راپۆرت: درەو دوای نزیكەی 15 مانگ ناكۆكی‌و كێشمەكێش لەبارەی هەڵبژاردن، سبەینێ وەفدی پارتی‌و یەكێتیی لەناو پەرلەمان كۆدەبنەوە، ئەمە یەكەم كۆبونەوەی هەردوو حزبە لەبارەی هەڵبژاردن دوای ئاسایبوونەوەی پەیوەندییەكانیان، هێشتا كورسی كۆتای پێكهاتەكان خاڵی ناكۆكی نێوان پارتی‌و یەكێتییە، ئەمڕۆ ئیتر وادەی ئەو 6 مانگەش بەسەرچوو كە دەبوو وەكو مۆڵەت بدرێت بە كۆمسیۆنی هەڵبژاردن بەمەبەستی ئامادەكاریی بۆ پرۆسەی هەڵبژاردنەكە، بەبێ رێككەوتن لەسەر كۆتای پێكهاتەكان، كۆمسیۆنی هەڵبژاردنیش كارا ناكرێتەوە. زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  كۆبونەوە بۆ هەڵبژاردن سبەینێ پارتی‌و یەكێتیی لەناو تەلاری پەرلەمان كۆدەبنەوە لەبارەی پرسی هەڵبژاردن، ئەمە یەكەم هەنگاوی ئامادەكارییە بۆ هەڵبژاردن لەدوای ئاسایبوونەوەی پەیوەندییەكی نێوان پارتی‌و یەكێتیی‌و گەڕانەوەی تیمی یەكێتیی بۆ ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، نوێنەرانی یەكێتی لە كۆبونەوەكەی سبەینێی پەرلەمانی كوردستاندا بریتین لە هەریەكە لە:  -    رێواز فایەق- سەرۆكی پەرلەمان -    رزگار حاجی حەمە- بەرپرسی دەزگای هەڵبژاردنی یەكێتی -    زیاد جەبار- سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لە پەرلەمانی كوردستان لەبەرامبەردا نوێنەرانی پارتی لە كۆبونەوە بریتین لە هەریەكە:  -    هێمن هەورامی- جێگری سەرۆكی پەرلەمان -    رێبوار یەڵدا- سەرۆكی دەزگای هەڵبژاردنی پارتی -    زانا مەلا خالید- سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی لە پەرلەمانی كوردستان  له‌ كۆبونه‌وه‌كه‌ی سبه‌ینێدا، رێواز فایه‌ق و هێمن هه‌ورامی وه‌كو ده‌سته‌ی سه‌رۆكایه‌تی په‌رله‌مان و به‌ نوێنه‌رایه‌تی هه‌ردوو حزب چاودێر ده‌بن له‌سه‌ر گفتوگۆی پارتی و یه‌كێتیی له‌باره‌ی هه‌ڵبژاردنه‌وه‌.  پارتی‌و یەكێتیی  لەماوەی نزیكەی (15) مانگە لەناكۆكییەكی بەردەوامدان لەبارەی چۆنیەتی سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان‌و هێشتا نەگەیشتونەتە رێككەوتنی كۆتایی. لەماوەی رابردوودا هەردوو حزب لەسەر كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی كوردستان رێككەوتن، رێككەوتنەكە بەوشێوەیە كۆمسیۆنەكە بەهەمان پێكهاتەی خۆیەوە كارابكرێتەوە‌و تەنیا شوێنی ئەوانە پڕبكرێتەوە كە لەژیاندا نەماون یاخود وازیان لە پۆستەكانیان هێناوە، ئەمەش تەنیا دوو پۆستە، پەرلەمان لیژنەی بۆ پڕكردنەوەی پۆستەكانی كۆمسیۆن دروستكرد، لیژنە كارەكانی تەواوكرد‌و ئێستا ناوی كاندیدەكان رەوانەی دەستەی دەستپاكی كراوە بۆ زانینی ئەستۆپاكییان. چەند رۆژی رابردوو، پەرەسەندێك لەبەرژەوەندی یەكێتییدا لەپرسی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن روویدا، ئەو دادوەرەی كە لەسەر پشكی یەكێتیی لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق دانرابوو، پۆستی سەرۆكی كۆمسیۆنەكەی وەرگرت، واتە ئەگەر كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی كوردستان كارانەكرێتەوە‌و كۆمسیۆنەكەی عێراق هەڵبژاردن بەڕێوەببات، یەكێتی سەرۆكایەتی كۆمسیۆنی بەدەستەوە دەبێت، بەڵام ئەمە ئەگەرێكی دوورە، چونكە بەبێ كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی كوردستان، یاسای هەڵبژاردنیش كاراناكرێتەوە.    لەبارەی یاسای هەڵبژاردنەوە پارتی‌و یەكێتیی لەسەر ئەوە رێككەوتنیان كردووە هەڵبژاردنی داهاتوو بەشێوازی (فرە بازنە) بەڕێوەبچێت، كوردستان بكرێت بە چوار بازنە (هەولێر- سلێمانی- دهۆك- هەڵەبجە)، بەڵام هێشتا لەبارەی (11) كورسی كۆتای پێكهاتەكان ناكۆكن، یەكێتی داوا دەكات (4) كورسی كۆتای پێكهاتەكان بدرێت بە سنوری سلێمانی (2 كورسی توركمان بۆ كفری‌و 2 كورسی مەسیحی بۆ كۆیە)، پارتی ئەمە رەتدەكاتەوە، پارتی داوا دەكات ئەم بابەتە پێكهاتەكان خۆیان بڕیاری لێبدەن، پێكهاتەكان دەڵێن دەبێت دۆخەكە وەكو خۆی بمێنێتەوە، كورسی كۆتای پێكهاتەكان دابەش نەكرێت بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا.  بۆ بەلاداخستنی ئەم ناكۆكییە كە وەكو دواین بەربەستی بەردەم هەڵبژاردن تەماشا دەكرێت، بەمدواییە نێردەی نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراق "یۆنامی" هاتە ناو دانوستانەكانی پارتی‌و یەكێتییەوە، یۆنامی پێشنیازی كرد 2 كورسی كۆتای پێكهاتەكان بدرێت بە سنوری سلێمانی، نە پارتی‌و نە یەكێتیی پێشنیازەكەی یۆنامییان قبوڵ نییە، یەكێتیی داوای 4 كورسی دەكات، یۆنامی 2 كورسی پێداوە، یەكێتی خوازیارە لانی كەم 3  كورسی كۆتای پێكهاتەكان بۆ سنوری سلێمانی بێت، ئایا پارتی به‌مه‌ قایل ده‌بێت؟.  رێككەوتنێكی رانەگەیەندراو  بەبێ رێككەوتن لەسەر كورسی كۆتای پێكهاتەكان، كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی لەناو پەرلەمانی كوردستان بەربەستی بۆ دروست دەبێت، چونكە بەپێی زانیارییەكی (درەو)، پارتی‌و یەكێتیی لەسەر ئەوە رێككەوتنیان كردووە كە كاراكردنەوەی كۆمسیۆن‌و هەمواری یاسای هەڵبژاردن دەبێت پێكەوە بن. مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی لەرێوڕەسمی كردنەوەی "یادگەی نیشتمانی بارزانی"دا داوای لە پارتی‌و یەكێتیی كرد بەر لە 18ی ئەم مانگە كۆببنەوە‌و بگەنە رێككەوتن، مەبەستی بارزانی لەمەدا ئەوە بوو، یاسای هەڵبژاردن هەموار بكرێتەوە‌و كۆمسیۆن كارابكرێتەوە، بۆئەوەی كۆمسیۆن ماوەی 6 مانگ دەرفەتی لەبەردەمدا بێت بۆ سازدانی هەڵبژاردن، بەڵام ئەمڕۆ ئیتر وادەی شەش مانگەكە تەواو بوو، ئایا كۆمسیۆن لەوادەیەكی كەمتر لە 6 مانگدا دەتوانێت هەڵبژاردن بەڕێوەببات.  سەرباری ئەوەی لەماوەكانی رابردوودا بەردەوام سەرۆكی هەرێم وادەی 6 مانگی بۆ ئامادەكاری كۆمسیۆن لەبەرچاوگرتووە، بەڵام هەندێك  دەڵێن ئەو شەش مانگە هیچ بنەمایەكی یاسایی نییە‌و دەكرێت كۆمسیۆنی هەڵبژاردن لەماوەیەكی كەمتریشدا بتوانێت ئامادەكاری بۆ هەڵبژاردن بكات.  لەبەرامبەردا لەناو كۆمسیۆندا بۆچونێك هەیە، بۆ ئەمجارە لەبری 6 مانگ رەنگە وادەیەكی زیاتریشیان بۆ ئامادەكاری هەڵبژاردن پێویست بێت، چونكە بۆ یەكەمجارە هەڵبژاردن لە كوردستان بەشێوەی فرەبازنەیی بەڕێوەدەچێت‌و كۆمسیۆن شارەزایی تەواوەتی لەم شێوازەی هەڵبژاردندا نییە.  نوێنەرایەتی وڵاتان لە هەرێمی كوردستان بەردەوام جەخت لەسەرئەوە دەكەن دەبێت ئەمجارە هەڵبژاردن لە وادەی دیاریكراودا بەڕێوەبچێت، بەمدواییە (باربارا لیف) یاریدەدەری وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بۆ ئەم مەبەستە سەردانی كوردستانی كرد، لەدوای سەردانەكەی خاتوو بارباراوە پەیوەندییەكانی پارتی‌و یەكێتیی ئاسایی بوونەوە، بەڵام رێككەوتنی كۆتایی لەبارەی سازدانی هەڵبژاردن لە 18ی تشرینی دووەمی ئەمساڵ هێشتا بەربەستی لەبەردەمدایە. ئەگەر وادەی هەڵبژاردن وەكو خۆی لە 18ی تشرینی دووەمی ئەمساڵدا بمێنێتەوە، كۆمسیۆنی هەڵبژاردن كەمتر لە 6 مانگی لەبەردەستدا دەبێت بۆ ئامادەكاری هەڵبژاردن، ئامادەكردنی تۆماری دەنگدەران بۆ هەڵبژاردنەكە رەنگە كاتێكی زیاتری پێویست بێت، ئەمەش رەنگە گرفت بۆ هەڵبژاردنەكە دروست بكات.  وادەی یەكەمی هەڵبژاردن رۆژی 24ی شوباتی 2022 نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان رۆژی 1ی تشرینی یەكەمی 2022ی وەكو وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دیاریكرد، واتە (7) مانگ بەر لە وادەی تەواوبوونی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان، سەرۆكی هەرێم وادەی سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی دیاریكرد.  دوای دیاریكردنی وادەی هەڵبژاردن لەلایەن سەرۆكی هەرێمەوە، لەماوەی مانگەكانی ئایاری 2022ەوە بۆ مانگی ئابی هەمان ساڵ، كەسی یەكەمی لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان بۆ گفتوگۆ لەسەر هەڵبژاردن سێ كۆبونەوەیان كرد:  • كۆبونەوەی یەكەم: رۆژی 26ی ئایاری 2022 لە بارەگای نەتەوە یەكگرتووەكان لە هەولێر بەسەرپەرەشتی خاتوو (جینین پلاسخار) نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراق بەڕێوەچوو، لایەنەكان نەگەیشتنە رێككەوتن.  • كۆبونەوەی دووەم: رۆژی 9ی حوزەیرانی 2022  لە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێم لە هەولێر بەڕێوەچوو، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم سەرپەرەشتی كرد‌و خاتوو پلاسخارت ئامادە بوو، جارێكی تر لایەنەكان لەسەر چۆنیەتی‌و وادەی بەڕێوەنی هەڵبژاردن نەگەیشتنە رێككەوتن، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەم كۆبونەوەدا نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان داوایكردووە بەر لە جەژنی (نەورۆز)ی ساڵی 2023 بەدیاریكراوی لە رۆژی (4ی ئازار)دا هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان بەڕێوەبچێت، لەم كۆبونەوەیەدا بڕیاردرا لیژنەیەك لە سەرۆكایەتی هەرێم بە سەرپەرەشتی (مستەفا سەید قادر) دروست بكرێت بۆ لێكنزیككردنەوەی بۆچونی لایەنەكان لەبارەی هەڵبژاردن‌و لە رۆژی 1ی تەموزدا لیژنەكە راپۆرتی خۆی بۆ سەرۆكایەتی هەرێم بگەڕێنێتەوە، لیژنەكەی مستەفا سەید قادر چەند كۆبونەوەیەكی لەگەڵ بەرپرسی ژوری دەزگاو ژوری هەڵبژاردنی لایەنەكان كرد، بەڵام نەیتوانی بیانگەیەنێتە رێككەوتن.  • كۆبونەوەی سێیەم: رۆژی 10ی ئابی 2022 جارێكی تر كەسی یەكەمی حزبە سیاسییەكان بەئامادەبوونی نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان‌و بە سەرپەرەشتی نێچیرڤان بارزانی كۆبونەوە، ئەم كۆبونەوەیە ئاڵۆزی تێیدا دروستبوو، بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی لەبەرچاوی نوێنەرەكەی نەتەوە یەكگرتووەكان وتی: دوای گەڕانەوەی لەسەردانێكدا بۆلای بارزانی لە پیرمام، رۆژی 4ی ئاب كەسێكی "جاش" بەقەناس چاودێری كردووە‌و هەوڵیداوە تەقە لە فڕۆكەكەی بكات، هەروەها باسی لە دۆخی خراپی دارایی سلێمانی كرد، ئەمە كەشوهەوای كۆبونەوەكەی ئاڵۆز كرد‌و كەسی یەكەمی لایەنەكان بەبێ رێككەوتن لەسەر هەڵبژاردن كۆبونەوەكەیان بەجێهێشت، ئەم كۆبونەوەیە خاتوو پلاسخارتی نیگەران كرد‌و وتی" من جارێكی تر بەشداری كۆبونەوەكانتان ناكەم"، بۆ راگرتنی دڵی خاتوونی نوێنەر، نێچیرڤان بارزانی بەڵێنی پێدا كۆبونەوەی مانگی ئەیلولی 2022دا رێككەوتنی كۆتایی لەنێوان لایەنەكاندا بكرێت لەبارەی هەڵبژاردنەوە.  لەم سێ كۆبونەوەیەدا مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی بەشداری نەكرد‌و لەبری خۆی نوێنەری نارد، شاسوار عەبدولواحید سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێش بەشداری هیچ كۆبونەوەیەكی نەكرد‌و تەنیا بۆ كۆبونەوەی یەكەم نوێنەری خۆی نارد. كۆبونەوەكان بۆ سزادانی هەڵبژاردن هیچ شتێكیان لێ سەوز نەبوو، بەمشێوەیە سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی لە رۆژی 1ی تشرینی یەكەمی 2022دا لەبارچوو، ئەوكات بەگشتی لایەنە سیاسییەكانی هەرێم لەبارەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانەوە دابەشبوون بەسەر دوو بەرەی ناكۆكدا، پارتی‌و یەكێتی وەكو دوو هێزی باڵادەستیی سەرەكی پێكەوە كۆك نەبوون‌و هەریەكەیان سەركردایەتیی بەرەیەكی ناكۆكییەكە دەكرد، كرۆكی ناكۆكی لەبارەی هەڵبژاردن لەنێوان لایەنەكان پەیوەندی بە (چۆنیەتی كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و پشكی لایەنەكان لە كۆمسیۆن)‌و (هەمواری یاسای هەڵبژاردن)ەوە هەبوو، لەناو هەمواری یاسای هەڵبژاردندا سێ بابەت ناكۆكی سەرەكی لەسەر بوو كە بریتین بوون لە بابەتەكانی (بازنەكانی هەڵبژاردن)‌و (تۆماری دەنگدەران)‌و (كورسی كۆتای پێكهاتەكان)، بەڵام زیاتر ناكۆكییەكە لەسەر شێوازی هەڵبژاردن چڕبوەوە (ئەم خاڵە تائێستاش وەكو خاڵێكی ناكۆكی لەسەر ماوەتەوە). ئەوكات بەرەیەك داوا دەكرد شێوازی هەڵبژاردن وەكو هەڵبژاردنەكانی پێشوو بمێنێتەوە‌و كوردستان (یەك بازنەی) هەڵبژاردن بێت، بەرەكەی تر داوا دەكرد هاوشێوەی دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق سیستەمی هەڵبژاردن بكرێت بە (فرە بازنە)‌و هەر پارێزگایەكی كوردستان بازنەیەكی هەڵبژاردن بێت.  ساڵی رابردوو بەرلەوەی وادەی یەكەمی هەڵبژاردن پەكی بكەوێت، پارتی بەزۆرینەی پەرلەمانیی لەتوانایدا بوو بەبێ لایەنەكانی تر یاسای هەڵبژاردن بەوشێوەیە تێپەڕێنێت كە خۆی دەیەوێت، بەڵام ئەمەی نەكرد، چونكە زانی بەبێ رەزامەندی یەكێتیی وەكو دەسەڵاتداری ناوچەی سلێمانی هەڵبژاردن بەڕێوەناچێت، بۆیە بابەتەكە بۆ دانوستان‌و رێككەوتن بەجێهێشت، بەڵام دەوترا پارتیش هاوشێوەی یەكێتیی زۆر تامەزرۆی هەڵبژاردن نییە، بەتایبەتیش لەكاتێكدا كە پۆستی سەرۆكی هەرێم‌و سەرۆكی حكومەت‌و سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریی لەدەستدایە. گەڕی یەكەمی ناكۆكییەكان  بەر لە پەككەوتنی وادەی یەكەمی هەڵبژاردن، لایەنەكان لەبارەی پرسی هەڵبژاردنەوە دابەش بووبوون بەسەر دوو بەرەدا بەمشێوەیە:   • بەرەی یەكەم: ئەم بەرەیە پێكهاتبوو لە (یەكێتیی+ كۆمەڵی دادگەریی+ یەكگرتووی ئیسلامی+ نەوەی نوێ+ سێ پەرلەمانتاری گۆڕان‌+ چەند پەرلەمانتارێكی سەربەخۆ)، ئەم بەرەیە مانگی ئازاری 2022 پرۆژەیەكیان پێشكەشی سەرۆكایەتی پەرلەمان كردو داوایانكرد هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەشێوەی "فرە بازنە" بەڕێوەبچێت، واتە هەر پارێزگایەك بازنەیەكی هەڵبژاردن بێت‌و هەرێمی كوردستان بكرێت بە چوار بازنە، هەروەها كورسی كۆتاكان دابەشبكرێت بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا، ئەم بەرەیە پێی وابوو پارتی بە سودوەرگرتن لە شێوازی یەك بازنەیی هەڵبژاردن توانیویەتی زۆرینەی پەرلەمانیی مسۆگەر بكات‌و لەرێگەی گۆڕینی شێوازی هەڵبژاردنەوە دەتوانرێت ئەو زۆرینەیەی لێ وەربگیرێتەوە كە لە خولی پێنجەمدا دروستی كردووە. ئەم بەرەیە ئەوكات لەكۆی (111) كورسی پەرلەمانی كوردستان خاوەنی (53) كورسی پەرلەمان بوو، زۆرینەی رەها لە پەرلەمانی كوردستان بۆ تێپەڕاندنی بڕیارو یاسا هەستیارەكان بە پشتیوانی دەنگیی (56) پەرلەمانتار پێكدێت، واتە ئەم بەرەیە لەڕووی زۆرینەوە توانایان نەبوو بەبێ پارتی‌و بەرەكەی تر بۆچونەكانی خۆی بەیاسایی تێپەرێنێت (ئەم بەرەیە ئێستا قەبارەی بچوكتر بوەتەوە، چونكە پەرلەمانتارانی یەكگرتوو و كۆمەڵی دادگەریی‌و جیابووەوەكان لە گۆڕان‌و پەرلەمانتارێكی سەربەخۆ دەستیان لە ئەندامێتی پەرلەمان كێشاوەتەوە، ده‌سكه‌وتنی گه‌وره‌ی ئه‌م به‌ره‌یه‌ تائێستا چه‌سپاندنی شیوازی فره‌بازنه‌یی هه‌ڵبژاردنه‌).   • بەرەی دووەم: ئەم بەرەیە پێكهاتبوو لە (پارتی+ 11 كورسی كۆتاكان+ پارتی سۆشیال دیموكرات+ حزبی شیوعی+ حزبی زەحمەتكێشان)، ئەم بەرەیە داوای دەكرد هاوشێوەی هەڵبژاردنەكانی پێشتری كوردستان شێوازی هەڵبژاردن (یەك بازنە) بێت، ئەم بەرەیە بە تێكڕا لەكۆی (111) كورسی پەرلەمان خاوەنی (58) كورسی بوو‌، پارتی بەتەنیا خۆی (45) كورسی هەیە. پارتی لەرێگەی شێوازی (یەك بازنەیی)ەوە دەیەوێت لە خولی شەشەمی پەرلەمانیشدا زۆرینەی بەدەستەوە بێت، لایەنەكانی تری ئەم بەرەیە كە ژمارەی دەنگدەرانیان سنوردارە، ترسیان هەیە بەهۆی شێوازی فرەبازنەییەوە دەنگەكانیان دابەش ببێت‌و نەتوانن كاندیدی خۆیان بۆ پەرلەمان سەربخەن (ئێستاش ئەم لایەنانە هەمان مەترسییان هەیە، بۆیە حزبی شیوعی ئازاری ئەمساڵ داوای كرد ئەگەر پارتی‌و یەكێتیی رێككەوتوون لەسەر ئەوەی هەڵبژاردن بەشێوەی فرە بازنە بێت، با لانی كەم 10 كورسی پەرلەمان تەرخان بكەن بۆ شێوازی یەك بازنەیی بۆ ئەوەی دەنگی لایەنە بچوكەكان نەفەوێت، ئه‌م به‌ره‌یه‌ كه‌ پارتی سه‌ركردایه‌تی ده‌كات هێشتا وه‌كو خۆی ماوه‌ته‌وه‌، به‌ڵام قایلبوونی پارتی به‌ فره‌بازنه‌یی، حزبی شیوعی و سۆسیال دیموكراتی نیگه‌ران كردووه‌). درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان وەكو ئەوەی سەرۆكی هەرێم دیاریكردبوو، هەڵبژاردن لە رۆژی 1ی تشرینی یەكەمی 2022دا بەڕێوەنەچوو، لایەنەكان نەگەیشتنە رێككەوتن، بەهۆیەوە رۆژی (6ی تشرینی دووەمی 2022) تەمەنی یاسایی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان كۆتایی هات. نزیكەی مانگێك بەر لە تەواوبوونی تەمەنی یاسایی خۆی، پەرلەمان لە رۆژی 9ی تشرینی یەكەمی 2022دا لە دانیشتنێكدا بۆ ماوەی یەك ساڵ تەمەنی خۆی درێژكردەوە. بە دەنگی (80) پەرلەمانتاری فراكسیۆنەكانی (پارتی، یەكێتی، هەشت پەرلەمانتاری گۆڕان، پێكهاتەكان) تا كۆتایی وەرزی پایزەی 2023 تەمەنی پەرلەمانی كوردستان درێژكرایەوە.  درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان بەبەهانەی ئەوە بوو بۆشایی یاسایی دروست نەبێت تا ئەوكاتەی لایەنەكان لەسەر هەڵبژاردن دەگەنە رێككەوتن. ئێستا زیاتر لە نیوەی ئەو ساڵە بەسەر چووە كە پەرلەمان تەمەنی خۆی تێدا درێژكردوەتەوە، بەڵام هێشتا لایەنەكان، بەدیاریكراویش پارتی‌و یەكێتیی لەسەر هەڵبژاردن نەگەیشتونەتە رێككەوتنی كۆتایی.  سەرباری ئەمە، كەیسی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان لە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق دواین هەنگاوەكانی خۆی بڕیوە‌و ئەگەر سكاڵای ئەمدواییەی یەكێتیی نەبوایە لەبارەی یاسای هەڵبژاردنەكانەوە، دادگا بڕیاری كۆتایی خۆی دەردەكرد‌و درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی هەڵدەوەشاندەوە، ئەمەش بەربەستی گەورەی بۆ هەمواری یاسای هەڵبژاردن‌و كاراكردنەوەی كۆمسیۆن لە كوردستان دروست دەكرد.  وادەی دووەمی هەڵبژاردن 26ی مانگی ئازاری ئەمساڵ، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بۆ جاری دووەم وادەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستانی دیاریكردەوە، ئەمجارە رۆژی 18ی تشرینی دووەمی ئەمساڵی بۆ هەڵبژاردن دیاریكرد، واتە ئەمجارەش ماوەی 8 مانگ دەرفەت بە لایەنەكان دراوە بۆ ئەوەی بگەنە رێككەوتن لەسەر كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و هەمواری یاسای هەڵبژاردن لەناو پەرلەماندا، ئێستا نزیكەی دوو مانگی وادە (8) مانگییەكەی سەرۆكی هەرێم تێپەڕیوە‌و هێشتا پەرلەمان نە كۆمسیۆنی كاراكردوەتەوە‌و نە یاسای هەڵبژاردنیشی هەمواركردوەتەوە.  لایەنە سیاسییەكان به‌دیاریكراویش پارتی و یه‌كێتیی لەسەر كاراكركردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی بەهەمان پێكهاتەی خۆیەوە رێككەوتوون، دوو كورسی ئەنجومەنی كۆمسیاران بەتاڵ بووە، بڕیاردراوە پڕبكرێتەوە.  بەڵام لەسەر هەمواری هەڵبژاردن هێشتا لایەنەكان نەگەیشتونەتە رێككەوتنی كۆتایی‌و پارتی‌و یەكێتیی لەسەر كورسی پێكهاتەكان ناكۆكن.    

شیكاری: درەو ڕاپۆرتێکی مەیدانی ناوەندی بەیان تایبەت بە ژنانی نێو کەمینەکان، کە لەسەر ئاستی سێ پارێزگای (بەغداد، کەرکوک و موسڵ) بە بەشداریپێکردنی (350) کەس لە ژنانی نێو پێکهاتەکانی (مەسیحی، ئێزیدی، سابیئی، تورکمان، کاکەیی، شەبەک، و کوردانی فەیلی) ئەنجامدراوە، داتای گرنگ دەردەخات لەبارەی تێڕوانیانیان بۆ یاسا، حکومەت، دامەزراوە ئەمنییەکان، بەشداری لە سیاسەت و هەڵبژاردن، حیزب، ڕێکخراوە ناوخۆییەکان و رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان.   هیام عەلی: لێکۆڵینەوەی ناوەندی بەیان بۆ لێکۆڵینەوەو پلاندانان سەرەتا هەرچەندە ژنانی "کەمینە"کان ملکەچی ئەو هاوکێشە کۆمەڵایەتییانەن کە هەموو ژنان لە عێراقدا ملکەچی دەبن، بەڵام هێشتا کەڵک لە هەندێک تایبەتمەندی وەردەگرن کە کاریگەری لەسەر پێگەی کۆمەڵایەتی و سیاسییان هەیە، هەربۆیە پێویستە باسی ئەو تایبەتمەندییانە بکرێت و بەهەندێک هەڵاوێر _استپنا‌‌و_ مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت. لەم لێکۆڵینەوەیەدا سەرنج خراوەتە سەر مافە سیاسییەکان، و بەهێزکردنی سیاسی ژنانی کەمینەکان، توێژینەوەکە سامپڵێکی (350) کەسی لە ژنانی کەمینە لەخۆگرتووە، سامپڵەکە دابەشکراوە بەسەر (50) ژن لە هەر پێکهاتەیەک، کە بریتین لە ژنانی (مەسیحی، ئێزیدی، سابیئی، تورکمان، کاکەیی، شەبەک، و کوردانی فەیلی). ڕاپرسییەکە بەخۆرێک داڕێژراوە؛ بۆ زانینی بایەخپێدان بو بەهێزکردنی سیاسی خۆیان و ڕادەی هۆشیاری سیاسییان و خواستی بەشداری سیاسیان.  ئەم راپرسییە لە سێ پارێزگا ئەنجامدراوە، بەپێی ناوچەکانی چڕبوونەوەی سامپڵی توێژینەوەکە، ئەوانیش؛ (بەغدا، موسڵ و کەرکوک)ن. راپرسییەکە پشتی بە هەڵبژاردنی سامپڵێکی بە ئەنقەست (عینە العمدیە) بەستووە، واتە: بە مەبەستدار؛ بەهۆی سەختی پێناسەکردنی کۆمەڵگای توێژینەوەکە، و نەبوونی ئامار لەلایەن لایەنە فەرمی و پەیوەندیدارەکانەوە لەسەر ژمارەی (ژنانی کەمینەکان)، و تەنانەت پێشبینیش لەلایەن خودی پێکهاتە کەمینەکانەوە لەسەر ژمارەی ژنەکانیان نەبووە؛ ئەمەش وایکردووە کار لەسەر نمونەیەکی مەبەستدار بکرێت، بیرۆکەی سەرەکی سامپڵی بە ئەنقەست لە پێویستی هەڵبژاردنی سامپڵەکەدایە کە تایبەتمەندی سنورداریان هەیە. بۆ نوێنەرایەتیکردنی کۆمەڵگەیەک کە تایبەتمەندییە سنووردار و ناسراوەکانی هەیە. کاتێک باس لە سامپڵی ئەم ڕاپرسییە دەکرێت، بەشداربووەکانی لە ژنانی کەمینەکان پێکهاتووە، و تاکراوە هەمەچەشن بوونە لە ڕووی تەمەن، باری هاوسەرگیری، ئاستی ئەکادیمی، شوێنی نیشتەجێبوون، گوزەران و هتد، بۆ ئەوەی لەم ڕێگەوە تێڕوانینێکی ڕوون و ئەنجام ورد بەدەستبێت. دابەشکردنی سامپڵەکە بە شێوەیەکی هەڕەمەکی بووە؛ چونکە گوزارشت لە هەڵبژاردن و دەستنیشان کردنی کۆمەڵگەی ژنانی کەمینەکان دەکات، هەروەها بەهۆی ئەوەی ئەم شێوازە دەرفەتێکی یەکسان بە ئەندامانی کۆمەڵگەی توێژینەوەکە دەبەخشێت بۆ تاقیکردنەوە، و ئەم شێوازە بە یەکێک لە باشترین و چاکترین شێوازەکان دادەنرێت. چونکە لایەنگری توێژەر و حەز و مەیلەکانی ناچنە ناو پرۆسەی تاقیکردنەوەکە و هەر بۆیە دەتوانرێت بەڕادەیەکی باش پشت بەم شێوازە ببەسترێت لە زانینی ئەو تایبەتمەندییە بابەتیی و بابەتییانەی کە تایبەتمەندی کۆمەڵگەی توێژینەوەکەن. یەکەم؛ دۆخی ئافرەتانی "کەمینە"کان لە چوارچێوەی سیستەمی دەستووری و یاسایی لە عێراقدا وەک لە خشتەی ژمارە (1)دا هاتووە؛ دەرئەنجامی وەڵامی بڕگەی یەکەم کە ئەو گەرەنتییە کۆمەڵایەتییانەی دەستووری عێراق بۆ ژنانی کەمینەکان ڕوون دەکاتەوە، دەرکەوتووە، کە دوودڵی هەیە سەبارەت بەم بابەتە، چونکە دڵنیا نین لەو گەرەنتییە کۆمەڵایەتیانەی کە دەستوور وەک ژنانی کۆمەڵگەی کەمینەکان پێشکەشیان دەکات، بەڵگەکانیش هەروایە کە (133) وەڵامدەرەوە وەڵامی بژاردەی (هاوڕا نیم)یان داوەتەوە بە ڕێژەی (37.4%). سەبارەت بە بڕگەی دووەمیش ڕوونی دەکاتەوە کە دەستووری عێراق گەرەنتی پاراستن بۆ ژنانی کەمینەکان دەکات کاتێک تووشی توندوتیژی دەبنەوە، دەرکەوتووە (142) وەڵامدەرەوە بە ڕێژەی (41%) کە زۆرترین ڕێژەیە بۆ بژاردەی (هاوڕا نیم)، واتا ئاماژەیەک هەیە کە متمانە نەکردن بە دەقە دەستوورییەکان، دەستووری عێراق پارێزگاری لە ژنانی کەمینەکان ناکات لە توندوتیژی و لەوانەیە ئەوە بێت کە بابەتەکە پەیوەندی بە خودی دەقە دەستوورییەکانەوە نەبێت، بەڵکو پەیوەندی بە جێبەجێکردنی دەقەکانی دەستوورییەوە هەبێت و لە ئەنجامدا دەقەکان لە ناوەڕۆکەکان بەتاڵ دەبنەوە، توانای پاراستنی ئەم گروپەیان نیە کاتێک تووشی توندوتیژی دەبنەوە. لە بڕگەی سێیەمدا- کە ڕوونی دەکاتەوە کە دەستووری عێراق دابەشبوونی نیشتمانی و ئایینی لە کۆمەڵگەدا بەرەوپێش نابات دەرەنجامەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە (160) وەڵامدەرەوە بە ڕێژەی (46%) بەرزترین ڕێژەیە بۆ بژاردەی (تاڕادەیەک هاوڕام)، دەرەنجامەکانیش ئەوە دەگەیەنن کە: لێکدانەوەکانی پێشتر پشتڕاست دەکاتەوە کە ئەو کێشەیەی ژنانی کەمینەکان بەدەستیەوە دەناڵێنن پەیوەندیدارە بەو توندوتیژیانەی کە بەرکەوتەی دەبن، و جیاکاریش لە دەستووردایە نیە ئەوەندەی لە جێبەجێکردنی بڕگەکانی دەستووردایە. سەبارەت بە بڕگەی چوارەم کە پرسیارێک لەخۆدەگرێت سەبارەت بە (ئایا دەستوور گەرەنتی ئەوە دەکات کە ژنانی کەمینەکان خۆیان کاندید بکەن و پۆستی سیاسی بەدەستبهێنن؟)، وەڵامی وەڵامدەرەوەکان ئاماژەیان بەوە کردووە کە (134) وەڵامدەرەوە بە ڕێژەی (38%) بەرزترین ڕێژەی سەدی بۆ بژاردەی (تاڕادەیەک هاوڕام). ئەمەش بەو مانایەیە کە ئاماژەیەک هەیە بۆ ئەو دەقە دەستوریانەی کە جیاوازی لە نێوان ژن و پیاودا ناکەن لە هەڵگرتنی پۆست و خۆکاندیدکردن بۆ هەڵبژاردن وەک ئەوەی ژنانی کەمینەکان پێیان وایە. ئەنجامی وەڵامی بڕگەی پێنجەم دەریدەخات دەستووری عێراق گەرەنتی ئازادی ڕادەربڕین و بەشداری سیاسی دەکات، بەو پێیەی (130) وەڵامدەرەوە، بە ڕێژەی (37%)، بەرزترین ڕێژەیە بۆ بژاردەی (تاڕادەیەک هاوڕام)، ئەمەش بەو مانایەیە کە دەستووری عێراق ئازادی ڕادەربڕین و بەشداری سیاسیی دەستەبەر و گەرەنتی کردووە. لە کاتێکدا ئەنجامی وەڵامی بڕگەی شەشەم دەریدەخات دەستووری عێراق مافی کارکردن مسۆگەر دەکات، وەک (139) وەڵامدەرەوە، بە ڕێژەی (40%)، بەرزترین ڕێژەیە بۆ بژاردەی (تاڕادەیەک هاوڕام) بەڵام بە پشکنینی داتاکان بۆمان دەردەکەوێت کە دوودڵییەکی ڕوون لە وەڵامی وەڵامدەرەوەکاندا هەیە سەبارەت بەم بڕگەیە، بە تایبەت کە (118) ژنە کەمینە وەڵامدەرەوەکان بەڕێژەی (33.7%)یان وەڵامی داوەتەوە بە بژاردەی (هاوڕانیم). لە بڕگەی حەوتەمدا هاتووە، دەستووری عێراق گەرەنتی پراکتیزەکردنی ڕێوڕەسمی ئایینی بۆ ژنانی کەمینەکان دەکات، داتاکان ئاماژە بەوە دەکەن کە (146) وەڵامدەرەوە بە ڕێژەی (42%) کە بەرزترین ڕێژەیە بۆ بژاردەی (هاوڕام). ئەویش ئاماژەیە کە دەستوور گەرەنتی پراکتیزەکردنی ڕێوڕەسمی ئایینی بۆ کەمینە جۆراوجۆرەکان دەکات. دەرئەنجامی وەڵامی بڕگەی هەشتەم دەریدەخات کە ماددە دەستووری و یاساییەکان بەسە بۆ دڵنیابوون لە نوێنەرایەتی ژنانی کەمینەکان لە پۆستە سیاسییەکاندا؟ بۆمان دەردەکەوێت کە (109) وەڵامدەرەوە بە ڕێژەی (31%) بژاردەی (هاوڕانیم)، لەکاتێکدا کەمترین وەڵام هەبووە بۆ بژاردەی (هاوڕام)، بەو پێیەی ژمارەیان گەیشتووەتە (85) بە ڕێژەی (24%).  پاشان دەرئەنجامی بڕگەی نۆیەم دێتە ئاراوە، کە ڕوونی دەکاتەوە کە سیستمی پشکی کۆتا بەسە بۆ دەستەبەرکردنی نوێنەرایەتی ژنانی کەمینە لە پۆستە سیاسییەکاندا؟، (162) وەڵامدەرەوە بە ڕێژەی (46%) بەرزترین ڕێژەیە بۆ ئەو بژاردەیە (تاڕایەک هاوڕام). واقیعی بەشداری سیاسی کەمینەی ژنان ئاماژە بەوە دەکەن کە هیچ ژنێکی کەمینە لە ساڵی ٢٠٠٣ و تا ئێستا نەگەیشتووەتە پۆستێکی سیادی بەبێ پشکی کۆتا، بەڵام دەردەکەوێت کە وەڵامی وەڵامدەرەوەکان پێیان وایە کە سیستەمی پشکی کۆتا بەسە بۆ نوێنەرایەتی سیاسی خۆیان و دەستڕاگەیشتنیان بە پۆستە سیاسییەکان ژنانی کەمینە. خشتەی ژمارە (1) دووەم؛ چالاکییەکانی حکومەت و هێزە ئەمنییەکان لە ناوچە پێکهاتە "کەمینە"کان وەک لە خشتەی ژمارە (2)دا رونکراوەتەوە، ئەنجامی وەڵامدانەوەی ئەم بڕگەیە هەستی ژنانی کەمینەکان دەردەخات سەبارەت بە کاری هێزە ئەمنییەکان و چالاکییەکانیان لە ناوچەکانیان، بەو پێیەی (81) وەڵامدەرەوە بە ڕێژەی (23%) کە بەرزترین ڕێژەیە بۆ بژاردەی (من نیگەران نیم و ناترسم لەوەی چی دەکەن). ئاماژەیە بۆ ئەو متمانە و دڵنیاکردنەوەی ئەم چینەی کۆمەڵگا، لە ئەنجامی ئەو مامەڵە مرۆڤانەی کە لەلایەن هێزەکانی ئاسایشەوە ئەنجامدراوە، کە بە شێوەیەکی ئەرێنی ڕەنگدانەوەیان لەسەر هەستکردنیان بە نیگەرانی و ترسیان لەو کردەوانە و ئەرکانەی کە لەلایەن هێزە ئەمنییەکانەوە ئەنجام دەدرێن، ئەمەش ڕەنگدانەوەی ئەو گەشەسەندنەیە کە لە سیستمی هێزە ئەمنییەکاندا ڕوودەدات سەبارەت بە ڕێزگرتن لە مافەکانی مرۆڤ، و جێبەجێکردنی پێوەرەکانی پیشەیی لە پاراستنی مافەکانی مرۆڤ و ژیانی هاوڵاتیان. خشتەی ژمارە (2) سێیەم؛ بەشداریکردن لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی 2021 وەک لە خشتەی ژمارە (3)دا هاتووە؛ ئەم بڕگەیە پەیوەستە بە بەشداری ژنانی کەمینەکان لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ساڵی 2021. ئەنجامەکان ئاماژەیان بەوە کردووە کە (194) وەڵامدەرەوە، بە ڕێژەی (55.4%)، بەرزترین ڕێژەیە بۆ بژاردەی (بەڵێ)، ئەمەش ئاماژەیە کە ئەم بەشداریکردنە لە ئەنجامی زیادبوونی هۆشیاری کەمینەی ژنانە لە قۆناغی دوای داعشدا، بەڵام ڕێژەیەی بەشداریان کردووە بەشی هەرەزۆریان و (117) کەسیان بە ڕێژەی (60%) ئاماژەیان بەوە داوە کە ئەوە لایەنەی دەنگیان پێداوە بەسەریاندا سەپێندراوە، ئەمەش نیشاندەرێکی زۆر مەترسیدارە کە بوونی هەندێک لایەن نیشان دەدات کە سەپاندنی بەسەر کەمینەکان بۆ دەنگدان.  خشتەی ژمارە (3) چوارەم؛ ڕۆڵی حکومەت لە بەهێزکردن  و بایەخپێدانی سیاسی ژنانی کەمینەدا وەک لە خشتەی ژمارە (4)دا نیشاندراوە؛ دەرئەنجامی وەڵامی بڕگەی یەکەم پەیوەست بوو بەوەی کە ئایا حکومەت بەرنامەی سیاسی پێشکەش دەکات بۆ پەروەردەکردنی ژنانی کەمینەکان سەبارەت بە مافە سیاسییەکانیان، بەو پێیەی (144) وەڵامدەرەوە بە ڕێژەی (41%) بەرزترین ڕێژەیە بۆ بژاردەی (هاوڕانیم)، ئاماژەیە بۆ نەبوونی بایەخدانی حکومەت لە بەرنامە سیاسییەکانی لەپێناو بەرزکردنەوەی هۆشیاری سیاسی لەم توێژەی کۆمەڵگادا. سەبارەت بە بڕگەی دووەم کە پەیوەندی بە پشتیوانی حکومەتەوە هەیە بۆ بەشداریکردنی پێکهاتەکانی ژنان لە بڕیاردان، ئەنجامەکانی باس لەوە دەکەن کە (136) وەڵامدەرەوە، بە ڕێژەی (39%)، بەرزترین ڕێژەیە بۆ بژاردەکە (هاوڕانیم) و (تاڕادەیەک هاوڕام). کە ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ زۆر هۆکار، لەوانە لاوازی ئەزموونی سیاسی نوخبە سیاسییە دەسەڵاتدارەکان و بڕیاردەرەکان، ئەمە جگە لەوەی دەنگی ژنانی کەمینەکان نابیسترێت. هەروەها دەرئەنجامی وەڵامی بڕگەی سێیەم ئەوە نیشان دەدات کە پەیوەندی بەوەوە هەیە ئایا حکومەت بایەخ بە بەشداریکردنی سیاسی ئافرەتانی پێکهاتەکان دەدات و پاڵپشتییان دەکات بۆ ئەوەی خۆیان بۆ هەڵبژاردن کاندید بکەن ، وەک (152) وەڵامدەرەوە بە ڕێژەی (43%) بەرزترین ڕێژەیە بۆ بژاردەکە (تاڕادەیەک هاوڕام). بڕگەی چوارەم پەیوەندی بە ڕۆڵی حکومەتەوە هەبووە لە دابینکردنی ئازادی و ئاسایشی پێویست بۆ بەشداری سیاسی ژنان بە هەموو پێکهاتەکانەوە دابین دەکات. (133) وەڵامدەرەوە، بە ڕێژەی (38%)، کە بەرزترین ڕێژەیە بۆ بژاردەی "تا ڕادەیەک هاوڕام". ئەمەش ئەرێنییە ئاماژەدان بە ڕۆڵی حکومەت لە دابینکردنی ژینگەیەکی گونجاو بۆ بەشداریکردنی ژنان لە کەمینە سیاسییەکان. بڕگەی پێنجەم پرسیارێکی لەخۆگرتبوو کە ئایا ژنانی کەمینە لەگەڵ خێزان و هاوڕێیاندا باس لە پرسە سیاسییەکان دەکەن یان نا، ئەنجامەکانی ئەم بڕگەیە ئاماژەیان بەوە کردووە کە (152) وەڵامدەرەوە بە ڕێژەی (43%) بەرزترین ڕێژەیە بۆ بژاردەی (هاوڕام)، کە ئەمەش نیشاندەرێکی زۆر ئەرێنییە، چونکە کۆمەڵگەی کەمینەکان ڕێگە بە ژنان دەدات بەشداری گفتوگۆی سیاسی بکەن. ئەنجامی وەڵامی بڕگەی شەشەم دەریدەخات کە ئایا حکومەت سیاسەتی جیاکاری بەرامبەر بە بەشداری سیاسی ژنان پراکتیزە دەکات، بەو پێیەی (118) وەڵامدەرەوە بە ڕێژەی (34%) بژاردەی (هاوڕام) و (156) بەشداربوو بە ڕێژەی (45%) کە بەرزترین ڕێژەیە بۆ بژاردەی (تاڕادەیەک هاوڕام). ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەو تەحەددایانەی کە ژنانی کەمینەکان ڕووبەڕووی دەبنەوە لە پرۆسەی بەشداری سیاسیدا، بەهۆی ئەو جیاکارییەی کە ڕووبەڕووی دەبنەوە. خشتەی ژمارە (4) پێنجەم؛ ڕۆڵی حیزب لە بەهێزکردن و بایەخپێدانی سیاسی ژنانی کەمینەدا وەک لە خشتەی ژمارە (5) دا رونکراوەتەوە؛ بڕگەی یەکەمی ئەم تەوەرە پەیوەندی بەوەوە هەیە کە ئایا لایەنە سیاسییەکان بەرنامە و خول پێشکەش دەکەن کە هۆشیاری ژنان لە گرنگی بەشداریکردن لە کردەوەی سیاسیدا زیاد بکات، (135) بەشداربوو بە ڕێژەی (39%) کە بەرزترین رێژەیە (هاوڕانیم)یان دەستنیشان کەدووە، ئەم داتایە ئاماژەیە بەوەی کە ژنانی کەمینەکان بەرنامەیەکی ئەوتۆ لە لایەنە سیاسییەکانەوە وەرناگرن بۆ بەهێزکردنیان لە ڕووی سیاسییەوە و بەشداریکردنیان لە ژیانی سیاسیدا، و ئەمەش ئاماژەیە بۆ پشتگوێخستنی ئەم پۆلە لە لایەنە سیاسییەکانەوە. سەبارەت بە بڕگەی دووەم، کە تایبەتە بەوەی، پارتە سیاسییەکان بایەخ بە بەشداری ژنان لە ئەنجوومەنە ئیدارییەکان بەرەوپێش دەبەن لە ڕێگەی خۆکاندیدکردنیانەوە بۆ هەڵبژاردن، وەڵامەکە زۆرترینی لەسەر بژاردەی (تاڕادەیەک هاوڕام)ە بە (160) بەشداربوو بە ڕێژەی (46%)، ئەمەش واتە: لاوازی ڕۆڵی لایەنە سیاسییەکان لە خستنەڕووی ژنانی کەمینەکان لەناو ئەنجومەنی کارگێڕیەکانیاندا. دەرئەنجامی وەڵامی بڕگەی سێیەم ڕۆڵی لایەنە سیاسییەکان دەردەخات لە ڕێکخستنی وۆرک شۆپ و سیمسینار بۆ بەهێزکردن و بنیاتنانی ژنان، بەو پێیەی (150) وەڵامدەرەوە، بە ڕێژەی (43%)، بەرزترین ڕێژەیە بۆ بژاردەی (هاوڕانیم)، ئەمەش ئاماژەیەکی ڕوونە بۆ نەبوونی بەرنامەی حزبییەکان، و گرنگی نەدانیان بە پەرەپێدانی ئەو بەرنامانەی کە هۆشیاری سیاسی لە نێو ئەم گروپانەی کۆمەڵگادا بەرز دەکەنەوە، هەرچەندە یەکێک لە ئەرکەکانی حزبە سیاسییەکان بریتییە لە پێشخستن و هۆشیاری سیاسی و دیموکراسیانەی پێکهاتەکانی کۆمەڵگا، بەبێ گوێدانە ئایین، مەزهەب، یان ڕەگەز. لە بڕگەی چوارەمدا ئاماژە بە گەرەنتی حزبی کراوە بۆ بەشداریکردنی ژنان لە پۆستە سەرکردایەتییەکان لە چوارچێوەی پشکی کۆتای پێکهاتەکان، لە ئەنجامی وەڵامەکەدا دەرکەوتووە کە (159) وەڵامدەرەوە بە ڕێژەی (45%) بەرزترین ڕێژەیە بۆ بژاردەی (تاڕادەیەک هاوڕام)، لە کاتێکدا کەمترین وەڵام ئەو بژاردەیەیان هەڵبژاردوە کە (هاوڕام)، چونکە ژمارەیان گەیشتە (74)، بە ڕێژەی (21%). دەرئەنجامی بڕگەی پێنجەم کە پەیوەندیدارە بەوەی پارتە سیاسییەکان چالاکیی ژنانی سەر بە خۆیان پەرەپێدەدەبەن، ئەوەی هاتووەتە ئاراوە: (165) وەڵامدەرەوە بە ڕێژەی (47%) بەرزترین ڕێژەیە بۆ بژاردەی (تاڕادەیەک هاوڕام)، لە کاتێکدا کەمترین وەڵام بۆ بژاردەی (هاوڕام). واتە ژنانی کەمینەکان پێیان وایە لاوازییەک لە نوێنەرایەتیکردنیان لەناو پێکهاتە ناوخۆییەکانی حزبەکاندا هەیە، و ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ تێبینیکردن کە بیرۆکەی حزبایەتی خۆی بۆ ژنانی کەمینەکان ڕوون نییە، جگە لە زاڵبوونی ژیانی سیاسی عێراق لەلایەن هەندێک لایەنی خاوەن ئاراستەی ئایینی، کە گرنگی بە بەشداریکردنی ژنان بە گشتی لە پێکهاتەی ناوخۆیی خۆیاندا نادەن، چ جای ژنانی کەمینەکان بە ئاماژەی ئایینی و کۆمەڵایەتی جیاوازەوە! دەرەنجامەکان بۆ بڕگەی شەشەم و کۆتایی ئەم میحوەرە پەیوەندیدارە بەوەی کە ئایا لایەنە سیاسییەکان سیاسەتی جیاکاری بەرامبەر بە ژنانی کەمینەکان پراکتیزە دەکەن یان نا، (156) وەڵامدەرەوە بە ڕێژەی (45%) بەرزترین ڕێژەیە بۆ ئەو بژاردەیە (تاڕادەیەک هاوڕام) کەمترین وەڵام، سەبارەت بە بژاردەی (هاوڕام) هەبووە. خشتەی ژمارە (5) شەشەم؛ پێوانەکردنی ڕادەی متمانەی ژنانی کەمینەکان بە ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکان خشتەی ژمارە (6) ئاماژە بە ڕادەی متمانەی ژنانی کەمینەکان دەکەن بە ڕێکخراوە ناوخۆییەکان و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان، ئاماژە بەوە دەکەن کە ژمارە (١) نزمترین ئاستی متمانەیە، و ژمارە (١٠) بەرزترین ئاستی متمانەیە، داتاکان ئاماژەن بۆ ئەنجامی سەرنجڕاکێش، وەک متمانەی ژنانی کەمینەکان بە ڕێکخراوە ناوخۆییەکان زیاترە لە متمانەی بە ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان، بەو پاڵپشتییە گەورەیەی کە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە ناوچە کەمینەکان لە کاتی شەڕی داعش و دواتریشدا پێشکەشی کردووە، بەڵام ئەمە دەتوانرێت بەو ڕاستییە ڕوون بکرێتەوە کە ڕێکخراوە ناوخۆییەکان نزیکتر و زیاتر پەیوەندییان بە ژنانی کەمینەکانەوە هەبووە لە چاو ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان، و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان ئامرازە ناوخۆییەکانیان بەکارهێناوە لە چالاکییەکانیاندا ئەو بڕوایەی بە ژنانی کەمینەکان بەخشیوە کە ڕێکخراوە ناوخۆییەکان ئەوانەن کە ئەو یارمەتییە دابین دەکەن، بۆیە متمانە بەم ڕێکخراوانە دروستکرا، جگە لە کاریگەریی هەندێک لە ژنانی کەمینەکان لە میدیاکاندا، کە زۆرجار سەرنجیان لەسەر ڕێکخراوە ناوخۆییەکانە، و پێکهاتەی ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان دەخاتە ژێر پرسیارەوە. خشتەی ژمارە (6) حەوتەم؛ ڕۆڵی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی لە بەهێزکردن  و بایەخپێدانی سیاسی ژنانی کەمینەدا وەک لە خشتەی ژمارە (7)دا هاتووە؛ دەرئەنجامی وەڵامی بڕگەی یەکەم پەیوەست بە بەشداری ژنانی کەمینەکان لە وۆرک شۆپەکانی ڕاهێنان کە پەیوەندییان بە پرسە سیاسییەکانەوە هەیە، (140) وەڵام بە ڕێژەی (40%)، بەرزترین ڕێژەیە بۆ بژاردەی (هاوڕانیم)، لە کاتێکدا کەمترین وەڵام بۆ بژاردەی (هاوڕام) دەستنیشانکراوە، داتا ئامارییەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە بەرنامەی ئەوتۆی ڕاهێنان و وۆرک شۆپەکانی پەیوەست بە کاروباری سیاسی کە ژنانی کەمینەکان دەکەنە ئامانج ئەنجام نادرێت، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە زۆربەی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی لە ناوچە کەمینەکاندا لە دوای قۆناغی شەڕ لەگەڵ داعش چالاک بوون، بۆیە زۆربەی سەرنجەکانی لەسەر دابینکردنی چالاکیی فریاگوزاری بووە پەیوەست بە مافەکانی مرۆڤ، بنیاتنانی ئاشتی و پرسەکانی پێکەوەژیانی ئاشتیانە، بەڵام کەمتەرخەمی کراوە لە پێشکەشکردنی بەرنامە سیاسییەکان کە هۆشیاری سیاسی بۆ ژنانی کەمینەکان. سەبارەت بە بڕگەی دووەم تایبەت بە پاڵپشتی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی بۆ بەشداری ژنان لە پرۆسەی سیاسیدا، لە ئەنجامی وەڵامەکاندا دەرکەوتووە کە (155) وەڵامدەرەوە بە ڕێژەی (44%) زۆرترین ڕێژەیە بۆ بژاردە (تاڕادەیەک هاوڕام)، لە کاتێکدا کەمترین وەڵام بۆ بژاردەی (هاوڕانیم) هاتووەو ژمارەیان گەیشتووە بە (53)کەس بە ڕێژەی (15%). ئەنجامی وەڵامی بڕگەی سێیەم ڕۆڵی بەرنامەکانی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی لە داکۆکیکردن لە مافە سیاسییەکانی ژنان نیشان دەدات، بەو پێیەی (139) بەشداربوو، بە ڕێژەی (40%)، بەرزترین ڕێژەیە بۆ بژاردەی (هاوڕام)، لە کاتێکدا کەمترین وەڵام بۆ بژاردە (هاوڕانیم) بووە. بڕگەی چوارەم پەیوەندییان بە ڕۆڵی ڕێکخراوە کۆمەڵایەتییەکانەوە هەبوو لە بەرزکردنەوەی هۆشیاری سیاسی ژنان، دەرەنجامەکان بەو ئاقارەن کە (143) وەڵامدەرەوە بە ڕێژەی (41%) بەرزترین ڕێژەیە بۆ بژاردەکە (تاڕادەیەک هاوڕام)، وەڵامەکان ئاماژەن بۆ هۆشیاری ژنانی کەمینەکان لە ڕۆڵی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی لە پشتیوانیکردنی ژنان و پشتیوانیکردن لە مافەکانیان.  بڕگەی پێنجەم و کۆتایی، کە پەیوەندی بە بەشداری ژنانی کەمینەکانەوە هەیە لە کاری خۆبەخشانەدا، لەسەر گرنگی کردەوەی سیاسی، بژاردەی (هاوڕانیم)، زۆرترین بەشداربوو بەڕێژەی (36%) و (125)یان ئاماژەیان پێداوەو (118) کەس و بە ڕێژەی (34%) بژاردەی (هاوڕام)یان هەڵبژاردووە. کە ئەمە نیشاندەرێکی ئەرێنی گرنگە کە سەرنج ڕادەکێشێت بۆ ڕادەی هۆشیاری ژنانی کەمینەکان لە کاروباری سیاسی، و ڕادەی ئامادەیی ئەوان بۆ بەشداریکردنی خۆبەخشانە لە چالاکییەکانی پەیوەست بە سیاسەت. خشتەی ژمارە (7)

راپۆرت: درەو "مەرگەساتی كورد مێژوو و جوگرافیا سەپاندویەتی، بەڵام دووبەرەكی ناوخۆیی خراپتری كردووە" ئەمە قسەی بەتەمەنترین سیاسەتمەداری ئەمریكایە، كە ئێستا تەمەنی لە 100 ساڵ نزیكدەبێتەوە‌و هێشتا قسەكانی لەبارەی داهاتووی جیهانەوە گوێی لێدەگیرێت، ئەم پیاوە پێشبینی دەكات دوای شەڕی ئۆكراینا، نەخشەی سیاسی جیهان گۆڕانكاری گەورە بە خۆوە ببینێت.  جەنگی ساردی دووەم بەڕێوەیە ! لەگەڵ نزیكبوونەوەی یادەی 100 لەدایكبونیدا، جارێكی تر ناوی هێنری كیسنجەر وەكو یەكێك لە دیارترین سیاسەتمەدارە بەئەزمونەكانی ئەمریكا‌و جیهان كەوتوەتەوە سەر لاپەڕەی رۆژنامەكان. كیسنجەر كە پێشتر وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بووە، لە دیدارێكدا لەگەڵ تۆڕی (CBS)ی ئەمریكیدا باس لە زۆرێك لە ئاڵۆزییەكانی ئێستا جیهان‌و مەترسییەكانی زیرەكی دەستكرد لە دۆخە قەیراناوییەكاندا دەكات، ئەمە لەپاڵ نیشاندانی پێشینەی خۆی لە قۆناغەكانی ژیانی سیاسیدا كە جەنگ‌و ئاشتی بەخۆیەوە بینیوە.  لەسەرەتای ئەم دیدارەدا پرسیار لە كیسنجەر كرا ئایا ئەگەر داوای لێبكرێت سەردانی روسیا بكات بۆ گفتوگۆ لەگەڵ سەرۆك ڤلادیمیر پۆتین، كاردانەوەی چی دەبێت؟ ئەو وتی: دەمەوێت ئەم كارە بكەم، بەڵام بە سیفەتی راوێژكار. باسی لەوەكرد، جەنگی ئۆكراینا لە خاڵی وەرچەرخانێكی گرنگ نزیكدەبێتەوە.  لەبارەی چین، كیسنجەر ئاماژە بەوە دەكات، ناتوانرێت چین لە سیستەمی جیهانی دوربخرێتەوە، دەكرێت پرسی تایوان سەربكێشێت بۆ جەنگ لەنێوان دوو دەوڵەتە زلهێزەكە (چین‌و ئەمریكا)، ئەمەش پێویستی بەوەیە گرنگی زیاتری پێبدرێت "ئەمە قۆناغێكی زۆر مەترسیدارە". كیسنجەر پێشتر هۆشداریدا لەبارەی سەرهەڵدانی جەنگی ساردی دووەم، ئەو پێیوایە ئەگەر ئەمە رووبدات لە جەنگی ساردی یەكەم مەترسیدارتر دەبێت. لە گفتوگۆیەكدا لەگەڵ رۆژنامەی  "ئیل مۆندۆ"ی ئیسپانی، كیسنجەر وتی:" دەكرێت جەنگێكی ساردی نوێ لەنێوان چین‌و ئەمریكا دەستپێبكات، هەردوو وڵاتەكە خاوەنی سەرچاوەی ئابوری هاوشێوەن، ئەمە هەمان دۆخی سەردەمی جەنگی ساردی یەكەم نییە، پەكین‌و واشنتۆن ئێستا بوون بە نەیاری یەكتر، چاوەڕوانی ئەوەش لە چین ناكرێت وای لێبكرێت مەیلی رۆژئاوایبوون بكات". لە دیدارێكی رۆژنامەوانی تردا، ئەم سیاسەتمەدارە بەتەمەنەی ئەمریكا هۆشداری دەدات لە ئارەزووی هەندێك بۆ هەڵوەشاندنەوەی روسیا، كە بەبۆچوونی ئەو، ئەمە رەنگە سەربكێشێت بۆ ئاژاوەی ئەتۆمیی، داوای دەكات لە پرسی ئۆكرانیادا بە دانوستان رێگری لە مەترسی سەرهەڵدانی جەنگێكی جیهانی وێرانكەر بكرێت. ئەو دەڵێ:" ئێستا ئێمە بەتەواوەتی لە چاخێكی نوێدا دەژین"، باسلەوە دەكات، دوای كۆتایهاتنی جەنگی ئۆكراینا دۆخی جیۆپۆلەتیكی لەسەر ئاستی جیهان گۆڕانكاری گەورە بەخۆوە دەبینێت.  كیسنجەر چی لەبارەی كوردەوە دەڵێ ؟ كیسنجەر لە كتێبی یادەوەرییەكانی خۆیدا بەناوی (ساڵەكانی نوێبونەوە) بەشێكی تەرخانكردوە بۆ كوردو ناوی لێناوە "تراژیدیای كوردەكان". لەم كتێبەدا كیسنجەر باسلەوە دەكات، لە ساڵی 1972وە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەستی كردووە بە یارمەتی كوردەكان، بەڵام وەكو خۆی دەڵێ "ئاستی دەستوەردانمان لەوێ شتێك نییە بەراورد بكرێت بە بارودۆخەكە لە هیندی چینی". كیسنجەر باسلەوە دەكات" لیژنەكانی كۆنگرێس هێرشیانكردەسەر ئیدارەی نیكسۆن بەهۆی رۆڵی لە هەوڵدان بۆ یارمەتیدانی كوردەكان بۆ بەدیهێنانی سەربەخۆیی". "مەرگەساتی كورد مێژوو و جوگرافیا سەپاندوویەتی، بەڵام دووبەرەكی لەسەر ئاستی ناوخۆیی خراپتری كردووە، گەلی كورد كە ئێستا ژمارەی زیاترە لە (25 ملیۆن) بوەتە قوربانی ئەو روداوانەی كە مێژووەكەیان دەگەڕێتەوە بۆ چەندین سەدە، لەوكاتەوە كە لە كۆتایی جەنگی جیهانی یەكەمەوە دەوڵەت- نەتەوەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دروستبوون، كوردەكان خۆیان بەدابەشكراوی لەنێوان عێراق‌و ئێران‌و سوریاو توركیا بینییەوە لەگەڵ یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو، بەڵێنی دەوڵەتی سەربەخۆیان پێدرا، بەڵام كاتێك هێزە ئەوروپییەكان دوای جەنگی جیهانی یەكەم سنوری خۆرهەڵاتی ناوەڕاستیان كێشا داواكارییەكەیان بۆ مافی چارەی خۆنوسین پشتگوێخرا. لەوكاتەوە، خواستە نیشتیمانییەكانی كورد بوونە هەڕەشە لەسەر یەكگرتوویی وڵاتانی میواندار" كسینجەر وای لەبارەی دۆخی كوردەوە نوسیوە. لەبارەی پەیوەندی ئەو سەردەمەی ئەمریكا لەگەڵ كورد، كیسنجەر ئاماژە بەوە دەكات"  لە یەككاتدا هۆكاری ئایدیۆلۆژی و ستراتیژی هەبوون بۆ دەستوەردانی ئەمریكا، كەلتوری "وڵسۆنی"(مەبەست لێی وودرو وڵسۆن بیست و هەشت هەمین سەرۆكی ئەمریكایە 1913-1921) بە ئاڕاستەی پشتگیركردن‌و پاڵپشتی لە مافی چارەی خۆنوسینی گەلی كورد پاڵی پێوەدەناین، بەڵام ئەوەشی دەرهاویشت كە بە تەنگژەی بەردەوامی سیاسی ئەمریكا دەناسرێت: كۆتوبەندە دیاریكراوەكانی پابەندبونی ئەخلافی ئەمریكا لە ناوچە دوورە دەستە وشكەكان كە گەیشتن پێیان سەختە، وەكو ناوچە شاخاوییە كوردییەكان، لەناو ژمارەیەك وڵاتدا كە تا رادەیەكی زۆر كاریگەرییان لەسەر بەرژەوەندییە نەتەوەییەكانی ئەمریكا هەیە، چۆن دەتوانرێت خاڵی راوەستان بدۆزرێتەوە لەنێوان پاڵپشتیكردنی تەواوەتی خواست‌و ئارەزووی كوردەكان‌و دەستبەردان لێیان لە ناوچەیەكدا كە خاڵی ستراتیژی هیلالی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستی دەوڵەمەند بە نەوت‌و كەنداوی عەرەبییە؟". كیسنجەر دەڵێ" وڵاتانی دراوسێ، وەكو توركیاو ئێران، پشتیوانی كورد دەكەن بەمەبەستی گۆڕینی ئاڕاستەی فشارەكانی عێراق لەسەر خاكەكانیان، بەڵام هەرگیز ئامادەنین رەزامەندی لەسەر دروستبوونی دەوڵەتێكی نەتەوەیی كوردی بدەن، بەهەمان هۆكار، ئیدارەكانی نیكسۆن‌و فۆردو بوش و كلینتۆن خۆیان بەدەوورگرت لە پشتیوانیكردنی سەربەخۆیی كوردەكانی عێراق". كیسنجەر دەگێڕێتەوە:" ئەو وڵاتانەی وایان دادەنا كە زیاتر رووبەڕووی هەڕەشەی دیدو بۆچوونی عێراق دەبنەوە ئوردن‌و ئێران بوون، كە هەردووكیان سنورێكی دوورودرێژی هاوبەشیان لەگەڵ عێراقدا هەیە، هەروەها ئیسرائیلیش هەمیشە بەئاگابوو لەو سیستمە عەرەبیە رادیكاڵ نوێیانەی كە چەكی سۆڤیەت پاڵپشتی دەكردن، ئەو سێ‌ دەوڵەتە دۆست‌و هاوڕێی ویلایەتە یەكگرتووەكان بوون، هەمووشیان بەنهێنی هاوكارییان پێشكەشی كورد دەكرد.. هەوڵەكانیان بۆ حوكمی ئۆتۆنۆمی لەو ناوچە شاخاوییە سەختەدا لە باكوری عێراق وەك كارتێكی فشار بەكارهێنا بۆ ئەوەی وزەو سەرچاوەكانی رژێمی بەعس لە سنورەكانیان دووربخەنەوە، سەرەڕای ئەوەی كە ئێمە راستەوخۆ لەم هاوكارییە نهێنییەیدا بەشداریمان نەكرد، بەڵام ئاژانسە هەواڵگرییەكانمان زانیارییان لەسەری وەردەگرت لەلایەن دەزگا هاوتاكانیان لە هەموو ئەو وڵاتانەی كە پەیوەست بوون بەو پرسەو هەموو ئەو وڵاتانەش هاوكاری سەربازی‌و ئابورییان لە ویلایەتە یەكگرتووەكان وەردەگرت". كیسنجەر لە وەسفی كورددا نوسیویەتی" كوردەكان هاوبەشێكن كە دەكرێت بەشێوەیەكی خێرا بۆچون‌و هاوپەیمانێتییەكانیان بگۆڕن‌و، سەختە ببن بە بەشێك لە ستراتیژییەكی كاركردنێكی گشتگیر، بەبێ لەبەرچاوگرتنی بانگەشەی سەركردەكانیان، بەدڵنیایی ئامانجی سەرەكی ئەوان بەدەستهێنانی سەربەخۆیی یاخود ئۆتۆنۆمی تەواوە لە كەمترین حاڵدا، بە بەردەوامی بەرەنگاری دەكەن بۆ دیاریكردنی ئەولەویەتی خۆیان لەچوارچێوەی پەیوەندی بە چەمكی هێزی دەرەكی لەبارەی هاوسەنگی جیۆسیاسییەوە، وەكو ئەوەی تێگەیشتوین، وا باشترە گوێ لە پاڵەوانەكان بگرین نەك مامەڵەیان لەگەڵدا بكەین، هەمان ئەو تایبەتمەندییەی كە ئازایەتییان پێدەبەخشێت وایان لێدەكات پتەوبن و نەرمونیانی لەدەستبدەن". ئێستا هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژ بە "داعش" كە ئەمریكا سەرۆكایەتی دەكات، مانگانە بڕی (20 ملیۆن) دۆلار هاوكاری دارایی پێشكەشی هێزی پێشمەرگە دەكات، ئەم یارمەتییە ریشەیەكی مێژویی هەیە، كیسنجەر دەگێڕێتەوە:" لە یەكی ئابی 1972 نیكسۆن واژۆی لەسەر فەرمانێكی ئاڕاستەكراو كرد بۆ دەستپێكردنی پرۆگرامی نهێنی، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بڕی 250 هەزار دۆلاری لەمانگێكدا وەكو یارمەتی راستەوخۆ لە ساڵی دارایی 1973 دیاریكرد. لەگەڵ دوو ملیۆن دۆلار بۆ كەلوپەل، واتە پێنج ملیۆن دۆلار لە ساڵێكدا، بەڵام شا یارمەتییەكی زۆرتری پێشكەش كرد، كۆی گشتی هەموو یارمەتییەكان كە ئیسرائیل‌و بەریتانیاو ئێرانییەكان پێشكەشی كوردەكانیان كرد گەیشتە ملیۆنێك دۆلار لە مانگێكدا، ئەمەش بە پێوەری جەنگی سارد بڕێكی كەم بوو". ئەم هاوكارییە لە قۆناغێكی تردا زیادیكردووە، كیسنجەر دەڵێ" بەدرێژایی ساڵی 1973 شەڕ سەختتر بوو، هاوكات داواكاری كوردەكانیش بۆ پێدانی یارمەتی دارایی زیادیان كرد، لە 29ی ئازار/ مارسی 1973، پشتیوانی داواكارییەكم كرد كە ئاژانسی هەواڵگری ناوەندی (CIA) پێشكەشیكرد، جیم شلسنجەر لەماوەیەكی كەمدا كە پۆستی بەڕێوەبەری ئاژانسی وەرگرت، ئیمزای لەسەر كرد بۆ پێدانی هاوكاری زیاتر، دواتر نیسكۆن رەزامەندی لەسەر نیشاندا.. پێشنیازم كرد پاڵپشتی داراییمان زیادبكەین بۆ زیاتر لە پێنج ملیۆن دۆلار لە ساڵێكدا، شا برێكی زۆر لەوە زیاتر پارەی تەرخانكرد، گەیشتە نزیكەی 30 ملیۆن دۆلار. ئەمە سەرەڕا پاڵپشتی لۆجیستی‌و تۆپهاوێژەكانی (كە پێكهاتبوو لە تۆپی دوورهاوێژی ئێرانی‌و بوو بە چەتری كوردەكان لەناو سنوری ئێراندا) لەگەڵ ئەوەشدا، نیكسۆن هۆشداریدا لە مەترسی توندكردنەوەی بارودۆخەكە لەلایەن كوردەوە لەڕێگەی گۆڕینی شەڕی بەرگرییەوە بۆ هێرشكردن". ئەمریكاو ئێران بۆچی پاڵپشتی دارایی شۆڕشی كوردیان دەكرد، كیسنجەر وەڵام دەداتەوە:" وادەركەوت كە پاڵپشتی نهێنی بۆ كوردەكان لە ساڵی یەكەمیدا ئامانجەكەی دەپێكێت، لە 5ی تشرینی یەكەم/ ئۆكتۆبەری 1972 لەلایەن ریچارد هیڵمز بەڕێوەبەری ئاژانسی هەواڵگری ناوەندییەوە (كە دواتر دەبێت بە باڵیۆز لە ئێران) راپۆرتێك رەوانەی نیكسۆن كرا، تێیدا ئاگادارمان دەكات لەوەی كوردەكان دوو لەسەر سێی سوپای بەعسیان سەرقاڵكردووە لەوەی ئەركەكانی تریات ئەنجام بدەن.. كاروبارەكان بەوشێوەیە ناڕۆن كە سوپای رژێمی بەعس ئارەزوویان دەكات.. پارێزگاریكردنی بارزانی لە قەڵایەكی قایم‌و ئارام بەردەوامی دەدات بە سەرقاڵكردنی دوو لەسەر سێی سوپای عێراق، بەعسییەكان بێبەش دەكات لە بنكەیەكی گەرەنتیكراو كە لەوێوە تیمەكانی تێكدان‌و تیرۆركردن كار لە دژی ئێران بكەن". "كاتێك جەنگی عەرەب- ئیسرائیل بەرپابوو، تەمەنی پرۆگرامی نهێنی زیاتر لە ساڵێك نەبوو، كوردەكان جگە لە هەندێك چەكی قورس هیچیان نەبوو، تۆپهاوێژەكانی ئێران كە پاڵپشتیان دەكات بەجۆرێك سەركێشی ناكەن بۆ دووركەوتنەوە لە سنور، كوردەكان لە توانایاندا بوو بەرگری لە ناوچە شاخاوییەكەیان بكەن، تانك‌و فڕۆكەكانی عێراق روبەڕوی ئاستەنگ دەبوونەوە، بەڵام هێزەكەیان كە بەچەكی سوك پۆشتەكرابوو لە ناوچە دەشتاییەكانداو لە دەرەوەی ناوچەكانی خۆیان كەمترین دەرفەتیان نەبوو لەبەردەم سوپای گەورەی عێراقدا كە بەچەكی قورس‌و پێشكەوتووی سۆڤیەتی‌و سەدان تانك پۆشتە كرابوو، گومانی تێدا نییە هێرشی كورد لە پشت پەناگە شاخاوییە پارێزراوەكانەوە بەدڵنیایی دەبێتەهۆی تێكشكانی تەواوەتی هێزە سەربازییەكانی كورد". بەگوێرەی قسەی كیسنجەر، مستەفا بارزانی" شكستهێنانی گفتوگۆكانی لەگەڵ بەغداد وەك هەلێك لێكدەدایەوە بۆ سوككردنی ئەو كۆتوبەندانەی كە هاوپەیمانەكانی سەپاندبوویان، هەروەها بۆ چەسپاندن و پتەوكردنی دەسەڵاتی بە رێگایەك كە هێشتا بە هاوتای دەسەڵاتی ئۆتۆنۆمی دادەنا، بەڵام لە كرۆكدا جیاكردنەوەی لە دەوڵەتێكی سەربەخۆ ئەستەم‌و مەحاڵ بوو، لە شانزەی ئازار/ مارسی 1974دا بارزانی بۆ گرەنتیكردنی ستراتیژە پێشنیازكراوەكەی دوو بژاردەی خستەبەردەستمان: 180 ملیۆن دۆلار بۆ سەربەخۆیی تەواوەتی، یان 360 ملیۆن دۆلار بۆ بونیادنانی ئەوەی پێدەوترێت ژێرخانێكی "گونجاو" بۆ سەربەخۆیی.. كۆپییەكەی بارزانی بۆ دەسەڵاتی ئۆتۆنۆمیی هەرگیز لەلایەن شا لە ئێران یان توركیا پشتیوانی لێ نەكرا، ویلایەتە یەكگرتووەكانیش لە دۆخێكی وادا نەبوو بتوانێت ئەو پارەیەی پێشكەش بكات كە داوایكردبوو هەتا نزمترین ئاستی ئەوەی داینابوو، تەواوی ئەو بودجەیەی تێدەپەڕاند كە بۆ پرۆسە نهێنییەكان تەرخانكرابوو كە ویلایەتە یەكگرتووكان ئەنجامیدەدان".  هەر لەبارەی كوردەوە، ئەم سیاسەتمەدارە بە ئەزمونەی ئەمریكا لە یادەوەریییەكانی خۆیدا نوسیویەتی:" رەفتاری كوردەكان، هەڵسەنگاندنی پێداویستییەكانیانی لە هەموو قۆناغێكدا كردووە بە كارێكی قورس، هەندێكجار بێ‌ هیوادەبوون‌و زۆر پێویستیان بە هاوكاری هەبوو، هەندێكجاریش دڵخۆشی بە سەركەوتن بە روخساریانەوە دیاربوو، بۆ نمونە  لە 27ی تەمموز/ یۆلیۆی 1974 شای ئێران پەیامێكی بەپەلەی بارزانی گەیاندە دەستمان كە تێیدا داوای هاوكاری دەكات، هۆشدارییەكی لەگەڵدا هاوپێچ كردبوو دەربارەی كۆتاییەكی مەترسیدار بۆ- ئێران‌و هەموو كەنداو- ئەگەر بەرخۆدانی كورد هەرەس بهێنێت. بەڵام دوای چەند هەفتەیەك لە (سەرەتای ئەیلول/ سێپتەمبەر)دا بارزانی پێشنیازی كرد هێزەكانی كورد هێرش بكەنە سەر كێڵگەكانی نەوت لە كەركوك، پێشنیازەكەمان لە 18ی ئەیلول/ سێپتەمبەر رەتكردەوە، چونكە نەماندەویست قەیرانی وزە گەورەببێت- كە خۆی لە بنچینەدا مەترسیدارە- لە رێگەی گەڕێكی توندوتیژی كە دامەزراوە نەوتییەكان لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بكاتە ئامانج، بەڵام گوشاری جارجارەی بارزانی بۆ هێرشكردن، پاساوی نەیارانی پێشكەشكردنی هاوكاری زیاتری بۆ كوردەكان بەهێزتر كرد، لەسەر بنەمای ئەوەی كە  ئەوان  بەشی ئەوەندە سەرچاوەی دەرامەتیان هەیە بۆ بەرگریكردن لە پێگەكانیان كەواتە بۆ گوشار دەكەن لە پێناوی ئەوەی چەكی تریان بۆ بەرپاكردنی هێرشێكی گەورە دەستبكەوێت". بەپێی ئەوەی كیسنجەر خەمڵاندویەتی" كۆی هاوكارییەكانی ئەمریكا بۆ مستەفا بارزانی لە میانی ساڵی دارایی 1973، 1974، 1975 گەیشتوەتە بڕی 20 ملیۆن دۆلار‌و بڕی 1250 تۆن لە تەقەمەنی و كەرەستەی جەنگیشی لەخۆگرتووە. لەبارەی رێككەوتنی جەزائیری نێوان سەددام‌و شای ئێران‌و نسكۆی ساڵی 1975ی كوردو بەرپرسیارێتی ئەمریكا لەو كارەساتەی بەسەر كورددا هات، كیسنجەر نوسیویەتی:" كاتێك هەموو شتێك كۆتایی هات، قارەمانەكانی روبەڕوبونەوە (ئەوانەی دەگەڕێنەوە بۆسەر رابردوو) زۆر بەتوندی هێرشیانكردەسەر ئیدارەی سەرۆك فۆرد، بەدیاریكراویش تیرەكانیان ئاڕاستەی من كرد- بەهۆی دەستهەڵگرتن لە كوردەكان، بەڵام شا بڕیاری خۆیدا بوو، ئێمە نە هیچ بەڵگەیەكی لۆژیكی نە ستراتیژیەتێكی گونجاومان نەبوو بۆ قایلكردنی بە پاشگەزبونەوە لەو بڕیارە، بەڵام ئەو چارەسەرەی كە هەندێك لە رەخنەگران لە سیاسەتەكانمان پێشنیازیانكرد ئەوە بوو (هەڕەشە لە شای ئێران بكرێت بە راگرتنی یارمەتییەكانمان)، ئەوەش هیچ واتایەكی لۆژیكی نەبوو، چۆن دەكرێت هاوپەیمانێكی سەرەكی هانبدەین بۆ دەستپێكردنی ئۆپەراسیۆنی سەربازی بەبێ هیچ پاڵپشتییەك لەلایەن ئێمەوە، ئەوە تاكە بژاردە بوو كاتێك كۆنگرێس دەستی لەو هاوپەیمانانە هەڵدەگرت كە چەقۆ لەسەر گەردنیان بوو ؟ ئەو روداوانەی كە لەدوای روخانی شاوە رویانداوە راست و دروستی بڕیارەكەی ئێمەیان سەلماند بەوەی ئێرانێكی دۆست دەوڵەتێكە كە بۆ هاوسەنگی هەرێمایەتی و جیهانی ناكرێت دەستی لێ هەڵبگیرێت، شتێكی نەزانانە و سەرشێتانە و نابەرپرسانە بوو سەقامگیری دەوڵەتێكی دۆستی تر تێكبدرێت لەڕێگەی دەستپێكردنی هێرشێكی سیاسییەوە بۆسەر شا یاخود بڕینی یارمەتییەكان لە ئێران. پابەندبونمان بە بەرگریكردن لە ئێران شتێك نەبوو كە هەر كاتێك توڕەبوین پاشەكشێی لێ بكەین، ئەوە گوزارشت بوو لە بەرژەوەندی جیۆسیاسییمان. بۆیە پێویست بوو لەسەرم شایەتحاڵی بەكۆیلەكردنی گەلێكی دۆستی تر بم". كیسنجەر كێیە ؟  هاینز ئەلفرێد كیسنجەر وەزیری پێشووتری ئەمریكاو یەكێك لە سیاسەتمەدارە بەناوبانگەكانی ئەمریكاو جیهان لە 27ی ئایاری 1923 لە فۆرت ، باڤاریا لە ئەڵمانیا لە دایكبووە باوكی مامۆستا بووە بەهۆی ئەوەی لە بنەڕەتدا جولەكە بوون، خۆی‌و كەسوكارەكەی ساڵی 1938 لەترسی نازییەكان ئەڵمانیایان بەجێهێشتووەو چوونەتە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاو پەیوەندیی كردووە بە پەیمانگای جۆرج واشنتن لە نیویۆرك و ساڵی 1948 رەگەزنامەی ئەمریكای بەدەستهێناوەو هەمان ساڵ پەیوەندیكردووە بە سوپاوە. لە سەردەمی جیراڵد فۆرد لە ساڵی 1973 بۆ 1977 وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بووە پێش ئەوەش لەسەردەمی سەرۆك ریچار نیكسۆندا راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا بووە، رۆڵێكی دیاری هەبوو لە سیاسەتەی دەرەوەی ئەمریكا وەك سیاسەتی كرانەوە بەڕووی چین‌و سەردانە بەردەوامەكانی بۆ وڵاتانی عەرەبی‌و ئیسرائیل كە لە رێككەوتنی كامپ دەیڤد كۆتایی هات لە ساڵی 1978. ساڵی 1983 رۆناڵد ریگان سەرۆكی ئەمریكا پۆستی سەرۆكی دەستەی فیدراڵی پێ سپارد كە بۆ پەرەپێدانی سیاسەتی ئەمریكا بەرامبەر ئەمریكای ناوەڕاست‌و ساڵی 2001یش جۆرج بوشی كوڕ كردیە بەرپرسی لیژنەی لێكۆڵینەوە لە هێرشەكانی 11ی سێپتەمبەر. ساڵی 1973 كیسنجەر خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی پێدراوە. ئەو بڕوانامەی بەكالۆریۆسی بە پلەی نایاب لە زانستە سیاسییەكاندا لە زانكۆی (هارڤارد) بەدەستهێناوە، پێشەنگ  بووە لە هەوڵدان بۆ چاككردنەوەی پەیوەندییەكان لەنێوان ئەمریكا لەلایەك‌و روسیاو چین لە لاكەی ترەوە.  كیسنجەر تاكە ئەندام حكومەتەكەی نیكسۆنە كە تائێستا لە ژیاندا ماوە، ئەو كەسایەتییەكی جێگە مشتومڕە، لەلایەن ژمارەیەكی زۆر لە رۆژنامەنوسان‌و چالاكانی سیاسی‌و پارێزەرانی مافەكانی مرۆڤەوە وەكو تاوانبارێكی جەنگی ناوی دەهێنرێت‌و بەرپرسیارێتی هێرشەكانی ئەمریكا لە لاوس‌و كەمبۆدیا دەخرێتە ئەستۆی ئەم پیاوە، لەبەرامبەردا لەلایەن زۆرێك لە پسپۆڕانی بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانەوە، كیسنجەر وەكو وەزیرێكی دەرەوەی خاوەن كاریگەریی تەماشا دەكرێت‌و رێزی لێدەگیرێت.  بۆ خوێندنه‌وه‌ی ته‌واوی نوسینه‌كه‌ی كیسنجه‌ر له‌باره‌ی كورده‌وه‌ كلیك (لێره‌) بكه‌  

شكاری: درەو پاڵپشت بە داتاکانی دامەزراوەی ئایندەیی عێراق (مٶسسە عراق المستقبل -Iraq Future Foundation) لەسەر ئاستی سەرجەم پارێزگان؛ # (375) نەخۆشخانەی گشتی و (130) نەخۆشخانەی تایبەت لە عێراق و هەرێمی کوردستان هەیە، پێکەوە هەر (505) نەخۆشخانەکە توانای لەخۆگرتن و بەڕێکردنی (64 هەزار و 170) نەخۆشیان هەیە. # ژمارەی دانیشتوانی عێراق و هەرێم بە زیاتر لە (42 ملیۆن و 535 هەزار) کەس خەمڵیندراوە، لە هەر (663) کەسێک تەنها (1) تەخت (بێد)یان بەردەکەوێت. # لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (77) نەخۆشخانەی گشتی و (37) نەخۆشخانەی تایبەت هەیە، پێکەوە هەر (114) نەخۆشخانەکە توانای وەڵامدانەوەو بەڕێکردنی (10 هەزار و 528) نەخۆشیان هەیە. # بەپێی ئامارەکە ژمارەی دانیشتوانی هەرێم بە نزیکەی (5 ملیۆن و 710 هەزار) کەس خەمڵێندراوە، کە هەر (542) کەسێک تەنها (1) تەخت (بێد)یان بەردەکەوێت. سەرەتا پاڵپشت بە داتاکانی دامەزراوەی ئایندەیی عێراق (مٶسسە عراق المستقبل -Iraq Future Foundation) لەسەر ئاستی سەرجەم پارێزگانی عێراق بە سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستانیشەوە، (375) نەخۆشخانەی گشتی و (130) نەخۆشخانەی تایبەت لە عێراق هەیە، پێکەوە هەر (505) نەخۆشخانەن، بەشی هەرە زۆریان نەخۆشخانەی بوارە گشتییەکان و بەشێکیشیان نەخۆشخانەکانی منداڵان، لەدایک بوون، ئافرەتان و نەخۆشییە درێژخایەنەکانن. نەخۆشخانە گشتییەکان (کەرتی گشتی) توانای لەخۆگرتن و بەڕێکردنی (58 هەزار و 450) نەخۆشیان هەیە. هەرچی نەخۆشخانە تایبەتەکانە توانای لەخۆگرتن و بەڕێکردنی (5 هەزار و 720) نەخۆشیان هەیەو پێکەوە توانای لەخۆگرتن و بەڕێکردنی (64 هەزار و 170) نەخۆشیان هەیە. پارێزگانی بەغداد و بەسرەو هەولێر و زۆرترین نەخوشخانەی (گشتی و تایبەت)یان تێدایە. بە پێچەوانەوە پارێزگاکانی موسەنا، قادسییە و واست کەمترین نەخوشخانەی (گشتی و تایبەت)یان تێدایە. بەڵام پارێزگانی  هەولێر، موسڵ و بەغداد توانای وەڵامدانەوەی زۆرترین نەخۆشیان هەیە پێوەر بە ژمارەی دانیشوانیان، بە جۆرێک لە پارێزگای هەولێر (386) بێدێک، لە پارێزگای موسڵ (451) بێدێک و لە بەغداد (460) کەس بێدێک ... یان بەردەکەوێت. بە پێچەوانەوە، پارێزگاکانی ئەنبار، دیالە و بابل توانای کەمترین لەخۆگرتنی نەخۆشیان هەیە بەراورد بە پارێزگاکانی دیکەی عێراق و بە پێوەرگرتنی ژمارەی دانیشتوان، بە جۆرێک لە پارێزگایەکی وەک ئەنبار (هەزار و 476) کەس یەک بێد، لە دیالە (هەزار و 335) کەس بێدێک و بابل (هەزار و 238) کەس بێدێک ... یان بەردەکەوێت. یەکەم؛ ژمارەی نەخۆشخانە (گشتی و تایبەت)کان و توانای لە خۆگرتنی نەخۆش لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (77) نەخۆشخانەی گشتی و (37) نەخۆشخانەی تایبەت هەیە، پێکەوە هەر (114) نەخۆشخانەکە توانای لەخۆگرتن و بەڕێکردنی (10 هەزار و 528) نەخۆشیان هەیە. بەم پێیەش هەر (542) کەسێک لە هەرێمی کوردستان تەخت (بێد)ێکیان بەر دەکەوێت. بەجۆرێک؛  1.    پارێزگای هەولێر؛ (38) نەخۆشخانەی گشتی و (18) نەخۆشخانەی تایبەت هەیە، پێکەوە هەر (56) نەخۆشخانەکە توانای لەخۆگرتن و بەڕێکردنی (4 هەزار و 792) نەخۆشیان هەیە. بەم پێیەش هەر (386) کەسێک لەو پارێزگایە تەخت (بێد) ێکیان بەر دەکەوێت. 2.    پارێزگای سلێمانی؛ (27) نەخۆشخانەی گشتی و (13) نەخۆشخانەی تایبەت هەیە، پێکەوە هەر (40) نەخۆشخانەکە توانای لەخۆگرتن و بەڕێکردنی (4 هەزار و 372) نەخۆشیان هەیە. بەم پێیەش هەر (598) کەسێک لە سنوری پارێزگای سلێمانی تەخت (بێد) ێکیان بەر دەکەوێت. 3.    پارێزگای دهۆک؛ (12) نەخۆشخانەی گشتی و (6) نەخۆشخانەی تایبەت هەیە، پێکەوە هەر (18) نەخۆشخانەکە توانای لەخۆگرتن و بەڕێکردنی (هەزار و 364) نەخۆشیان هەیە. بەم پێیەش هەر (913) کەسێک لە سنوری پارێزگای دهۆک تەخت (بێد) ێکیان بەر دەکەوێت. دووەم؛ ژمارەی نەخۆشخانە (گشتی و تایبەت)کان و توانای لە خۆگرتنی نەخۆش لەسەر ئاستی پارێزگاکانی عێراق لەسەر ئاستی (15) پارێزگاکەی عێراق (298) نەخۆشخانەی گشتی و (93) نەخۆشخانەی تایبەت هەیە، پێکەوە هەر (391) نەخۆشخانەکە توانای لەخۆگرتن و بەڕێکردنی (53 هەزار و 642) نەخۆشیان هەیە. بەم پێیەش هەر (687) کەسێک لە پارێزگاکانی عێراق بە تێکڕا تەخت (بێد)ێکیان بەر دەکەوێت. بەجۆرێک؛  1.    پارێزگای بەغداد؛ (71) نەخۆشخانەی گشتی و (34) نەخۆشخانەی تایبەت هەیە، پێکەوە هەر (105) نەخۆشخانەکە توانای لەخۆگرتن و بەڕێکردنی (21 هەزار و 496) نەخۆشیان هەیە. بەم پێیەش هەر (460) کەسێک لە سنوری پارێزگای بەغداد تەخت (بێد) ێکیان بەر دەکەوێت. 2.    پارێزگای بەسرە؛ (40) نەخۆشخانەی گشتی و (15) نەخۆشخانەی تایبەت هەیە، پێکەوە هەر (55) نەخۆشخانەکە توانای لەخۆگرتن و بەڕێکردنی (6 هەزار و 660) نەخۆشیان هەیە. بەم پێیەش هەر (724) کەسێک لە سنوری پارێزگای بەسرە تەخت ێکیان بەر دەکەوێت. 3.    پارێزگای دیالە؛ (12) نەخۆشخانەی گشتی و (2) نەخۆشخانەی تایبەت هەیە، پێکەوە هەر (14) نەخۆشخانەکە توانای لەخۆگرتن و بەڕێکردنی (هەزار و 288) نەخۆشیان هەیە. بەم پێیەش هەر (هەزار و 335) کەسێک لە سنوری پارێزگای دیالە تەخت ێکیان بەر دەکەوێت. 4.    پارێزگای کەربەلا؛ (7) نەخۆشخانەی گشتی و (7) نەخۆشخانەی تایبەتی تێدایە، پێکەوە هەر (14) نەخۆشخانەکە توانای لەخۆگرتن و بەڕێکردنی (هەزار و 208) نەخۆشیان هەیە. بەم پێیەش هەر (هەزار و 102) کەسێک لە سنوری پارێزگای کەربەلا تەخت ێکیان بەر دەکەوێت. 5.    پارێزگای کەرکوک؛ (14) نەخۆشخانەی گشتی و (5) نەخۆشخانەی تایبەتی تێدایە، پێکەوە هەر (19) نەخۆشخانەکە توانای لەخۆگرتن و بەڕێکردنی (هەزار و 520) نەخۆشیان هەیە. بەم پێیەش هەر (968) کەسێک لە سنوری پارێزگای کەرکوک تەخت ێکیان بەر دەکەوێت. 6.    پارێزگای میسان؛ (10) نەخۆشخانەی گشتی و (3) نەخۆشخانەی تایبەتی تێدایە، پێکەوە هەر (13) نەخۆشخانەکە توانای لەخۆگرتن و بەڕێکردنی (هەزار و 118) نەخۆشیان هەیە. بەم پێیەش هەر (781) کەسێک لە سنوری پارێزگای میسان تەخت ێکیان بەر دەکەوێت. 7.    پارێزگای موسەننا؛ (6) نەخۆشخانەی گشتی و (2) نەخۆشخانەی تایبەتی تێدایە، پێکەوە هەر (8) نەخۆشخانەکە توانای لەخۆگرتن و بەڕێکردنی (638) نەخۆشیان هەیە. بەم پێیەش هەر (هەزار و 215) کەسێک لە سنوری پارێزگای موسەننا تەخت ێکیان بەر دەکەوێت. 8.    پارێزگای نەجەف؛ (10) نەخۆشخانەی گشتی و (4) نەخۆشخانەی تایبەتی تێدایە، پێکەوە هەر (14) نەخۆشخانەکە توانای لەخۆگرتن و بەڕێکردنی (هەزار و 576) نەخۆشیان هەیە. بەم پێیەش هەر (هەزار و 22) کەسێک لە سنوری پارێزگای نەجەف تەخت ێکیان بەر دەکەوێت. 9.    پارێزگای موسڵ؛ (35) نەخۆشخانەی گشتی و (9) نەخۆشخانەی تایبەتی تێدایە، پێکەوە هەر (44) نەخۆشخانەکە توانای لەخۆگرتن و بەڕێکردنی (6 هەزار و 896) نەخۆشیان هەیە. بەم پێیەش هەر (451) کەسێک لە سنوری پارێزگای موسڵ تەخت ێکیان بەر دەکەوێت. 10.    پارێزگای قادسییە؛ (8) نەخۆشخانەی گشتی و (2) نەخۆشخانەی تایبەتی تێدایە، پێکەوە هەر (10) نەخۆشخانەکە توانای لەخۆگرتن و بەڕێکردنی (هەزار و 88) نەخۆشیان هەیە. بەم پێیەش هەر (هەزار و 185) کەسێک لە سنوری پارێزگای قادسییە تەخت ێکیان بەر دەکەوێت. 11.    پارێزگای سەڵاحەدین؛ (17) نەخۆشخانەی گشتی و (3) نەخۆشخانەی تایبەتی تێدایە، پێکەوە هەر (20) نەخۆشخانەکە توانای لەخۆگرتن و بەڕێکردنی (2 هەزار و 632) نەخۆشیان هەیە. بەم پێیەش هەر (558) کەسێک لە سنوری پارێزگای سەڵاحەدین تەخت ێکیان بەر دەکەوێت. 12.    پارێزگای واست؛ (11) نەخۆشخانەی گشتی و (2) نەخۆشخانەی تایبەتی تێدایە، پێکەوە هەر (13) نەخۆشخانەکە توانای لەخۆگرتن و بەڕێکردنی (هەزار و 288) نەخۆشیان هەیە. بەم پێیەش هەر (هەزار و 154) کەسێک لە سنوری پارێزگای واست تەخت ێکیان بەر دەکەوێت. 13.    پارێزگای ئەنبار؛ (22) نەخۆشخانەی گشتی و هیچ نەخۆشخانەیەکی تایبەتی تێدایە نیەو، هەر (22) نەخۆشخانە گشتییەکە توانای لەخۆگرتن و بەڕێکردنی (هەزار و 600) نەخۆشیان هەیە. بەم پێیەش هەر (هەزار و 476) کەسێک لە سنوری پارێزگای ئەنبار تەخت ێکیان بەر دەکەوێت. 14.    پارێزگای زیقار؛ (18) نەخۆشخانەی گشتی و (3) نەخۆشخانەی تایبەتی تێدایە، پێکەوە هەر (21) نەخۆشخانەکە توانای لەخۆگرتن و بەڕێکردنی (2 هەزار و 432) نەخۆشیان هەیە. بەم پێیەش هەر (846) کەسێک لە سنوری پارێزگای زیقار تەخت ێکیان بەر دەکەوێت. 15.    پارێزگای بابل؛ (17) نەخۆشخانەی گشتی و (2) نەخۆشخانەی تایبەتی تێدایە، پێکەوە هەر (19) نەخۆشخانەکە توانای لەخۆگرتن و بەڕێکردنی (هەزار و 888) نەخۆشیان هەیە. بەم پێیەش هەر (هەزار و 238) کەسێک لە سنوری پارێزگای بابل تەخت ێکیان بەر دەکەوێت. سێیەم؛ ژمارەی نەخۆشخانە (گشتی و تایبەت)کان و توانای لە خۆگرتنی نەخۆش لەسەر ئاستی سەرجەم پارێزگاکانی عێراق و هەرێمی کوردستان (بە خشتەو گرافیک)    

شیكاریی: هێمن خۆشناو رۆژی چوارشه‌ممه‌ (11 ئایاری 2023) ئاشكراكردنی ئه‌نجامی راپرسی كۆمپانیای (كۆندا) كه‌ له‌ناوه‌نده‌ هه‌ره‌ متمانه‌پێكراوه‌كانی توركیایه رۆژه‌ڤی هه‌ڵبژاردنی گشتی له‌م وڵاته‌ سه‌راوبن كرد، كه‌ تیایدا جیاوازی ده‌نگ له‌نێوان هه‌ردوو كاندیدی سه‌ركۆماری توركیا گه‌یشته‌ (5.6) خاڵ له‌ به‌رژه‌وه‌ندی كه‌مال كلیچدارئۆغڵو كاندیدی هاوپه‌یمانی میلله‌ت. دوای ئه‌نجامی راپرسی كۆندا كه‌ رۆژانی (6-7 ئایار) واته‌ هه‌فته‌یه‌ك به‌ر له‌ رۆژی هه‌ڵبژاردن ئه‌نجامدراوه‌، (محه‌ره‌م ئینجه‌) كاندیدی سه‌ركۆماری توركیا ده‌ستی له‌كاركێشایه‌وه‌. ئه‌م‌ هه‌ردوو هه‌واڵه‌ش‌ بۆ به‌ره‌ی پشتیوانی له سه‌ركۆماری ئێستای توركیا (ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان) به‌ كه‌مه‌رشكێن له‌ قه‌ڵه‌م ده‌درێن! هۆكاری ده‌ستله‌كاركێشانه‌وه‌ی (ئینجه‌) چیه‌؟ به‌مدوایه‌ له‌ چه‌ند راپرسییه‌كی به‌دوای یه‌كتردا، كه‌ له‌لایه‌ن ناوه‌ندی جیاوازو متمانه‌پێكراو بڵاوكرایه‌وه‌ رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی ئینجه‌ به‌ره‌و له‌ كورتیدان ده‌چوو، گه‌یشته‌ ئاستێكی ئه‌وه‌نده‌ خراپ كه‌ نه‌یتوانی له‌ پێشبڕكێی سه‌رۆكایه‌تی كۆمار به‌رده‌وام بێت. بۆ نموونه‌ به‌گوێره‌ی راپرسی ناوه‌ندی (AR-G) له‌ مانگی ئادار رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی ئینجه‌ 7.6٪ بووه‌، به‌ڵام هه‌مان كۆمپانیا رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی ناوبراو له‌ 24 نیساندا به‌ 3.4٪ نیشان ده‌دات. هه‌روه‌ها به‌گوێره‌ی ناوه‌ندی (ASLA) بۆ راپرسی كه‌ له‌ به‌رواری 27 نیسان تا 2 ئایار ئه‌نجامدراوه‌ رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی سه‌رۆكی پارتی (مه‌مله‌كه‌ت) بۆ 2.7٪ دابه‌زیووه‌. هه‌ر دوێنێش چوارشه‌ممه‌ كۆمپانیای (كۆندا) له‌ دوای راپرسیدا رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی محه‌ڕه‌م ئینجه‌ به‌ 2.2٪ له‌ قه‌ڵه‌م ده‌دات.  دیاره‌ محه‌ڕه‌م ئینجه‌، ئه‌م ئامارو راستیانه‌ی سه‌ره‌وه‌ی بینیووه‌، ئه‌گه‌ر وه‌كو مانگی شوبات و ئادار ده‌نگه‌كانی له‌ ده‌وروبه‌ری 5-6٪ بووایه‌، یان ئه‌گه‌ر باوه‌ڕی هه‌بووایه‌ كه‌ پێشبڕكێی سه‌ركۆماری له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌م یه‌كلایی نابێته‌وه‌و ده‌چێته‌ گه‌ڕی دووه‌م، زه‌حمه‌ت بوو بكشێته‌وه‌. ئینجه‌ وه‌كو سیاسه‌تمه‌دارێكی به‌ ئه‌زموون، شكستی هێنا له‌ ئیداره‌دانی پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن، كاری گه‌یشته‌ ئه‌وه‌ی زیان به‌ ده‌نگی پارته‌كه‌شی بگه‌ینێت. نه‌یزانی له‌ كوێ ده‌گیرسێته‌وه‌، ئه‌گه‌ر له‌ناو پڕۆسه‌كه‌دا به‌ جدی له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌ردۆغان گیرسابایه‌وه‌ به‌لانی كه‌م 6٪ ده‌نگه‌كانی ده‌برد، به‌تایبه‌تی ئه‌و گه‌نجانه‌ی بۆ یه‌كه‌مین جار به‌شداری له‌ هه‌ڵبژاردنی داهاتوو ده‌كه‌ن روویان له‌ ئینجه‌ بوو. به‌ڵام كاتێك وازی له‌ ئه‌ردۆغان هێناو رووی قسه‌كانی كرده‌ ئۆپۆزسیۆن متمانه‌ی ده‌نگده‌ری له‌ده‌ستدا. دوێنی له‌ كۆنگره‌ رۆژنامه‌نوسییه‌كه‌ی كه‌ تیایدا كشانه‌وه‌ی له‌ پێشبڕكێی هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماریدا راگه‌یاند، محه‌ڕه‌م ئینجه‌ دیسان رووی قسه‌كانی له‌ ئۆپۆزسیۆن كرد كاتێك گووتی:" له‌ هه‌ڵبژاردن شكست ده‌هێنن و هه‌موو تاوانه‌كه‌ ده‌خه‌نه‌ ئه‌ستۆی من".  به‌گوێره‌ی ئه‌م رسته‌یه‌ی سه‌ره‌وه‌‌ بێت، ئینجه‌ بانگه‌شه‌ ناكات و ناڵێت: بۆ ئه‌وه‌ی كاندیدی ئۆپۆزسیۆن سه‌ركه‌وێت من ده‌كشێمه‌وه‌. به‌ڵكو ده‌ڵێت: ئه‌ردۆغان سه‌رده‌كه‌وێت، كلیچدارئۆغڵو شكست دێنێت و ده‌خوازێت شكسته‌كه‌ی بخاته‌ ئه‌ستۆی من. دوای كشانه‌وه‌‌ی چ گۆڕانێك به‌سه‌ر پێشبڕكێی نێوان كلیچدارئۆغڵو و ئه‌ردۆغان دێت ؟ سه‌ره‌ڕای له‌ كورتیدانی ده‌نگه‌كانیشی دیسان كشانه‌وه‌ی ئینجه‌ كاریگه‌ری گه‌وره‌ بۆ به‌رژه‌وه‌ندی كلیچدارئۆغڵو له‌سه‌ر ئه‌نجامه‌كان به‌جێدێڵێت. چونكه‌ له‌دوای هێرشكردنه‌ سه‌ر (ئه‌كره‌م ئیمامئۆغڵو) كاندیدی جێگری سه‌ركۆماری توركیاو سه‌رۆكی شاره‌وانی گه‌وره‌ی ئیستانبۆڵ له‌ (ئه‌ره‌زڕوم) له‌ رۆژی (5 نیساندا)، چه‌ند ناوه‌ندێكی راپرسی جه‌خت ده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ ده‌نگه‌كانی كلیدچارئۆغڵو به‌رێژه‌ی 2-2.5٪ زیادیكردووه‌و گه‌یشتۆته‌ رێژه‌ی 49.3٪، واته‌ رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی كلیچدارئۆغڵو به‌ به‌راورد له‌گه‌ڵ به‌ر له‌ هێرشه‌كه‌ی (ئه‌رزه‌ڕوم) هه‌ڵكشاوه‌، بێ ئه‌وه‌ی بگاته‌ (50+1).  به‌گوێره‌ی كۆمپانیای (Metropul) له‌دوای كشانه‌وه‌ی 49٪ ده‌نگه‌كانی ئینجه‌ بۆ كلیچدارئۆغڵو ده‌چێت، 22٪ بۆ ئه‌ردۆغان، 5.3٪ هێشتا خۆی یه‌كلایی نه‌كردۆته‌وه‌و 21٪ ناچێته‌ سه‌ر سندوقه‌كانی ده‌نگدان. ئه‌گه‌ر ئه‌نجامی دوا راپرسی كۆندا نزیك له‌ راستی له‌ قه‌ڵه‌م بده‌ین، ئه‌وه‌ی 49٪ ده‌نگه‌كانی ئینجه‌ كه‌ پێشبینیكراوه‌ بۆ كلیچدارئۆغڵو بچێت به‌سه‌ بۆ یه‌كلاییكردنه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردن له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌میندا. كه‌واته‌ كشانه‌وه‌ی محه‌ڕه‌م ئینجه‌ به‌ چ هۆكارێك بێ یان به‌ چ مه‌رامێك بڕیاری لێدرابێت، كارئاسانیه‌ بۆ سه‌ركه‌وتنی كه‌مال كلیچدارئۆغڵو. ئیتر گرنگه‌ نیه‌ كاندیدی چواره‌مین (سینان ئۆغان) ده‌كشێته‌وه‌ یان نا، چونكه‌ ئه‌گه‌ری یه‌كلایی بوونه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردن له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌میندا زۆر زیاتر بووه‌ به‌ به‌راورد له‌گه‌ڵ به‌ر له‌ كشانه‌وه‌ی محه‌ڕه‌م ئینجه‌! ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان له‌ رۆژی 11 ئایار له‌ كۆبوونه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ری له‌ شارۆچكه‌ی (سنجان) له‌ ئه‌نقه‌ره‌ بوو كاتێك گوێبیستی كشانه‌وه‌ی محه‌ڕه‌م ئینجه‌ بوو. له‌مباره‌یه‌وه‌ سه‌ره‌تا گووتی:" زۆر خه‌مبارم" دواتریش گووتی:" بۆ ده‌كشێته‌وه‌". باشه‌ بۆچی كشانه‌وه‌ی ئینجه‌ ئه‌و خه‌مبار ده‌كات؟ خه‌مباری ئه‌ردۆغان پێمان ده‌ڵێت كه‌ ئه‌ردۆغان ستراتیژی هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ی له‌سه‌ر درێژكردنه‌وه‌ی پێشبڕكێكه‌ بۆ گه‌ڕی دووه‌م بونیادناوه‌، له‌وێ حسابی كردووه‌ چی بكات و چ هه‌ڵمه‌تێك ئه‌نجام بدات. له‌ ئێستادا ئه‌و پلانه‌ی ئه‌ردۆغان شكستی هێناو هه‌ڵبژاردنی توركیا ناچێته‌ گه‌ڕی دووه‌مین. ئیتر خۆری ئه‌ردۆغان له‌ ئاوابوون دایه‌ مه‌گه‌ر...  هیوادارم رۆیشتنی ئه‌ردۆغان بۆ هه‌مووان به‌خێر بشكێته‌وه!‌ رۆژێك له‌ رۆژان په‌شیمان نه‌بینه‌وه‌ له‌وه‌ی كه‌ نزامان كردووه‌، خودا خودامان بووه‌ تا ئه‌ردۆغان له‌ كۆڵمان بێته‌وه‌!

درەو: بەپێی تازەترین ڕاپرسی, كە هەفتەیەك بەر لەبەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و پەرلەمانیی لەتوركیا ئەنجامدراوە, ئەردۆغان جەماوەری دابەزیوەو كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ بەجیاوازیەكی زۆر لێیدەباتەوە, ئەگەریش هەیە لەخولی یەكەمدا هەڵبژاردن بەكلابێتەوە. لەبارەی ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانیش, هەرچەندە هاوپەیمانێتیەكەی ئەردۆغان (كۆمار) لە هاوپەیمانی ئۆپۆزسیۆن (میللەت)ی دەباتەوە, بەڵام بەهۆی كورسیەكانی كوردەوە, زۆرینەی پەرلەمانیش لەدەستدات. بەپێی تازەترین ڕوپێوی كۆمپانیای (KONDA)ی توركی. لەبارەی ئەنجامی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لەتوركیا: •كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ كاندیدی هاوپەیمانی میللەت (49.3%) دەنگەكان بەدەستدەهێنێت. •ڕەجەب تەیب ئەردۆغان كاندیی هاوپەیمانی كۆمار (43.7%)دەنگەكان بەدەست دەهێنێت.  ئەگەریش هەیە هەڵبژاردن لەخولی یەكەم یەكلابێتەوە. پڕۆسەی گەڕان و ڕاپرسی كۆمپانیاكە, لەماوەی نێوان (6_7) ئەم مانگە ئەنجامدراوە, لەڕێی چاوپێكەوتنی روبەڕو لەگەڵ (3480)كەس لە (194)گەڕەك و لادێ‌ و (120) شارەدێ‌, بەناوەندی (35) پارێزگاشەوە. بەگوێرەی ئەنجامی دواین ڕوپێو و ڕاپرسی كە كۆمپانیای (KONDA) بڵاویكردووەتەوە, سەبارەت بە گفتوگۆی ڕاستەوخۆی لەگەڵ هاوڵاتیان, لەبارەی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی پەرلەمانی توركیا, كە بڕیاڕە ڕۆژی یەك شەممەی داهاتوو (14)ئایار بەڕێوەبچێت:    •كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ (49.3%) دەنگەكان بەدەستدەهێنێت. •ڕەجەب تەیب ئەردۆغان (43.7%) دەنگەكان بەدەست دەهێنێت. •سەنان ئۆغان (4.8٪) دەنگەكان بەدەست دەهێنێت. •موحرەم ئینجە (2.2٪) دەنگەكان بەدەست دەهێنێت.(كشایەوە ) ئەم ئەنجامانە دوای دابەشكردنی ڕێژەیی (7.8٪) دەنگی ئەو كەسانە دێت كە هێشتا بڕیاریان نەداوە دەنگ بەكێ‌ دەدەن و (2.2٪) ئەو كەسانەی وتویانە بەشداری دەنگدان ناكەن. كۆمپانیاكە ڕونیكردووەتەوە, ئەنجامی گەڕانەكەی لە (6_7)ی ئایاردا دەریخستووە, رەنگە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بچێتە خولی دووەم. دۆخی هاوپەیمانێتەكانی هەڵبژاردنی پەرلەمان سەبارەت بە ئەنجامی هاوپەیمانێتیەكانی هەڵبژاردن بۆ پەرلەمانی توركیا, (11.5٪) دەنگەدران تائێستا خۆیان یەكلاینەكردووەتەوەو (2.2٪) دەنگدەرانیش وتویانە بەشداری پرۆسەی دەنگدان ناكەن. ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی توركیا بەمشێوەیەیە: •هاوپەیمانی كۆمار, بەسەرۆكایەتی پارتی دادو گەشەپێدان و پارتی بزوتنەوەی نەتەوەیی, نزیكەی (44%) دەنگەكان بەدەستدەهێنێت. •لەو ڕێژەیە (35%)پارتی دادو گەشەپێدان بەدەستیدەهێنێت و (8%)یشی پارتی بزوتنەوەی نەتەوەیی بەدەستی دەهێنێت. •ڕێژەی دەنگی هاوپەیمانی میللەت, كە لەپارتی گەلی كۆماری و پێنچ پارتی تری ئۆپۆزسیۆن پێكدێت (39.9%)دەنگەكان بەدەستدەهێنێت. •پارتی گەلی كۆماری (27.3%)دەنگەكان و پارتەكانی تری هاوپەیمانێتەیەكە, (12.4%) بەدەستدەهێنێن.  •هاوپەیمانی كارو ئازادی, كە پێكهاتوون لە پارتی چەپی سەوزو پارتی (TIP)  رێژەی(12.3٪) دەنگەكان بەدەستدەهێنێت. بەگوێرەی ڕونكردنەوەكانی كۆمپانیای (KONDA), ئەو روداوانەی لە ماوەی نێوان (6_7)ئایارەوە تا رۆژی هەڵبژاردن رودەدەن, لەگەڵ گۆڕانكاریە ستراتیجیەكان لەهەڵژاردنی سەرۆكایەتی و ناوچە بومەلەرزە لێدراوەكان و رێژەی بەشداری دەنگەدرانی ناوخۆ و دەرەوەو, دابەشبونی دەنگدەران, رەنگە كارگەری لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنی (14)ی ئایار دروستبكات.

راپۆرت: درەو نیوەڕۆخوانەكەی مەسرور بارزانی‌و قوباد تاڵەبانی هێندە كتوپڕ بوو، سەركردەكانی پارتی‌و یەكێتیش تائێستا باوەڕیان نەكردووە، بەگوێرەی گفتوگۆ بەراییەكان ئەوەی تائێستا رێككەوتنی لەسەر كراوە ئەوەیە وەرەقە داراییەكەی یەكێتیی دەخرێتە بەردەم تیمی وزاری پارتی‌و هەردوولا پێكەوە رێككەوتنی لەسەر دەكەن، كەیسی عەقید (هاوكار جاف) لیژنەی هاوبەشی پارتی‌و یەكێتیی پێكەوە یەكلایی دەكەنەوە، گۆڕانكارییە وزارییەكانیش دەخرێتە بەردەم پەرلەمان بۆ پەسەندكردن، لێكنزیكبونەوەكە هێندە خێرایە قسەوباس هەیە لەبارەی ئەوەی هەردوو حزب بە یەك لیست بەشداری هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بكەن، بەڵام ئەم بابەتە هێشتا رێككەوتنی لەسەر نەكراوە. وردەكاری دانوستانی پارتی‌و یەكێتیی لەم راپۆرتەدا.  ئامادەكردنی رەشنوسی رێككەوتن دوای زیاتر لە (6) مانگ دابڕان، رۆژی دوو شەممەی ئەم هەفتەیە، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت كۆبونەوە.  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، لەو كۆبونەوەیەدا كە ماوەی چەند كاتژمێرێكی خایاندووە، سەرۆكی حكومەت‌و جێگرەكەی لەسەر هەموو بابەتە كێشەلەسەرەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتیی گفتوگۆیان كردووە.  ئێستا لە یەكەم هەنگاودا، پارتی‌و یەكێتیی هەڵمەتی میدیاییان لەدژی یەكتر راگرتووە، لەدوای دیدارەكەی مەسرور بارزانی‌و قوباد تاڵەبانییەوە، چەند كۆبونەوەیەك تایبەت بە پرسی ئاشتەوایی نێوان پارتی‌و یەكێتیی كراوە، لەوانە:  •    كۆبونەوەی بافڵ تاڵەبانی لەگەڵ كارگێڕانی مەكتەبی سیاسی یەكێتیی.  •    كۆبونەوەی تیمی وزاری پارتی‌و یەكێتیی لەرێگەی نوێنەرەكانیانەوە.  هەموو ئەم كۆبونەوانە بۆ ئامادەكردنی رەشنوسی كۆتایی رێككەوتننامەی ئەمجارەی نێوان پارتی‌و یەكێتییە، رێككەوتننامەیەك كە تێیدا كێشەكانی نێوان هەردوو حزب دابەشكراون بەسەر چەند  تەوەرێكدا، واتە هەردوو حزب بەنیازی ئەوەن رێككەوتنێكی گشتگیر بكەن.  وەرەقەی دارایی ! بۆ دانوستان لەگەڵ پارتی‌و گەڕانەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران، تیمی یەكێتیی لە حكومەت، وەرەقەیەكی دارایی ئامادە كردووە.  لەم وەرەقەیەدا كە (درەو) پێشتر دەقەكەی بڵاوكردەوە، یەكێتیی داوای هەڵوەشاندنەوەی هاوكێشەی 43% بە 57% دەكات لەنێوان سلێمانی‌و هەولێردا  لەبابەتی پڕكردنەوەی كورتهێنانی خەرجی موچەدا. لەپاڵ ئەمەدا، یەكێتیی داوا دەكات (كۆكردنەوەی داهات مەركەزی بێت- هەرێم یەك سیولەی دارایی هەبێت- لیژنەی وزاری داهات‌و سیولە بەڕێوەببات).  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە دیدارەكەیدا لەگەڵ مەسرور بارزانی، قوباد تاڵەبانی باسی لە ناوەڕۆكی ئەم وەرەقە داراییە كردووە‌و مەسرور بارزانی رەزامەندی نیشانداوە لەسەر ئەوەی تیمی وزاری هەردوو حزب گفتوگۆی لەبارەوە بكەن‌و ئامادەی بكەن بەمەبەستی پەسەندكردنی لە ئەنجومەنی وەزیران.  دۆسیەی ئەمنیی ئۆكتۆبەری 2022 ئۆتۆمبێلی عەقید (هاوكار جاف) ئەفسەری دەزگای زانیاریی یەكێتیی لە هەولێر تەقییەوە، هاوكار جاف كوژرا، لەدوای ئەم رووداوە، ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان دانپێدانانی تۆمەتبارانی رووداوەكەی بڵاوكردەوە، فەرماندەی هێزی دژەتیرۆری یەكێتیی تۆمەتباركرد بە نەخشەداڕێژەری تەقینەوەكە، ئیتر لێرەوە پەیوەندییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتیی ئاڵۆزی تێكەوت، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیرانی بایكۆت كرد.  یەكێتیی ناڕازی بوو لەوەی پارتی لەرێگەی ئەنجومەنی ئاسایشەوە دانپێدانانەكانی بڵاوكردەوەتەوە بەبێ گفتوگۆ لەگەڵ یەكێتیی‌و دروستكردنی لیژنەی هاوبەش تایبەت بە رووداوەكە.  مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت بەفەرمی بەرپرسیارێتی هێرشەكەی خستە ئەستۆی یەكێتیی، لە لێدوانێكدا وتی: یەكێتیی دەیەوێت كەیسی هاوكار جاف دابخات، بەڵام ئەو كەیسەكە داناخات.  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، لەچوارچێوەی ئەو دانوستانەی كە چەند رۆژی رابردوودا لەنێوان هەردوو حزبدا هەبووە بۆ رێككەوتن، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت رەزامەندی نیشانداوە لەسەر ئەوەی جارێكی تر لیژنەیەكی هاوبەشی پارتی‌و یەكێتیی لێكۆڵینەوە لەسەر كەیسی تیرۆركردنی عەقید (هاوكار جاف) بكەن، ئەنجامەكەی هەر شتێك بێت، سەرۆكی حكومەت پێوەی پابەند دەبێت. بابەتێكی تری ئەمنیی كێشە لەسەر لەنێوان پارتی‌و یەكێتیی، كە بەهەمان شێوە پەیوەندی بە دۆخی دوای تیرۆركردنی (هاوكار جاف)ەوە هەیە، پرسی راگرتنی نەسریەی هێزەكانی دژەتیرۆری یەكێتییە لەلایەن ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستانەوە كە مانگانە بڕەكەی (549 )ملیۆن دینارە. (درەو) زانیویەتی، یەكێك لەو بابەتانەی كە هەردوولا لە دانوستانەكانیاندا دەیانەوێت چارەسەری بۆ بدۆزنەوە، بابەتی ئەم پارەیە.  گۆڕانكاری وزاری‌و پۆستەكان   گۆڕانكاری وزاریی یەكێك لەو بابەتانەیە كە بەهۆی كێشەی نێوان پارتی‌و یەكێتییەوە پەكیكەوت، یەكێتیی ئێستا لەناو حكومەت دوو پۆستی بەتاڵی هەیە كە یەكەمیان پۆستی وەزیری (پێشمەرگە)یە‌و وەزیرەكەی كە (شۆڕش ئیسماعیل)یە بەفەرمی دەستی لەكاركێشاوەتەوە‌و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت دەستلەكاركێشانەوە پەسەندكردووە، یەكێتیی  بۆ شوێنی (شۆڕش ئیسماعیل) بەفەرمی (رێباز بێركۆتی) كاندید كردووە، مەسرور بارزانی كاندیدەكەی یەكێتیی پەسەندكردووە‌و رەوانەی پەرلەمانی كردووە بۆ پەسەندكردن.  پۆستە بەتاڵەكەی تری یەكێتیی لە ئەنجومەنی وەزیران پۆستەكەی خالید شوانییە (وەزیری هەرێمە بۆ پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم‌و بەغداد)، شوانی دەستی لە پۆستەكەی كێشایەوە‌و پۆستی وەزیری دادی عێراقی وەرگرت، یەكێتی بۆ پڕكردنەوەی شوێنەكەی لە ئەنجومەنی وەزیران (ئەحمەد عەسكەری) كاندیدە كردووە، بەهەمان شێوە مەسرور بارزانی ئەم گۆڕانكارییەی یەكێتیشی پەسەندكردووە‌و ناوی ئەحمەد عەسكەری ناردووە بۆ پەرلەمان بەمەبەستی پێدانی متمانە.  سەرباری پۆستە وزارییەكان، یەكێتیی دەیەوێت (چەتۆ ساڵح) بریكاری وەزیری ناوخۆ بگۆڕێت، بەڵام ئەم گۆڕانكارییە پێویستی بەوەیە چەتۆ ساڵح دەستلەكاربكێشێتەوە، بەڵام ئەو ئامادە نییە دەستلەكاربكێشێتەوە، ئەمەش بابەتێكە كە هەردوولا لە دانوستانەكانیاندا دەیانەوێت یەكلای بكەنەوە.  لەبەرامبەردا پارتیش دەیەوێت چەند گۆڕانكارییەك لە تیمی خۆی بكات لە حكومەت‌و پەرلەمان، چونكە لە كۆنگرەی 14ی پارتیدا بڕیار لەسەر ئەوە دراوە ئەوانەی پۆستی ئەندامی مەكتەبی پارتی وەردەگرن نابێت پۆستی حكومییان هەبێت، لەناو تیمی پارتیدا لە حكومەت (پشتیوان سادق) وەزیری ئەوقاف‌و كاروباری ئاینیی پۆستی ئەندامی مەكتەبی سیاسی وەرگرتووە‌و پارتی (ئەحمەد كانیی) بۆ شوێنگرەوەی كاندیدكردووە، سەرباری ئەمە هێمن هەورامی جێگری سەرۆكی پەرلەمان بەهەمان شێوە پۆستی مەكتەبی سیاسی وەرگرتووە‌و پارتی بڕیاریداوە بیگۆڕێت‌و (زانا مەلا خالید)ی بۆ شوێنەكەی كاندید كردووە.  بەهۆی ناكۆكییەكانی پارتی‌و یەكێتییەوە هەموو ئەم گۆڕانكارییانە راوەستان‌و پەرلەمان نەیخستە بەرنامەی كارەوە. (درەو) زانیویەتی، مەسرور بارزانی رەزامەندی نیشانداوە لەسەر ئەوەی گۆڕانكارییە وزارییەكانی هەردوولا لە پەرلەمان پەسەند بكرێت.  هەروەها یەكێتیی دەیەوێت هەندێك گۆڕانكاری لە پۆستی پارێزگارو ژمارەیەك بەڕێوەبەری گشتیدا بكات، ئەم گۆڕانكارییانە بەهۆی ناكۆكی هەردوو حزبەكەوە لەلایەن مەسرور بارزانییەوە راگیرا، لەم دانوستانانەدا ئەم پرسەش یەكلایی دەكرێتەوە.  لیستی هاوبەشی پارتی‌و یەكێتیی ! دیدارەكەی قوباد تاڵەبانی لەگەڵ مەسرور بارزانی هێندە كتوپڕ بوو، زۆرێك لە سەركردایەتی پارتی‌و یەكێتیی ئاگادار نەبوون. دیدارە كتوپڕەكەی نێوان سەرۆكی حكومەت‌و جێگرەكەی، دوای سەردانە كتوپڕەكەی باربارا لیف یاریدەدەری سەرۆكی ئەمریكا هات بۆ هەرێمی كوردستان، سەردانێكدا كە تێیدا واشنتۆن هۆشداری بە هەردوو حزبە دەسەڵاتدارەكە دا، لەزوترین كاتدا پەیوەندییەكانی نێوانیان ئاسایی بكەنەوە‌و هەڵبژاردن لەوادەی دیاریكراوی خۆیدا بكەن.  هەندێك لە سەرچاوەكان لەناو پارتی‌و یەكێتییەوە باسلەوە دەكەن، لێكنزیكبوونەوەكەی نێوان مەسرور بارزانی‌و قوباد تاڵەبانی ئەوەندە چوەتە پێشەوە كە قسەوباس لەبارەی ئەوە دەكرێت بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان، هەردوو حزب هاوشێوەی ساڵانی 2005و 2009 یە یەك لیست بچنە ناو هەڵبژاردنەوە.  پارتی‌و یەكێتیی لەسەر یاسای هەڵبژاردن ناكۆكن، بەتایبەتیش ئەوەی پەیوەندی بە كورسی كۆتاكان‌و چۆنیەتی دابەشكردنی كورسی پارێزگاكانەوە هەیە لە شێوازی فرەبازنەیی هەڵبژاردندا، ئەگەر لەسەر یەك لیستی رێككەوتن بكەن، ئەوا هەموو كێشەكانی نێوانیان لەبارەی هەڵبژاردنەوە سفر دەبێتەوە، بەڵام یەكلاكردنەوەی ئەم بابەتە دەكەوێتە گفتوگۆكانی نێوان هەردوو حزب لە هەفتەی داهاتوودا.     

راپۆرت: درەو (كۆكردنەوەی داهات مەركەزی بێت- هەرێم یەك سیولەی دارایی هەبێت- لیژنەی وزاری داهات‌و سیولە بەڕێوەببات- لە خەرجییەكان‌و پڕكردنەوەی كورتهێنانی موچەدا هاوكێشەی 43% بە 47% لەنێوان هەولێرو سلێمانیدا هەڵبوەشێتەوە) ئەمە كرۆكی وەرەقەیەكی داراییە كە تیمی یەكێتیی بۆ دانوستان لەگەڵ  تیمی پارتی‌و گەڕانەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی حكومەت ئامادەی كردووە، وردەكاری وەرەقە داراییەكەی یەكێتیی لەم راپۆرتەدا.  یەكەم دیدار دوای 6 مانگ  دوای زیاتر لە (6) مانگ بایكۆتكردنی كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران، ئەمڕۆ قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران‌و سەرۆكی تیمی یەكێتیی لە حكومەت، مەسرور بارزانی سەرۆك وەزیران‌و جێگری سەرۆكی پارتی بینی.  ئەم دیدارە دوای چەند رۆژێك دێت لە سەردانی خاتوو (باربارا لیف) یاریدەدەری وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بۆ هەرێمی كوردستان، سەردانێك كە تێیدا كێشەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتیی تێدا تاوتوێ كراو پەیامی واشنتۆن لەوبارەیەوە بە هەردوو لایەنەكە گەیەندرا. وەرەقەی دارایی یەكێتیی بۆ دانوستان دیدارەكەی قوباد تاڵەبانی پێشەكییەك بوو بۆ دەستپێكردنی دانوستان بۆ گەڕانەوەی تیمی یەكێتیی بۆ ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، رۆژی چوارشەممەی ئەم هەفتەیە كە وادەی كۆبونەوەی ئاسایی ئەنجومەنی وەزیرانە، دارا رەشید وەزیری پلاندانان بە نوێنەرایەتی تیمی یەكێتیی دەچێتە ناو كۆبونەوەكە‌و وەرەقەی دارایی یەكێتیی بۆ گەڕانەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی حكومەت دەخاتەڕوو.   بۆ ئەم دانوستانە، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، یەكێتیی وەرەقەیەكی دارایی ئامادە كردووە بەناوی "بنەماكانی رێكخستنەوەی دارایی هەرێمی كوردستان".  (درەو) لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە، كرۆكی وەرەقە داراییەكەی یەكێتیی بۆ دانوستان لەگەڵ پارتی‌و گەڕانەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران دەستكەوتووە.  وەرەقەیەك‌و چەند تەوەرێك (درەو) زانیویەتی، ئەو وەرەقە داراییەی یەكێتی بۆ دانوستان  لەگەڵ پارتی ئامادەی كردووە لە چەند تەوەرێك پێكدێت كە ئەمانەن:  •    داهاتەكان •    خەرجییەكان‌و دەسەڵاتی خەرجكردن •    پڕكردنەوەی كورتهێنان •    لیژنەی باڵای وزاری بۆ بڕیاردان‌و بەدواداچوون‌و وەرگرتنی داهاتە جۆراوجۆرەكان‌و گرتنەبەری رێكاری پێویست لەحاڵەتی جێبەجێنەكردنی بنەماكاندا پرۆژەی یەكێتیی بۆ كۆكردنەوەی (داهاتەكان) چییە ؟ بەگوێرەی ئەو وەرەقە داراییەی یەكێتی بۆ دانوستان لەگەڵ پارتی ئامادەی كردووە، داوا كراوە بەڕێوەبردنی داهاتەكان‌و سیولە لە هەرێمی كوردستان لەلایەن لیژنەیەكی وزارییەوە بەڕێوەببرێت، ئەمە نیشاندەری ئەوەیە یەكێتی نیگەرانە لە كۆكردنەوەی دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی داهاتەكان لە دەستی مەسرور بارزانی سەرۆك وەزیراندا.  لەمبارەیەوە یەكێتیی لە وەرەقەكەیدا داوا دەكات:   •    كۆكردنەوەی داهاتەكان لەسەر بنەمای چەسپاندنی "شەراكەتی راستەقینە" بێت‌و لەسەرتاسەری هەرێم "مەركەزی" بێت. •    تۆماركردنی سەرجەم داهاتەكان لە وەزارەتی دارایی بەشێوەی "مەركەزی". راگرتنی بڕیاری تەرخانكردنی رێژەیەك لە داهاتی ناوخۆی وەزارەتەكان بۆ خۆیان. كۆكردنەوەی گشت داهاتەكان لە یەك گەنجینەی گشتیدا. داخستنی سەرجەم ئەژمێرە بانكییەكانی وەزارەتەكان لە بانكە ئەهلییەكان‌و گواستنەوەی رەسیدی وەزارەتەكان لە بانكە ئەهلییەكانەوە بۆ حسابی بانكی حكومی.  •     رێكخستن‌و دابەشكردنی یەكسانی سویلە "نەختینە"ی دارایی بەشێوەی "مەركەزی" بێت لە وەزارەتی دارایی‌و ئابوری. هەرێمی كوردستان یەك سیولەی دارایی هەبێت.  •    ئاڕاستەكردن‌و بەڕێوەبردنی (داهات)‌و (سیولە) بەشێوەی مەركەزی بێت لەژێر سەرپەرەشتی لیژنەیەكی باڵای وزاری بەپێی ئاستی ئەو دەسەڵاتانەی كە دەستنیشان دەكرێت بۆ هەریەكە لە:  -    سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران -    جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران -    وەزیری دارایی‌و ئابوری -    وەزیری پلاندانان -    سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران كێ دەسەڵاتی خەرجكردنی هەبێت ؟  هاوشێوەی داهاتەكان، یەكێتیی دەیەوێت لەم دانوستانەدا لەگەڵ پارتی، دەسەڵاتی خەرجكردن لەناو حكومەت بەوشێوەیە رێكبخاتەوە كە دەیەوێت، بۆ ئەمەش داوا دەكات:  •    دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی خەرجییەكان لەنێوان (سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران، جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران، وەزیری دارایی‌و ئابوری، وەزیری پلاندانان، سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران) رێكبخرێتەوە، ئەمەش بۆ سەرجەم جۆرەكانی خەرجی لەنمونەی خەرجی (موچە، بەكاربردن، پرۆژەكانی وەبەرهێنان).  •    هەڵوەشاندنەوەی هاوكێشەی (43%) بۆ سلێمانی‌و (57%) بۆ هەولێرو دهۆك لە بابەتی خەرجییەكان. دابەشكردنی داهاتی گشتیی لەسەر بنەمای "شایستەبوون".  كورتهێنانی خەرجی موچە چۆن پڕبكرێتەوە ؟ بەگوێرەی وەرەقە داراییەكەی یەكێتیی، داوای ئەوە دەكرێت پڕكردنەوەی كورتهێنان بۆ موچە بەشێوەی "مەركەزی" بێت، ئەمەی دوای ئەوەی كە دابینكردنی "سیولە" بە مەركەزی دەكرێت، واتە لەم بابەتەشدا بە هەمان شێوە یەكێتی داوای هەڵوەشاندنەوەی هاوكێشەی 43% بەرامبەر بە 57% دەكات لەگەڵ پارتی.  لەپاڵ ئەمەدا، یەكێتیی داوا دەكات "پرۆژە ستراتیژییەكان" سەرلەنوێ پێناسە بكرێنەوە.  ئەگەر رێككەوتنەكە جێبەجێ نەكرا ! وەرەقە داراییەكەی یەكێتیی، ئەگەری جێبەجێ نەكردنی رێككەوتنی لەسەر وەرەقە داراییەكە خستوەتەڕوو، بۆ ئەم حاڵەتە داوای پێكهێنانی "لیژنەی باڵای وزاری" كردووە بۆ بەدواداچوون.  ئەو لیژنە باڵا وزارییەی كە یەكێتیی پێشنیازی دروستكردنی كردووە، پێكدێت لە هەریەكە لە:  -    سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران -    جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران -    وەزیری دارایی‌و ئابوری -    وەزیری پلاندانان -    سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران -    سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران   

 شیكاری: درەو   رۆژی (5ی ئایاری 2023) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی تا مانگی شوباتی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ 🔹 لە دوو مانگی یەکەمی ساڵی (2023)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، زیاتر (19 ترلیۆن و 207 ملیار) دینار بووە، کە (96.5%)ی داهاتی نەوت و(3.5%)ی داهاتی نانەوتی بووە. بڕی زیاتر (2 ترلیۆن و 233 ملیار) دینار لە داهاتی ئاڵوگۆڕ کورتهێنانی هەبووەو بە پوختی نزیکەی (17 ترلیۆن و 669 ملیار) دیناری بۆ ماوەتەوە. 🔹 لەو داهاتەی بەدەستهاتووە زیاتر لە (11 ترلیۆن 554 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (88.7%)ی چووە بۆ خەرجی بەگەڕخستن. تەنها (ترلیۆنێک و 468 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (11.3%) لە بواری وەبەرهێناندا بەخەرج دراوە. 🔹 هەر بەپێی ئامارەکان، دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (25.2%) و زیاتر لە (4 ترلیۆن 645 ملیار) دینار داهات لە خەرجی زیاتر بووە و سەرڕێژی کردووە. 🔹 خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق بریتی بووە لە (ترلیۆنێک و 572 ملیار) دینار زیاتر، بە جۆرێک؛ ئەنجومەنی وەزیران پتر لە (ترلیۆنێک و 482 ملیار) دینارو ئەنجومەنی نوێنەران زۆرتر لە (82 ملیار 741 ملیۆن) دینار و سەرۆکایەتی کۆمار زیاتر لە (7 ملیار و 196 ملیۆن) دینار، خەرجیان هەبووە. یەکەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە دوو مانگی یەکەمی 2023 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، کە بۆ دوو مانگی یەکەمی ساڵی (2023) کە لە (5ی ئایاری 2023) بڵاوی کردووەتەوە، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (19 ترلیۆن و 902 ملیار و 612 ملیۆن و 429 هەزار و 264) دینار، بەجۆرێک بڕی (19 ترلیۆن و 207 ملیار و 539 ملیۆن و 763 هەزار و 376) دیناری بەڕێژەی (96.5%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (695 ملیار و 72 ملیۆن و 665 هەزار و 888) دینار، بەڕێژەی (3.5%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. بڕی (2 ترلیۆن و 233 ملیار و 629 ملیۆن و 735 هەزار و 678) دیناری لە داهاتی ئاڵوگۆڕ (الارادات التحویلیة) کورتی هێناوە و بە پوختی (17 ترلیۆن و 668 ملیار و 982 ملیۆن و 693 هەزار و 586) دینار کۆی داهاتی وەزارەتی دارایی بووە. سەبارەت بە وردەکاری هەردوو مانگی کانونی دووەم و شوباتی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (1)). خشتەی ژمارە (1) دووەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق لە دوو مانگی یەکەمی 2023 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی یەک و دووی ساڵی (2023)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (13 ترلیۆن و 23 ملیار و 220 ملیۆن و 758 هەزار و 159) دینار، بەجۆرێک بڕی (11 ترلیۆن و 554 ملیار و 454 ملیۆن و 370 هەزار و 557) دیناری بەڕێژەی (88.7%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (ترلیۆنێک و 468 ملیار و 776 ملیۆن و 387 هەزار و 602) دیناری بەڕێژەی (11.3%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری هەردوو مانگی کانونی دووەم و شوباتی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)). خشتەی ژمارە (2) سێیەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە وەزارەتی دارایی عێراق لە مانگی کانونی دووەم و شوباتی 2023 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە دوو مانگی یەکەمی ساڵی (2023)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، بیناسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (ترلیۆنێک و 468 ملیار و 766 ملیۆن و 387 هەزار و 602) دیناری بەڕێژەی (11.3%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (18 ملیار و 384 ملیۆن و 372 هەزار و 118) دیناری بە ڕێژەی (1.3%) بۆ خەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (233 ملیار و 893 ملیۆن و 375 هەزار و 736) دیناری بە ڕێژەی (15.9%) بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (177 ملیار و 401 ملیۆن و 336 هەزار و 708) دیناری بە ڕێژەی (12.1%) بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی بیناسازی و ڕێگاوبان بڕی (882 ملیار و 89 ملیۆن و 193 هەزار و 984) دیناری بە ڕێژەی (60.1%) بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (156 ملیار و 998 ملیۆن و 109 هەزار و 56) دیناری بۆ بە ڕێژەی (10.7%) بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە دوو مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (3)). خشتەی ژمارە (3) چوارەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق لە دوو مانگی یەکەمی 2023 لە دوو مانگی یەکەمی ساڵی (2023)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (13 ترلیۆن و 23 ملیار و 220 ملیۆن و 758 هەزار و 159) دینار. لە کاتێکدا کۆی پوختەی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (17 ترلیۆن و 668 ملیار و 982 ملیۆن و 693 هەزار و 586) دینار. واتە بڕی (4 ترلیۆن و 645 ملیار و 761 ملیۆن و 935 هەزار و 427) دیناری بەڕێژەی (25.2%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە. سەبارەت بە وردەکاری هەردوو مانگی کانونی دووەم و شوباتی ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (4)). پێنجەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە مانگی کانونی دووەم و شوباتی 2023 لە دوو مانگی یەکەمی ساڵی (2023)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (ترلیۆنێک و 572 ملیار و 540 ملیۆن و 986 هەزار و 131) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (82 ملیار و 741 ملیۆن و 555 هەزار و 456) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (2 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە.  2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (7 ملیار و 608 ملیۆن و 44 هەزار و 949) دیناری خەرجکردووە، سەرجەم خەرجییەکانی لە بابی خەرجی بەگەڕخستن بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (ترلیۆنێک و 482 ملیار و 602 ملیۆن و 998 هەزار و 47) دیناری خەرجکردووە، بڕی (ترلیۆنێک و 18 ملیار و 663 ملیۆن و 729 هەزار و 100) دیناری بە ڕێژەی (69%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (463 ملیار و 939 ملیۆن و 268 هەزار و 947) دیناری بە ڕێژەی (31%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە.  بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە دوو مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (5)). خشتەی ژمارە (5) سەرچاوەکان ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط 2023 للموازنە الاتحادیة  

راپۆرت: فرانس پرێس وەرگێڕانی: درەو رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆكی توركیا ماوەی 20 ساڵە دەسەڵاتی بەدەستەوەیە‌و جێ پەنجەیەكی قوڵی لەسەر وڵاتەكەی بەجێهێشتووە.  خۆشتبوێت یان رقت لێی بێت، سەرۆك وەزیرانی پێشوو بەگوێرەی دەستورێك كە سەرلەنوێ دایڕشتەوە بەجۆرێك لەگەڵ خۆیدا بگونجێت، بوو بە سەرۆك كۆمار  بەدەسەڵاتێكی زۆرەوە، چەندین جاریش هەڵبژێردرایەوە. ئەردۆغان چەندین رووی هەیە، ئەمە پێنج لە روخسارەكانیەتی: -بیناكار-   ئەردۆغان لە سەرانسەری توركیادا پردو رێگای خێراو فڕۆكەخانەی دروستكرد، وایكرد وڵات بە خێراییەكی زۆر بگاتە سەدەی بیست‌و یەك، لەماوەی 10 ساڵی یەكەمی حوكمڕانییەكەیدا بەشێوەیەكی ناوازە هانی گەشەی ئابوری دا، ئەمە بوو بەهۆی دەركەوتنی چینێكی ناوەندیی نوێ.  زۆرێك لە پرۆژەكان رەنگدانەوەی ئارەزووەكانی سەرۆكە كە هاوپێچە بە پارانۆیا (جنون العظمة)‌و لەسەر گردێكی پڕ لە دارو درەختی پارێزراو لە ئەنكەرە، كۆشكێكی بۆ خۆی دروستكردووە كە زیاتر لە هەزار ژوور لەخۆدەگرێت، هەروەك سێیەم پردی بۆسفۆرو ئەو پرۆژەیەشی دروستكردووە كە لە ساڵی 2022وە گەرووی دەردەنیل دەبڕێت (4,6 كلم) كە درێژترین پردی هەڵواسراوە لە جیهاندا.  ئەمە لەپاڵ مزگەوتی (كاملیكا)ی زەبەلاحدا لە ئیستانبوڵ (30 هەزار كورسی)‌و منارەیەك بە بەرزی (107 مەتر)، لەگەڵ سێیەمین فڕۆكەخانە لە شارەكەدا كە ساڵی 2018 كرایەوە، هەروەها هێڵی شەمەندەفەری خێرا‌و وێستگەكانی وزەی كارۆئاویی‌و گەرمیی‌و یەكەم وێستگەی وزەی ئەتۆمیش لەم هەفتەیەدا كرایەوە.  هەروەك "پرۆژەی شێتانە" هەیە بەپێی دەربڕینی ئەردۆغان بۆ كەناڵی ئیستانبوڵ (بە درێژاریی 45 كیلۆمەتر‌و پانیی 275 مەتر) كە دەیەوێت هاوتای تەنگەی بۆسفۆر لەنێوان دەریای مەرمەڕەو دەریای رەشدا، تێیپەڕێنێت، بەڵام رووبەڕووی كەمی بودجە دەبێتەوە.  -    یاریزانی تۆپی پێ-  لە گەڕەكی بەناوبانگی (كاسیم پاشا) لە ئیستانبوڵ، رەجەب تەیب ئەردۆغانی لاو بۆ ئەوەی خۆی لە فشارە سەختەكانی خۆپەروەردەكردنی رزگار بكات، لە تۆپێكی هەڵدەدا كە لە پەڕۆو كاغەز دروستكرابوو، ئەمە بەگوێرەی چیرۆكێكی باو.  لە تەمەنی هەرزەكاریدا باڵابەرزەكەی (1,85 مەتر) وایكرد لای یانەكانی گەڕەكەكە وەكو یاریزانێكی هێرشبەر خواستراو بێت، ئەمە بەرلەوەی ئۆفەری یانە پیشەگەرەكانی پێبگات لەنێویاندا یانەی فەنەرباخچەی بەناوبانگ لە ئیستانبوڵ. بەڵام باوكی كۆنەپارێزی كە دەریاوانێكی دەریای رەش بوو، ناچاریكرد درێژە بە وانە ئاینییەكانی بدات. رەجەب تەیب ئەردۆغان بە نابەدڵی وازی لە تۆپی پێ هێنا، بەڵام هەر لە نزیك یاریگاكان مایەوەو لەگەڵ یاریزانە بەناوبانگەكانی توركیا دەردەكەوت. لە ساڵی 2014دا كەسە نزیكەكانی پارتی دادو گەشەپێدان (ئیسلامی كۆنەپارێز) یانەی "باشاك شەهیر"یان كڕی كە نوێترین یانە بوو لە ئیستانبوڵ، ئەم یانەیە لە ساڵی 2020دا بۆ یەكەمجار نازناوی خولی سۆپەر لیگی بردەوە.  -    ئاینیی-  باوكی رەجەب تەیب حەزی لەوە بوو كوڕەكەی ببێت بە ئیمام. لە توركیای عەلمانیدا كە مستەفا كەمال ئەتاتورك دایمەزراندووە، ئەم گەنجە ناوی خۆی لە یەكەمین خوێندنگە ئاینییە گشتییەكاندا تۆمار كرد كە خوێندنی قورئانیان لەگەڵ بابەتە عەلمانییەكاندا تێكەڵ كردبوو.  خوێندنی لە خوێندنگەی بانگخوازان تاڕادەیەكی زۆر یارمەتیدەر بوو لە دەركەوتنیدا. بە وێنەی پارتەكەی (دادو گەشەپێدان)، ئیسلام بوو بە توخمێكی كۆكەرەوەی دەنگدەرەكانی.  ئەردۆغان لە وێنەی بانگخوازێكدا بۆ تەقوا و، بەرگریكار لە خێزان، كە وای دەبینی لە بەرەدەم هەڕەشەی بزوتنەوە فیمینیست‌و هاوڕەگەزخوازەكاندایە، دەستی پێكرد، كاتێكیش وەكو سەرۆكی شارەوانی ئیستانبوڵ هەڵبژێردرا (1994- 1998) فرۆشتنی كحولی  (مەی) سنوردار كرد.   ئەردۆغان ستایشی بەهاكانی دایكایەتی دەركرد‌و رێگەی بەوەدا ژنان لە زانكۆو لە كاروباری گشتیدا باڵاپۆشی بكەن.  لە ساڵی 2020دا كاتدراڵی (ئایا سۆفیا)ی پێشوو هەروەها كڵێسای پێشووی مەسیحی فریادڕەس (خورا)ی لە ئیستانبوڵ كرد بە دوو مزگەوت.  - وتارخوێن- رەجەب تەیب ئەردۆغان سودی بینی لە شارەزایی لە وتاردان بۆ خەڵك‌و دەركەوتن لە تەلەفزیۆنەكاندا، پێدەچێت توانیبێتی رۆژانە نزیكەی 8 كۆبونەوە بكات، ئەوكات وتاری دەدا ئامادەبوانی دەجوڵاند، منداڵانی ماچ دەكرد‌و پیرەژنەكانی لەئامێز دەگرت.  لەناو ئەو پۆپۆلیزمەدا كە پاڵی پێوەنا بەرەو سەركەوتن، موچەی خانەنشینی زیادكردو، گەیشتە ئاستی ئەوەی بلیتی گەشتكردن بەسەر منداڵاندا دابەش بكات.  دەزگا راگەیاندنە باڵادەستەكان ئەوانەی سەربە حكومەت بوون، هەموو وتارەكانی ئەویان بەشێوەی راستەوخۆ پەخش دەكرد.  -سەربە كێشە-  سەرۆكی توركیا دەیزانی چۆن سود لە هەڵكەوتەی ناوازەی توركیا وەربگرێت كە لەنێوان ئەوروپاو خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا هەڵكەوتووە‌و پاسەوانی كەنارەكانی باشوری دەریای رەشە لە دەرگاكانی بەلقانەوە.  لە سەرەتای لەشكركێشی روسیاوە بۆسەر ئۆكراینا، ئەردۆغان توانی پارێزگاری لە پەیوەندییەكانی بكات لەگەڵ هەردوو لایەتی شەڕكەر بەبێ ئەوەی پاڵپشتی ڤلادیمیر پۆتینی هاوتا روسییەكەی لەدەستبدات كە بۆ دابینكردنی پێداویستییەكانی توركیا لەڕووی وزەوە پشتی پێدەبەستێت، هەروەها بەبێ وروژاندنی توڕەیی هاوپەیمانەكانی لە پەیمانی باكوری ئەتڵەسی.  بەڵام لەبەرامبەردا لە پەیوەندییەكی ئاڵۆزدیە لەگەڵ زۆربەی دراوسێكانیدا: لە سوریاوە بە سەرۆكایەتی بەشار ئەسەد بۆ میسر بە سەرۆكایەتی عەبدولفەتاح سیسی، لە یۆنانەوە بۆ عێراق‌و ئیسرائیل‌و وڵاتانی كەنداو.. ئەمەش لە سوربونییەوە بۆ ئایندە، لەماوەی 18 مانگی رابردوودا هەوڵێكی گەورەیدا بۆ بەدیهێنانی ئاشتەوایی لەگەڵ زۆربەیاندا.   

   درەو: راپۆرتێکی شیکاری: د. ئامانج رەحیم   پێشەکی دوای خوێندنەوەی یەکەمی پڕۆژە یاساکە لە رۆژی ٦/٤/٢٠٢٣، ئەم رۆژانە لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق لەسەر پڕۆژە یاسای بودجەی 2023 تاوەکو 2025 مشتومڕی جیدی دەکرێت. زۆر ئاشکرایە کە پشکی هەرێمی کوردستان و ئەو پارەیەی کە دواجار ئەگەری هەیە لە بەغداوە رەوانەی هەرێمی کوردستان بکرێت، ئەگەر بودجەکە پەسندکرا، گرنگترین بابەتە کە پەیوەندی بە ئابووریی هەرێمی کوردستان لە ٣ ساڵی داهاتوو و ژیان و گوزەرانی خەڵک هەیە، بەتایبەتی کە تا ساڵی ٢٠٢٦ هیچ یاسایەکی دیکەی بودجە لە عێراقدا دەرناچێت. بەپێی مادە و بڕگەکانی پڕۆژە یاسای بودجەی پێشنیازکراوی ئەنجوومەنی وەزیرانی حکومەتی عێراق لە کۆبوونەوەی ١٣/٣/٢٠٢٣ کە ئێستا لە ئەنجوموەنی نوێنەرانە، چەندین دەق و دەستەواژە لە نێو پڕۆژە یاساکەیە کە دەتوانێت بەربەست دروست بکات و کاریگەریی گەورە لەسەر بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی بودجەی عێراق دابنێت ئەگەر چارەسەر نەکرێن، وەک لە پێشنیازەکانی هاتوو لە کۆتایی ئەم راپۆرتەدا خستوومەتەڕوو، بەتایبەتی دوای ئەوەی لەوە بەدواوە حکومەتی عێراق بەرپرسە لە فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان و چیدیکە بە میکانیزمی ساڵانی پێشوو مامەڵە لەگەڵ داهاتی نەوتیی هەرێمی کوردستان ناکرێت و بەغدا دەبێتە تاکە سەرچاوەی داهاتی پێویست بۆ دابینکردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان. لێرەدا لە روانگەی هەستکردن بە بەرپرسیارێتی، شیکارییەکی پیشەییانە دوور لە هەر بۆچوون و دیدێکی سیاسی دەکەین بۆ دەقی مادە و بڕگەکانی بودجەی عێراق بەتایبەتی ئەو بڕگانەی کە پەیوەستن بە پشکی هەرێمی کوردستان و لە کۆتاییشدا پێشنیازی چارەسەری بەربەستەکان دەخەینەڕوو، بەڵام بەداخەوە کات لە بەرژەوەندیی هەرێمی کوردستان نییە و درەنگە، بەڵام هێشتا دەرفەتیش ماوە ئەگەر یەک دەنگ و یەک دەست بین و دوور لە ناکۆکییە نێوخۆییەکانی ئێستا کاریان لەسەر بکرێت.  زانیارییە گشتییەکان لەسەر بودجەی عێراق بۆ ساڵی ٢٠٢٣: لە پڕۆژە یاساکەدا پێشبینی کراوە لە رێگەی فرۆشتنی ٣ ملیۆن و٥٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە، کە ئەمە  400 هەزار بەرمیل نەوتی هەرێمی کورستانیش لەخۆ دەگرێت، حکومەتی عێراق بە نرخی خەمڵێندراوی 70 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک داهاتی ١١٧ ترلیۆن و ٢٥٣ ملیار دیناری هەبێت. هەروەها پێشبینی کراوە داهاتی نێوخۆی نانەوتی عێراق ١٧ ترلیۆن و ٣٠٠ ملیار دینار بێت. بەو پێیەش کۆی داهاتی نەوت و داهاتی نانەوتی عێراق بە ١٣٤ ترلیۆن و ٥٥٣ ملیار دینار خەمڵێندراوە. ئەمە سەبارەت بە داهاتەکان. بەڵام حکومەتی عێراق لە چوارچێوەی بودجەی پێشنیازکراودا دایناوە 199 ترلیۆن و ٢٢ ملیار دینار خەرج بکات و بەوپێیەش بەراورد بە داهاتی خەمڵێندراوی نەوتی و نانەوتی بڕی ٦٤ ترلیۆن و٤٧ ملیار دینار کورتهێنانی لە بودجە بۆ دروست دەبێت. لە کۆی گشتیی خەرجییەکان کە لەسەرەوە باسکرا بەشی زۆری، واتە 133 ترلیۆن و ٢٢ ملیار دینار، بۆ خەرجییەکانی بەکاربردن تەرخانکراوە، کە ئەمەش کێشەیەکی گەورەیە، بەو پێیەی بڕێکی کەمی دەمێنێتەوە بۆ وەبەرهێنان، بەتایبەتی ئەگەر بەراورد بکەین لە نێوان کۆی داهاتی عێراق و خەرجییەکانی بەکاربردن، دەبینین لەیەکەوە زۆر نزیکن. ئەمە بەو مانایەیە کە ئەو داهاتە راستەقینەی کە عێراق ئەگەری هەیە دەستی بکەوێت، زۆربەی بۆ خەرجییەکانی بەکاربردن دەڕوات. ئەوەش کە لە بودجەی عێراق وەک خەرجییەکانی وەبەرهێنان یان (خەرجی سەرمایە) بۆ پڕۆژەکان و پەرەپێدان تەرخانکراوە، دانراوە کە لە رێگەی قەرزەوە دابین بکرێت و چووەتە چوارچێوەی کورتهێنانەوە کە لە دوای ساڵی ٢٠١٤ەوە سەرەڕای هەبوونی تەرخانکراو بۆ پڕۆژەکان بەڵام هەروەک مورەکەبی سەر کاغەز بووە و بە فیعلی هیچی لێ خەرج نەکراوە. ئەمە بۆ تەرخانکراوی پڕۆژەکانی هەرێمی کوردستانیش ڕاستە، سەرەڕای ئەوەی بڕی 2 ترلیۆن و ٨٧٣ ملیار دینار بۆ پڕۆژەکانی وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان تەرخانکراوە لە بودجەی ٢٠٢٣ بەڵام ئەگەر وەک ئێستا هەر لەسەر بنەمای خەرجیی ڕاستەقینە (الانفاق الفعلي) بێت ئەوا ئەم تەرخانکراوە لە ژمارە زیاتر هیچی تر نییە و بە فیعلی هیچی لێ خەرج ناکرێت بۆ هەرێمی کوردستان، بۆیە وا باشترە زۆر پشتی پێ نەبەسترێت. کۆی گشتی خەرجییەکانی وەبەرهێنان و پەرەپێدان 49 ترلیۆن و ٤٦٢ ملیار دینارە کە بە شێوازی خوارەوە دابەشکراوە: پڕۆژەکانی وەبەرهێنانی نێوخۆیی بە بڕی 38 ترلیۆن و ٣٤ ملیار دینار. پڕۆژەکانی وەبەرهێنان بە قەرزی بیانی بە بڕی 9 ترلیۆن و٩٤٧ ملیار دینار. پڕۆژەکانی وەبەرهێنان لەلایەن TBI بە بڕی 1 ترلیۆن و ١٧٥ ملیار دینار.   خەرجییە سیادییەکان: لە ڕەشنووسی پڕۆژە یاسای بودجە 58 ترلیۆن و ٢٩٤ دینار بۆ خەرجییە سیادییەکان دانراوە کە دەکاتە ڕێژەی ٣٠%ی تەوای بودجەکە، کە ئەمەش کاریگەریی زۆری هەیە لە سەر پشکی هەرێمی کوردستان چونکە میکانیزمەکە وایە کە دوای داشکاندنی خەرجی سیادی و حاکمە ئینجا بەشەکەی هەرێمی کوردستان بە رێژەی ١٢،٦٧% دەستنیشان دەکرێت.  لە خەرجییە سیادییەکاندا 23 ترلیۆن و ٥٠٨ ملیار دینار  تەرخانکراوە بۆ خەرجییەکانی (بەرهەمهێنان، گواستنەوە و هەناردەکردنی  3 ملیۆن و ١٠٠ هەزار بەرمیل نەوت رۆژانە لەلایەن حکومەتی عێراقەوە).  هەروەها لەو چوارچێوەیەدا تەنها 3 ترلیۆن و ٨٧٦ ملیار تەرخانکراوە بۆ خەرجییەکانی پەیوەست بە (بەرهەمهێنان، گواستنەوە و هەناردەکردنی 400 هەزار بەرمیل نەوتی هەرێمی کوردستان رۆژانە). لە خەرجییە سیادییەکاندا هەروەها 9 ترلیۆن و ٧٦٤ ملیار بۆ وەزارەتی بەرگری تەرخانکراوە. لە خەرجی تەرخانکراو بۆ وەزارەتی بەرگری، تەنها بڕی 228 ملیار و ٣٠٤ ملیۆن دینار بۆ مووچەی وەزارەتی پێشمەرگە تەرخانکراوە. شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان: لە رەشنووسی پڕۆژە یاسای بودجەی عیراق بە شێوازی خوارەوە پشکی هەرێمی کوردستان رەچاوکراوە: پشکی هەرێمی کوردستان لە خەرجییە رەوەنەکان (النفقات الجارية): بەپێی مادەی (١٢/ دووەم) و مادەی (١١/ دووەم-ه) بڕی 9 ترلیۆن و ٣٠٠ ملیار لە چوارچێوەی خەرجییە رەوەنەکان (النفقات الجارية) بۆ مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان تەرخانکراوە کە مانگانە دەکاتە ٧٧٥ ملیار دینار کە ژمارەیان بە ٦٨١ هەزار و ٩٧٩ فەرمانبەر دەستنیشانکراوە، کە لە چاو ساڵی ٢٠٢١ ئەم تەرخانکراوە زیادیکردووە بە بڕی ٣ ترلیۆن و ٥٢٥ ملیار دینار و ئەمەش دڵخۆشکەرە. هەروەها بەپێی مادەی (10/ دووەم) و مادەی (11/ دووەم-ه)، بڕی 1 ترلیۆن و ٣٤٦ ملیار دینار وەک خەرجیی مووچەی خانەنشینی بۆ هەرێمی کوردستان تەرخانکراوە کە لە مانگێکدا دەکاتە بڕی 112 ملیار دینار کە ئەمەیان بەراورد بە ساڵی ٢٠٢١ کەمی کردووە بە بڕی ٥٥٥ ملیار دینار. بەم شێوەیە تەرخانکراوی مووچەی فەرمانبەران و خانەنشینانی هەرێمی کوردستان لە بودجەی عێراق مانگانە کە پێویستە بدرێت بە هەرێمی کوردستان دەکاتە بڕی ٨٨٧ ملیار دینار، ئەویش بۆ تەواوی مانگەکانی سێ ساڵی ٢٠٢٣ تاوەکو ٢٠٢٥ کە ئەمەش نزیکە لە تێچووی مانگانەی مووچە لە ئێستادا کە بۆ مانگی ئاداری ئەمساڵ ٩١٠ ملیار دینار تەمویلی مووچە کراوە؛ ئەو کورتهێنانەی دروست دەبێت بڕی ٢٥ ملیار دینارە بۆ سەرجەم مووچەخۆران و خانەنشینان لەسەرتاسەری هەرێمی کوردستان کە پڕکردنەوەی زەحمەت نابێت. جگە لە مووچەی فەرمانبەران و خانەنشینانی هەرێمی کوردستان بەپێی مادەی (10/ دووەم) و مادەی (11/ دووەم-ه)، هەر لە ناو خشتەی خەرجییەکانی رەوان بڕی 2 ترلیۆن و ٨٧٣ ملیار دیناری دیکە بۆ هەرێمی کوردستان تەرخانکراوە بۆ (پێداویستییەکانی کاڵا، پێداویستییەکانی خزمەتگوزاری، چاککردنەوەی مەوجودات، یارمەتییەکان و  خەرجییەکانی دیکە). پشکی هەرێمی کوردستان لە خەرجییەکانی پەیوەست بە سەرمایە (النفقات الرأسمالية): بەپێی مادەکانی (٢/ یەکەم-٤)  و  (١١/ دووەم-ه)، بڕی 2 ترلیۆن و ٨٧٣ ملیار دینار بۆ پڕۆژەکانی وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان تەرخانکراوە. و بەپێی مادەکانی (٢/ یەکەم-٤) و مادەی (١١/ دووەم-ه)، بڕی 276 ملیار و ٥٥٠ ملیۆن دینار وەک پشکی هەرێمی کوردستان لە خەرجیی پەرەپێدانی پارێزگاکان تەرخانکراوە. لە بارەی ئەم تەرخانکردنە، گرنگە بزانین کە  ئەو داهاتە راستەقینەی کە عێراق ئەگەری هەیە دەستی بکەوێت، زۆربەی بۆ خەرجییەکانی بەکاربردن دەڕوات. ئەوەش کە لە بودجەی عێراق وەک خەرجییەکانی وەبەرهێنان یان (خەرجی سەرمایە) بۆ پڕۆژەکان و پەرەپێدان تەرخانکراوە، دانراوە کە لە رێگەی قەرزەوە دابین بکرێت و چووەتە چوارچێوەی کورتهێنانەوە کە لە دوای ساڵی ٢٠١٤ەوە سەرەڕای هەبوونی تەرخانکراو بۆ پڕۆژەکان لە سەرتاسەری عێراق، بەڵام هەروەک مورەکەبی سەر کاغەز بووە و بە فیعلی هیچی لێ خەرج نەکراوە. ئەمە بۆ تەرخانکراوی پڕۆژەکانی هەرێمی کوردستانیش راستە، سەرەڕای ئەوەی بڕی 2 ترلیۆن و ٨٧٣ ملیار دینار بۆ پڕۆژەکانی وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان تەرخانکراوە، بەڵام ئەگەر وەک ئێستا هەر لەسەر بنەمای خەرجیی فیعلیی بێت ئەوا ئەم تەرخانکراوە لە ژمارە زیاتر هیچی تر نییە و بە فیعلیی هیچی لێ خەرج ناکرێت بۆ هەرێمی کوردستان. داهاتی دەروازە سنوورەییەکان: داهاتی دەروازە سنورییەکانی هەرێمی کوردستان بە بڕی ١ ترلیۆن و ٥٦٠ ملیار بۆ ساڵیک خەمڵێندراوە لەلایەن عێراقەوە و بەپێی مادەکانی (١٩/ دووەم) و (١١/ دووەم-ه)، بڕی 780 ملیار دینار وەک ٥٠%ی داهاتی دەروازە سنوورییەکان بۆ هەرێمی کوردستان دەمێنێتەوە. پێترۆ دۆلار: بەپێی مادەی (٢/یەکەم-٥أ)، بڕی 664 ملیار و ٣٠٠ ملیۆن دینار  وەک پشکی هەرێمی کورستان لە  داهاتی فرۆشی نەوتی خاو، (٥% ی داهاتی نەوت)، لە کێڵگەکانی هەرێمی کوردستان تەرخانکراوە. مووچەی پێشمەرگە: ٢٢٨ ملیار و ٣٠٤ ملیۆن دینار وەک بەشی هەرێمی کوردستان لە تەرخانکراوی وەزارەتی بەرگری بۆ مووچەی پێشمەرگە رەچاوکراوە. بەپێی خاڵەکانی سەرەوە، کۆی گشتیی شایستەی دارایی هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی ٢٠٢٣، لە ئەگەری خەرجکردنی ١٠٠%ی شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان، ساڵانە دەکاتە 18 ترلیۆن و ٣١٠ ملیار دینار و مانگانە دەکاتە 1 ترلیۆن و ٥٢٦ ملیار دینار. پشکی هەرێمی کوردستان لە خەرجییەکانی حاکیمە بۆ تەواوی ساڵی 2023 بە بڕی 1 ترلیۆن و ٢٥٧ ملیار دینار دەخەمڵێنرێت، بەڵام پشکی هەرێمی کوردستان لە خەرجییەکانی حاکیمە بە کاش هەژمار نەکراوە، چونکە لە بنەڕەتدا ئەم خەرجییانە بە شێوەی عەینی دەنێردرێن بۆ هەرێمی کوردستان نەک بە پارەی کاش.   پابەندییەکانی هەرێمی کوردستان: تاوەکو ئێستا خاڵەکانی سەرەوە پەیوەست بوون بەو پارەیەی کە بەپێی رەشنووسی بودجە تەرخانکراوە بۆ هەرێمی کوردستان. لە بەرامبەردا هەرێمی کوردستان دەبێت بە خاڵەکانی خوارەوە پابەند بێت: ١. پابەندیی نەوتی بە هەناردەکردنی بڕی٤٠٠ هەزار بەرمیل نەوت لە رۆژێکدا لە کێڵگەکانی هەرێمی کوردستان لەسەر بنەمای نرخی فرۆشتنی کۆمپانیای سۆمۆ کە مانگانە داهاتەکەی بە 1 ترلیۆن و٩٢ ملیار دینار دەخەمڵێندرێت (بێ ئەوەی خەرجییەکانی نەوتی لێ دابشکێندرێت) . ٢.  رێژەی ٥٠% لە داهاتی دەروازە سنوورییەکان کە مانگانە بە 65 ملیار دینار دەخەمڵێندرێت.  ٣. قیستی مانگانەی پابەندی بەرامبەر بانکی عێراقی بۆ بازرگانی (TBI) بە بێ سوودی بانکی (الفوائد المصرفية) کە مانگانە 53 ملیار و ٧٠٠ ملیۆن دینارە. بەو پێیەش کۆی گشتیی پابەندی هەرێمی کوردستان لە مانگێکدا دەکاتە 1 ترلیۆن و ٢١٠ ملیار دینار و لە ماوەی یەک ساڵدا دەکاتە 14 ترلیۆن و٥٢٠ ملیار دینار. بەڵام کێشەیەکی بەرچاو لەم نێوەندەدا ئەوەیە کە لە پڕۆژە یاسای بودجەی 2023ی عێراق وەک چۆن لەسەرەوە باسکرا، بڕی 3 ترلیۆن و ٨٧٦ ملیار دینار تەرخانکراوە بۆ خەرجییەکانی بەرهەمهێنان، گواستنەوە و هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان، لە کاتێکدا ئەگەر مەرجە داراییەکانی گرێبەستی کۆمپانیا نەوتییەکان وەک ئێستا بمێننەوە بە بێ گۆڕانکاری ئەوا بەپێی راپۆرتەکانی ساڵی 2022ی کۆمپانیای وردبینیی دارایی (دیلۆیت) خەرجییە فیعلییەکانی کەرتی نەوت لە هەرێمی کوردستان زیاترن و بڕەکە لە  ساڵێکدا (٥ ملیار و ١٤٩ ملیۆن دۆلار)ە،  واتا  6 ترلیۆن و٦٩٤ ملیار دینارە و بەوپێیەش هەرێمی کوردستان بڕی 2 ترلیۆن و ١٦٩ ملیار دۆلار کورتهێنانی بۆ دروست دەبێت بۆ داپۆشینی خەرجییەکانی نەوت، کە ئەمەش کێشەیەکی گەورەیە و یان دەبێت گۆڕانکاری لە مەرجەکانی دارایی گرێبەستە نەوتییەکان بکرێت یان ئەم تەرخانکردنە دەبێت زیاد بکرێت، ئەگینا هەرێمی کوردستان ناتوانێ پابەندیی نەوتی خۆی بەم مەرجانەی ئێستا جێبەجێ بکات. بەشی هەرێمی کوردستان لە قەرزەکانی هاتوو لە پڕۆژە یاسای بودجەی عێراق: بڕی 62 ملیار و 400 ملیۆن دینار بۆ پشکی هەرێمی کوردستان لە پڕۆژەکانی وەبەرهێنان تەرخانکراوە کە بە قەرزی دەرەکی تەمویل دەکرێن بەم شێوەیە: (46 ملیۆن دۆلار بۆ پڕۆژەکانی ئاو و ئاوەڕۆ / 2 ملیۆن دۆلار بۆ وەزارەتی پلاندانان) لە کۆی گشتی قەرزی دەرەکی کە دەکاتە 10 ترلیۆن دینار و پشکی هەرێمی کوردستانیش لەو قەرزانە یەکسانە بە رێژەی ٠.٦%. سەرچاوەی ئەو قەرزە دەرەکییانە بریتییە لە (بانکی نێودەوڵەتی، سندووقی دراوی نێودەوڵەتی، ئاژانسی ژاپۆنی بۆ هاوکاریی نێودەوڵەتی، سندووقی سعودی بۆ گەشەپێدان، یەکێتیی ئەوروپا، قەرزی ئەمریکی و بەریتانی ( (UKEFو ئەڵمانی و ئیتاڵی، GE، سندووقی کوێتی، سندووقی نێودەوڵەتی بۆ گەشەپێدانی کشتوکاڵی، ئاژانسی فەرەنسی بۆ گەشەپێدان و کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان). (بۆ زانیاری زیاتر سەیری خشتەی بڕگەی دووەمی ماددەی دووەمی رەشنووسی یاسای بودجە بکە). ئەو تەرخانکردنەی کە لە سەرەوە ئاماژەمان پێدا پێشێلکردنێکی ئاشکرای ئەحکامی بڕگەی یەکەمی مادەی (١٠٦)ی دەستوورە کە دەسەڵاتی فیدراڵی پابەند دەکات بە دەستەبەرکردنی دابەشکردنی دادپەروەرانەی بەخشین و هاوکاری و قەرزە نێودەوڵەتییەکان بەپێی ماف و شایستەکانی هەرێمی کوردستان، چونکە ئەگەر پشکی هەرێمی کوردستان بەگوێرەی رێژەی ١٢.٦٧% حیساب بکرێت ئەوا پشکی هەرێمی کوردستان لە قەرزە نێودەوڵەتییەکان یەکسان دەبێت بە بڕی ١ ترلیۆن و 267 ملیار دینار نەک تەنها (62 ملیار) دینار. جگە لەوەش، قیستی قەرزی دەرەکی و ناوخۆ و هەروەها سوودەکانیان لەنێو خشتەی خەرجییە سیادییەکاندا دانراوە کە هەمووى لە پشکی هەرێمی کوردستان دەبڕدرێت پێش ئەوەى پشکی هەرێمی کوردستان لە بودجەی گشتیی فیدراڵییەوە حیسابی بۆ بکرێت و بۆ ساڵى ٢٠٢٣ خەرجییە سیادییەکان دەکاتە 58 ترلیۆن و 294 ملیار دینار (بە رێژەی ٢٩.٢٦%ی کۆی خەرجییەکان) و بە بێ ئەوەی هەرێمی کوردستان سوودمەند بێت لەو قەرزانە بەگوێرەی شایستە دەستوورییەکەی. پێویستە ئاماژە بە مادەی (4) لە رەشنووسی یاسای بودجە بکرێت کە تێیدا هاتووە (ئەنجوومەنی وەزیرانی فیدراڵی دەتوانێت لە کاتی پێویستدا گواستنەوە (مناقلە) لە نێوان ئەو تەرخانکردنانەی قەرزدا بکات کە لەم یاسایەدا هاتووە و سوودمەندی قەرزەکە بگۆڕێت). بەم شێوەیە لە رەشنووسی یاساکەدا دەسەڵاتی راستکردنەوەی ئەم بابەتە دراوە بە ئەنجوومەنی وەزیرانی فیدراڵی لە رێگەی ئەنجامدانی گواستنەوە (مناقلە) لە نێوان تەرخانکردنی قەرزەکان و گۆڕینی سوودمەندی قەرزەکە بە ئاڕاستەی دەستەبەرکردنی شایستە، بەڵام ئەمە دەمێنێتەوە سەر میزاجی بەڕێز سەرۆکوەزیرانی عێراق کە ئایا ئەم دەسەڵاتەی بەکاردەهێنێت تا هەرێمی کوردستان پشکی خۆی لە قەرزەکان وەربگرێت یان نا؟ بۆیە وا باشترە بە دەقی یاسایی روون ئەو بابەتە یەکلایی بکرێتەوە نەک بدرێتەوە دەست حکومەتی عێراقی. جێکردنەوەی قەرز و پابەندییە داراییەکانی هەرێمی کوردستان لەناو پڕۆژە یاسای بودجەی عێراقی فیدراڵ بۆ ساڵی ٢٠٢٣: وەک ئاشکرایە بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان لە بودجەی عێراقی فیدراڵ لەسەر رێژەی ١٢.٦٧% لە کۆی گشتی تەرخانکراوی خەرجییەکانی فیعلی دەستنیشان دەکرێت هەروەک لە مادەی (١٢) لە پڕۆژە یاساکەدا هاتووە، بەڵام ئەمەش دوای داشکاندنی خەرجییەکانی (النفقات السيادية والحاكمة). لەناو خشتەی خەرجییەکانی سیادییشدا سەرجەم بەرکەوتەی گەڕانەوەی قەرز و سوودەکانی ئەو قەرزانەی لەخۆگرتووە و لە بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان کەم دەکرێتەوە بە بێ ئەوەی هەرێمی کوردستان سوودمەند بێت لەم قەرزانە. هەرچی پەیوەندیدارە بە ئیدیعای هەرێمی کوردستان بۆ شایستە داراییەکانی پێشووی لە ئەستۆی حکومەتی فیدراڵی لە ساڵەکانی ٢٠٠٤ تا ٢٠٢٢ لەناویشیدا بابەتی گەڕانەوەی مووچەی پاشەکەوتکراوی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان، ئەم بابەتە بەگوێرەی بڕگەی (یەکەم) لە مادەی (١٣) لە پڕۆژە یاساکە جێهێڵدراوە بۆ وردبینیکردنی لەلایەن هەردوو دیوانی چاودێری هەرێمی کوردستان و عێراق و هیچ تەرخانکراوێک بۆ ئەم بابەتە دەستنیشان نەکراوە لە خشتەکانی یاسای بودجەی عێراق، ئەمەش لە کاتێکدایە کە بەگوێرەی مادەی (١٥) لە یاسای فیدراڵی بەڕێوەبردنی دارایی فیدراڵی ژمارە (٦)ی ساڵی ٢٠١٩ هاتووە کە نابێت زێدەڕەوی بکرێت لە خەرجییەکانی هاتوو لە یاسای بودجە لەبەر هەر هۆ و پاساوێک بێت و نابێت هیچ پابەندییەک پارەی بۆ خەرج بکرێت ئەگەر تەرخانکراوی نەبێت لە ناو یاسای بودجەدا. ئاستەنگەکانی بەردەم خەرجکردنی شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان وەک لە خشتەکانی هاوپێچی پڕۆژە یاسای بودجەی عێراقی فیدراڵ بۆ ساڵی ٢٠٢٣ جێگیر کراون: ١. کۆی گشتیی بەشی هەرێمی کوردستان لە خەرجییەکانی بودجەی عێراقی فیدراڵ بۆ ساڵی ٢٠٢٣ بۆ خەرجییەکانی (النفقات الجارية والرأسمالية) دەکاتە ١٦ ترلیۆن و ٦١٠ ملیار دینار بۆ تەواوی ساڵی ٢٠٢٣، ئەمە سەرەڕای بەشی هەرێمی کوردستان لە تەرخانکراوی خەرجییەکانی (النفقات السيادية) بەم شێوەیە: أ)  ٢٢٨ ملیار و ٣٠٤ ملیۆن دینار؛ مووچەی هێزەکانی پێشمەرگە لە چوارچێوەی تەرخانکراوی هێزە زەمینییەکانی سەر بە وەزارەتی بەرگری. ب)  ١ ترلیۆن و ٤٢٨ ملیار دینار بۆ خەرجییەکانی گواستنەوەی بڕی ٤٠٠ هەزار بەرمیل نەوت/ رۆژانە لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستانەوە. ج)  ٢ ترلیۆن و ٤٩٨ ملیار دینار بۆ خەرجیی بەرهەمهێنان و هەناردەکردنی بڕی ٤٠٠ هەزار بەرمیل نەوت/ رۆژانە لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستانەوە.  بەم شێوەیە کۆی گشتی بەشی هەرێمی کوردستان لە تەرخانکراوی خەرجییەکانی (النفقات الجارية والرأسمالية والسيادية):  ٢٠ ترلیۆن و ٤٨٦ ملیار دینار. ٢. راستە ئەو بڕە پارەیەی سەرەوە لە خشتەکانی هاوپێچی پڕۆژە یاسای بودجەی عێراق بۆ ساڵی ٢٠٢٣ جێگیرکراوە، بەڵام ئەم ئاستەنگانەی خوارەوەیان هەیە لەبەردەم خەرجکردنی ئەم بڕە پارانە بۆ هەرێمی کوردستان: أ)  ئاستەنگی خەرجیی فیعلی (الإنفاق الفعلي): لە دوای ساڵی ٢٠١٤ەوە بۆ یەکەم جار لە یاسای بودجەی عێراق بۆ ساڵی ٢٠١٥ دەستەواژەی (النفقات الفعلية) وەک بنەما بۆ هەژمارکردنی بەشی هەرێمی کوردستان بەکارهێندرا. بەمجۆرە وەزارەتی دارایی رێژەی ١٢.٦٧%ی هەرێمی کوردستان لەسەر بنەمای داهاتی فیعلی بەردەستی وەزارەتی دارایی خەرج دەکات کە بە بڕی ١٣٤ ترلیۆن و ٥٥٣ ملیار دینار خەمڵێندراوە نەک خەرجییەکان کە بە ١٩٩ ترلیۆن و ٢٢ ملیار دینار دانراوە. ب)  ئاستەنگی رێژەی تەرخانکراوی مووچەی هەرێمی کوردستان لە چاو بەغدا ئەگەر (خەرجى فیعلى) بکرێتە بنەما :  کۆی گشتیی تەرخانکراوی مووچە لە سەرتاسەری عێراق ٥٩ ترلیۆن دینارە و ئەوەی هەرێمی کوردستان ٩ ترلیۆن دینارە. بەم شێوەیە مووچەی هەرێمی کوردستان رێژەی ١٥.٢٥%ی تەرخانکراوی مووچەی عێراق پێکدەهێنێت و ژمارەی مووچەخۆرانی عێراق ٤ ملیۆن و ٩٦ هەزار و ٨٠١ فەرمانبەرە و هەرێمی کوردستان ٦٨١ هەزار و ٩٧٩ فەرمانبەرە. بەم شێوەیە فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان رێژەی ١٦.٦% لە ژمارەی فەرمانبەرانی عێراق پێکدێنێت نەک رێژەی ١٢.٦٧%. ج)  کۆی گشتیی مووچەی تەرخانکراوی چاودێری کۆمەڵایەتی (خانەنشینی) عێراق بریتییە لە ٢٨ ترلیۆن دینار و هەرێمی کوردستان ١ ترلیۆن و ٣٤٦ ملیار دینار. ه)  تەرخانکراوی مووچەی هێزەکانی پێشمەرگە خراوەتە ناو تەرخانکراوی هێزەکانی وشکانیی سەر بە وەزارەتی بەرگری کە وا باشتر بوو لە خانەیەکی سەربەخۆ لەناو تەرخانکراوی (النفقات السيادية)دا بووایە. و)  میکانیزمی دەستنیشانکردنی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان بریتییە لە رێژەی ١٢.٦٧% لە کۆی گشتی تەرخانکراوی خەرجیی فیعلی لە دوای داشکاندنی خەرجییەکانی سیادی و حاکیمە و ئەوەی کە دەمێنێتەوە ١١٧ ترلیۆن و ١٠٠ ملیار دینارە، نەک لە کۆی گشتی تەرخانکراوی خەرجییەکان کە بە بڕی ١٩٩ ترلیۆن و ٢٢ ملیار دینار دەستنیشان کراوە. ز)  دەزگای ناوەندیی ئامار سەر بە وەزارەتی پلاندانانی فیدراڵی، بەپێی نووسراویان ژمارە (12899) لە ١٩/١٢/٢٠١٧ ژمارەی دانیشتوانی هەرێمی کوردستانی بەپێی پارێزگاکان بۆ ساڵی 2018 دیاریکردووە و بە  ٥,٣٠٩,٤٠٥ کەس خەمڵاندووە کە 14%ی کۆی خەمڵاندنی دانیشتوانی عێراق پێکدەهێنێت، کە دەکاتە ٣٨,١٢٤,٢٠٠ کەس، نەک رێژەی 12.67%. ٣.  بڕی پارەی پێویست بۆ پڕکردنەوەی خەرجییەکانی بەرهەمهێنان و هەناردەکردن و گواستنەوەی بڕی ٤٠٠ هەزار بەرمیل/ رۆژانە لە کێڵگەکانی هەرێمی کوردستانەوە بە بڕی ٥ ملیار و ١٤٩ ملیۆن دۆلار لەلایەن کۆمپانیای وردبینیی (دیلۆیت)ەوە خەمڵێندراوە کە دەکاتە ٦ ترلیۆن و ٦٩٤ ملیار دینار، بەڵام لەناو خەرجییەکانی (النفقات السيادية)دا تەنها بڕی ٣ ترلیۆن و ٨٧٦ ملیار دینار دانراوە. بەم شێوەیە کورتهێنانێکی گەورە دروست دەبێت بە بڕی ٢ ترلیۆن و ٨٢٠ ملیار دینار و ئەگەر پڕنەکرێتەوە ئەوا هەرێمی کوردستان ناتوانێت کۆمپانیا بەرهەمهێنەرەکانی نەوت لە کێڵگەکانی هەرێمی کوردستان پابەند بکات بە بەرهەمهێنان و هەناردەکردنی ٤٠٠ هەزار بەرمیل نەوت/ رۆژانە، ئەمە جگە لە قەرز و پارەى پێشەکیى وەرگیراو لە کڕیارانى نەوت و پابەندە داراییەکانی پێشوو پەیوەندیدار بە نەوت و گاز لە ئەستۆی وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان کە هیچ ئاماژەیەکی بۆ نەکراوە لە پڕۆژە یاسای بودجەی عێراق بۆ ساڵی ٢٠٢٣. ٤.  لە پڕۆژە یاسای بودجەی ئەمساڵ جگە لە دەستەواژەی (النفقات الفعلية) دەستەواژەیەکی نوێش هاتوەتەکایەوە کە ئەویش ئەوەیە هەژمارکردنی بەشی هەرێمی کوردستان لە هیچ حاڵەتێکدا نابێت لە رێژەی داهاتی نەوتی و بەشی گەنجینە لە داهاتی خاڵە سنوورییەکان زیاتر بێت (............ وبما لايزيد عن النسبة ذاتها من الإيرادات النفطية وحصة الخزينة من إيرادات المنافذ الحدودية)، بەم شێوەیە هیچ نرخێک بۆ ئەو ژمارانە نامێنێتەوە کە لە خشتەکانی هاوپێچی بودجەی عێراق بۆ هەرێمی کوردستان جێگیرکراون و وەکو ساڵانی پێشوو وەزارەتی دارایی فیدراڵ هەرێمی کوردستان قەرزدار دەکات لەبەردەم حکومەتی فیدراڵی، هەروەک لە ساڵانی ٢٠٢١ و ٢٠٢٢ بینیمان.       پێشنیاری چارەسەر: ١. لابردنی دەستەواژەی (النفقات الفعلية) لە هەردوو بڕگەی (یەکەم) و(دووەم) لە مادەی (١٢) لە پڕۆژە یاسای بودجەی عێراقی فیدراڵ بۆ ساڵی ٢٠٢٣ و بەم شێوەیە بخوێنرێتەوە: (المادة 12: أولاً- تحدد حصة إقليم كردستان من إجمالي النفقات المبينة في الجدول............. ثانياً: تحدد حصة إقليم كردستان من مجموع النفقات الجارية ونفقات المشاريع الإستثمارية بعد إستبعاد النفقات السيادية....... ). ٢. سەرەڕای لابردنی دەستەواژەی (النفقات الفعلية)، پێویستە ئەم دەستەواژە نوێیەش لاببردرێت کە ئەویش ئەوەیە هەژمارکردنی بەشی هەرێمی کوردستان لە هیچ حاڵەتێکدا نابێت لە رێژەی داهاتی نەوتی و بەشی گەنجینە لە داهاتی خاڵە سنوورییەکان زیاتر بێت (............ وبما لايزيد عن النسبة ذاتها من الإيرادات النفطية وحصة الخزينة من إيرادات المنافذ الحدودية). ٣. لە حاڵەتی جێبەجێنەکردنی پێشنیازی هاتوو لە بڕگەی (١)ی سەرەوە، ئەو کات پێویستە وەک بژاردەی دووەم خەرجییە فیعلییەکانی هەرێمی کوردستانیش لە چوارچێوەی خەرجییە فیعلییەکانی سەرتاسەری عێراق هەژمار بکرێت، نەک تەنها لەسەر خەرجییە فیعلییەکانی پانزە پارێزگاکەی دیکەی عێراق، و لەناو یاسای (قانون الإدارة المالية الإتحادية) ژمارە (٦)ی ساڵی ٢٠١٩ و لە بڕگەی (پازدەهەم) لە مادەی (١)ی یاساکەدا بە ئاشکرا هاتووە کە یەکەکانی خەرجی هەرێمی کوردستانیش دەگرێتەوە. هەروەها لە مادەی (٢)ی هەمان یاسادا هاتووە کە خەرجییەکانی هەرێمی کوردستان بەشێکە لە بودجەی گشتی عێراقی فیدراڵ.  بۆ جێبەجێکردنی ئەم پێشنیاز و چارەسەرانەش، پێویستە هەمواری پڕۆژە یاساکە بکرێتەوە لەبەر ڕۆشنایی خاڵەکانی سەرەوە. هەندێک لەم هەموارکردنەوانەش لە دەسەڵاتی ئەنجوومەنی نوێنەران نییە بەگوێرەی مادەی (١٢) لە یاسای ژمارە (٦)ی ساڵی ٢٠١٩ چونکە ئەنجوومەنی نوێنەران تەنها دەسەڵاتی کەمکردنەوەی سەقفی بودجەی هەیە نەک زیادکردنی. بەڵام هیچ نەبێت ئەنجوومەنی نوێنەران دەتوانێت دەستەواژەی خەرجی راستەقینە (الانفاق الفعلي) لابەرێت یان هیچ نەبێت وەزارەتی دارایی فیدراڵ پابەند بکات کە خەرجیە فیعلییەکانی هەرێمی کوردستانیش لە چوارچێوەی خەرجیە فیعلییەکانی دەوڵەت ئەژمار بکات و لە هەمان کاتدا ئەو بەربەستەش لا ببەن کە دەڵێت پشکی هەرێمی کوردستان لە هیچ حاڵەتێک نابێ لە بڕی بەشداری هەرێمی کوردستان لە داهاتی فیدڕاڵیی زیاتر بێت.. مەبەست لە خستنەڕووی ئەم بابەتە بەم وردەکارییەوە زیاتر بۆ بەرچاوڕوونی خوشک و برایانی کوردستانییە لە ئەندامانی ئەنجوومەنی نوێنەران بەتایبەتتریش ئەندامانی هەردوو لیژنەی دارایی و یاسایی لە ئەنجوومەنی نوێنەران و هەروەها لایەنە سیاسییە کوردستانییەکانی بەشدار لە (هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت)ە کە پێکهێنەری کابینەی بەڕێز محەممەد شیاع سودانییە کە وا بڕیارە رۆژی ١٠/٥/٢٠٢٣ دوا رێکەوتی یەکلاییکردنەوەی گفتوگۆکانی تایبەت بە پڕۆژە یاسای بودجە بێت. تێبینی: ئامانج لەم راپۆرتە ئامادەکراوە بۆ پشتیوانیی ئەندامانی ئەنجوومەنی نوێنەران لە فراکسیۆنە کوردستانییەکانە تا هاوکاریان بێ بۆ زامنکردنی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان. 

  درەو: راپۆرتی: رێكخراوی ئاران بۆ پەرەپێدانی كلتوری مەدەنی بە پێی راپۆرتێكی رێكخراوی (ئاران)" لە هەولێر (113 ) بەڕێوەبەر و بەرپرسی بەش لە فەرمانگەكان، لە سلێمانی (98) بەڕێوەبەر و لە هەڵەبجە (29) بەڕێوەبەر و بەرپرسی فەرمانگە حكومییەكان لەلایەن حزبەوە دیاریكراون، (19) حاڵەتی كڕین و فرۆشتنی راژەی فەرمانبەران لەهەردو پارێزگای هەولێر و سلێمانی تۆماركراون". رێكخراوی ئاران بۆ پەرەپێدانی كلتوری مەدەنی بە بەپشتیوانی سندوقی نیشتمانی بۆ دیموكراسی (NED) راپۆرتێكی لەبارەی (دەستوەردانی حزبی لە كاروباری فەرمانبەران) بڵاو كردەوە و بەگوێرەی راپۆرتەكە:  - لە هەولێر لەكۆی 113 فەرمانبەر، 111 فەرمانبەر، لە سلێمانی لەكۆی 107 فەرمانبەر، 89 فەرمانبەر، لە هەڵەبجە 19 فەرمانبەر لەكۆی 41 فەرمانبەر بەناچاری فۆڕمی حزبیان پڕكردۆتەوە. - راپۆرتەكە لەماوەی (12) مانگدا واتا لە (1/5/2022  بۆ 30/4/2023 )  لە سنوری پارێزگاكانی (هەولێر و سلێمانی و هەڵەبجە) ئامادەكراوە، قسەیان لەگەڵ (1026) فەرمانبەری حكومی لە فەرمانگە حكومیەكانی هەرێمی كوردستان كردوە كە سەر بە (261) فەرمانگەی حكومین لە بەرێوەبەرایەتی گشتی‌ و بەرێوەبەرایەتی‌ و خوارتر لە ( پارێزگاكانی هەولێر‌ و سلێمانی‌ و هەڵەبجە). - لە هەولێر 113 بەڕێوەبەر و بەرپرسی بەش لە فەرمانگەكان، لە سلێمانی 98 بەڕێوەبەر و لە هەڵەبجە 29 بەڕێوەبەر و بەرپرسی بەش لە فەرمانگەكان لەلایەن حزبەوە دیاریكراون، هەروەها تەواوی سەندیكا پیشەییەكان لەلایەن پارتی و یەكێتیەوە كۆنتڕۆڵكراون و دەستوەردانێكی بەرفراوانیان هەیە لەكاروبارەكانیاندا.  - سەرجەم پۆستی قائیمقام و بەڕێوەبەری ناحیەكانی سنوری پارێزگای هەولێر سەر بە پارتی دیموكراتی كوردستانن جگە لە قەزای كۆیە، بەڵام لە سلێمانی و هەڵەبجە بەڕێكەوتنی حزبی ئەو پۆستانە دابەشكراون.  - 19 حاڵەتی كڕین و فرۆشتنی راژەی فەرمانبەران لەهەردو پارێزگای هەولێر و سلێمانی تۆماركراون، كە لە هەولێر حەوت حاڵەت و لە سلێمانی 12 حاڵەت بون. - دابەشبونی جوگرافی قسەكردنی تیمی ئامادەكاری راپۆرتەكە لەگەڵ فەرمانبەراندا: - پارێزگای هەولێر:-  قسە لەگەڵ (326) فەرمانبەر بە پلەی جیاواز كراوە كە سەر بە (113) فەرمانگەی حكومین. - پارێزگای سلێمانی:- قسە لەگەڵ (619) فەرمانبەر بە پلەی جیاواز كراوە كە سەر بە (107) فەرمانگەی حكومین. پارێزگای هەڵەبجە:- قسە لەگەڵ (81) فەرمانبەری حكومی كراوە كە سەر بە (41) فەرمانگەی حكومین      

شیكاری: درەو # هەناردەی شمەکی تورکی لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بۆ عێراق کە بەشی هەرە زۆری لە دەروازی "ئیبراهیم خەلیل"ەوە هاوردە کراوە، بە قەبارەی (2.2 ملیار) دۆلاری ئەمریکی بووە. # هەناردەی سەرجەم کەل و پەلە تورکییەکان بۆ عێراق کەمی کردووە، جگەرەو خواردنەوە کحولییەکان نەبێت بە تێکڕای ساڵانە زیادی کردووە.  # تەنها لە وڵاتی "چین"ەوە لە ماوەی (15) مانگدا، عێراق (12 ملیۆن و 500 هەزار) تایەی ئۆتۆمبێلی بە بەهای زیاتر لە (500 ملیۆن) دۆلار هاوردە کردووە. هەناردەی شمەی تورکی بۆ عێراق تورکیا سێیەم هاوبەشی بازرگانی عێراقە لە دوای چین و شانشینی ئیماراتی، ئەم ریزبەندییەش بەندە بە قەبارەی هەناردەکردنی شمەک و کەل و پەلی ئەو وڵاتانە بۆ عێراق و شمەکی هاوردەکراوی عێراق لە وڵاتانی دەرەوە. تورکیا لەگەڵ ئەوەی و هاوبەشێکی گەورەی بازرگانییە لەگەڵ عێراقدا، بەڵام تاکە ڕێگەی وشکانیانیان دەروازەی (ئیبراهیم خەلیل)ە لە هەرێمی کوردستان و دەکەوێتە سنوری پارێزگای دهۆکەوەو بەشی زۆری ئەو کەل و پەلانەی هەناردەی عێراقی دەکات بە دەروازەی ناوبراودا تێپەڕ دەبێت. لێرەدا ئاماژە بە قەبارەو بەهای هەناردەی ئەو وڵاتە بۆ عێراق لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ و بەروارد بە ساڵی (2022) دەدەین.  پاڵپشت بە داتاکانی دامەزراوەی ئایندەیی عێراق (مٶسسە عراق المستقبل -Iraq Future Foundation) هەناردەی شمەکی تورکیا بۆ عێراق لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا لەسەر بنەمای وەرزی بەڕێژەی 17%  و لەسەر بنەمای ساڵانە بەڕێژەی 32% دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە. بەمەش بەهای هەناردەی شمەکی تورکیا بۆ عێراق لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا گەیشتووەتە نزیکەی (2.2 ملیار) دۆلاری ئەمریکی، دوای ئەوەی لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2022)دا قەبارەی هەناردەی ئەو وڵاتە بۆ عێراق نزیکەی (2.7 ملیار) دۆلاری ئەمریکی و لە دواین چارەکی ساڵی (2022)دا  (3.3 ملیار) دۆلاری ئەمریکی بووە. پێداویستییە خۆراکییەکان گەورەترین ڕێژەی هەناردەی تورکیا بۆ عێراق پێکدەهێنێت کە دەگاتە ڕێژەی (30%)ی نێو کۆی هەناردەی ئەو شمەک و کەل و پەلانەی هەناردەی عێراقی دەکات، بەڵام لەسەر بنەمای ساڵانە بەڕێژەی (22%) لەسەر بنەمای وەرز بەڕێژەی (27%) کەمیکردووە. تایبەت بە هەناردەکردنی کەرەستەی دروستکراوی جۆراوجۆری تورکیا کە بریتین لە زێڕ و جلوبەرگ و مۆبیلیات، کە (23%)ی کۆی هەناردەکردن پێکدەهێنن، لەسەر بنەمانی ساڵانە (26%) و لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا (43%) کەمیکردووە. هەناردەی تورکیا بۆ بەرهەمە سەرەتاییەکانی وەک کاغەز و ئاسن و کانزا جۆراوجۆرەکان کە بە ڕێژەی (22%)ی کۆی هەناردەکردن پێکدەهێنن، بەشێوەی ساڵانە بە ڕێژەی (13%) و لەسەر بنەمای چارەکە ساڵ بە ڕێژەی (32%) کەمیکردووە. لەدوای کەرەستەو پێداویستییەکانی گواستنەوە، خواردنەوە کحولییەکان و جگەرە، کە 1.7%ی کۆی هەناردەکردنیان پێکهێناوە، لەو بەرهەمە تورکیانەن لەسەر بنەمای ساڵانە بەڕێژەیەکی کەم گەشەیان کردووە و گەیشتووە بە سەر و ڕێژەی (5%)، بەڵام لەسەر بنەمای چارەکە ساڵ بە ڕێژەی (14%) گەشەکەیان دابەزیوە. تایبەت بە وردەکاری ڕێژەی گەشەی شمەک و کەل و پەلی هەناردەکراوی تورکیا بۆ عێراق بڕوانە (چارتی ژمارە (1)) هۆکاری دابەزینی ئاستی هەنادەی تورکیا بۆ عێراق بۆ چەند هۆکارێک دەگەڕێتەوە، ئەوانیش؛ 1.    ئاستی دابەزینی هەناردەی کەل و پەلی تورکی پەیوەندیداربووە بەو مەلەرزەیە بووە کە لە سەرەتاکانی مانی شوباتی (2023) تورکیای گرتەوە، کە بووە هۆی ڕاگرتنی زۆرێک لە پڕۆژەکانی ئەو وڵاتە 2.    سەختی گواستنەوەی نەختینەی دارایی لە ئەنجامی ڕێکارەکانی ئەم دواییە لە ڕێکخستنی گواستنەوەی دارایی لە تورکیاو ئاستی بەرزی هەڵاوسان و دابەزینی بەهای لیرەی تورکی، کە بەشداربووە لە دابەزینی بەهای کاڵا هەناردەکراوەکانی ئەو وڵاتە بۆ عێراق. چارتی ژمارە (1) هاوردەی "تایە"ی ئامرازەکانی گواستەوە لە وڵاتی "چین"ەوە   هەر بەپێی داتاکانی هەناردەی دامەزراوەی ئایندەیی عێراق (مٶسسە عراق المستقبل -Iraq Future Foundation)، کە سەرۆکی دەزگاکە (موهەندیس مەنار ئەلعبێدی) لە پەڕەی تایبەتی خۆی لە تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیس بووک بڵاوی کردووەتەوە. بەپێی داتاکانی ناوبراو عێراق لە ماوەی (15 مانگی) ڕابردوودا لە سەرەتای ساڵی (2022) تا کۆتایی چارەکی یەکەمی (2023)، بە بەهای زیاتر لە (500 ملیۆن) دۆلار تایەی جۆراو جۆری لە وڵاتی "چین"ەوە هاوردە کردووە. لەو ماوەیەدا عێراق زیاتر لە (12 ملیۆن و 500 هەزار) تایەی هاوردە کردووە، بۆ ئامرازەکانی گواستنەوە. بەهای هەناردەی "چین" لە چارەکی یەکەمی ساڵی(2023) دا (ملیۆنێک و ٩٠٠ هەزار) تایە بووە، بە بەهای (75 ملیۆن) دۆلار، بە بەراورد بە چارەکی چوارەمی ساڵی (2022) کە نزیکەی (2 ملیۆن 800 هەزار) تایە بووە، بە بەهای (125 ملیۆن) دۆلار، بەڕێژەی (39%)دابەزیوە. بەڵام بەراورد بە چارەکی یەکەمی ساڵی (2022) دابەزینەکە بە ڕێژەی (1.38%)بووە، بەو پێیەی ژمارەی تایەی هاوردەکراو گەیشتووەتە (2 ملیۆن 120 هەزار) تایەی هاوردەکراو، بە بەهای (76 ملیۆن) دۆلاری ئەمریکی. بڕوانە (چارتی ژمارە (2)). چارتی ژمارە (2) وەک سەرۆکی دەزگای دامەزراوەی ئایندەیی عێراق ئاماژەی پێکردووە، پرسیارەکە ئەوەیە ئایا تێکڕای هاوردەکردنی تایەی ئۆتۆمبێل بۆ عێراق لە (15) مانگدا زیاترە لە نیو ملیار دۆلاری ئەمریکی تەنها لە چینەوە! ئایا کێشەی ڕاستەقینە لە دامەزراندنی پڕۆژە بۆ بەرهەمهێنانی تایەی جۆراوجۆر چییە؟ کە بەهای ئەو هەناردەکردنانە پاشەکەوت دەکات و هەلی کار بۆ گەنجانی بێکار دەڕەخسێنێت و بەشدار دەبێت لە زیادکردنی بەرهەمی گشتی ناوخۆیی. ئایا لە ڕاستیدا کێشەیەک هەیە لە دروستکردنی ژینگەی وەبەرهێنان بۆ دامەزراندنی ئەو جۆرە پڕۆژە پیشەسازیانەی کە قەبارەی زیادبوونی بەکاربردن کەم دەکەنەوە، یان فێربووین بەکاربەر بین و بەرهەمهێنەر نەبین؟  

 (درەو): بەر لە دەرچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق، كۆمەڵی دادگەریی بڕیاریدا لە پەرلەمانی كوردستان‌و ئەنجومەنی پارێزگاكان‌و ئیدارەی خۆجێی سلێمانی بكشێتەوە.  كۆمەڵی دادگەریی كوردستان  (7) ئەندامى پەرلەمانی كوردستان، (3) ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگا، قامقامێك و چوار بەڕێوەبەری ناحیەو بەڕێوەبەرێكی گشتی لە ئیدارەی سلێمانی هەیە. ئەمە بەبەهانەی ئەوەی هەم پەرلەمانی كوردستان‌و هەم ئەنجومەنی پارێزگاكان‌و ئیدارەی خۆجێی سلێمانی لەڕووی یاساییەوە ماوەیان بەسەرچووە.   كۆمەڵی دادگەریی كوردستان ئەم بڕیارەی لە كۆبونەوەیەكی گشتیی دەركرد كە ئەمڕۆ ئەنجامیدا.  لەدوای ئەم بڕیارەوە ئیتر دەبێت نوێنەرانی كۆمەڵ لە پەرلەمانی كوردستان‌و ئەنجومەنی پارێزگاكان‌و ئیدارەی خۆجێی سلێمانی دەستلەكاركێشانەوە لە پۆستەكانیان پێشكەش بكەن. ئەو پۆستانەی كە بەپێی ئەم بڕیارە دەبێت نوێنەرانی كۆمەڵ تێیاندا دەستلەكاربكێشنەوە، ئەمانەن:  •    7 ئەندام لە پەرلەمانی كوردستان •     2 ئەندام لە ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر، یەكێك لە ئەندامەكانی كۆمەڵ پێشتر خۆی وازهێنانی لە ئەندامێتی كۆمەڵ راگەیاندووە.  •    2 ئەندام ئەنجومەنی پارێزگا سلێمانی •    پۆستەكانی كۆمەڵی دادگەریی لە ئیدارەی خۆجێی سلێمانی بریتین لە: (1) پۆستی قائیمقام‌و (4) پۆستی بەڕێوەبەری ناحیە‌و (1) پۆستی بەڕێوەبەری گشتی (چاودێری كۆمەڵایەتی سلێمانی)‌و پۆستی جێگری بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی سلێمانی.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە كۆبونەوە گشتییەكەی كۆمەڵی دادگەریدا، ئەندامانی هەر سێ ئەنجومەنی (دامەزراندن- ئەنجومەنی سەركردایەتی- ئەنجومەنی باڵای سیاسی) بەشدارییان كردووە فراكسیۆنی كۆمەڵی دادگەریی لەدوای درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستانەوە، بایكۆتی دانیشتنەكانی پەرلەمانی كرد، بەڵام وەكو فراكسیۆنی یەكگرتوو بەتەواوەتی دەستی لەكار نەكێشایەوە.  بڕیارەكەی ئەمڕۆی كۆمەڵی دادگەریی بۆ دەستلەكاركێشانەوە لە پەرلەمانی كوردستان لەكاتێكدایە، بڕیاری رۆژی چوار شەممەی ئەم هەفتەیە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق حكومی كۆتایی خۆی لەبارەی ئەو سكاڵایانە رابگەیەنێت كە لەبارەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان تۆماركراون. بەپێی قسەی ئەوانەی ئاگاداری وردەكاری كەیسەكەن لە بەغداد، پێشبینی دەكرێت دادگای باڵای فیدراڵی عێراق درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان هەڵوەشێنێتەوە‌و بە نادەستوری ناوی ببات، لەم حاڵەتەشدا ئیتر پەرلەمانی كوردستان توانای یاسایی نامێنێت بۆ دەركردنی یاسای نوێ یان هەمواركردنی یاساكان.  ئەگەر دادگای فیدراڵی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان رەتبكاتەوە، هیچ رێگاچارەیەك لەبەردەم لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان بۆ هەڵبژاردن نامێنێت جگە لەوەی بە هەمان یاسای پێشووی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان رێكبخەن‌و بەڕێوەبردنی پرۆسەكەش بدەنە دەست كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق، چونكە لەماوەی رابردوودا بەهۆی ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی یاسای هەڵبژاردن‌و بە دیاریكراویش كورسی پێكهاتەكان، پەرلەمانی كوردستان نەیتوانی یاسای هەڵبژاردن هەموار بكاتەوە بۆ شێوازی فرە بازنە‌و  كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم كارا بكاتەوە كە تەمەنی یاسایی بەسەرچووە.   

راپۆرت: درەو  وەفدی یەكێتیی لە بەغداد بەڵێنی ئەوەی لە لایەنە شیعەكان وەرگرتووە پشتیوانی جیابونەوەی دارایی سلێمانی بكەن لەناو بودجەی فیدراڵدا، ئەمە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی توڕەكردووە، سەرۆكی حكومەت كارتی گۆڕانكاری وزاری‌و پڕكردنەوەی شوێنی وەزیرەكانی یەكێتیی لەناو حكومەت بەرزكردوەتەوە، ئایا یەكێتیی جددیە لە جیابونەوەی دارایی لەرێگەی بەغدادەوە ؟ زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  وەفدێك بۆ جیاكردنەوەی دارایی رۆژی 27ی ئەم مانگە وەفدی مەكتەبی سیاسی یەكێتیی نیشتمانی كوردستان چووە بەغداد، ئەم وەفدە (رەفعەت عەبدوڵا) بڕیاردەری دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسیی سەرۆكایەتیی دەكرد‌و پێكهاتبوو لە هەریەكە لە (رزگار حاجی حەمە) ئەندامی مەكتەبی سیاسی‌و (نزار ئامێدی) وەزیری ژینگەی عێراق‌و (خالید شوانی) وەزیری دادی عێراق.  وەفدەكەی یەكێتیی لەگەڵ (هادی عامری) سەرۆكی هاوپەیمانی فەتح‌و (نوری مالیكی) سەرۆكی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا دیداری كرد، عامری‌و مالیكی دوان لە كاریگەرترین سەركردە سیاسییەكانی شیعەن لەناو هاوپەیمانی (چوارچێوەی هەماهەنگیی)دا، وەفدەكە (محەمەد حەلبوسی) سەرۆكی پەرلەمانیشی بینی، كە یەكێكە لە كارەكتەرە بەهێزەكانی ناو ئیئتیلافی (ئیدارەی دەوڵەت)، واتە ئیئتیلافی دەسەڵاتداری ئێستای عێراق.  بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە لە بەغداد دەست (درەو) كەوتوون، لەم سەردانەدا وەفدی یەكێتیی داوایان لە لایەنە دەسەڵاتدارەكانی عێراق كردووە لە یاسای بودجەی فیدراڵدا رەچاوی دۆخی دارایی سلێمانی بكرێت، بەجۆرێك سلێمانی لەڕووی داراییەوە سەربەخۆ بێت‌و وابەستە نەكرێت بە دەسەڵاتی حكومەتەوە لە هەولێر. وەفدی یەكێتیی بەراشكاوی بە لایەنە شیعەكانیان وتووە:" ئێمە متمانەمان بە مەسرور بارزانی نییە، بۆیە دەنگ بە پرۆژەیاسای بودجە نادەین تاوەكو دڵنیاییمان پێنەدرێت لە بودجەكەدا دۆخی دارایی سلێمانی باشدەبێت". لەپێناو جیاكردنەوەی دارایی سلێمانی لە دەسەڵاتی هەولێر لەناو بودجەدا، وەفدی یەكێتیی بەڵێنیانداوە هەموو ئەو پابەندییانە جێبەجێ بكەن كە لە بەغدادەوە دەكەوێتە ئەستۆی سنوری ئیدارەی سلێمانی.  بودجەی 2023ی عێراق كە بڕیارە هەمان كۆپی بكرێت بە بودجە بۆ ساڵانی 2022‌و 2023، لە پەرلەمان خوێندنەوەی یەكەمی بۆ كراوە‌و چاوەڕێی خوێندنەوەی دووەم‌و پەسەندكردن دەكات، یەكێتیی كە هیچ ئاماژەیەك بۆ رێككەوتن لەگەڵ پارتی‌و گەڕانەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی حكومەت نابینێت، جارێكی تر بڕیاریداوە لە بەغدادەوە هەوڵەكانی دەستپێبكاتەوە، بەتایبەتیش كە بۆ موچەی مانگی ئازار، كورتهێنان لە خەرجی موچەدا لە سلێمانی روویداو ئەمەش مشتومڕێكی تری لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا دروستكردەوە.  (درەو) زانیویەتی، وەڵامی لایەنە شیعەكان بۆ وەفدەكەی یەكێتیی ئەوە بوو، یەكێتی وەكو لایەنێكی بەشدار لە ئیئتیلافی دەسەڵاتداری عێراق داواكارییەكانی سەبارەت بە یاسای بودجە بباتە ناو كۆبونەوەی ئیئتیلافی (ئیدارەی دەوڵەت)، ئەگەر یەكێتیی داواكارییەكانی بردە ناو ئەو كۆبونەوەكە‌و پارتی ناڕەزایەتی دەربڕی، لەم حاڵەتەدا لایەنە شیعەكان بەڵێنیان داوە پاڵپشتی لە داواكاری یەكێتیی بكەن بۆ جیاكردنەوەی دارایی سلێمانی لەناو بودجەدا. یەكێتیی ئێستا چانسی ئەوەی بۆ هاتوەتە پێشەوە بە پشتیوانی شیعەكان، پشكی خۆی لە بودجەی عێراقدا جیابكاتەوە، بەڵام زانیارییەكان ئاماژە بەوە دەكەن ئەوەی هەیە زیاتر لە مانۆڕێكی سیاسی دەچێت‌و هێشتا یەكێتیی زۆر جددی نییە لە جێبەجێكردنی ئەم بژاردەیە، ترسی هەیە لەم حاڵەتەدا هەرێمی كوردستان بەتەواوەتی توشی دابەشبوون‌و دوو ئیدارەیی ببێتەوە‌و پارتی بەرپرسیارێتی دابەشبوونەوەی كوردستان بخاتە ئەستۆی یەكێتیی. ئەمە لەكاتێكدایە وادەی پەسەندكردنی بودجە تا دێت نزیكتر دەبێتەوە‌و چانسی گەڕانەوەی یەكێتیی بۆ ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران‌و رێككەوتن لەگەڵ مەسرور بارزانی رۆژ لەدوای رۆژ دورتر دەكەوێتەوە.  هەوڵێكی كۆن لە بەرگێكی نوێدا رۆژی 17ی ئەم مانگە لەسەر پێشنیازی عەبدوڵای حاجی مەحمود وەزیری شەهیدان‌و ئەنفالكراوان، وەفدێكی حكومەت كە پێكهاتبوو لە (دانا عەبدولكەریم) وەزیری ئاوەدانكردنەوە لە پشكی گۆڕان‌و (پشتیوان سادق) وەزیری ئەوقاف لە پشكی پارتی‌و (عەبدوڵای حاجی مەحمود) وەزیری شەهیدان لە پشكی پارتی سۆسیال دیموكرات، لە هەولێر سەردانی قوباد تاڵەبانییان كرد.  دوای شەش مانگ لە بایكۆتكردنی كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران لەلایەن قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران‌و سەرۆكی تیمی یەكێتیی، ئەمە یەكەم دانوستانی فەرمی حكومی بوو لەپێناو گەڕاندنەوەی یەكێتیی بۆ ناو كۆبونەوەكان، بەڵام ئەم دانوستانەش شكستی هێناو ئێستا مەسرور بارزانی كارتی هەمواری وزاری‌و گۆڕینی تیمی یەكێتیی لەناو حكومەت بەرزكردوەتەوە. بەرزكردنەوەی ئەم كارتە لەلایەن مەسرور بارزانییەوە پێدەچێت پەیوەندی بەو گفتوگۆیانەوە هەبێت كە بەر لە دوو رۆژ وەفدی مەكتەبی سیاسی یەكێتیی لە بەغداد لەگەڵ لایەنە شیعەكان كردویه‌تی سەبارەت بە جیاكردنەوەی دارایی سلێمانی لەناو بودجەدا.  هەوڵی جیابونەوەی دارایی سلێمانی نوێ نییە، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، بەر لە رووداوەكانی 8ی تەموزی ناوخۆی یەكێتیی‌و تەقینەوەی ناكۆكییەكانی نێوان دوو هاوسەرۆكەكە، یەكێتیی هەوڵێكی لەوجۆرەی هەبووە، كرۆكی هەوڵەكەش ئەوە بووە یەكێتی وەكو دەسەڵاتداری زۆنی سلێمانی، كێڵگەی غازی كۆرمۆر تا تاكە سەرچاوەی غازی هەرێمی كوردستانە، بەشێوەیەكی هاوبەش لەگەڵ حكومەتی عێراق بەڕێوەببات، بەمەرجێك حكومەتی فیدراڵ مامەڵەی دارایی راستەوخۆ لەگەڵ ئیدارەی سلێمانی بكات، بەڵام ئەم هەوڵە بەهۆی گۆڕانكارییە سیاسییەكانەوە لە بەغداد، لەكاتی خۆیدا لەبارچوو.  لە مانگی كانونی دووەمی ئەمساڵیشدا، لە كۆبونەوەیەكی لایەنەكانی ئیئتیلافی (ئیدارەی دەوڵەت)دا، كە لەماڵی موسەننا سامەڕائی سەبارەت بە یاسای بودجە‌و چۆنیەتی ئامادەكردنی یاسای نەوت‌و غاز بەڕێوەچوو، لەبەردەم ئامادەبوانی كۆبونەوەكەدا كە یەكێكیان فوئاد حسێن سەرۆكی تیمی پارتی بوو، بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی وتی: " ئێمە قسەی خۆمان هەیە لەسەر یاسای نەوت‌و غازو یاسای بودجە، ناكرێت یاساكە بە دڵی حكومەتەكەی پارتی بێت، چونكە ئەو حكومەتەی ئێستا لە هەرێم هەیە حكومەتێكی كاربەڕێكەرەو حكومەتی ئێمە نییە، حكومەتی پارتیەو سزای سلێمانی دەدات‌و ئێمە دیراسەی كشانەوە لەحكومەت دەكەین". هەر لەم كۆبونەوەیەدا، بافڵ تاڵەبانی ئاماژەی بەوە كردبوو" لە یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ هەروەها لە یاسای بودجەشدا دەبێت مافی رێككەوتنی پارێزگاكان پارێزراو بێت، ئێمە ئەمانەوێت كوانتاكتی تەواوەتیمان لەگەڵ حكومەتی عێراقدا هەبێت". ئەوەی بە دیاریكراوی بافڵ تاڵەبانی لە یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵدا داوای كردووە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) ئەوەیە" مافی رێككەوتنی پارێزگاكان لەگەڵ حكومەتی ناوەندی پارێزراو بێت".  یەكێتی دەیەوێت لەیاسای بودجەی 2023دا بڕگەیەك جێگای بكرێتەوە‌و بەپێی ئەو بڕگەیە پارێزگای سلێمانی بتوانێت مامەڵەی دارایی راستەوخۆ لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ بكات نەك حكومەتی هەرێم، بەتایبەتیش ئەوەی پەیوەندیدارە بە موچەی فەرمانبەرانەوە یاخود ئیمزاكردنی گرێبەست لە بواری نەوت‌و غازدا لەگەڵ حكومەتی ناوەندیی.  لە هەرێمی كوردستان نەوت‌و غاز وەكو دوو سەرچاوەی گرنگی سامانی سروشتی دابەشبووە بەسەر پارتی‌و یەكێتیدا، نەوت كارتی بەهێزی دەستی پارتییە چونكە زۆرینەی ئەو نەوتەی كە هەرێم هەناردەی دەرەوەی دەكات لە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی پارتیدا بەرهەمدەهێنرێت، تاكە سەرچاوەی غازی سروشتی هەرێمی كوردستانیش كە كێڵگەی "كۆرمۆر"ە، دەكەوێتە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتییەوە.  ئەم ساڵانەی دوایی یەكێتیی چەندجارێك لەرێگەی بەغدادەوە هەوڵی ئەوەیداوە وەبەرهێنان لە غازی كۆرمۆردا بكات، تا ئاستی هەناردەكردنی غاز لەرێگەی گرێبەستێكەوە لەگەڵ حكومەتی عێراق، یەكێتیی خوازیاری ئەوەیە كۆمپانیایەك بە هاوبەشی لەگەڵ حكومەتی عێراق دروست بكات‌و غازی كۆرمۆر بە بۆری بگوازێتەوە بۆ ماڵان‌و وێستگەكانی كارەبا، پارتیش دەیەوێت هاوشێوەی نەوتەكە، غازی كۆرمۆر رەوانەی توركیا بكات.  بەمدواییە بافڵ تاڵەبانی ئاماژەی بە كارتێكی تری یەكێتی كرد دژی پارتی، ئەوەش كاتێك بوو كە وتی" كۆندێنسەیتی ئێمە كوالیتی نەوتی هەرێمی بەرزكردوەتەوە، ئەگەر هەناردەی كۆرمۆر رابگرین پارتی زەرەر دەكات"، ئەمە مەبەست لەو بڕە نەوتە بەرهەمهێنراوەی كێڵگەی كۆرمۆرە كە دەكرێت ناو بۆری هەناردەی نەوتی هەرێمەوە بۆ بەرزكردنەوەی كوالیتی نەوتەكە.    واتا ئەمە جاری یەكەم نییە یەكێتیی كێشەكانی لەگەڵ پارتی دەباتە سەر مێزی گفتوگۆكانی بەغدادو داوای جیابونەوەی دارایی دەكات؛ جیابونەوەی دارایی سلێمانی لە هەولێر، بەواتای دروستبوونەوەی دوو ئیدارەیی دێت، چونكە لە ئێستادا بەهۆی ناكۆكییەكانی پارتی‌و یەكێتییەوە، تاڕادەیەك لەڕووی كارگێڕییەوە دوو ئیدارەیی سەریهەڵداوەتەوە. كێشەی دارایی پارتی‌و یەكێتیی  كێشەی دارایی پارتی‌و یەكێتیی وەكو دەسەڵاتداری دوو زۆنی جیاوازی هەرێمی كوردستان نوێ نییە، ریشەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی شەڕی ناوخۆ‌و دواتریش دانوستانی ئاشتیی‌و یەكخستنەوەی هەردوو حكومەتەكەی كوردستان.  سەرەتای ناكۆكی پارتی‌و یەكێتی لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی داهاتەكان (داهاتی گومرگەكان، چونكە ئەوكات هێشتا داهاتی نەوت سەریهەڵنەداوە) دەگەڕێتەوە بۆ رۆژانی شەڕی ناوخۆیی‌و بەدیاریكراویش لە قۆناغی دووەمی شەڕەكەدا (1994).  لەدواین كتێبی بیرەوەری خۆیدا، مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی نوسیویەتی"یەكێتی بابەتی گومرگی ئیبراهیم خەلیلی كردبوو بە وێردی سەر زمانی، گوایە پارتی پشكیان لە داهاتی گومرگی ئیبراهیم خەلیل ناداتێ‌و ئەوان داوای مافیان دەكەن". بارزانی گومان لەسەر ئەم گرفتە دادەنێت‌و دەڵێ" پرسیارەكە ئەوەبوو ئایا كاتێك یەكێتی لە 1ی ئایاری 1994دا لە سلێمانی‌و گەرمیان پەلاماری بارەگاكانی پارتییان دا، كێشەی گومرگ هەبوو؟.. چ عەقڵ‌و مەنتقێك قبوڵی دەكات پارتی پارە بە لایەنێك بدات كە دروشمی لەناوبردنی بەرزكردوەتەوە‌و هەوڵی سڕینەوەی دەدات".  هاوشێوەی ئێستا كە پارتییەكان گومانیان لە داهاتەكانی سلێمانی هەیە، لە رۆژانی شەڕی ناوخۆشدا هەمان گومان لە راست‌و دروستی داهاتەكان لە ئارادا بووە، بارزانی لە یادەوەرییەكانی خۆیدا لەبارەی بارودۆخی دارایی ئەو سەردەمەوە نوسیویەتی" داهاتی یەكێتی لە باشماخ‌و خاڵە سنورییەكانی دیكەیان لەگەڵ ئێران لە داهاتی گومرگی ئیبراهیم خەلیل كەمتر نەبوو، وروژاندنی بابەتی ئیبراهیم خەلیل، تەنیا بیانوی یەكێتی بوو بۆ دەستپێكردنەوەی شەڕ". بارزانی هیچ داتا‌و ژمارەیەكی لەبارەی داهاتی گومرگەكان لەو سەردەمەدا چ گومرگەكانی بندەستی پارتی چ ئەوانەی یەكێتی بڵانەكردوەتەوە، بۆ سەلماندنی ئەوەی داهاتی هەردوولا وەكو یەكترن تەنیا دەڵێ" ئەگەر راست بێت یەكێتی بێ پارە بووبن ئەو هەموو تێچوونەی شەڕیان چۆن‌و لەكوێ دابین دەكرد؟"، بەوتەی بارزانی ئەمە بەڵگەی ئەو راستیەیە لەو سەردەمەدا (1994) ئەگەر داهاتی یەكێتی لە پارتی زیاتر نەبوبێت، كەمتر نەبووە. سەرباری ئەوەی بارزانی نكولی لەوە دەكات ئیدارەی یەكێتی لە سلێمانی داهاتیان لە ئیدارەی سلێمانی كەمتر بووبێت، بەڵام لە ساڵی 1998دا كە شەڕی ناوخۆیی راوەستاوە‌و یەكێتی‌و پارتی دەستیان بە گفتوگۆی ئاشتیی كردووە، لە وەڵامی دەستپێشخەرییەكدا كە لەو ساڵەدا (عەزیز محەمەد) سكرتێری پێشووی حزبی شیوعی بۆ ئاشتیی كردویەتی، پارتی بەفەرمی رەزامەندی دەربڕیوە لەسەر ئەوەی "كورتهێنانی داهاتی سلێمانی پڕبكاتەوە، بەمەرجێك پارەكە بۆ كارو پرۆژە خزمەتگوزارییەكان تەرخان بكرێت". بەمە دەردەكەوێت لە شوباتی ساڵی 1998وە پارتی بە فەرمی دانی بەوەدا ناوە داهاتەكانی سلێمانی بەشی خەرجییەكانی ناكات‌و پێویستی بە یارمەتیی هەولێرو دهۆك هەیە. رۆژی 17ی ئەیلولی 1998 دوای چوار ساڵ شەڕو نیوە ئاگربەست، بارزانی‌و تاڵەبانی لە واشنتۆن رێككەوتنی ئاشتییان ئیمزاكرد، بابەتی كێشەی دارایی نێوان هەردوولا كە كێشەی سەرەكی بوو، لە رێككەوتنەكەدا بە ژمارەو داتا یەكلانەكرایەوە‌و بەجێهێڵدرا بۆ ئەوەی دواتر هەردوو حزبەكە خۆیان رێككەوتنی لەسەر بكەن، بەڵام بەگوێرەی رێككەوتنەكە بەبێ دیاریكردنی بە ژمارە، پارتی رەزامەندی نیشاندا لەسەر ئەوەی یارمەتی دارایی ناوچەی سلێمانی بدات.  مام جەلال لە (دیداری تەمەن)دا لەبارەی ئەو بڕگەی رێككەوتنی ئاشتیی كە تایبەتە بە پرسی دارایی دەڵێ" یەكەمجار ئەمریكییەكان پرۆژەیەكی تریان هێنابوو، ئەو پرۆژەیە زیاتر داخوازییەكانی ئێمەی تێدا دیار بوو، بەتایبەتی مەسەلەی دەرامەت‌و یارمەتی.. هەندێك لە برادەرانی پارتی پێیانوابوو ئەو پرۆژە ئەمریكییە لە نوسینی دكتۆر بەرهەم بووە، بۆیە ئەوان قبوڵیان نەكرد، جارێكی كە پرۆژەیەكی تر هاتەوە كە هەردوولامان قبوڵمان كرد". لەبارەی پرۆژەی دووەمی ئەمریكییەكان كە دواجار بوو بە رێككەوتنی ئاشتیی، تاڵەبانی هەندێك گلەیی هەیە‌و دەڵێ" هەندێك كەلەبەرمان تێیدا هێشتبووەوە كە نەدەبوو تێیدا بێت، لەوانە: هەندێك خاڵ هەروا مابووەوە، بۆنمونە ماددەی یەكەم لە رێككەوتنامەكە دەڵێ: (دەبێ پارتی لەبەرامبەردا لە برایم خەلیل بەشی یەكێتی بدات)، دەبوایە بەشی یەكێتی چەندە دیاری بكرێت، چونكە كە هاتە سەرئەوە بەبیانوی ئەوەی چەندو چۆنە، خۆیان (پارتی) لێ كێشایەوە". بەپێی گێڕانەوەی تاڵەبانی، دوای رێككەوتنی ئاشتیی، سەرەتا پارتی وتویانە مانگانە بڕی (30 ملیۆن) دینار بە یەكێتی دەدەن، دواتر وتویانە (10 ملیۆن) دینار دەدەن، تاڵەبانی دەڵێ" ئەگەر ئێمە لەرێككەوتنەكەدا بمانوسیایە، پارتی ناچار دەبوو جێبەجێی بكات، ئەگەر ئەوەمان بكردایە توشی ئەو هەموو گیروگرفتە نەدەبوین".  دوای رێككەوتنی ئاشتیی لە ساڵی 1998، حكومەتی پارتی‌و یەكێتیی تاوەكو ساڵی 2005 بەتەواوەتی یەكینەگرتەوە، لەو ساڵانەدا بەپشتبەستن بە رێككەوتنی ئاشتیی یەكێتیی مانگانە بڕە پارەیەكی لە پارتی وەرگرتووە بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانی خەرجییەكانی.  ساڵی 2005‌و دوای روخانی رژێمی سەددام، لەژێر فشاری ئەو گۆڕانكارییانەی لە عێراق هاتنەكایەوە، پارتی‌و یەكێتیی بڕیاریاندا حكومەتەكانیان یەكبخەوە، رێككەوتن لەسەر ئەوەی پۆستی سەرۆكی حكومەت‌و سەرۆكی پەرلەمان (دوو ساڵ بە دوو ساڵ) لەنێوان خۆیاندا دابەش بكەن.  لەدوای روخانی سەددامەوە ئیتر داهاتی گومرگەكان ئەو سەرەنجە زۆری لەسەر نەماو ناردنی 17%ی بودجەی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان بوو بە شادەماری ململانێ ئابورییەكانی هەردوو حزب.   ساڵی 2005 پشكی هەرێم لە بەغداوە بڕەكەی (3 ملیارو 134 ملیۆن) دۆلار بووە، ئەم بڕە پارەیە بەمشێوەیە دابەشكراوە بەسەر هەردوو ناوچەی دەسەڵاتی پارتی‌و یەكێتیدا: • رێژەی 54% بۆ سنوری پارتی • رێژەی 46% بۆ سنوری یەكێتیی لەدوای ساڵی 2007ەوە هەرێمی كوردستان بووە بە خاوەنی سەرچاوەیەكی تری داهات كە دۆزینەوە‌و دەرهێنانی نەوت بوو، ئیتر لەم سەردەمەوە باس‌و خواست لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی شیرینی گرێبەستەكانی نەوت لەنێوان پارتی‌و یەكێتیی سەریهەڵدا، ساڵی 2010 ئاشتی هەورامی لە پەرلەمانی كوردستان وتی" بڕی 4 ملیار دۆلار پارەی شیرینی نەوتمان بۆ كابینەی داهاتووی حكومەت بەجێهێشتووە".  دۆخی دارایی ئێستا  ئێستا هەرێمی كوردستان بە هەردوو ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی‌و یەكێتییەوە مانگانە تەنیا بۆ خەرجی موچە پێویستی بە بڕی (930 ملیار) دینارە‌و بۆ خەرجی بەكارخستن پێویستی بە بڕی (120 ملیار) دینارە. واتە بە تێكڕا كۆی خەرجی مانگانەی حكومەتی هەرێم بە (موچە‌و بەكارخستن‌و وەبەرهێنان‌و كارەبا‌و خزمەتگوزارییەكانی ترەوە) بڕەكەی (ترلیۆنێك‌و 150 ملیار) دینارە، ئەمە بەپێی راگەیەندراوی حكومەت بۆ خەرجی‌و داهاتەكان لە مانگی ئایاری 2022دا.  ئێستا داهاتەكانی هەرێمی كوردستان بەمشێوەیەن:  •    داهاتی نەوت: بەهۆی راوەستانی هەناردەی نەوتەوە داهاتەكە راوەستاوە، لەبری ئەمە حكومەتی فیدراڵ بەڵێنیداوە بڕی (400 ملیار) دینار تر بنێرێت  •    داهاتی ناوخۆ: مانگانە نزیكەی (250 ملیار) دینارە. •    هاوپەیمانان مانگانە بڕی (31 ملیار) دینار وەكو هاوكاری بە حكومەتی هەرێم دەدەن. بەگوێرەی رێككەوتنێكی رانەگەیەندراوی نێوان پارتی‌و یەكێتی لە ساڵی 2021ەوە بڕیادراوە خەرجی‌و داهات لەنێوان سنوری پارتی‌و یەكێتیدا لەسەر بنەمای:  •    57% بۆ سنوری هەولێرو دهۆك (سنوری پارتی) •    43% بۆ سنوری سلێمانی (سنوری یەكێتی) هەر بەگوێرەی ئەو رێككەوتنە كە ناوی لێنراوە "لامەركەزیەتی دارایی"، ئیدارەی سلێمانی دەبێت مانگانە لە  داهاتی خۆی بڕی (90 ملیار) دینار بۆ خەرجی موچە‌و خەرجی سیادی هەرێم تەرخان بكات، كە لەو بڕە پارەیەش (75 ملیار) دیناری تەنیا بۆ تەواوكردنی خەرجەی موچەی سنوری سلێمانی دەڕوات كە مانگانە بە تێكڕا بڕەكەی (365 ملیار) دینارە‌و بڕی (15 ملیار) دیناری داهاتی سلێمانیش بۆ خەرجی سیادی دەڕوات، ئەمە لەكاتێكدایە بۆ دواین مانگ داهاتی سلێمانی (61 ملیار) دینار بووە.  بەپێی قسەی زیاد جەبار سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتیی لە پەرلەمانی كوردستان " لەماوەی 8ی مانگی رابردوودا (242 ملیارو 438 ملیۆن) دینار كورتهێنانی مانگانە هەبووە لە سنوری پارێزگای سلێمانی".