جۆرە لە هەڵبژاردن رێگەخۆشکەرە بۆ گەشەی پرۆسەی دیموکراسی ، بە پێچەوانەی دواکەوتنی هەڵبژاردنەوە کە بۆشایی یاسایی لە ووڵاتدا دروست دەکات و پاشەکشە بە پرۆسەی دیموکراسی دەکات ، ئەم جۆرەیان زیاتر باوە لەو ووڵاتانەی کە لە قۆناغی ڕاگوزەری دیموکراسین وەک عێراق و هەرێمی کوردستان کە زۆرجار هەڵیژاردن دوادەخرێت یان پەرلەمان ماوەی نوێنەرایەتی خۆی درێژدەکاتەوە بە شیوازێکی نادیموکراسی . لەیاسای نوێی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق دا کە لە پێناو هەڵبژاردنی پێشوەخت دا دەرچوێنراوە کۆمەڵێک گۆرانکاری سەرەکی تێدا کراوە کە گرنگترینیان بریتیە لە رێگەدان بە کاندیدکردنی تاکەکسی و دابەشکردنی بازنەکان لەسەر ئاستی پارێزگاکان بۆ چەندین بازنەی بچوکی تر ، لەم ووتارەدا تیشکی زیاتر لەسەر ئەم دوو تەوەرە دادەنێین . سیستەمەکانی هەڵبژاردن بریتیە لە چۆنیەتی ترجمەکردنی دەنگە دروستە دراوەکان بۆ کورسی نوێنەرایەتی و چۆنیەتی دیاری کردنی کاندیدی سەرکەوتوو لە هەڵبژاردن دا ، ئەم سیستەمەش چەندین جۆری جیاوازی هەیە لە گرنگترینیان بریتیە لە سیستەمی زۆرینەی و سیستەمی نوێنەرایەتی رێژەیی و سیستەمی تێکەڵاو ، ئەمانەش هەریەکەیان دابەش دەبن بۆ چەندین جۆری تر کە لێرەدا دەرفەت نیە باسی هەمویان بکەین . لە عێراقی نوێ دا چەن جۆریك لەو سیستەمانە تاقی کراونەتەوە و وەک سیستەمی نوێنەرایەتی رێژەییی و ماوەیبەهێزبەپێی یاسای هەڵبژادنی  ژمارە ١٦ ی ساڵی ٢٠٠٥  ، کە ئەم جۆرە سیستەمە دەتوانین بڵێین دادپەروەرترین سیستەمی هەڵبژاردنە چونکە هەموو لایەک بەپێی دەنگدەکانی خۆی کورسی نوێنەرایەتی بەردەکەوێ ، دواتر بەچەند قۆناغێ گۆرانکاری لە سیستەمی هەڵبژاردنەکان دا کرا، وە لە ساڵی   ٢٠١٣ ئەم سیستەمە گۆرانکاری تیدا کراو گۆرا بۆ سیستەمی سانتلیگۆ کە ئەمەش لە پێناو دەستەبەری بەرژەوەندی حیزبە گەورەکانی عێراق دا ، وەهەروەها لە ساڵی ٢٠١٨   دیسان هەموارکراو گۆرا  بۆ سانتلیگۆی هەوار کراو کە لەم هەموارەشدا حیزب و لایەن بچووکەکان زیاتر زەرەرمەند بوون لە کورسی نوێنەرایەتی ، دواگۆرانکاری بریتیە لە یاسای نوێی هەڵبژاردن کە تیایدا سیستەمی زۆرینە پەسەند کراوە ، وەک پشتر ووتمان ئەم سیستەمەش چەند جۆرێکی هەیە ، ئەوەی لە یاسای نوێ دا پێی وەرگیراوە بریتیە لە سیستەمی زۆرینەی یەک دەنگی نەگوازراوە ئەمەش بریتیە لەوەی کە دەنگدەر دەتوانێ تەنها یەک کاندیدک هەڵبژێرێ هەرچەندە ئەو بازنەیە زیاتر لە نوێنەرێکی بەربکەوێ ، دواتر بەپێی ریزبەندی دەنگەکان کاندیدی براوە دیاری دەکرێ ئەمەش بەپێی مادەی ١٥ برگەی ٤ لە یاسای نوێی هەڵبژاردن دا، لە خراپییەکانی ئەم سیستەمە ئەوەیە کە کۆمەلێکی زۆر دەنگی دەنگدەران بەفیرۆدەچێت ، بەمانایەکی تر بەشێک لە دەنگدەران نوێنەریان ناچیتە پەرلەمان چونکە لەسەربنەمای زۆرینەو کەمینە کورسیەکان دابەشدەکرێ  . وەهەوەها یەکێکی تر لەو گۆرانکاریانەی کە  لەم یاسایەدا کراوە بریتیە لە دەنگدانی تاکەکەسی ( التصویت الفردی) ، هەرچەن لەیاساکەدا باسی کاندیدی تاکەکەسی و لیستی کراوەی کردووە کە بەبروای ئێمە پێویست نەبوو یاسادانەر باسی لە لیست و لیستی کاراوە بکات مادام رێگە دراوە بە دەنگدانی تاکەکەسی ، ئەم جۆرە لە شێوازی دەنگدان باشی و خراپی خۆی هەیە ، لەباشییەکانی بریتیە لە گەشەو پێشکەوتن لە سیستەمی هەڵبژاردن دا وادەکات کە هەیمەنەی حیزب کەمبێتەوە و ڕۆڵی کەسانی بەتواناو خاوەن بڕوانامەی باڵاو پسپۆڕ و بەئەزموون  زیادتردەبێت ، ئەم خاڵەش سەرەکی ترین خاڵە کە ئەوانەی لەپشت ئامادەکردن و پەسەندکردنی ئەم یاسایەوەن شانازی بە دەرچوونیەوە بکەن و پێیان وایە عێراق لەم رێگەیەوە قۆناغێکی باش لە پرۆسەی دیموکراسی دەبرێت و رۆڵی گروپی چەکدارو میلشیات کەم دەکەنەوە ، بەڵام ئیمە پێمان وایە راستە ئەم جۆرە لەسیستەمی هەڵبژاردن ئەم باشیانەی تێدایە بۆ دەوڵەتانێک کە پرۆسەی دیموکراسیان پراکتیک کردبێ و لەئاستێکی  باشی گەشەی سیاسی و یاسا سەروەری دابن ، بەڵام پێمان وانیە ئەم خاڵەباشانەی ئەم سیستەمە بۆ عێراق و هەرێمی کوردستان بەدی بێت چونکە وەک دەزانین لە عێراق دا هێزی نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبی و تەنانەت گرووپ و ملیشیای چەکدار پێکهێنەری سەرەکین وڕۆڵی باڵایان دەبێ لەیەکلایی کردنەوەی پرسەگرنگەکان دا و تەنانەت لەهەندێ کات و پرس دا زۆرینەی پەرلەمانییش گوێی لێ ناگیرێ . بازنەکانی هەڵبژاردن یەکێکی ترە لەو بابەتانەی کە گرنگی زۆری هەیە لە سیسیتەمی هەڵبژاردن دا و لە عێراق دا بە پێی بڕیاری ژمارە ٩٦ی ساڵی  ٢٠٠٤ عێراق بە یەک بازنەی هەڵبژاردن دیاری کراوبوو ، ، دواتربەپێی یاسای ژمارە ١٦ ساڵی ٢٠٠٥ بازنەکانی هەڵبژاردن بە پێی ژمارەی پارێزگاکان دیاری کراو و سنوری هەرپارێزگایەک بە بازنەیەکی هەلبژردن دەستنیشان کرا ، ئێستاش بەپێی یاسای نوێی هەڵبژردن بازنەکان لەسەرئاستی پارێزگاکان دابەشكران بۆ چەن بازنەیەکی بچووک ، ئەمەش هەوڵێکە بەئاراستەی دیاریکردنی سنورێک بۆ سەڵاتی حیزب لە پرۆسەی حکومرانی عێراق دا ، ئەم خاڵەزۆرتین مشتومڕو گفتوگۆی سیاسی و یاسایی لەبارەوە کراوە تا دواجار لە رۆژی شەمە و دووشەمەی بەرواری  ( ٢٤ و ٢٦ /١٠/٢٠٢٠) پەسەندکراو بەشێوەیەک کە هەموو عێراق دابەش کرا بۆ ٨٣ بازنەی هەڵبژردن کە پێشتر تەنها ١٨ بانەی هەلبژاردن بوو ، ئەم جۆرە لە فرەبازنەی گونجاوە لەگەل هەردوو سیستەمی هەڵبژاردنی لیست و هەڵبژاردنی تاکەکەسی دا ، بەلام تاکو بازنەکانی هەڵبژاردن بچووک بێت پرسە ستراتیجی و نیشتمانییەکان فەرامۆش دەکرێن و زیاتر گرنگی بە ئاستی خزمەتگوزاری و پێویستیە رۆژانەییەکانی ناوچەکان دەدرێت ئەمەسەرەڕای ئەوەی کە ئەم سییستەمە کۆمەلێک خراپیی هەیە لەوانە گەڕانەوە بۆ هێزی خێڵ و عشیرەت ، و سەرۆک هۆزاکان رٶڵیان دەبێ لە دانان و یەکللای کردنەوەی کاندیدەکان دا بەتایبەت لە هەندێک بازنەی هەڵبژاردن دا  . لە دابەشکردنی بازنەکان دا دەبێت بنەمای دادپەوەری رەچاوبکرێ ، بۆ ئەمەش چەن پێوەرێک دانراوە وەک ژمارەی دانیشتوان ، ژمارەی دانگدەران ، سنوری جگرافی ، سنوری ئیداری ، بەرەچاوکردنی ئەم پێوەرانە دادپەروەی دێتەدی لە دابەشکردنی کورسییەکان دا بەسەربازنەکانی هەڵبژردن دا ، لە هەندێک دەوڵەت دا بازنەکانی هەڵبژاردن لەرێگەی دادگایەکی تایبەتەوە دیاری دەکرێت وە بریاری دادگا شیاوی تانەلێدان دەبێت ئەگەر دادگا ئەوبنەمایانەی سەرەوەی پێشێل کردبێ، ئەمەش لەپێناو بەدیهێنانی یەکسانی و دادپەروەری  لە دابەشکردنی کورسیەکان دا ، ئەمریکا نمونەی ئەودەوڵەتانەیە کە بەم رێگەیە بازنەکانی هەڵبژاردن دیاری دەکات، لەهەندێک دەوڵەتی تردا بە نمونەی عێراق بەیاسا بازنەکانی هەڵبژاردن دیاری کراوە ، وە لەم شێوازەشدا دەبێت یاسادانەر پشت بەو پێوەرانەی سەرەوە ببەستێ لە دیاری کردنی بازنەکانی هەڵبژاردنەکان د ا ، بە پێی مادەی ٤٩  لە دەستوری عێراق هەرکورسیەکی پەرلەمانی نوێنەرایەتی سەد هەزار کەس دەکات ، ئەمەش واتە رێژەی دانیشتوان رەچاودەکرێ لە دابەشکردنی کورسیەکان دا بەسەربازنەکان دا ، بەڵام چۆن بازنەکان دیاری دەکرێ ؟ ، لێرەدا وەک باس کرا دەبێت سنوری جگرافی و ئیداری پێوەری سەرەکی بێت ، بەڵام پەرلەمانی عێراق لە دیاری کردنی بەشێک لەبازنەکان دا ئەم پێوەرانەی پێشێلکردووە ، بۆ نمونە سێ پارێزگاکەی هەرێم دابەش کراوە بۆ ١٢ بازنەی هەڵبژاردن و بەشێوەک هەندێک ناوچە لە روی ئیدارییەوە لەسنوری پارێزگایەکدایەو بەلام بۆ هەڵبژاردن خراوەتە سەر بانەیەکی تر ، (سلێمانی   ١٨ کورسی هەیە و دابەش کراوە بۆ ٥ بازنەی هەڵبژاردن  ، هەولێر ١٥ کورسی هەیە و دابەش کراوە بۆ ٤ بازنە ، ١ کورسی مسیحیەکانی هەیە   ، دهۆک  ١١ کورسی گشتی و ١ کورسی مسحیەکان هەیە و دابەشکراوە بۆ ٣ بازنەی هەڵبژاردن)،  بۆ نمونە بەشیك لە قەزای خانقین لەسەر بازنەی کەلار ئەژمار کراوە لەکاتێکدا سنوری ئیدارییان جیاوازە، ئەمەش بۆ پرۆسەی دەنگدان سلبیاتی خۆی دەبێت . خاڵیکی تری گرنگ کە پاکی ونزاهەتی هەڵبژاردنی لەسەر دەوەستێ بریتیە لە پەسەندکردنی ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمان ، ئەمەش لە عێراق دا ئەرکی دادگای فیدراڵییە و ئەم دادگایەش لە ئیستادا لەکاردانیە ، بۆیە قۆناغی دووەمی کاری پەرلەمان بۆ ئەنجامدانی هەلبژاردن پەسەندکردنی یاسای دادگای فیدرڵییە کە لە ئیستادا خوێندنەوەی یەکەمی بۆ کراوە . لە دەرئەنجام دا ئەلێین دروست نیە سیستەمی هەڵبژاردنی ووڵاتێکی تر کە لە رووی سیاسی و کۆمەڵایەتی و کەلتورییەوە جیاوازە بهێنرێت لە ووڵاتێکی تردا جێبەجێ بکرێ، هەربۆیە دەلێین سیستەمی  هەڵبژاردنی گونجاو ئەو سیستەمەیە کە لەگەڵ دۆخی سیاسی و کۆمەڵایەتی هەر دەوڵەتێکدا گونجاوە . * مامۆستای زانکۆ 

عەبدولڕەحمان رەزگەیی لە ساڵی 1973 عێراق‌و توركیا رێككەوتن لەسەر دروستكردنی بۆری گواستنەوەی نەوت لەنێوانیاندا بۆ هەناردەی نەوت لە عێراقەوە بۆ توركیا، هەر ئەو ساڵە دەست بە دروستكردنی كرا، لەساڵی 1976 كارەكانی تەواوكرا، لە مانگی 4 ساڵی 1984 لە گەرمەی جەنگی عێراق- ئێران دا، گواستنەوەی نەوت لەڕێگەی بۆرییەوە دەستیپێكرد، پەكەكە لە 28ی 3ی ساڵی 1984 دەستیكرد بە خەباتی چەكداری لەدژی سوپای توركیا، بۆیە لەگەڵ دەستپێكی پرۆژەكە پەلامارەكانی پەكەكەش بۆسەر بۆرییەكە دەستیپێكردوە، لەوكاتەدا پەكەكە تەنها 5 مانگ بوو دەستی بە خەباتی چەكداری كردبوو، وە تەنها دوای 4 مانگ لە كردنەوەی پرۆژەكەش لە 15ی 8ی هەمان ساڵدا پەكەكە بۆ یەكەمجار بۆرییەكەی تەقاندەوە، ئەمەش یەكەم هەنگاوی پەكەكە بوو بۆ بەئامانجگرتنی سێكتەری وزەی توركیا، دوای ئەوەش هەوڵەكانی پەكەكە بۆ لێدان لە كەرتی وزەی توركیا بەردەوامی دەبێت. بەپێی توێژینەوەیەك لە زانكۆی ماریلاندی ئەمریكی لەماوەی نێوان ساڵانی 1992- 1994، پەكەكە زیاتر لە 5 جار پەلاماری كێڵگە نەوتییەكانی توركیای داوە لە پارێزگای باتمانی باكوری كوردستان، هەر بەپێی هەمان سەرچاوە، بەگشتی لەنێوان ساڵانی 1988- 2016، پەكەكە 44 هێرشی جیاوازی بۆ سەر كەرتی وزەی توركیا ئەنجامداوە، لەو ژمارەیە 24 هێرشیان لەنێوان ساڵانی 2012- 2016 ئەنجامدراون. دوای هاتنی "داعش"، مەلەفی نەوتی ناوچە جێناكۆكەكان كەوتە دەستی حكومەتی هەرێم، لە مانگی 4ی ساڵی 2014دا نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی ئەوكات لە پەرلەمانی كوردستان رێككەوتنێكی 50 ساڵەی لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و توركیا راگەیاند، لە مانگی 5ی هەمان ساڵیشدا هەناردەی نەوتی هەرێم بۆ توركیا دەستیپێكرد، بە راستەوخۆو بێ گوێدانە حكومەتی ناوەند، هەندێك لە چالاكیەكانی پەكەكەش لەم ماوەیەدان، بێگوێدانە رێككەوتنەكە، پەكەكە بەردەوامبوو لە بەئامانجگرتنی بۆری نەوتەكە، بەمەش لە مانگی 7ی ساڵی 2015دا جارێكی تر پەكەكە لە پارێزگای شێرناخی باكوری كوردستان بۆرییە نەوتەكەی تەقاندەوە، حكومەتی هەرێمیش رایگەیاند بەم هۆیەوە زیانی 250 ملیۆن دۆلار بەر حكومەتی هەرێم كەوتوە، لە مانگی 2ی ساڵی 2016دا لە پارێزگای ئورفا جارێكی تر پەكەكە بۆرییەكەی تەقاندەوە، حكومەتی هەرێمیش رایگەیاند بەم هۆیەوە رۆژانە زیانی 14 ملیۆن دۆلاریان پێكەوتوە، رۆژی پێنج شەممەی رابردوو جارێكی تر هێزەكانی پاراستنی گەل (HPG) كە باڵی سەربازی پەكەكەیە، رایانگەیاند، دووبارە بۆرییەكی نەوتی هەرێمی كردۆتە ئامانج لە پارێزگای ماردین.  ئامانجی پەكەكە لەم چالاكیانە ئەوەیە زیان بەكەرتی وزەی توركیا بگەیەنێت، پەكەكە دەیەوێت سود لەو قەیرانە ئابورییە قوڵەی توركیا ببینێت‌و بەئامانجی زیاتر لاوازكردنی ئابووری توركیا چالاكییەكانی ئەنجامدەدات، ئەوەی پێویستە بگوترێت ئەوەیە پێناچێت ئامانجی پەكەكە لەم چالاكیانە زیانگەیاندن بێت بەكەرتی وزەی هەرێمی كوردستان وەك حكومەت‌و هەندێك لەلایەنە سیاسییەكانی هەرێم ئاماژەی بۆ دەكەن، چونكە پەكەكە تەنها چالاكی دژی ئەو بۆرییە نەوتەكەی هەرێم‌و توركیا نەكردوە، چالاكییەكانی پەكەكە دژی كەرتی وزەی توركیا گشتین نەك تایبەت بە بۆریی نەوتی ھەرێم، بۆ نمونە تائێستا پەكەكە زیاتر لە 10 جار پەلاماری بۆری گازی نێوان توركیاو ئێرانی داوەو تەقاندویەتەوە، زیاتر لە چوارجار پەلاماری بۆری گازی نێوان ئازەرباینجان‌و توركیای داوە كە ناسراوە بە (Baku-Tbilisi-Erzurum gas pipeline)، بەگشتی پەكەكە دۆخی ئابووری هەرێمی لەبەرچاوگرتوە، بەڵام لە ئێستادا پێیوایە پارتی‌و توركیا هەماهەنگیان كردوە بە ئامانجی زیانگەیاندن بە پەكەكە وەك ئەوەی ئێستا دەبینرێت كە پارتی هێزی جوڵەپێكردوە بە ئاڕاستەی بنكەو بارەگاكانی پەكەكە لە هەندێك ناوچەو لە دەڤەری برادۆستیش پێشتر هەماهەنگیان كرد بۆ نەهێشتنی هێڵی پەیوەندی لەنێوان پەكەكەی ناوچە بادینان‌و سۆران، پەكەكە پێیوایە لە دۆخێكی ئاوادا چیتر مەجبور نیه مراعاتی دۆخی ئابووری هەرێم بكات، بەردەوام دەبێت لە زیانگەیاندن بەكەرتی وزەی توركیا، ئەگەرنا پەكەكە ئەگەر ئامانجی كەرتی وزەی هەرێم بێت لە زۆر ناوچە بەتایبەت دەڤەری بادینان دەتوانێت زیانی گەورە بدات.