درەو: راپۆرتی: رێكخراوی ئاران بۆ پەرەپێدانی كلتوری مەدەنی بە پێی راپۆرتێكی رێكخراوی (ئاران)" لە هەولێر (113 ) بەڕێوەبەر و بەرپرسی بەش لە فەرمانگەكان، لە سلێمانی (98) بەڕێوەبەر و لە هەڵەبجە (29) بەڕێوەبەر و بەرپرسی فەرمانگە حكومییەكان لەلایەن حزبەوە دیاریكراون، (19) حاڵەتی كڕین و فرۆشتنی راژەی فەرمانبەران لەهەردو پارێزگای هەولێر و سلێمانی تۆماركراون". رێكخراوی ئاران بۆ پەرەپێدانی كلتوری مەدەنی بە بەپشتیوانی سندوقی نیشتمانی بۆ دیموكراسی (NED) راپۆرتێكی لەبارەی (دەستوەردانی حزبی لە كاروباری فەرمانبەران) بڵاو كردەوە و بەگوێرەی راپۆرتەكە:  - لە هەولێر لەكۆی 113 فەرمانبەر، 111 فەرمانبەر، لە سلێمانی لەكۆی 107 فەرمانبەر، 89 فەرمانبەر، لە هەڵەبجە 19 فەرمانبەر لەكۆی 41 فەرمانبەر بەناچاری فۆڕمی حزبیان پڕكردۆتەوە. - راپۆرتەكە لەماوەی (12) مانگدا واتا لە (1/5/2022  بۆ 30/4/2023 )  لە سنوری پارێزگاكانی (هەولێر و سلێمانی و هەڵەبجە) ئامادەكراوە، قسەیان لەگەڵ (1026) فەرمانبەری حكومی لە فەرمانگە حكومیەكانی هەرێمی كوردستان كردوە كە سەر بە (261) فەرمانگەی حكومین لە بەرێوەبەرایەتی گشتی‌ و بەرێوەبەرایەتی‌ و خوارتر لە ( پارێزگاكانی هەولێر‌ و سلێمانی‌ و هەڵەبجە). - لە هەولێر 113 بەڕێوەبەر و بەرپرسی بەش لە فەرمانگەكان، لە سلێمانی 98 بەڕێوەبەر و لە هەڵەبجە 29 بەڕێوەبەر و بەرپرسی بەش لە فەرمانگەكان لەلایەن حزبەوە دیاریكراون، هەروەها تەواوی سەندیكا پیشەییەكان لەلایەن پارتی و یەكێتیەوە كۆنتڕۆڵكراون و دەستوەردانێكی بەرفراوانیان هەیە لەكاروبارەكانیاندا.  - سەرجەم پۆستی قائیمقام و بەڕێوەبەری ناحیەكانی سنوری پارێزگای هەولێر سەر بە پارتی دیموكراتی كوردستانن جگە لە قەزای كۆیە، بەڵام لە سلێمانی و هەڵەبجە بەڕێكەوتنی حزبی ئەو پۆستانە دابەشكراون.  - 19 حاڵەتی كڕین و فرۆشتنی راژەی فەرمانبەران لەهەردو پارێزگای هەولێر و سلێمانی تۆماركراون، كە لە هەولێر حەوت حاڵەت و لە سلێمانی 12 حاڵەت بون. - دابەشبونی جوگرافی قسەكردنی تیمی ئامادەكاری راپۆرتەكە لەگەڵ فەرمانبەراندا: - پارێزگای هەولێر:-  قسە لەگەڵ (326) فەرمانبەر بە پلەی جیاواز كراوە كە سەر بە (113) فەرمانگەی حكومین. - پارێزگای سلێمانی:- قسە لەگەڵ (619) فەرمانبەر بە پلەی جیاواز كراوە كە سەر بە (107) فەرمانگەی حكومین. پارێزگای هەڵەبجە:- قسە لەگەڵ (81) فەرمانبەری حكومی كراوە كە سەر بە (41) فەرمانگەی حكومین      

شیكاری: درەو # هەناردەی شمەکی تورکی لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بۆ عێراق کە بەشی هەرە زۆری لە دەروازی "ئیبراهیم خەلیل"ەوە هاوردە کراوە، بە قەبارەی (2.2 ملیار) دۆلاری ئەمریکی بووە. # هەناردەی سەرجەم کەل و پەلە تورکییەکان بۆ عێراق کەمی کردووە، جگەرەو خواردنەوە کحولییەکان نەبێت بە تێکڕای ساڵانە زیادی کردووە.  # تەنها لە وڵاتی "چین"ەوە لە ماوەی (15) مانگدا، عێراق (12 ملیۆن و 500 هەزار) تایەی ئۆتۆمبێلی بە بەهای زیاتر لە (500 ملیۆن) دۆلار هاوردە کردووە. هەناردەی شمەی تورکی بۆ عێراق تورکیا سێیەم هاوبەشی بازرگانی عێراقە لە دوای چین و شانشینی ئیماراتی، ئەم ریزبەندییەش بەندە بە قەبارەی هەناردەکردنی شمەک و کەل و پەلی ئەو وڵاتانە بۆ عێراق و شمەکی هاوردەکراوی عێراق لە وڵاتانی دەرەوە. تورکیا لەگەڵ ئەوەی و هاوبەشێکی گەورەی بازرگانییە لەگەڵ عێراقدا، بەڵام تاکە ڕێگەی وشکانیانیان دەروازەی (ئیبراهیم خەلیل)ە لە هەرێمی کوردستان و دەکەوێتە سنوری پارێزگای دهۆکەوەو بەشی زۆری ئەو کەل و پەلانەی هەناردەی عێراقی دەکات بە دەروازەی ناوبراودا تێپەڕ دەبێت. لێرەدا ئاماژە بە قەبارەو بەهای هەناردەی ئەو وڵاتە بۆ عێراق لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ و بەروارد بە ساڵی (2022) دەدەین.  پاڵپشت بە داتاکانی دامەزراوەی ئایندەیی عێراق (مٶسسە عراق المستقبل -Iraq Future Foundation) هەناردەی شمەکی تورکیا بۆ عێراق لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا لەسەر بنەمای وەرزی بەڕێژەی 17%  و لەسەر بنەمای ساڵانە بەڕێژەی 32% دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە. بەمەش بەهای هەناردەی شمەکی تورکیا بۆ عێراق لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا گەیشتووەتە نزیکەی (2.2 ملیار) دۆلاری ئەمریکی، دوای ئەوەی لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2022)دا قەبارەی هەناردەی ئەو وڵاتە بۆ عێراق نزیکەی (2.7 ملیار) دۆلاری ئەمریکی و لە دواین چارەکی ساڵی (2022)دا  (3.3 ملیار) دۆلاری ئەمریکی بووە. پێداویستییە خۆراکییەکان گەورەترین ڕێژەی هەناردەی تورکیا بۆ عێراق پێکدەهێنێت کە دەگاتە ڕێژەی (30%)ی نێو کۆی هەناردەی ئەو شمەک و کەل و پەلانەی هەناردەی عێراقی دەکات، بەڵام لەسەر بنەمای ساڵانە بەڕێژەی (22%) لەسەر بنەمای وەرز بەڕێژەی (27%) کەمیکردووە. تایبەت بە هەناردەکردنی کەرەستەی دروستکراوی جۆراوجۆری تورکیا کە بریتین لە زێڕ و جلوبەرگ و مۆبیلیات، کە (23%)ی کۆی هەناردەکردن پێکدەهێنن، لەسەر بنەمانی ساڵانە (26%) و لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا (43%) کەمیکردووە. هەناردەی تورکیا بۆ بەرهەمە سەرەتاییەکانی وەک کاغەز و ئاسن و کانزا جۆراوجۆرەکان کە بە ڕێژەی (22%)ی کۆی هەناردەکردن پێکدەهێنن، بەشێوەی ساڵانە بە ڕێژەی (13%) و لەسەر بنەمای چارەکە ساڵ بە ڕێژەی (32%) کەمیکردووە. لەدوای کەرەستەو پێداویستییەکانی گواستنەوە، خواردنەوە کحولییەکان و جگەرە، کە 1.7%ی کۆی هەناردەکردنیان پێکهێناوە، لەو بەرهەمە تورکیانەن لەسەر بنەمای ساڵانە بەڕێژەیەکی کەم گەشەیان کردووە و گەیشتووە بە سەر و ڕێژەی (5%)، بەڵام لەسەر بنەمای چارەکە ساڵ بە ڕێژەی (14%) گەشەکەیان دابەزیوە. تایبەت بە وردەکاری ڕێژەی گەشەی شمەک و کەل و پەلی هەناردەکراوی تورکیا بۆ عێراق بڕوانە (چارتی ژمارە (1)) هۆکاری دابەزینی ئاستی هەنادەی تورکیا بۆ عێراق بۆ چەند هۆکارێک دەگەڕێتەوە، ئەوانیش؛ 1.    ئاستی دابەزینی هەناردەی کەل و پەلی تورکی پەیوەندیداربووە بەو مەلەرزەیە بووە کە لە سەرەتاکانی مانی شوباتی (2023) تورکیای گرتەوە، کە بووە هۆی ڕاگرتنی زۆرێک لە پڕۆژەکانی ئەو وڵاتە 2.    سەختی گواستنەوەی نەختینەی دارایی لە ئەنجامی ڕێکارەکانی ئەم دواییە لە ڕێکخستنی گواستنەوەی دارایی لە تورکیاو ئاستی بەرزی هەڵاوسان و دابەزینی بەهای لیرەی تورکی، کە بەشداربووە لە دابەزینی بەهای کاڵا هەناردەکراوەکانی ئەو وڵاتە بۆ عێراق. چارتی ژمارە (1) هاوردەی "تایە"ی ئامرازەکانی گواستەوە لە وڵاتی "چین"ەوە   هەر بەپێی داتاکانی هەناردەی دامەزراوەی ئایندەیی عێراق (مٶسسە عراق المستقبل -Iraq Future Foundation)، کە سەرۆکی دەزگاکە (موهەندیس مەنار ئەلعبێدی) لە پەڕەی تایبەتی خۆی لە تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیس بووک بڵاوی کردووەتەوە. بەپێی داتاکانی ناوبراو عێراق لە ماوەی (15 مانگی) ڕابردوودا لە سەرەتای ساڵی (2022) تا کۆتایی چارەکی یەکەمی (2023)، بە بەهای زیاتر لە (500 ملیۆن) دۆلار تایەی جۆراو جۆری لە وڵاتی "چین"ەوە هاوردە کردووە. لەو ماوەیەدا عێراق زیاتر لە (12 ملیۆن و 500 هەزار) تایەی هاوردە کردووە، بۆ ئامرازەکانی گواستنەوە. بەهای هەناردەی "چین" لە چارەکی یەکەمی ساڵی(2023) دا (ملیۆنێک و ٩٠٠ هەزار) تایە بووە، بە بەهای (75 ملیۆن) دۆلار، بە بەراورد بە چارەکی چوارەمی ساڵی (2022) کە نزیکەی (2 ملیۆن 800 هەزار) تایە بووە، بە بەهای (125 ملیۆن) دۆلار، بەڕێژەی (39%)دابەزیوە. بەڵام بەراورد بە چارەکی یەکەمی ساڵی (2022) دابەزینەکە بە ڕێژەی (1.38%)بووە، بەو پێیەی ژمارەی تایەی هاوردەکراو گەیشتووەتە (2 ملیۆن 120 هەزار) تایەی هاوردەکراو، بە بەهای (76 ملیۆن) دۆلاری ئەمریکی. بڕوانە (چارتی ژمارە (2)). چارتی ژمارە (2) وەک سەرۆکی دەزگای دامەزراوەی ئایندەیی عێراق ئاماژەی پێکردووە، پرسیارەکە ئەوەیە ئایا تێکڕای هاوردەکردنی تایەی ئۆتۆمبێل بۆ عێراق لە (15) مانگدا زیاترە لە نیو ملیار دۆلاری ئەمریکی تەنها لە چینەوە! ئایا کێشەی ڕاستەقینە لە دامەزراندنی پڕۆژە بۆ بەرهەمهێنانی تایەی جۆراوجۆر چییە؟ کە بەهای ئەو هەناردەکردنانە پاشەکەوت دەکات و هەلی کار بۆ گەنجانی بێکار دەڕەخسێنێت و بەشدار دەبێت لە زیادکردنی بەرهەمی گشتی ناوخۆیی. ئایا لە ڕاستیدا کێشەیەک هەیە لە دروستکردنی ژینگەی وەبەرهێنان بۆ دامەزراندنی ئەو جۆرە پڕۆژە پیشەسازیانەی کە قەبارەی زیادبوونی بەکاربردن کەم دەکەنەوە، یان فێربووین بەکاربەر بین و بەرهەمهێنەر نەبین؟  

 (درەو): بەر لە دەرچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق، كۆمەڵی دادگەریی بڕیاریدا لە پەرلەمانی كوردستان‌و ئەنجومەنی پارێزگاكان‌و ئیدارەی خۆجێی سلێمانی بكشێتەوە.  كۆمەڵی دادگەریی كوردستان  (7) ئەندامى پەرلەمانی كوردستان، (3) ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگا، قامقامێك و چوار بەڕێوەبەری ناحیەو بەڕێوەبەرێكی گشتی لە ئیدارەی سلێمانی هەیە. ئەمە بەبەهانەی ئەوەی هەم پەرلەمانی كوردستان‌و هەم ئەنجومەنی پارێزگاكان‌و ئیدارەی خۆجێی سلێمانی لەڕووی یاساییەوە ماوەیان بەسەرچووە.   كۆمەڵی دادگەریی كوردستان ئەم بڕیارەی لە كۆبونەوەیەكی گشتیی دەركرد كە ئەمڕۆ ئەنجامیدا.  لەدوای ئەم بڕیارەوە ئیتر دەبێت نوێنەرانی كۆمەڵ لە پەرلەمانی كوردستان‌و ئەنجومەنی پارێزگاكان‌و ئیدارەی خۆجێی سلێمانی دەستلەكاركێشانەوە لە پۆستەكانیان پێشكەش بكەن. ئەو پۆستانەی كە بەپێی ئەم بڕیارە دەبێت نوێنەرانی كۆمەڵ تێیاندا دەستلەكاربكێشنەوە، ئەمانەن:  •    7 ئەندام لە پەرلەمانی كوردستان •     2 ئەندام لە ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر، یەكێك لە ئەندامەكانی كۆمەڵ پێشتر خۆی وازهێنانی لە ئەندامێتی كۆمەڵ راگەیاندووە.  •    2 ئەندام ئەنجومەنی پارێزگا سلێمانی •    پۆستەكانی كۆمەڵی دادگەریی لە ئیدارەی خۆجێی سلێمانی بریتین لە: (1) پۆستی قائیمقام‌و (4) پۆستی بەڕێوەبەری ناحیە‌و (1) پۆستی بەڕێوەبەری گشتی (چاودێری كۆمەڵایەتی سلێمانی)‌و پۆستی جێگری بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی سلێمانی.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە كۆبونەوە گشتییەكەی كۆمەڵی دادگەریدا، ئەندامانی هەر سێ ئەنجومەنی (دامەزراندن- ئەنجومەنی سەركردایەتی- ئەنجومەنی باڵای سیاسی) بەشدارییان كردووە فراكسیۆنی كۆمەڵی دادگەریی لەدوای درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستانەوە، بایكۆتی دانیشتنەكانی پەرلەمانی كرد، بەڵام وەكو فراكسیۆنی یەكگرتوو بەتەواوەتی دەستی لەكار نەكێشایەوە.  بڕیارەكەی ئەمڕۆی كۆمەڵی دادگەریی بۆ دەستلەكاركێشانەوە لە پەرلەمانی كوردستان لەكاتێكدایە، بڕیاری رۆژی چوار شەممەی ئەم هەفتەیە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق حكومی كۆتایی خۆی لەبارەی ئەو سكاڵایانە رابگەیەنێت كە لەبارەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان تۆماركراون. بەپێی قسەی ئەوانەی ئاگاداری وردەكاری كەیسەكەن لە بەغداد، پێشبینی دەكرێت دادگای باڵای فیدراڵی عێراق درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان هەڵوەشێنێتەوە‌و بە نادەستوری ناوی ببات، لەم حاڵەتەشدا ئیتر پەرلەمانی كوردستان توانای یاسایی نامێنێت بۆ دەركردنی یاسای نوێ یان هەمواركردنی یاساكان.  ئەگەر دادگای فیدراڵی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان رەتبكاتەوە، هیچ رێگاچارەیەك لەبەردەم لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان بۆ هەڵبژاردن نامێنێت جگە لەوەی بە هەمان یاسای پێشووی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان رێكبخەن‌و بەڕێوەبردنی پرۆسەكەش بدەنە دەست كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق، چونكە لەماوەی رابردوودا بەهۆی ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی یاسای هەڵبژاردن‌و بە دیاریكراویش كورسی پێكهاتەكان، پەرلەمانی كوردستان نەیتوانی یاسای هەڵبژاردن هەموار بكاتەوە بۆ شێوازی فرە بازنە‌و  كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم كارا بكاتەوە كە تەمەنی یاسایی بەسەرچووە.   

راپۆرت: درەو  وەفدی یەكێتیی لە بەغداد بەڵێنی ئەوەی لە لایەنە شیعەكان وەرگرتووە پشتیوانی جیابونەوەی دارایی سلێمانی بكەن لەناو بودجەی فیدراڵدا، ئەمە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی توڕەكردووە، سەرۆكی حكومەت كارتی گۆڕانكاری وزاری‌و پڕكردنەوەی شوێنی وەزیرەكانی یەكێتیی لەناو حكومەت بەرزكردوەتەوە، ئایا یەكێتیی جددیە لە جیابونەوەی دارایی لەرێگەی بەغدادەوە ؟ زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  وەفدێك بۆ جیاكردنەوەی دارایی رۆژی 27ی ئەم مانگە وەفدی مەكتەبی سیاسی یەكێتیی نیشتمانی كوردستان چووە بەغداد، ئەم وەفدە (رەفعەت عەبدوڵا) بڕیاردەری دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسیی سەرۆكایەتیی دەكرد‌و پێكهاتبوو لە هەریەكە لە (رزگار حاجی حەمە) ئەندامی مەكتەبی سیاسی‌و (نزار ئامێدی) وەزیری ژینگەی عێراق‌و (خالید شوانی) وەزیری دادی عێراق.  وەفدەكەی یەكێتیی لەگەڵ (هادی عامری) سەرۆكی هاوپەیمانی فەتح‌و (نوری مالیكی) سەرۆكی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا دیداری كرد، عامری‌و مالیكی دوان لە كاریگەرترین سەركردە سیاسییەكانی شیعەن لەناو هاوپەیمانی (چوارچێوەی هەماهەنگیی)دا، وەفدەكە (محەمەد حەلبوسی) سەرۆكی پەرلەمانیشی بینی، كە یەكێكە لە كارەكتەرە بەهێزەكانی ناو ئیئتیلافی (ئیدارەی دەوڵەت)، واتە ئیئتیلافی دەسەڵاتداری ئێستای عێراق.  بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە لە بەغداد دەست (درەو) كەوتوون، لەم سەردانەدا وەفدی یەكێتیی داوایان لە لایەنە دەسەڵاتدارەكانی عێراق كردووە لە یاسای بودجەی فیدراڵدا رەچاوی دۆخی دارایی سلێمانی بكرێت، بەجۆرێك سلێمانی لەڕووی داراییەوە سەربەخۆ بێت‌و وابەستە نەكرێت بە دەسەڵاتی حكومەتەوە لە هەولێر. وەفدی یەكێتیی بەراشكاوی بە لایەنە شیعەكانیان وتووە:" ئێمە متمانەمان بە مەسرور بارزانی نییە، بۆیە دەنگ بە پرۆژەیاسای بودجە نادەین تاوەكو دڵنیاییمان پێنەدرێت لە بودجەكەدا دۆخی دارایی سلێمانی باشدەبێت". لەپێناو جیاكردنەوەی دارایی سلێمانی لە دەسەڵاتی هەولێر لەناو بودجەدا، وەفدی یەكێتیی بەڵێنیانداوە هەموو ئەو پابەندییانە جێبەجێ بكەن كە لە بەغدادەوە دەكەوێتە ئەستۆی سنوری ئیدارەی سلێمانی.  بودجەی 2023ی عێراق كە بڕیارە هەمان كۆپی بكرێت بە بودجە بۆ ساڵانی 2022‌و 2023، لە پەرلەمان خوێندنەوەی یەكەمی بۆ كراوە‌و چاوەڕێی خوێندنەوەی دووەم‌و پەسەندكردن دەكات، یەكێتیی كە هیچ ئاماژەیەك بۆ رێككەوتن لەگەڵ پارتی‌و گەڕانەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی حكومەت نابینێت، جارێكی تر بڕیاریداوە لە بەغدادەوە هەوڵەكانی دەستپێبكاتەوە، بەتایبەتیش كە بۆ موچەی مانگی ئازار، كورتهێنان لە خەرجی موچەدا لە سلێمانی روویداو ئەمەش مشتومڕێكی تری لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا دروستكردەوە.  (درەو) زانیویەتی، وەڵامی لایەنە شیعەكان بۆ وەفدەكەی یەكێتیی ئەوە بوو، یەكێتی وەكو لایەنێكی بەشدار لە ئیئتیلافی دەسەڵاتداری عێراق داواكارییەكانی سەبارەت بە یاسای بودجە بباتە ناو كۆبونەوەی ئیئتیلافی (ئیدارەی دەوڵەت)، ئەگەر یەكێتیی داواكارییەكانی بردە ناو ئەو كۆبونەوەكە‌و پارتی ناڕەزایەتی دەربڕی، لەم حاڵەتەدا لایەنە شیعەكان بەڵێنیان داوە پاڵپشتی لە داواكاری یەكێتیی بكەن بۆ جیاكردنەوەی دارایی سلێمانی لەناو بودجەدا. یەكێتیی ئێستا چانسی ئەوەی بۆ هاتوەتە پێشەوە بە پشتیوانی شیعەكان، پشكی خۆی لە بودجەی عێراقدا جیابكاتەوە، بەڵام زانیارییەكان ئاماژە بەوە دەكەن ئەوەی هەیە زیاتر لە مانۆڕێكی سیاسی دەچێت‌و هێشتا یەكێتیی زۆر جددی نییە لە جێبەجێكردنی ئەم بژاردەیە، ترسی هەیە لەم حاڵەتەدا هەرێمی كوردستان بەتەواوەتی توشی دابەشبوون‌و دوو ئیدارەیی ببێتەوە‌و پارتی بەرپرسیارێتی دابەشبوونەوەی كوردستان بخاتە ئەستۆی یەكێتیی. ئەمە لەكاتێكدایە وادەی پەسەندكردنی بودجە تا دێت نزیكتر دەبێتەوە‌و چانسی گەڕانەوەی یەكێتیی بۆ ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران‌و رێككەوتن لەگەڵ مەسرور بارزانی رۆژ لەدوای رۆژ دورتر دەكەوێتەوە.  هەوڵێكی كۆن لە بەرگێكی نوێدا رۆژی 17ی ئەم مانگە لەسەر پێشنیازی عەبدوڵای حاجی مەحمود وەزیری شەهیدان‌و ئەنفالكراوان، وەفدێكی حكومەت كە پێكهاتبوو لە (دانا عەبدولكەریم) وەزیری ئاوەدانكردنەوە لە پشكی گۆڕان‌و (پشتیوان سادق) وەزیری ئەوقاف لە پشكی پارتی‌و (عەبدوڵای حاجی مەحمود) وەزیری شەهیدان لە پشكی پارتی سۆسیال دیموكرات، لە هەولێر سەردانی قوباد تاڵەبانییان كرد.  دوای شەش مانگ لە بایكۆتكردنی كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران لەلایەن قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران‌و سەرۆكی تیمی یەكێتیی، ئەمە یەكەم دانوستانی فەرمی حكومی بوو لەپێناو گەڕاندنەوەی یەكێتیی بۆ ناو كۆبونەوەكان، بەڵام ئەم دانوستانەش شكستی هێناو ئێستا مەسرور بارزانی كارتی هەمواری وزاری‌و گۆڕینی تیمی یەكێتیی لەناو حكومەت بەرزكردوەتەوە. بەرزكردنەوەی ئەم كارتە لەلایەن مەسرور بارزانییەوە پێدەچێت پەیوەندی بەو گفتوگۆیانەوە هەبێت كە بەر لە دوو رۆژ وەفدی مەكتەبی سیاسی یەكێتیی لە بەغداد لەگەڵ لایەنە شیعەكان كردویه‌تی سەبارەت بە جیاكردنەوەی دارایی سلێمانی لەناو بودجەدا.  هەوڵی جیابونەوەی دارایی سلێمانی نوێ نییە، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، بەر لە رووداوەكانی 8ی تەموزی ناوخۆی یەكێتیی‌و تەقینەوەی ناكۆكییەكانی نێوان دوو هاوسەرۆكەكە، یەكێتیی هەوڵێكی لەوجۆرەی هەبووە، كرۆكی هەوڵەكەش ئەوە بووە یەكێتی وەكو دەسەڵاتداری زۆنی سلێمانی، كێڵگەی غازی كۆرمۆر تا تاكە سەرچاوەی غازی هەرێمی كوردستانە، بەشێوەیەكی هاوبەش لەگەڵ حكومەتی عێراق بەڕێوەببات، بەمەرجێك حكومەتی فیدراڵ مامەڵەی دارایی راستەوخۆ لەگەڵ ئیدارەی سلێمانی بكات، بەڵام ئەم هەوڵە بەهۆی گۆڕانكارییە سیاسییەكانەوە لە بەغداد، لەكاتی خۆیدا لەبارچوو.  لە مانگی كانونی دووەمی ئەمساڵیشدا، لە كۆبونەوەیەكی لایەنەكانی ئیئتیلافی (ئیدارەی دەوڵەت)دا، كە لەماڵی موسەننا سامەڕائی سەبارەت بە یاسای بودجە‌و چۆنیەتی ئامادەكردنی یاسای نەوت‌و غاز بەڕێوەچوو، لەبەردەم ئامادەبوانی كۆبونەوەكەدا كە یەكێكیان فوئاد حسێن سەرۆكی تیمی پارتی بوو، بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی وتی: " ئێمە قسەی خۆمان هەیە لەسەر یاسای نەوت‌و غازو یاسای بودجە، ناكرێت یاساكە بە دڵی حكومەتەكەی پارتی بێت، چونكە ئەو حكومەتەی ئێستا لە هەرێم هەیە حكومەتێكی كاربەڕێكەرەو حكومەتی ئێمە نییە، حكومەتی پارتیەو سزای سلێمانی دەدات‌و ئێمە دیراسەی كشانەوە لەحكومەت دەكەین". هەر لەم كۆبونەوەیەدا، بافڵ تاڵەبانی ئاماژەی بەوە كردبوو" لە یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ هەروەها لە یاسای بودجەشدا دەبێت مافی رێككەوتنی پارێزگاكان پارێزراو بێت، ئێمە ئەمانەوێت كوانتاكتی تەواوەتیمان لەگەڵ حكومەتی عێراقدا هەبێت". ئەوەی بە دیاریكراوی بافڵ تاڵەبانی لە یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵدا داوای كردووە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) ئەوەیە" مافی رێككەوتنی پارێزگاكان لەگەڵ حكومەتی ناوەندی پارێزراو بێت".  یەكێتی دەیەوێت لەیاسای بودجەی 2023دا بڕگەیەك جێگای بكرێتەوە‌و بەپێی ئەو بڕگەیە پارێزگای سلێمانی بتوانێت مامەڵەی دارایی راستەوخۆ لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ بكات نەك حكومەتی هەرێم، بەتایبەتیش ئەوەی پەیوەندیدارە بە موچەی فەرمانبەرانەوە یاخود ئیمزاكردنی گرێبەست لە بواری نەوت‌و غازدا لەگەڵ حكومەتی ناوەندیی.  لە هەرێمی كوردستان نەوت‌و غاز وەكو دوو سەرچاوەی گرنگی سامانی سروشتی دابەشبووە بەسەر پارتی‌و یەكێتیدا، نەوت كارتی بەهێزی دەستی پارتییە چونكە زۆرینەی ئەو نەوتەی كە هەرێم هەناردەی دەرەوەی دەكات لە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی پارتیدا بەرهەمدەهێنرێت، تاكە سەرچاوەی غازی سروشتی هەرێمی كوردستانیش كە كێڵگەی "كۆرمۆر"ە، دەكەوێتە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتییەوە.  ئەم ساڵانەی دوایی یەكێتیی چەندجارێك لەرێگەی بەغدادەوە هەوڵی ئەوەیداوە وەبەرهێنان لە غازی كۆرمۆردا بكات، تا ئاستی هەناردەكردنی غاز لەرێگەی گرێبەستێكەوە لەگەڵ حكومەتی عێراق، یەكێتیی خوازیاری ئەوەیە كۆمپانیایەك بە هاوبەشی لەگەڵ حكومەتی عێراق دروست بكات‌و غازی كۆرمۆر بە بۆری بگوازێتەوە بۆ ماڵان‌و وێستگەكانی كارەبا، پارتیش دەیەوێت هاوشێوەی نەوتەكە، غازی كۆرمۆر رەوانەی توركیا بكات.  بەمدواییە بافڵ تاڵەبانی ئاماژەی بە كارتێكی تری یەكێتی كرد دژی پارتی، ئەوەش كاتێك بوو كە وتی" كۆندێنسەیتی ئێمە كوالیتی نەوتی هەرێمی بەرزكردوەتەوە، ئەگەر هەناردەی كۆرمۆر رابگرین پارتی زەرەر دەكات"، ئەمە مەبەست لەو بڕە نەوتە بەرهەمهێنراوەی كێڵگەی كۆرمۆرە كە دەكرێت ناو بۆری هەناردەی نەوتی هەرێمەوە بۆ بەرزكردنەوەی كوالیتی نەوتەكە.    واتا ئەمە جاری یەكەم نییە یەكێتیی كێشەكانی لەگەڵ پارتی دەباتە سەر مێزی گفتوگۆكانی بەغدادو داوای جیابونەوەی دارایی دەكات؛ جیابونەوەی دارایی سلێمانی لە هەولێر، بەواتای دروستبوونەوەی دوو ئیدارەیی دێت، چونكە لە ئێستادا بەهۆی ناكۆكییەكانی پارتی‌و یەكێتییەوە، تاڕادەیەك لەڕووی كارگێڕییەوە دوو ئیدارەیی سەریهەڵداوەتەوە. كێشەی دارایی پارتی‌و یەكێتیی  كێشەی دارایی پارتی‌و یەكێتیی وەكو دەسەڵاتداری دوو زۆنی جیاوازی هەرێمی كوردستان نوێ نییە، ریشەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی شەڕی ناوخۆ‌و دواتریش دانوستانی ئاشتیی‌و یەكخستنەوەی هەردوو حكومەتەكەی كوردستان.  سەرەتای ناكۆكی پارتی‌و یەكێتی لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی داهاتەكان (داهاتی گومرگەكان، چونكە ئەوكات هێشتا داهاتی نەوت سەریهەڵنەداوە) دەگەڕێتەوە بۆ رۆژانی شەڕی ناوخۆیی‌و بەدیاریكراویش لە قۆناغی دووەمی شەڕەكەدا (1994).  لەدواین كتێبی بیرەوەری خۆیدا، مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی نوسیویەتی"یەكێتی بابەتی گومرگی ئیبراهیم خەلیلی كردبوو بە وێردی سەر زمانی، گوایە پارتی پشكیان لە داهاتی گومرگی ئیبراهیم خەلیل ناداتێ‌و ئەوان داوای مافیان دەكەن". بارزانی گومان لەسەر ئەم گرفتە دادەنێت‌و دەڵێ" پرسیارەكە ئەوەبوو ئایا كاتێك یەكێتی لە 1ی ئایاری 1994دا لە سلێمانی‌و گەرمیان پەلاماری بارەگاكانی پارتییان دا، كێشەی گومرگ هەبوو؟.. چ عەقڵ‌و مەنتقێك قبوڵی دەكات پارتی پارە بە لایەنێك بدات كە دروشمی لەناوبردنی بەرزكردوەتەوە‌و هەوڵی سڕینەوەی دەدات".  هاوشێوەی ئێستا كە پارتییەكان گومانیان لە داهاتەكانی سلێمانی هەیە، لە رۆژانی شەڕی ناوخۆشدا هەمان گومان لە راست‌و دروستی داهاتەكان لە ئارادا بووە، بارزانی لە یادەوەرییەكانی خۆیدا لەبارەی بارودۆخی دارایی ئەو سەردەمەوە نوسیویەتی" داهاتی یەكێتی لە باشماخ‌و خاڵە سنورییەكانی دیكەیان لەگەڵ ئێران لە داهاتی گومرگی ئیبراهیم خەلیل كەمتر نەبوو، وروژاندنی بابەتی ئیبراهیم خەلیل، تەنیا بیانوی یەكێتی بوو بۆ دەستپێكردنەوەی شەڕ". بارزانی هیچ داتا‌و ژمارەیەكی لەبارەی داهاتی گومرگەكان لەو سەردەمەدا چ گومرگەكانی بندەستی پارتی چ ئەوانەی یەكێتی بڵانەكردوەتەوە، بۆ سەلماندنی ئەوەی داهاتی هەردوولا وەكو یەكترن تەنیا دەڵێ" ئەگەر راست بێت یەكێتی بێ پارە بووبن ئەو هەموو تێچوونەی شەڕیان چۆن‌و لەكوێ دابین دەكرد؟"، بەوتەی بارزانی ئەمە بەڵگەی ئەو راستیەیە لەو سەردەمەدا (1994) ئەگەر داهاتی یەكێتی لە پارتی زیاتر نەبوبێت، كەمتر نەبووە. سەرباری ئەوەی بارزانی نكولی لەوە دەكات ئیدارەی یەكێتی لە سلێمانی داهاتیان لە ئیدارەی سلێمانی كەمتر بووبێت، بەڵام لە ساڵی 1998دا كە شەڕی ناوخۆیی راوەستاوە‌و یەكێتی‌و پارتی دەستیان بە گفتوگۆی ئاشتیی كردووە، لە وەڵامی دەستپێشخەرییەكدا كە لەو ساڵەدا (عەزیز محەمەد) سكرتێری پێشووی حزبی شیوعی بۆ ئاشتیی كردویەتی، پارتی بەفەرمی رەزامەندی دەربڕیوە لەسەر ئەوەی "كورتهێنانی داهاتی سلێمانی پڕبكاتەوە، بەمەرجێك پارەكە بۆ كارو پرۆژە خزمەتگوزارییەكان تەرخان بكرێت". بەمە دەردەكەوێت لە شوباتی ساڵی 1998وە پارتی بە فەرمی دانی بەوەدا ناوە داهاتەكانی سلێمانی بەشی خەرجییەكانی ناكات‌و پێویستی بە یارمەتیی هەولێرو دهۆك هەیە. رۆژی 17ی ئەیلولی 1998 دوای چوار ساڵ شەڕو نیوە ئاگربەست، بارزانی‌و تاڵەبانی لە واشنتۆن رێككەوتنی ئاشتییان ئیمزاكرد، بابەتی كێشەی دارایی نێوان هەردوولا كە كێشەی سەرەكی بوو، لە رێككەوتنەكەدا بە ژمارەو داتا یەكلانەكرایەوە‌و بەجێهێڵدرا بۆ ئەوەی دواتر هەردوو حزبەكە خۆیان رێككەوتنی لەسەر بكەن، بەڵام بەگوێرەی رێككەوتنەكە بەبێ دیاریكردنی بە ژمارە، پارتی رەزامەندی نیشاندا لەسەر ئەوەی یارمەتی دارایی ناوچەی سلێمانی بدات.  مام جەلال لە (دیداری تەمەن)دا لەبارەی ئەو بڕگەی رێككەوتنی ئاشتیی كە تایبەتە بە پرسی دارایی دەڵێ" یەكەمجار ئەمریكییەكان پرۆژەیەكی تریان هێنابوو، ئەو پرۆژەیە زیاتر داخوازییەكانی ئێمەی تێدا دیار بوو، بەتایبەتی مەسەلەی دەرامەت‌و یارمەتی.. هەندێك لە برادەرانی پارتی پێیانوابوو ئەو پرۆژە ئەمریكییە لە نوسینی دكتۆر بەرهەم بووە، بۆیە ئەوان قبوڵیان نەكرد، جارێكی كە پرۆژەیەكی تر هاتەوە كە هەردوولامان قبوڵمان كرد". لەبارەی پرۆژەی دووەمی ئەمریكییەكان كە دواجار بوو بە رێككەوتنی ئاشتیی، تاڵەبانی هەندێك گلەیی هەیە‌و دەڵێ" هەندێك كەلەبەرمان تێیدا هێشتبووەوە كە نەدەبوو تێیدا بێت، لەوانە: هەندێك خاڵ هەروا مابووەوە، بۆنمونە ماددەی یەكەم لە رێككەوتنامەكە دەڵێ: (دەبێ پارتی لەبەرامبەردا لە برایم خەلیل بەشی یەكێتی بدات)، دەبوایە بەشی یەكێتی چەندە دیاری بكرێت، چونكە كە هاتە سەرئەوە بەبیانوی ئەوەی چەندو چۆنە، خۆیان (پارتی) لێ كێشایەوە". بەپێی گێڕانەوەی تاڵەبانی، دوای رێككەوتنی ئاشتیی، سەرەتا پارتی وتویانە مانگانە بڕی (30 ملیۆن) دینار بە یەكێتی دەدەن، دواتر وتویانە (10 ملیۆن) دینار دەدەن، تاڵەبانی دەڵێ" ئەگەر ئێمە لەرێككەوتنەكەدا بمانوسیایە، پارتی ناچار دەبوو جێبەجێی بكات، ئەگەر ئەوەمان بكردایە توشی ئەو هەموو گیروگرفتە نەدەبوین".  دوای رێككەوتنی ئاشتیی لە ساڵی 1998، حكومەتی پارتی‌و یەكێتیی تاوەكو ساڵی 2005 بەتەواوەتی یەكینەگرتەوە، لەو ساڵانەدا بەپشتبەستن بە رێككەوتنی ئاشتیی یەكێتیی مانگانە بڕە پارەیەكی لە پارتی وەرگرتووە بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانی خەرجییەكانی.  ساڵی 2005‌و دوای روخانی رژێمی سەددام، لەژێر فشاری ئەو گۆڕانكارییانەی لە عێراق هاتنەكایەوە، پارتی‌و یەكێتیی بڕیاریاندا حكومەتەكانیان یەكبخەوە، رێككەوتن لەسەر ئەوەی پۆستی سەرۆكی حكومەت‌و سەرۆكی پەرلەمان (دوو ساڵ بە دوو ساڵ) لەنێوان خۆیاندا دابەش بكەن.  لەدوای روخانی سەددامەوە ئیتر داهاتی گومرگەكان ئەو سەرەنجە زۆری لەسەر نەماو ناردنی 17%ی بودجەی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان بوو بە شادەماری ململانێ ئابورییەكانی هەردوو حزب.   ساڵی 2005 پشكی هەرێم لە بەغداوە بڕەكەی (3 ملیارو 134 ملیۆن) دۆلار بووە، ئەم بڕە پارەیە بەمشێوەیە دابەشكراوە بەسەر هەردوو ناوچەی دەسەڵاتی پارتی‌و یەكێتیدا: • رێژەی 54% بۆ سنوری پارتی • رێژەی 46% بۆ سنوری یەكێتیی لەدوای ساڵی 2007ەوە هەرێمی كوردستان بووە بە خاوەنی سەرچاوەیەكی تری داهات كە دۆزینەوە‌و دەرهێنانی نەوت بوو، ئیتر لەم سەردەمەوە باس‌و خواست لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی شیرینی گرێبەستەكانی نەوت لەنێوان پارتی‌و یەكێتیی سەریهەڵدا، ساڵی 2010 ئاشتی هەورامی لە پەرلەمانی كوردستان وتی" بڕی 4 ملیار دۆلار پارەی شیرینی نەوتمان بۆ كابینەی داهاتووی حكومەت بەجێهێشتووە".  دۆخی دارایی ئێستا  ئێستا هەرێمی كوردستان بە هەردوو ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی‌و یەكێتییەوە مانگانە تەنیا بۆ خەرجی موچە پێویستی بە بڕی (930 ملیار) دینارە‌و بۆ خەرجی بەكارخستن پێویستی بە بڕی (120 ملیار) دینارە. واتە بە تێكڕا كۆی خەرجی مانگانەی حكومەتی هەرێم بە (موچە‌و بەكارخستن‌و وەبەرهێنان‌و كارەبا‌و خزمەتگوزارییەكانی ترەوە) بڕەكەی (ترلیۆنێك‌و 150 ملیار) دینارە، ئەمە بەپێی راگەیەندراوی حكومەت بۆ خەرجی‌و داهاتەكان لە مانگی ئایاری 2022دا.  ئێستا داهاتەكانی هەرێمی كوردستان بەمشێوەیەن:  •    داهاتی نەوت: بەهۆی راوەستانی هەناردەی نەوتەوە داهاتەكە راوەستاوە، لەبری ئەمە حكومەتی فیدراڵ بەڵێنیداوە بڕی (400 ملیار) دینار تر بنێرێت  •    داهاتی ناوخۆ: مانگانە نزیكەی (250 ملیار) دینارە. •    هاوپەیمانان مانگانە بڕی (31 ملیار) دینار وەكو هاوكاری بە حكومەتی هەرێم دەدەن. بەگوێرەی رێككەوتنێكی رانەگەیەندراوی نێوان پارتی‌و یەكێتی لە ساڵی 2021ەوە بڕیادراوە خەرجی‌و داهات لەنێوان سنوری پارتی‌و یەكێتیدا لەسەر بنەمای:  •    57% بۆ سنوری هەولێرو دهۆك (سنوری پارتی) •    43% بۆ سنوری سلێمانی (سنوری یەكێتی) هەر بەگوێرەی ئەو رێككەوتنە كە ناوی لێنراوە "لامەركەزیەتی دارایی"، ئیدارەی سلێمانی دەبێت مانگانە لە  داهاتی خۆی بڕی (90 ملیار) دینار بۆ خەرجی موچە‌و خەرجی سیادی هەرێم تەرخان بكات، كە لەو بڕە پارەیەش (75 ملیار) دیناری تەنیا بۆ تەواوكردنی خەرجەی موچەی سنوری سلێمانی دەڕوات كە مانگانە بە تێكڕا بڕەكەی (365 ملیار) دینارە‌و بڕی (15 ملیار) دیناری داهاتی سلێمانیش بۆ خەرجی سیادی دەڕوات، ئەمە لەكاتێكدایە بۆ دواین مانگ داهاتی سلێمانی (61 ملیار) دینار بووە.  بەپێی قسەی زیاد جەبار سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتیی لە پەرلەمانی كوردستان " لەماوەی 8ی مانگی رابردوودا (242 ملیارو 438 ملیۆن) دینار كورتهێنانی مانگانە هەبووە لە سنوری پارێزگای سلێمانی".  

شیكاری: درەو # ڕاگرتنی لەناکاوی هەناردەکردنی نەوتی خاوی هەرێمی کوردستان، ئەگەر چی وا دەردەکەوێت کاتی بێت، بەڵام دەریخستووە کە ئیسرائیل یەکێکە لەو وڵاتانەی وابەستەو کڕیاری بەردەوامی نەوتی خاوی هەرێم بووەو داشکاندنی گەورەی بۆ کراوە. بۆیە هەندێک پێیان وایە ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم کاریگەرییەکانی لەسەر ئاسایشی وزەی ئیسرائیل نیشان دەدات. بە تایبەتیش بەرتەسکی ئەڵتەرناتیڤی خێرا بۆ پڕکردنەوەی دروست بوونی ئەو بۆشاییە لە وزە، بەشی زۆر ئەو بەرتەسکییەش دەگەڕێتەوە بوونی سزاکانی ڕۆژئاوا لە سەر روسیا کە یەکێکە لە بەرهەمهێنەرە سەرەکییەکانی نەوتی خاو لە ناوچەکە. # بەگوێرەی زانیارییەکانی "کۆمپانیای داتا ئینتلێجنس "کێپلەر" دەکرێت ئاماژە بەوە بکرێت کە لە سێ مانگی یەکەمی ئەمساڵدا ئیسرائیل بۆ پڕکردنەوەی (40%)ی پێداویستییەکانی نەوتی خاو، نەوتی لە هەرێمی کوردستان هاوردەکردووە، بە قەبارەیەک کە نزیکەی دوو ئەوەندەی ئەو ڕێژەیەیە کە لە ساڵی (2022)دا تۆمارکراوە. # ئیسرائیل لە دوای ساڵی (2018)ەوە بەردەوام هاوردەکاری نەوتی هەرێم بووە، جگە لە چەند ناوبڕێک بۆ نمونە لە کاتی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆڤید-19 لە ساڵی (2020). سەرەتا لەدوای ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوتی خاوی هەرێمی کوردستان لە (25)ی ئازاردی ئەمساڵدا، بەشێکی زۆری میدیا ناوخۆی و نێودەوڵەتییەکان سەرنجی زۆریان خستە سەر پرسەکە، بە تایبەت پەیوەندییەکانی نێوان بەغدا و هەولێر، لەبارەی بەڕێوەبردنی بەرهەمهێنانی نەوت و هەناردەکردنی نەوتی هەرێم. کە ساڵانێکی زۆرە هەردوو لایەن لەسەر ئەم بابەتە لە ناکۆکی قووڵدان. لەگەڵ ئەوەی حکومەتی فیدراڵی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان گەیشتوونەتە جۆرێک لە ڕێککەوتن بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوهەرێم، بەڵام تا ئێستا دەست بە هەناردەکردن نەکراوەتەوە.  ئەوەی جێگەی سەرنجە کاریگەری و لێکەوتەکانی ڕاگرتنی نەوتی هەرێم تەنها لەسەر ئەو دوو لایەنە ناوەستێت، بەڵکو کاریگەری بەرفراوانتری ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم فراوانترە، کە قەبارەکەی دەگاتە زیاتر لە (400 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە (بڕوانە چارتی ژمارە (1))، ئەگەر چی ئەم بڕە تاڕادەیەک سنووردارە، بەو پێیەی (0.5%)ی دابینکردنی نەوتی گشتی جیهان و (1%)ی هەناردەکردنی دەریایی تێپەڕ ناکات. بەڵام لە کاتێکدا جیهان سەرنجی لەسەر پێشهاتەکانی ناوخۆی عێراق بووە، لایەنێکی تری گرنگی ئەو پرسە کە تاڕادەیەکی زۆر پشتگوێ خراوە، ئەویش کاریگەرییەکانییەتی لەسەر کڕیارانی نەوتی هەرێم، بە تایبەت ئیسرائیل کە یەکێک بووە لە کڕیارە سەرەکییەکانی نەوتی هەرێمی کوردستان لە ماوەی ڕابردوودا. چارتی ژمارە (1) پشتبەستنی ئیسرائیل بە نەوتی هەرێمی کوردستان ڕاگرتنی لەناکاوی هەناردەکردنی نەوتی خاوی هەرێمی کوردستان، ئەگەر چی وا دەردەکەوێت کاتی بێت، بەڵام دەریخستووە کە ئیسرائیل یەکێکە لەو وڵاتانەی وابەستەو کڕیاری بەردەوامی نەوتی خاوی هەرێم بووەو داشکاندنی گەورەی بۆ کراوە. بۆیە هەندێک پێیان وایە ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم کاریگەرییەکانی لەسەر ئاسایشی وزەی ئیسرائیل نیشان دەدات. بە تایبەتیش بەرتەسکی ئەڵتەرناتیڤی خێرا بۆ پڕکردنەوەی دروست بوونی ئەو بۆشاییە لە وزە، بەشی زۆر ئەو بەرتەسکییەش دەگەڕێتەوە بوونی سزاکانی ڕۆژئاوا لە سەر روسیا کە یەکێکە لە بەرهەمهێنەرە سەرەکییەکانی نەوتی خاو لە ناوچەکە. بۆ زیاتر بەرچاو ڕوونی، بەگوێرەی زانیارییەکانی "کۆمپانیای داتا ئینتلێجنس "کێپلەر" دەکرێت ئاماژە بەوە بکرێت کە لە سێ مانگی یەکەمی ئەمساڵدا ئیسرائیل بۆ پڕکردنەوەی (40%)ی پێداویستییەکانی نەوتی خاو، نەوتی لە هەرێمی کوردستانی هاوردەکردووە، بە قەبارەیەک کە نزیکەی دوو ئەوەندەی ئەو ڕێژەیەیە کە لە ساڵی (2022)دا تۆمارکراوە. لە نموونەیەکی دیکەی بەرچاوی ئەم گۆڕانکارییەدا، ئیسرائیل لە مانگی شوباتدا نزیکەی (183 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی کەرکوک-جەیهانی لە ڕۆژێکدا هاوردە کردووە، کە زیاتر لە پێنج ئەوەندەی ئەو (36 هەزار) بەرمیل نەوتەیە کە لە ڕۆژێکدا لە هەمان مانگی ساڵی ڕابردوودا هاوردەی کردووە. سەرنج بدەن لە (چارتی ژمارە (2)) ئیسرائیل لە دوای ساڵی (2018)ەوە بەردەوام هاوردەکاری نەوتی هەرێم بووە، جگە لە چەند ناوبڕێک بۆ نمونە لە کاتی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆڤید-19 لە ساڵی (2020). دەکرێت ئاماژە بەوەش بدرێت کە ئیسرائیل لەم ساڵانەی دوایدا نزیکەی (210 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕۆژێکدا بەکارهێناوە، بەپێی داتاکانی  کۆمپانیا پترش پترۆلیۆم (بی پی). چارتی ژمارە (2) لە ساڵی (2014) یەکەم باری گەورەی نەوتی خاوی هەرێمی کوردستان هەناردەی ئیسرائیل کراوە، کە هاوکاتە لەگەڵ ئەوەی هەرێمی کوردستان بڕیاریدا نەوتی خاوی خۆی بە شێوەیەکی سەربەخۆ لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکیاوە بفرۆشێت، تا ناوەڕاستی ساڵی (2015) باس لەوە کرا کە ئیسرائیل "سێ لەسەر چوار"ی نەوتی خاو لە حکومەتی هەرێم هاوردە دەکات. لەو کاتەوە تا ئێستا بارکردنی نەوتی هەرێم لەلایەن ئیسرائیلەوە بەردەوام بووە، چونکە نەوتی هەرێم بۆ ئیسرائیل سەرچاوەیەکی متمانەپێکراو بوەو لە خاڵێکی بارکردنی نزیکەوە سەرچاوەی گرتووە، کە گەرەنتی کەمی تێچووی گواستنەوە دەکات بۆ ئیسرائیل. بڕوانە (چارتی ژمارە (3)). بەڵام ئەو بازرگانییە مانگی ڕابردوو پەکی کەوت، کاتێک دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لە دۆسیەی سکاڵاکەی عێراق لە دژی تورکیا لە بەرژەوەندی حکومەتی فیدراڵی عێراق بڕیاریدا، دوایین بارێک کە نەوتی خاوی هەرێمی هەڵگرتبوو، لە (24ی ئاداری 2023)دا بینراوە.  چارتی ژمارە (3) مەتەڵێکی ئاڵۆز جگە لە بارکردن و هاوردەکردنی نەوت لە هەرێمی کوردستانەوە، ئیسرائیل پێویستیەکانی نەوتی خاو لە وڵاتانی وەک (ئازەربایجان، بەرازیل، گابۆن، کازاخستان و نەیجیریا) هاوردە دەکات. پێشتریش نەوتی خاوی ڕووسیای هاوردە کردووە، بەتایبەتی لە نێوان ساڵانی (2018 - 2020) بەپێی داتاکانی کێپلەر. بەڵام هیچ جۆرە نەوتێکی خاو ناتوانێت جێگەی ئەوەی هەرێمی کوردستانی بۆ بگرێتەوە بە هۆکاری تەکنیکی و دارایی و سیاسی. بەڵام ڕاگرتنی ئەم دواییەی ڕۆیشتنی نەوت هەرێمی کوردستان، پرسیاری ئەوەی دروست کرد کە کام نەوتی خاو دەتوانێت جێگەی خاوی کوردستان بگرێتەوە بۆ ئیسرائیل. لەم بارەیەوە "هومایون فەلەکشاهی" شیکەوەرەری دیاری دەزگای "کێپلەر" دەڵێت، لەنێو یەکەم بەدیلەکان کە دێتە پێشەوە، نەوتی ڕووسیایە، چونکە لەناو گەمارۆکانی ڕۆژئاوا بۆ سەر مۆسکۆ بەهۆی لەشکرکێشییەکەی بۆ سەر ئۆکرانیا نەوتەکەی بە داشکاندنی گەورە دەفرۆشرێت، بۆیە لەڕووی تەکنیکییەوە بەدیلێکی هاوتەریبە بۆ نەوتی خاوی هەرێم. ئەگەرچی لە روی سیاسییەوە ئیسرائیل پاڵپشتی ڕۆژئاوا نەبوو بۆ سەپاندنی سزا بەسەر نەوتی ڕووسیادا، بەڵام هۆکارە سیاسییەکان پرۆسەی هاوردەکردنی نەوتی خاوی ڕووسیا دەکاتە ڕێگەیەکی مەترسیدار. لەو چوارچێوەیەدا "فەلەکشاهی" بە ماڵپەڕی "ئەمواج میدیا"ی وتووە: لەڕووی داراییەوە، نەوتی ڕووسیا باشترین بژاردە دەبێت، بەڵام ئەمە دەبێتە مەترسی بۆ سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل "بنیامین ناتانیاهۆ". ئاماژەی بەوەشکردووە "ئەو کارە پێدەچێت ببێتە مانشێتی ڕۆژنامەکان و ڕەنگە حکومەتی ئیسرائیل پێیوابێت باشترە بۆ ئێستا گرژییەکان لەگەڵ ئەمریکادا پەرەنەسەنن". هەروەها ئیسرائیل دەتوانێت هاوردەکردنی لە ئازەربایجان و کازاخستانەوە زیاد بکات، بەڵام کێشەی کوالێتی نەوتەکەی بۆ دروست دەبێت کە ڕێژەیەکی بەرزی گۆگردیان تێدایە. بۆیە لە داهاتووی نزیکدا هیچ سەرچاوەو وڵاتێکی دیکە شوێنی هەرێمی کوردستان ناگرێتەوە بۆ پڕکردنەوەی پێداویستی نەوتی ئیسرائیل کە لە روی سیاسی و تەکنیکی داراییەوە هەرزان بکەوێت لەسەری. سەرچاوەکان سەرچاوەی سەرەکی؛ -    نعوم ريدان؛ تحليل معمق: قطع إمدادات نفط كردستان العراق يكشف نقطة ضعف في أمن الطاقة الإسرائيلي، أمواج میدیا، 4/4/2023؛ https://amwaj.media/ar/article/deep-data-iraqi-supply-cut-exposes-weak-spot-in-israel-s-energy-security ‌ سەرچاوە لاوەکییەکان؛ -    ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای دیلۆیت (2018 - 2022)، ماڵپەڕی حکومەتی هەرێمی کوردستان. -    مەحموود بابان؛ کڕیار و هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان لە بەندەری جەیهانەوە، ناوەندی لێکۆڵینەوەی روداوو، 4/4/2023؛ https://rudawrc.net/sorani/article/kryar-u-henardey-newti-heremi-kwrdstan-le-benderi-ceyhanewe-2023-04-04 -    سايمون هندرسون، بلال وهاب، هنري روم؛ إسرائيل قد لا تحصل على النفط في أعقاب الاتفاق بين بغداد والأكراد، معهد واشنطن، 13/4/2023؛ https://www.washingtoninstitute.org/ar/policy-analysis/asrayyl-qd-la-thsl-ly-alnft-fy-aqab-alatfaq-byn-bghdad-walakrad  

(درەو): توێژینەوەی سەنتەری ئیمارات بۆ سیاسەت وەرگێڕانی: درەو  خاڵە سەرەكییەكان:  •    بەمدواییە چەندین ناكۆكی لەنێوان محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق‌و محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران‌و لە پشتی ئەویشەوە هێزەكانی "چوارچێوەی هەماهەنگیی" سەریهەڵداوە. لە گرنگترینیان، ناكۆكی لەسەر بڕیارەكانی سودانی سەبارەت بە دابەشكردنی ژمارەیەك لە پۆستە حكومییەكان‌و، ناكۆكی لەبارەی بودجەی گشتی فیدراڵ.  •    ئەم ناكۆكیانە بووە هۆی سەرهەڵدانەوەی قسەكردن لەبارەی ئەگەری دووبارەبوونەوەی سیناریۆی "لەكارلادانی حەلبوسی"، بەتایبەتیش هاوكات لەگەڵ لێدوانی ئاشكرای "هاوپەیمانی عەزم" سەبارەت بە هەنگاوەكان لەمبارەیەوە. بەڵام سەركەوتنی پرۆسەی لەكارلادانی حەلبوسی لە بنەڕەتەوە بڕیارێكی سوننی نییە، بەڵكو وابەستەیە بە ئیرادەی بكەری سیاسی شیعەوە. •    بەردەوام ئاماژەدانی هێزەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بە لەكارلادانی سەرۆكی پەرلەمان بەبێ هەڵگرتنی هیچ هەنگاوێكی راستەقینە، پێدەچێت بۆ دروستكردنی فشاری زیاتر بێت لەسەر حەلبوسی بۆ ئەوەی سازشی زیاتری پێبكەن.  بەمدواییە داواكاری ژمارەیەك لە سیاسەتمەدارانی سوننە‌و شیعە لە عێراق بۆ لەكارلادانی محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان زیادی كردووە، وا دەردەكەوێت بەشێك بێت لە شەڕێكی كراوە بۆ دووبارە داڕشتنەوەی دۆخی سیاسی سوننەو، رەنگدانەوەی ئەو ناكۆكیانە بێت كە لەناو ئەو ئیئتیلافەدا هەیە كە حكومەتی محەمەد شیاع سودانی دروستكردووە.  ئەم توێژینەوەیە رۆشنایی دەخاتە سەر پاشخانی ئەم ناكۆكییە، رەهەندەكانی‌و، سیناریۆ چاوەڕوانكراوەكانی. پێشەكییە بنەڕەتییەكان بۆ تێكەیشتن لە دۆخی سوننەی عێراق هەندێك پێشینەی گرنگ هەیە كە دەبێت لە هەر شیكارییەكدا بۆ دۆخی سوننەكان لە عێراق، بخرێنە چوارچێوەوە. یەكەم، لە دۆخی سیاسی سوننەدا ناكرێت باس لە پارتی سیاسی پێگەیشتوو و رێكخراو بكرێت، چونكە ئەوەی هەیە لە قەوارە سیاسییەكان لە باشترین حاڵدا كۆمەڵێك گردبوونەوەی سیاسی- بەكاربەرن كە لە دەوری كەسێكی دیاریكراو لەسەر بنەمای سێ هۆكار دروستكراون: پۆستی فەرمی، توانای دارایی بۆ دابینكردنی پارە‌و، پەیوەندی لەگەڵ هێزە شیعەكاندا. بۆیە هێزی هەر حزب‌و كوتلەیەكی سیاسی سوننە پشت بەو قوڕە دەبەستێت كە ئەو سێ هۆكارە دروستی دەكەن.  دووەم: لەدوای ساڵی 2014وە، ئیتر هیچ سیمایەكی ناسنامەی سیاسی سوننە نەماوە، بەتایبەتیش دوای ئەوەی بكەری سیاسی شیعە توانی توێژێكی سیاسی سوننە دروست بكات كە بەشێوەیەكی گەورە پشت بە پشتیوانی ئەو ببەستێت‌و، دواتریش بوون‌و بەردەوامی خۆی ببەستێتەوە بە پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەو بكەرە نەك ئەوەی نوێنەرایەتی راستەقینەی داواكارییەكانی كۆمەڵگەی خوجێی سوننەو خواستەكانی بكات.  سیێەم: پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران زیاتر لە پۆستە سەرۆكایەتییەكانی تر دەكەوێتە ژێر كاریگەریی گۆڕانی تەرازووی سیاسی هێزەوە، هەربۆیە بەپێچەوانەی پۆستی سەرۆك كۆمارو سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانەوە، سەرۆكی پەرلەمان بەئاسانی لادەبرێت؛ بەگوێرەی دەستور ناتوانرێت سەرۆك كۆمار لابدرێت مەگەر دوای ئەوەی لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە لە تەنیا سێ حاڵەتدا تاوانبار بكرێت كە ئەوانیش: شكاندنی سوێندنی دەستوریی، پێشێلكردنی دەستور، ناپاكی گەورە. تا ئەم ساتەش یاسایەك نییە كە ئەم دادگایكردنە رێكبخات.  هەروەها ناتوانرێت متمانە لە سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران بسەندرێتەوە مەگەر لەسەر داوای یەك لەسەر پێنجی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران، ئەمەش بەمەرجێك ئەم هەنگاوە دوای ئەوە بێت لە ئەنجومەنی نوێنەران پرساندنی سەرۆك وەزیران كرابێت، ئەم پرساندنەش دەكرێت پەكبخرێت (وەكو ئەوەی نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشووتر كردی كاتێك رەتیكردەوە تا كۆتایی ولایەتی یەكەمی سەرۆكایەتییەكەی ئامادەی پرساندن بێت)، هەروەك بوونی كوتلەیەكی شیعە كە لە نیوە+1 زیاترە لەناو ئەنجومەنی نوێنەراندا وادەكات سەندنەوەی متمانە بە زۆرینەی رەها لەڕووی كردارییەوە زۆر ئەستەم بێت بەبێ دروستكردنی بڕیارێك كە زۆرینەی هێزە شیعەكان پاڵپشتی لێبكەن.  بەڵام سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران، دەكرێت ئەنجومەنی نوێنەران لەكاری بخات بە زۆرینەی رەهای ژمارەی ئەندامەكانی‌و لەسەر داوای تەنیا یەك لەسەر سێی ئەندامانی ئەنجومەن (بەگوێرەی یاسای گۆڕینی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران)، واتە تەنیا بەوەی 110 ئەندام داواكارییەك پێشكەش بكەن بۆ لادانی لە پۆستەكە بەهەر مەبەستێك بێت، داوای ئەوەی 165 یان 166 دەنگ بەدەستدەهێنێت، لادەبرێت (هەڵبەت بە لێكدانەوەی جیاواز بۆ بابەتی زۆرینەی رەها). ئەم نەرمیە كە وا دەكات ئەوانەی ئەم پۆستە وەردەگرن لە دۆخێكی لاوازدا بن.  حەلبوسی‌و ولایەتی دووەم هەڵبژاردنی پێشوەختەی ئەنجومەنی نوێنەران كە لە ئۆكتۆبەری 2021 بەڕێوەچوو، بە سەركەوتنی گەورەی "حزبی تەقەدوم" كۆتایی هات كە محەمەد حەلبوسی سەرۆكایەتی دەكات (37 كورسی بەدەستهێنا)، دواتریش توانی ئەو پەرلەمانتارانە بەلای خۆیدا رابكێشێت كە بەشێوەی سەربەخۆ خۆیان كاندید كردو لە هەڵبژاردن سەركەوتن كە ژمارەیان 5 پەرلەمانتار بوو، بەمەش ژمارەی ئەندامانی حزبەكە گەیشتە 42 پەرلەمانتار.  ئەم بردنەوەیە وایكرد هێزە نەیارەكانی حەلبوسی لە گردبونەوەیەكدا دژی ئەو كۆببنەوە كە هاوپەیمانێتییەكە بەناوی "هاوپەیمانی عەزم"، 32 پەرلەمانتار لەخۆدەگرێت، 16 كورسی هاوپەیمانی عەزم، 3 كورسی بزوتنەوەی حەسم، 4 كورسی جەماوەری نیشتمانی، پەرلەمانتارانی سوننەی هاوپەیمانی "عەقدی نیشتمانی" بە سەرۆكایەتی فالح فەیاز كە 3 پەرلەمانتارن، ئەمە لەپاڵ 6 پەرلەمانتاری سەربەخۆ. ئەم هاوپەیمانێتییە ئاڵنگارییەكی گەورەی بۆ دەرفەرتی گەڕانەوەی دووەمی حەلبوسی بۆ پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران دروستكرد، بەتایبەتیش لەبەر رۆشنایی ململانێی شیعە- شیعەی نێوان "رەوتی سەدر"‌و "چوارچێوەی هەماهەنگیی" كە هەموو ئەو هێزە شیعانە لەخۆدەگرێت هەستیان بە هەڕەشە كرد لە ئەگەری كۆنترۆڵكردنی حكومەت لەلایەن سەدرییەكانەوە، هەروەها لەبەر رۆشنایی خستنەڕووی بیرۆكەی "حكومەتی زۆرینە" لەلایەن موقتەدا سەدرەوە كە بەلای ئەوەوە مەبەست لێی حكومەتێكی ئیئتیلافی بوو كە هەموو هێزە شیعە‌و سوننە‌و كوردییەكان لەخۆنەگرێت، بەڵكو بەشێكیان لەخۆبگرێت‌و ئەوانی تریان ببن بە ئۆپۆزسیۆن.  "چوارچێوەی هەماهەنگیی" بەتوندی پاڵپشتی لە پێكهێنانی "هاوپەیمانی عەزم"كرد، نەك هەر ئەمە، بەڵكو بەشێوەیەكی راستەوخۆش دەستوەردانی كرد بۆ ئەوەی هەندێك لە هێزە سوننە هاوپەیمانەكانی بكەری سیاسی شیعە (هاوپەیمانی حەسم) یان هەندێك لەو پەرلەمانتارانەی كە لەسەر لیستەكانی "چوارچێوەی هەماهەنگیی" سەركەوتبوون بۆ پەرلەمان، پەیوەندی بە هاوپەیمانێتییەكەوە بكەن، هەمان حاڵەتیش بۆ ئەو سێ پەرلەمانتارەی سوننە كە لەسەر هاوپەیمانی "عەقدی نیشتمانی" سەركەوتبوون بۆ پەرلەمان، یان پەرلەمانتارانی بەروكەش سەربەخۆ بەڵام لایەنگری هەندێك لە هێزەكانی "چوارچێوەی هەماهەنگیی".  هەروەك هێزەكانی "چوارچێوەی هەماهەنگیی" خۆیان كارەكتەری سەرەكی بوون لەو لێكترازانەی كە لەناو "هاوپەیمانی عەزم" روویدا، دوای رێككەوتنی خەمیس خەنجەری رێبەری هاوپەیمانێتییەكە لەگەڵ "حزبی تەقەدوم" بۆ پێكهێنانی هاوپەیمانێتییەك بەناوی "سیادە"، ئەوەش كاتێك بوو كە ویستی پاڵ بەو هێزانەوە بنێت بۆ ئەوەی داواكارییەك پێشكەشی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان بكەن بۆ گۆڕینی سەرۆكی هاوپەیمانێتییەكە (ئەمە موسەننا سامەڕایی كرد بە سەرۆكی نوێی هاوپەیمانێتییەكە)‌و، دواتریش هێشتنەوەی "هاوپەیمانی عەزم" بە دوور لە "هاوپەیمانی سیادە"، پاشان‌و لە كاتێكی تردا فشاركردن لە ئەحمەد جبوری (ئەبو مازن) بۆ كشانەوە لە هاوپەیمانێتییەكە، ئەمەش بە هەمان شێوە لەبەرامبەر تێپەڕاندنی هەندێك لە بەرژەوەندییەكانی‌و پەكخستنی لێپێچینەوە یاساییەكانی.  بەڵام ئەو هاوپەیمانێتییە سێقۆڵییەی كە لە "رەوتی سەدر"‌و "هاوپەیمانی سیادە"‌و "پارتی دیموكراتی كوردستان" پێكهات، ئەوكات بەهۆی قەبارەیەوە لەڕووی ژمارەوە توانی سەرباری هەوڵەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بۆ پەكخستنی، دانیشتنی هەڵبژاردنی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران تێپەڕێنێت‌و پۆستی سەرۆكی پەرلەمان بۆ محەمەد حەلبوسی نوێ بكاتەوە، ئەمەش چ لەرێگەی پێشكەشكردنی كاندیدێكی سوننە بۆ ئەم پۆستە یان لەڕێگەی دروستكردنی تەنگژە بۆ دواخستنی دانیشتنەكە یاخود رۆشتن بۆ دادگای باڵای فیدراڵی لەپێناو بەردەوامیدان بەم پەكخستنە لەرێگەی دەركردنی فەرمانێكی سالاری "ولائی" بۆ سڕكردنی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی نوێنەران، بەڵام دواجار بە رەتكردنەوەی ئەو تانانەی كە لەبارەی نایاسایبوونی ئەو دانیشتنە تۆماركرابوون، لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە، بابەتەكە یەكلابووەوە.  لەگەڵ ئەوەشدا، "چوارچێوەی هەماهەنگیی" توانی بڕیاری دادگای فیدراڵی لەبارەی لێكدانەوەی ئەو ماددەی دەستور بەدەستبهێنێت  كە باس لە نیسابی دانیشتنی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار دەكات، دادگا فتوای دا بەوەی ئەو دانیشتنە دەبێت نیسابەكەی دوو لەسەر سێ بێت، ئەمە بوو كە ئەگەری هەڵبژاردنی كاندیدی "پارتی دیموكراتی كوردستان"ی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار پەكخست كە لەلایەن سەدرو سیادەوە پاڵپشتی لێدەكرا، ئەمەش بەواتای پەكخستنی پێكهێنانی حكومەت بوو لە هەنگاوی دواتردا.  پاشان هەنگاوە كتوپڕەكەی موقتەدا سەدر هاتە ئاراوە، كە بووە هۆی دەستلەكاركێشانەوەی پەرلەمانتارانی رەوتی سەدر (ژمارەیان 73 پەرلەمانتار بوو)، كە جارێكی تر نەخشەی هاوپەیمانێتییەكانی لەناو ئەنجومەنی نوێنەراندا داڕشتەوە، بەجۆرێك "سیادە"‌و "پارتی دیموكراتی كوردستان" هاوپەیمانێتی بكەن لەگەڵ "چوارچێوەی هەماهەنگیی"دا، ئەمجارە بۆ پێكهێنانی ئیئتیلافی "ئیدارەی دەوڵەت"، یەكێك لە بەرهەمەكانی ئەم هاوپەیمانێتییە رێككەوتن بوو لەسەر جوڵەیەكی نمایشیی كە خۆی دەبینییەوە لە دەستلەكاركێشانەوەی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران لە پۆستەكەی كە  بە پاڵپشتی سەدرییەكان‌و ناڕەزایەتی "چوارچێوەی هەماهەنگیی" پێی گەیشتبوو، لەگەڵ دەنگدانی ئەنجومەنی نوێنەران (بە پەرلەمانتارانی چوارچێوەی هەماهەنگیشەوە) بە رەتكردنەوەی دەستلەكاركێشانەوەكە، بۆ ئەوەی ئەمە ببێت بە هەڵبژاردنەوەی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران بەڵام ئەمجارەیان بە پاڵپشتی "چوارچێوەی هەماهەنگیی". بەردەوامی گومان بەڵام ئەم نوێكردنەوەی متمانەیە ئەو راستییەی نەشاردەوە كە هەندێك لە هێزەكانی ناو "چوارچێوەی هەماهەنگیی" هێشتا هەر بەردەوامبوون لە تەماشاكردنی حەلبوسی وەكو "خیانەتكارێك"، بەتایبەتیش ئەو هێزانە هەمان ئەو هێزانە بوون كە ساڵی 2018 ئەویان گەیاندە پۆستەكە، بەدیاریكراویش هەردوو كوتلەی "دەوڵەتی یاسا" بە سەرۆكایەتی نوری مالیكی‌و هێزە وەلائییەكانی وەكو "عەسائیبی ئەهلی حەق". بۆیە ئەم هێزانە پاڵپشتییان لە "هاوپەیمانی عەزم" كرد بۆ بەدەستهێنانی پشكێكی گەورەتر لە قەبارەی ژمارەیی خۆی لە دابەشكردنی وەزارەتەكاندا (دوو وەزارەتی بەدەستهێنا كە وەزارەتەكانی بەرگری‌و پەروەدەیە)، یان دابەشكردنی پۆستەكانی تر‌و، هەركاتێكیش پێویست بووبێت، هاوپەیمانێتییەكەی بۆ دژایەتی حەلبوسی بەكارهێناوە.  ئەمەش بوو بەهۆی دروستبوونی ئەو هەستە لەلای محەمەد حەلبوسی كە بە بەرنامە هەوڵێك هەیە بۆ لاوازكردنی‌و، بەگوێرەی هەندێك راپۆرت محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران بڕیاری لەبارەی 15 پۆستی حكومییەوە داوە كە بەگوێرەی رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەت بڕیار بووە بدرێت بە هاوپەیمانی "سیادە"، بەڵام ئەو لەمبارەیەوە نەگەڕایەوە بۆ هاوپەیمانێتییەكە.  بەمدواییەش، روبەڕووبونەوەی لەنێوان حەلبوسی‌و سودانی روویدا، بەهۆی ناكۆكی لەبارەی بودجەی گشتی فیدراڵ، كە سودانی دەیەوێت بۆ سێ ساڵ بێت نەك تەنیا بۆ یەك ساڵ‌و، حەلبوسیش ئەمە رەتدەكاتەوە چونكە پێیوایە بەمە فشار لە حكومەت دەكات‌و دەتوانێت سازشی پێبكات‌و بودجەی ساڵانەی بەسەردا دەسەپێنێت، ئەمە سەرباری ناكۆكییەكان لەبارەی بڕگەكانی خودی بودجەكەوە. بودجەی گشتی فیدراڵی لە عێراق تەنیا بەڵگەنامەیەكی ئابوری نییە، بەڵكو بەڵگەنامەیەكی سیاسیشە كە دیزاینەكەی ملكەچە بۆ پەیوەندییەكانی هێز‌و بنەماكانی سەرمایەگوزاریی لە دارایی گشتیدا، ئەمەش بەهۆی ئەوەی دەسەڵاتەكانی دەوڵەت‌و دامەزراوەكانی بوون بە كانتۆنی بكەرە سیاسییەكان، سەرەتا لە ساتی ئامادەكردنییەوە لە وەزارەتەكانی دارایی‌و پلاندانان تا كۆتایهاتن لە ساتی پەسەندكردنی لە ئەنجومەنی نوێنەران، ئەوەش هۆكاری سەرەكییە لە توندبوونەوەی ئاڵۆزی لە پەیوەندی نێوان حەلبوسی لەلایەك‌و محەمەد شیاع سودانی‌و "چوارچێوەی هەماهەنگیی" لەلاكەی تر.  ئەم ئاڵۆزییە هاوكاتە لەگەڵ كێشەیەكی تردا پەیوەندیدار بە تەنگژەیەك كە ناوی لێنراوە "زەوییەكانی الوفا‌و" لە پارێزگای ئەنبار، كە وابەستەیە بە پرۆسەكانی دەستگرتن بەسەر ئەو زەوییانەی كە هی دەوڵەتن‌و لە پارێزگاكەدا فرۆشراون بە هاوڵاتیان، دەوترێت ئەمە بەسەرپەرەشتی حەلبوسی بوو كە وەكو كانتۆنێكی تایبەت بەخۆی مامەڵە لەگەڵ ئەنباردا دەكات. سودانی سورە لەسەر بەردەوامیدان بە لێكۆڵینەوەكان لەبارەی ئەو دۆسیەوە، بەشێوەیەكی كردەییش دەستەی نەزاهە ژمارەیەك لە تۆمەتبارانی راگرتووە‌و لێكۆڵینەوەی لەگەڵ هەندێكی تریان كردووە، لەناویاندا پارێزگاری ئەنبار (ئەم ئۆپراسیۆنە "گەورەو بێوێنە" وەكو ئەوەی دەستەی نەزاهە وەسفیكردووە، لە رۆژی 4دا بووە، واتە رۆژی دوای ئەو مۆڵەتەی كە سەرۆكی پەرلەمان بەخۆی بەخشی)، سەرباری ئەوەی هەمان دەستە لە بەیاننامەیەكدا رەتیكردەوە رەهەندی سیاسی لەم دۆسیەیەدا هەبێت، بەڵام كات‌و سروشت‌و راستی ملكەچبوونی دەستەكە بۆ كاریگەریی سەرۆك وەزیران‌و هاوپەیمانی شیعە، ئاماژە بە پاڵنەرە سیاسییەكانی پشت "سوربوون"لە مامەڵەكردن لەگەڵ دۆسیەكەدا دەكات. ناكۆكی نێوان حەلبوسی‌و هەندێك لە لایەنەكانی "چوارچێوەی هەماهەنگیی" بەشێوەیەكی خێرا لە ژوورە داخراوەكانەوە بوو بە ناكۆكییەكی ئاشكرا، بەهۆی فشاری "چوارچێوەی هەماهەنگیی" بۆ پێشكەشكردنی پرۆژەی بودجەی گشتی بۆ ساڵانی 2023و 2024و 2025 بۆ خوێندنەوەی یەكەم كە رێخۆشكەرە بۆ ئەوەی دواتر پەسەند بكرێت، سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی ناچار كرد بۆ ماوەی 15 رۆژ مۆڵەت بەخۆی بدات، ئەمەش  وەكو جۆرێك لە ناڕەزایەتی شاراوە دژی یاسای بودجە. لەگەڵ ئەوەشدا، "چوارچێوەی هەماهەنگیی" سەركەوتوو بوو بەتایبەتی دوای ئیمزاكردنی رێككەوتنی تایبەت بە نەوت‌و پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجە‌و دواتر بێلایەنكردنی كورد لەوەی پەرلەمان لە رۆژی 5ی نیساندا بە سەرۆكایەتی جێگری یەكەمی سەرۆكی پەرلەمان خوێندنەوەی یەكەمی بودجە تەواو بكات، ئەمە بوو كە حەلبوسی ناچار كرد مۆڵەتەكەی تەواو بكات‌و بگەڕێتەوە بۆ سەرۆكایەتی پەرلەمان بۆ تەواوكردنی خوێندنەوەی راپۆرتی لیژنەی دارایی تایبەت بە پرۆژە یاسای بودجە وەكو ئامادەكارییەك بۆ پەسەندكردنی. تا ئەم ساتە روون نییە ئایا رێككەوتنێك لەم گەڕانەوەیەدا هەبووە بەر لە تەواوكردنی مۆڵەتەكەی یان حەلبوسی هەستی بەوە كردووە نائامادەگیی ئەو، پرۆسەی تێپەڕاندنی یاسای بودجە ئاسانتر دەكات بەبێ ئەوەی توانای هەبێت لەبەرژەوەندی خۆی قسەیەكی تێدا بكات، ئەمە بوو كە ناچاری كرد بگەڕێتەوە.  ئەم ناكۆكییە بووە هۆی نوێكردنەوەی قسەوباسەكان سەبارەت بە ئەگەری دووبارەبوونەوەی سیناریۆی "لەكارلادانی حەلبوسی"، بەتایبەتیش هاوكات لەگەڵ لێدوانە ئاشكراكانی "هاوپەیمانی عەزم"دا سەبارەت بە هەنگاوەكان لەوبارەیەوە. راستە ئەمە جاری یەكەم نییە بانگەوازی لەمجۆرە لەلایەن "هاوپەیمانی عەزم"ەوە دەكرێت، بەڵام ئەمجارە جددی تر دەركەوت، بەتایبەتی دوای زیادبوونی ناكۆكییەكان لەناو "هاوپەیمانی سیادە"‌و جیابوونەوەی كۆمەڵێك پەرلەمانتاری گرنگ لێی، لەكۆتایشدا پێدەچێت ئەمڕۆ حەلبوسی لە لاوازترین دۆخی خۆیدا بێت.  هەمیشە ئاماژەدان بە لەكارلادان جۆرێكە لە فشارو ئیبتیزاز، بەڵام سەركەوتنی پرۆسەی لەكارلادان لەبنەڕەتەوە بڕیارێكی سوننی نییە، بەڵكو بڕیارێكە كە وابەستەیە بە ئیرادەی بكەری سیاسی شیعەوە، بۆیە ناتوانرێت بەتەنیا پشت بە دیمەنی سیاسی سوننە یان لێدوانی تایبەت بەم بابەتە ببەسترێت، وەك روونە تا ئەم ساتە بڕیارێكی كۆتایی شیعە سەبارەت بە لادانی حەلبوسی بوونی نییە؛ ئەو بڕیارەش تەنیا ملكەچ نییە بۆ پاڵنەریی لۆكاڵی، بەڵكو پاڵنەری ناوچەیش كاریگەریی خۆی هەیە، لۆژیكی نییە "چوارچێوەی هەماهەنگیی" هەنگاوێكی لەمجۆرە هەڵگرێت دوور لە هەڵوێستی ئێران، بەتایبەتیش دوای نزیكبوونەوەی ئەمدواییەی نێوان سعودیە‌و ئێران.  سیناریۆ چاوەڕوانكراوەكان دەكرێت سێ سیناریۆی چاوەڕوانكراو بۆ ئاڕاستەی تەنگژەكە بخرێتەڕوو كە ئێستا حەلبوسی روبەڕووی دەبێتەوە:  یەكەم، ئاماژەدان بە لادانی بەردەوام بێت بەبێ گرتنەبەری هیچ هەنگاوێكی راستەقینە، ئەمەش لەپێناو فشاری زیاتر بۆسەر حەلبوسی، ئەمە نەك تەنیا پەیوەندیدار بە بودجە، بەڵكو بۆ هەموو ئەو دۆسێیانەی كە "چوارچێوەی هەماهەنگیی" پێیوایە پێویستی بەم فشارە هەیە بۆ تێپەڕاندنیان، یاخود بەكارهێنانیان بۆ رێگریكردن لە هەر هەنگاوێكی كرداریی پەیوەست بە داواكارییەكانی كۆمەڵگەی سوننە كە لە یاداشتی راگەیاندنی ئیئتیلافی "ئیدارەی دەوڵەت"دا رێككەوتنیان لەسەر كراوە. دواتریش هێشتنەوەی حەلبوسی لە دۆخی دوودۆڵیدا تا ئەوكاتەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان دەكرێت كە بڕیاری لە تشرینی دووەمی 2023دا بەڕێوەبچێت، لەلایەكی ترەوە ئەمە پاڵپشتییە لە هێزە سوننیەكانی دژی حەلبوسی لە هەڵبژاردنی داهاتوودا، ئەمەش لەرێگەی رێگریكردن لە بەكارهێنانی دەسەڵاتی جێبەجێكردن لەلایەن حەلبوسییەوە بۆ پێدانی بەرتیل بە جەماوەر یان لەقاڵبدانی توانای ساختەكردنی بەرنامە بۆ داڕێژراوی هەڵبژاردنەكان، یاخود لەرێگەی پاڵپشتیكردن لەو ئینشیقاقەی كە عەلی فەرحانی پارێزگاری ئەنبار سەرۆكایەتی دەكات دژی هەژمووی حەلبوسی، بەجۆرێك ئەنجامی ئەو هەڵبژاردن یەكلاكەرەوە دەبێت بۆ بەردەوامبوون یان نەبوونی ئەو بەپێی ئەو دەنگانەی "حزبی تەقەدوم"‌و هێزە سوننیە نەیارەكانی بەدەستیدەهێنن، بەتایبەتی لەدەستدانی ئەنبار بۆ حەلبوسی گورزێكی كوشندە دەبێت بۆ سەرمایە مەعنەوییەكەی. دووەم، هەڵوەشاندنەوەی "هاوپەیمانی سیادە"‌و، پێكهێنانی هاوپەیمانێتییەكی سوننی ركابەر لەڕووی ژمارەوە كە بەهرەمەندە لە پاڵپشتی لایەنەكانی "چوارچێوەی هەماهەنگیی"ی نەیاری حەلبوسی‌و، توانای راكێشانی "پارتی دیموكراتی كوردستان"ی هەیە‌و دواتریش زۆرینەیەكی رەها لەناو ئەنجومەنی نوێنەراندا دروستدەكات كە دەرفەت بە كاراكردنی بڕیاری لادانی حەلبوسی دەدات. سێیەم، سەركەوتنی حەلبوسی لە مانۆڕكردندا، كە ئەو باشی لێدەزانێت، هەروەها وەبەرهێنانی پەیوەندییە باشەكانی لەگەڵ هەندێك لایەنی "چوارچێوەی هەماهەنگیی" بۆ رێگریكردن لە هەر هەنگاوێك لەدژی‌و وەبەرهێنانی گۆڕاوە ناوچەییەكان بەم ئاڕاستەیەدا، لەگەڵ سەركەوتنی لە هێشتنەوەی "هاوپەیمانی سیادە" بەبێ لێكترازانی زیاتر‌و، وەبەرهێنانی یاسای بودجە بۆ بەهێزكردنی پێگەی سیاسی خۆی لەرێگەی ئەو تەرخانكراوانەی كە دەكرێت بەم ئاڕاستەیەدا بەكاریانبهێنێت بۆ دانانی كاریگەریی لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنە خۆجێییەكانی داهاتوو.  هەڵێنجاندنەكان ئاڵۆزی ئێستای نێوان محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان‌و محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران (لە پشتیەوە هێزە سەرەكییەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی) نیشانی دەدات خواستی حەلبوسی بۆ سەپاندنی هەژموونی خۆی بەسەر سیاسەتی سوننەدا لە عێراق روبەڕووی ئاڵنگارییەكی گەورە دەبێتەوە‌و پێدەچێت لە كۆتایدا ببێتە هۆی لەقاڵبدانی حەلبوسی‌و لاوازكردنی، بكەرە سیاسییەكانی شیعەش هێشتا پێیان باشە مامەڵە لەگەڵ دیمەنێكی سوننەی دابەشكراو و پارچە پارچەدا بكەن‌و رێگری بكەن لە دەركەوتنی هێزێكی سیاسی سوننەی یەكگرتوو، هەروەها سودوەرگرتن لە هەژموونەی كە سروشتێكی كڕیارانە‌و تینوێتی تێدایە لەپشت قازانجێكی خێراوە لە مامەڵەی بكەرە سیاسییەكانی سوننەدا. ئەمەش بۆ دووبارە دروستكردنەوەی دیمەنی سیاسی سوننە بەوجۆرەی كە لەگەڵ بەرژەوەندی لایەنی شیعەدا دەگونجێت. دەرەنجامیش، ئەگەری چاوەڕوانكراوی قەیرانی ئێستا كۆتایی رۆژە خۆشەكانی حەلبوسی‌و دەستپێكردنی قۆناغی دابەزینی سیاسییەتی.    

   ئامادەكردنی: یادگار سدیق گەڵاڵی   بەشی دووەم راستەوخۆ دوای دزەپێکردنی هەواڵی بڕیاری کۆتایی دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی ژووری بازرگانی پاریس ICC دژی تورکیا و لە بەرژەوەندی عێراق، سەبارەت بە ڕێگەپێدانی تورکیا بە هەرێمی کوردستان بۆری عێراق- تورکیا بەکار بهێنێت نەوتەکەی لەبەندەری جەیهان باربکات و بیفرۆشێت لە کاتژمێرەکانی کۆتایی ٢٤ی ئازاری ٢٠٢٣ دا  وە دوای چەند کاتژمێرێک  لە بەرەبەیانی ٢٥ ئازاردا  قوفڵی ئەو بۆرییە گیرایەوە و هەناردەی نەوتی هەرێم ڕاگیرا.  تورکیا ڕایگەیاند بەبێ ڕەزاماندی عێراق ئەو قوفڵە ناکاتەوەو رێگە بەهەرێم نادات نەوت هەناردەبکات.  ئێستا پاش تێپەڕبوونی مانگیك بەسەر گرتنەوەی قوفڵەکەدا:  ١-  چ کاریگەرییەکەی لەسەر لایەنەکان( هەولێرو بەغدا) دەبێت؟  ٢- چۆن دەتوانرێت ئەو کاریگەریانە سنوردار بکرێت؟  هەوڵ دەدەین وەڵامی ئەو دوو پرسیارە بدەینەوە . ١- کاریگەرییەکانی   لەسەر هەولێر بەکردەیی هەرێمی کوردستان لە سەرەتای ساڵی ٢٠١٣ ەوە بەشێوەیەکی رەها پشتی بەداهاتی فرۆشی نەوت بەستووە  کە لەرێی ئەو بۆرییەوە توانییویەتی بیگەیەنێت بە کڕیارەکانی و بازاڕەکانی جیهان، وەستانی هەناردە دەبێتە هۆی بێبەشکردنی لە سەرچاوەی سەرەکی داهات و لە ئەنجامدا درووست بوونی گرفت بۆ بەڕێوەبردنی کاری رۆژانەی حکومەت لە دابینکردنی مووچە و پێشکەش کرنی خزمەتگوزاری کە خۆی بەبێ درووستبوونی ئەم کێشەیەش بەدەستییەوە دەیناڵاند.  هەرێم لە ماوەی چەند ساڵی ڕابوردوودا رۆژانە لە ٤٠٠ بۆ ٤٥٠ هەزار بەرمیل نەوتی هەناردەی بەندەری جەیهان کردووە، و نەوتی بە داشکانی زۆر فرۆشتووە و کرێیەکی زۆری لێ داوە بە گواستنەوەی چ لە ناو هەرێم یاخود لە ناو خاکی تورکیادا ، و خەرجی کۆمپانیا نەوتییەکانیش زۆر بووە، بەگشتی هەم خەرجییەکان زۆر بووە وە هەم نەوتەکەش بە هەرزان فرۆشراوە، دەرئەنجام لە کاتێکدا لە دوو ساڵی ڕابووردوودا نرخی نەوتیش بەرزبووە بەڵام هەرێم بەردەوام کێشەی مووچەو خزمەتگوزاری هەبووە.  بڕیارەکەی دادگا لە ١٣ی شوباتدا دراوە واتە لایەنەکانی  داواکە ماوەیکی باش پێش بڵاوکردنەوەی لە ڕاگەیاندنەکان ئاگاداری ناوەڕۆکی بڕیاری کۆتایی بوون، وە زۆر پێشتریش پێشبینی بردنەوەی دەکرا لە بەرژەوەندی عێراق بە تایبەت دوای بڕیاری دادگای فیدراڵی لە ١٥ی شوباتی ٢٠٢٢دا واتە یەکساڵ پێش  دەرچوونی بڕیاری دادگای ناوبژیوانییەکە هەرێم رووبەڕووی  کێشەی یاسایی و دەستوری بوو بویەوە  کە خۆی لە ٣ێ خاڵدا دەبینیەوە •    نادەستووریبوونی یاسای ژمارە ٢٢ی ساڵی ٢٠٠٧، یاسای نەوت و  گازی هەرێم. •     ڕادەستکردنی هەموو بەرهەمی نەوت بە وەزارەتی نەوت. •    داواکردن لە وەزارەتی نەوتی عێراق بەدواداچوون بکات بۆ  نایاساییبوونی ئەو گرێبەستانەی کە هەرێم لەگەڵ لایەنە دەرەکییەکان کردوویەتی سەبارەت بە گەڕان و پشکنین، بەرهەمهێنان و هەناردەکردنی نەوت.  بەم بڕیارەی ICC خاڵی دووەمی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵ بە کردەیی جێبەجی کرا.  هەرێم بەچەند مانگێک پێش وەستانی هەناردە لە گەڵ حکومەتەی فیدراڵ لە گفتوو گۆدا بوون و رێککەوتبوو لە سەر ٣ خاڵی سەرەکی لە پرۆژە یاسای بوجەی حکومەتی فیدراڵ  :  ١- کۆی داهاتی نەوتی بەرهەم هێنراو لە کێڵگەکانی هەرێم لە یەک هەژماری بانکیدا دادەنرێت کە تێیدا سەرجەم داهاتەکانی هەناردەکردن یان فرۆشتنی نەوتی خاو و بەرهەمەنەوتییەکان دادەنرێت بەبێ هیچ لێبڕینێک بۆ هەر مەبەستێک وەسەرۆکی ئەنجوومەنی وەزیرانی هەرێم یان هەرکەسێک کە ئەو دەسەڵاتی پێبدات دەسەڵاتی مامەڵە کردنی پێوە هەیە، هەروەها ئەو ئەژمارە لەژێر چاودێری حکومەتی فیدراڵی دەبێت، هەروەها هەموو هەژمارە هاوشێوەکانی تر دادەخرێن. ٢- پشکی هەرێم لە کۆی بڕی هەناردەکردنی نەوتی خاو لە کێڵگەکانی هەرێم ٤٠٠ هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا، لە کۆی ڕێژەی هەناردەکردنی ٣,٥٠٠,٠٠٠ بەرمیل لە ڕۆژێکدا، بە پشتبەستن بە نرخی ٧٠ دۆلار بۆ یەک بەرمیل. ٣- لە ئەگەری هەر ناکۆکییەک لە دیدگاکانی نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێم، لیژنەیەکی هاوبەش لە نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمدا دادەمەزرێت و ئەم لیژنەیە ڕاسپاردەکانی خۆی ئاراستەی سەرۆکی حکومەتی فیدراڵی دەکات بۆ دەرکردنی بڕیاری گونجاو. هەر لە هەمان رۆژی وەستانی هەناردەینەوت،  هەرێم  بڕیاری دا کە بچێتە بەغدا و  وتووێژی چڕ و پڕدەستی پێکرد،  لە ماوەی ١٠ رۆژدا گەشتن بەڕیکەوتن و  لەسەر میکانیزمی نوێی دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوت  کە جگە لە و ٣ خاڵەی کە هەردوولا لە پرۆژەیاسای بووجەدا لەسەری رێککەوتبوون  لەسەر  خاڵێکی تری سەرەکی ڕیکەوتن  کەهۆکاری وەستانی هەناردە ی نەوتی هەرێم بوو ئەویش رادەستکردنی هەناردەی نەوتی هەرێم بوو لە بەندەری جەیهانی تورکیا بە کۆمپانیای بە بازاڕکردنی نەوتی عێراق ( سۆمۆ)  و گەڕانەوەی داهاتەکەی بۆ ناو ئەو ئەژمارە بانکییەی کە لەسەرەوە باسکرا ، هەروەها  جێگری بەرێوەبەری گشتی سۆمۆ دەدرێت بە  کورد . ڕیکەوتنەکە لەبەرواری  ٤ ی نیساندا  بە ئامادەبوونی هەردوو سەرۆک وەزیران ئیمزاکرا و بەوەش  هەرێمی کوردستان تۆپەکەی خستووەتە قاچی بەغداوە. ئاشکرایە کە فرۆشتنی نەوتی هەرێم لە ڕێی سۆمۆوە لە چەند رووەوە سوودی هەیە بۆ هەرێم: یەکەم شەرعییەت دەدات بەونەتەی لەهەرێمەوە هەناردە دەکرێت و مەترسی کێشەی یاسایی نامێنێت.  دووەم کاتێک کێشەیی شەرعییەت و یاسایی نەما و سۆمۆ فرۆشتی بەهەمان شێوەی نەوتی کەرکوک دەیفرۆشێت و دەرەنجام داهاتێکی زیاتر لە فرۆشی نەوت دەست عێراق و کۆمپانیا بەرهەمهێنەکانی نەوت دەکەوێت.  سێهەم  بەم رێکەوتنە هەرێم خۆی لە بەرپرسیارێتی دەربازدەکات بەرانبەر کۆمپانیاکانی بەرهەمهێنی نەوت لە وەستانی هەناردە و دەرئەنجام بەرهەم  وەستاوە  یان زۆر کەمبووەتەوە.  چوارەم:  قوتاربوونی لە بەرپرسیارێتی بەرانبەر کڕیارانی نەوت، بەوەی ئەوە لەسەر شانی بووە بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردە ئەنجامی داوە.    سەبارەت بەخاڵی سێ و چوار  ئەم باروودۆخەی (هەرێم، بەرهەمهێنەران و کڕیارانی) نەوتی هەرێم تێی کەوتوون پێی دەوترێت بارودۆخی نە خوازراو ( القوە القاهرە  Force Manure  ( وە لە گرێبەستەکانی هاوبەشی کردن لە بەرهەمPCA  ی هەرێم لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکان لە مادەی ٤٠ دا بەم شێوەیە باسی بارودۆخی نەخوازراو کراوە" هەر دواکەوتنێک، یان کەموو کوڕییەک، پێشێلکردن یان ئەنجامنەدانێک لەلایەن بەڵێندەرەوە لە جێبەجێکردنی هیچ کام لە ئەرکەکانی بەپێی ئەم گرێبەستە وەک جێبەجێنەکردنی ئەم گرێبەستە هەژمار ناکرێت یان ببێتە بابەتی ناکۆکی ئەگەر ئەو دواکەوتن،ئەنجام نەدان، پێشێلکردن یان ئەنجام نەدانە بەهۆی ڕووداوێکی باردوۆجی نەخوازراوە وە بێت( القوە القاهرە). لەم حاڵەتەدا، بەڵێندەر دەبێت دەستبەجێ بە نووسراو حکومەت ئاگادار بکاتەوە و هەموو ڕێوشوێنێکی گونجاو بگرێتەبەر بۆ جێبەجێکردنی ئەرکەکانی بەپێی ئەم گرێبەستە بە تەواوی ئەو ڕادەیەی کە دەتوانێت" بۆ حکومەتیش بەرانبەر بەڵیندەر بەهەمانشێوەیە. هەروها لە ماددەی ٤٠.٢ داسەبارەت بە بارودۆخی نەخوازراودا القوە القاهرە"  بەم شێوە پێناسەی دەکات" هێزی نەخوازراو واتە هەر ڕووداوێکی پێشبینینەکراو و سەرنەکەوتوو و بەرگە نەگیراو، نەک بەهۆی هیچ هەڵەیەک یان جێهێشتنێک لەلایەن بەڵێندەرەوە بەڵکو بەهۆی بارودۆخێکەوە کە لەدەرەوەی کۆنترۆڵی ئەو بەڵێندەرە، کە بەربەست یان ڕێگری دەکات لە جێبەجێکردنی هەموو یان بەشێک لە ئەرکەکانی بەپێی ئەم گرێبەستە" .  لەو پێناسەیەی سەرەوەدا دەردەکەوێت کە بارودۆخی نەخوازرا بریتییەلە باروودۆخێک کە لەدەرەوەی دەستەڵاتی لایەنەکانی گرێبەستەکەیە نەک بارودۆخێکی چاوەڕوان نەکراو یان پێشبینی نەکراو ، لە بەشێک لە دانیشتنەکان و گفتوگۆکانی نێوان هەولێر بەغدا بینینمان کە کۆمپانیاکانی بەرهەمهێن و کڕیارانی نەوتیش ئامادەییان هەبوو.  کەواتە دەتوانین بڵێین ئەم بارودۆخەش بارودۆخێکی نەخوازراوە و لەدەرەوەی دەستەڵاتەکانی هەرێمە بەو هەنگاوانەی هەرێم تائێستا گرتوییەتییەبەر هەموو ڕێوشوێنێکی گونجاو ی گرتووەتە بەر  بۆ جێبەجێکردنی ئەرکەکانی بەپێی  گرێبەستەکە بۆ ئەوەی هەناردە دەست پێ بکاتەوە، و دەچێتە چوارچێوەی بارودۆخی نەخوازراوەوە" Force Majeure". کاریگەرییەکانی لە سەر بەغداد عێراقیش بەهەمان شێوەی هەرێمی کوردستان بەرێژەیەکی زۆر پشتی بە داهاتی فرۆشی نەوت بەستووە و لە پرۆژە یاسای بوجە بۆ ساڵەکانی ٢٠٢٣ تا ٢٠٢٥  ریژەی داهاتی نەوت لەکۆی هەموو داهات بریتییە ٨٧٪ بۆیە وەستانی ٥٠٠ هەزار بەرمیلی رۆژانە بە هەناردەی کەرکویشەوە کە  دەکاتە رێژەی ١٤٪ی هەموو هەناردەی عێراق کاریگەری دەبێت لەسەر کۆی داهات بەتایبەت کە لە پرۆژە یاسای بوجەدا  کورتهێنانێکی زۆر هەیە. بۆیە لەماوەی کورت مەودادا وەستانی بەرهەم کاریگەری  نەرێنی دەبێت، هەرچەن بەغدا هەوڵی داوە ئەم بۆشاییە پڕ بکاتەوە کە دواتر باسی دەکەین.  بەڵام لەلایەکی ترەوە  بەغدا  زۆر بەباشی توانیویەتی سوود لە گرتنەوەی قوفڵەکە ببینێت کەوەک دەزانین ئەمە داخوازییەکەی چەندین ساڵەی بەغدایە بۆ ئەوەی هەناردە و فرۆشی نەو بخاتە ژێر رکێفی  وەزارەتی نەوتەوە و لەمەدا سەرکەوتوو بووە.  بەمەش  یەکێک لەو خاڵاکانی  کە لە بڕیاری دادگای فیدراڵیدا لە شوباتی ٢٠٢٢ دا هاتووە جێبەجێ کردووە کە ئەمە خاڵێکی گرنگ و جەوهەرییە بۆ وەزارەتی نەوت.   هەروەها  دەبێتە هۆی ئەوەی  لە ئایندەدا داهاتی ئەو  نەوتەی کە لەهەرێمەوە هەناردە دەکرا زیاد بکات.  چاوەڕی دەکرێت گەر سۆمۆ نەوتەکە بفرۆشێت بۆ هەر بەرمیلێک بەتێکڕا  نزیکەی ٨ دۆلار  داهات زیاد بکات و ئەمەش  هاوکار دەبێت بۆ پڕکردنەوەی بەشێک لەو کورتهێنانەی لە بوجەدا هەیە. جگە لەوەی دەستکەوتێکە بۆ حکومەتەکەی سودانی دەتوانێت لە رووی سیاسییەوە وەبەرهێنانی تیادا بکات کە ئەوەی لەماوەی چەند ساڵی ڕابوردوودا حکومەتەکانی پێش ئەو نەیان توانیووە ئەنجامی بدەن ئەم کردوویەتی " هەرچەند لە بەختی سودانی بوو کە تەوقیتی بڕیارەکەی دادگای ناوبژیوانییەکە  کەوتە ماوەی کارکردنی ئەوەوە و هەرێمی ناچارکرد بەخێرایی لەگەڵی ڕێک بکەوێت". هەروەها توانیویەتی لە گەڵ کڕیارانی نەوتی هەرێمیش ڕیک بکەوێت و دڵنیاییان بداتێ کە مامەڵەیان لەگەڵ دەکات بەڵام بەمەرجەکانی وەزارەتی نەوت. واتە گرتنەوەی قوفڵەکە بووە هۆی خێراکردنی  رێکەوتن لە بەرژەوەندی حکومەتی فیدراڵی و وەزارەتی نەوت وە دەستکەوتێکی گرنگە بۆیان.      ٢- سنووردارکردنی  کاریگەرییەکانی حکومەتی فیدراڵ توانای بەرهەم هێنانی لە سەروو ٤.٦ ملیۆن بەرمیلی رۆژانەوەیە وەلەم بڕە زیاد لە ١ ملیۆنی بۆ بەکار هێنانی ناوخۆ بەکار دەهێنرێت. بەکارهێنانی ناوخۆ لەو بەرهەمەیە کە لەلایەن کۆمپانیاکانی سەربە وەزارەتی نەوتەوە بەرهەم دەهێنرێن وەکو (کۆمپانیای نەوتی بەسرە و باکور...). لە ماوەی مانگەکانی رابووردوودا  لەباشورەوە رۆژانە نزیکەی ٣.٢ ملیۆن بەرمیل نەوتی هەناردە دەکرد، دەتوانرێت ئەم بڕە بە ئاسانی زیاد بکرێت بۆ ٣.٥ ملیۆن کە لە پرۆژە یاسی بوجەدا بە ئاستی هەناردە دیاری کراوە. وەزارەتی نەوت دەتوانێت ئەو بڕە نەوتەی کە لە کێڵگەکانی هەرێمی کوردستانەوە بەرهەم دەهێنرێت لە هەرێمی وەربگرێت و بۆ پێداویستی ناوخۆ لە بەرهەم هێنانی بەرهەمە نەوتییەکانی نەو تی سپی ماڵان و بەنزین و دیزڵدا بەکاری بهێنێت ، وە دەتوانرێت ئاستی پاڵاوتن زیاد بکرێت بەتایبەت کە هەرێمی کوردستان ژێرخانێکی زۆر بەهێزی پاڵاوتنی نەوتی هەیە. هەروەها  پشکی کۆمپانیا نەوتییەکان لە بری ئەوە لە جەیهان رادەستبکرێت لەلایەن سۆمۆ وە لە بەسرەوە رادەستیان بکات( دەکرێت چ بە نەوت یان داهاتی نەوت تەسلیمیان بکات بەپێی ڕیکەوتن لەسەری). بەمەش حکومەتی هەرێم و کۆمپانیا نەوتییەکان دەتوانن بە ئاستێکی باش بەردەوام بن لە بەرهەمهێنان گەر بە تەواوی تواناشیان نەبێت. هەروەها حکومەتی فیدراڵیش دەتوانێت خۆی ببوێرێت لەوەی پێی بوترێت نەوتی خۆی دەکڕێتەوە لە کۆمپانیا نەوتییەکان.    بەپێی داتاکانی کۆمپانیاکانی بەدواداچونی کەشتییە نەوتییەکان ئەو نەوتەی لە نیوەی یەکەمی مانگی نیساندا لە باشورەوە و لەڕێی کەنداوە وە بارکراوە زیادی کردووە بەشێوەیەک بەتێکڕا  رۆژانە ٣ ملیۆن و ٤٢٥ هەزار بەرمیل بووە و بەشێکی زۆر  لە وبۆشاییەی کە بەهۆی وەستانی هەناردەوە لەڕێی جەیهانەوە دروست بووە پڕ بکاتەوە.  لەلایەکی ترەوە وەستانی هەناردە لە جەیهانەوە کە نزیکە نیو لەسەدی بەرهەمی جیهان پێک دەهێنێت بەشێکە لە هۆکاری بەرزبوونەوەی نرخی نەوتی جیهانی. لە ئانجامدا ددەبێتە  هۆی زیادکردنی داهاتی  نەوتی حکومەتی فیدراڵ.  پرۆژە یاسی بوجە لە پەرلەمانە و بڕیارە لە ئایندەیەکی نزیکدا پەرلەمان پەسەندی بکات دوای کەمکردنەوەی هەندێ خەرجی وەزارەتەکان و مناقەلەی هەندێ بڕگە، یاساکە لە ١ی کانوونی دووەمەوە  بەرکار دەبێت  کەواتە پشکی حکومەتی هەرێم لە  بوجەی فیدراڵ دەبێت، ئەگەر نەوتی هەرێم  بفرۆشرێت ئەوا داهاتەکەی دەخرێتە ئەو حسابەی لە پرۆژە یاساکە و رێکەوتنەکەی ٤ی نیساندا لەسەری رێککەوتوون و لە پشکی هەرێم لە بوجەدا دەردەکرێت و ئەوەی دەمێنێتەوە پاش دەرکردنی داهاتە فیدراڵیەکان دەنێردرێت بۆ هەرێم ، بەمانایەکی تر ئەگەر هەرێم نەوت هەناردە نەکات، وەکو لەسەرەوە روونکراوەتەوە هەرێم هەموو هەنگاوەکانی ناوە بۆ ئەوەی هەناردە دەست پێبکاتەوە، داواکارییەکانی بەغدای تا ئێستا جێ بەجێ کردووە لەو بارودۆخەدا حسابەکە هیچی تیا نابێت، پشکی هەرێم لە بوجەی حکومەتی فیدرڵی تەنها داهاتە فیدراڵییەکانی هەرێمی لێدەردەکرێت و دەبێت ئەوی تری بنێردرێت تاوەکو هەرێم بتوانێت مووچەو خزمەتگوزارییەکانی حکومەتی لێ بدات.  کەواتە هەرێم بە کردنەوەی قوفڵی هەناردە  و نەکردنەوەشی لە رێی جەیهان،  چاوەڕێ دەکرێت پشکی لە بوجە وەربگرێت.    

 (درەو):  چوارشەممەی داهاتوو، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق دوای (128) رۆژ تاوتوێكردن، بڕیاری خۆی لەبارەی درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان دەردەكات، پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن، دادگا درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان رەتبكاتەوە‌و بە نادەستوریی ناوی ببات، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت ئاسەنگێكی گەورەی تر لەبەردەم سازدانی هەڵبژاردن لە كوردستان دروست دەبێت.  رۆژی چوارشەممەی داهاتوو واتە 5ی ئایار، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیاری كۆتایی خۆی لەبارەی ئەو سكاڵایانە رادەگەیەنێت كە لەبارەی درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان تۆماركراون. دواین دانیشتنی دادگای فیدراڵی لەبارەی ئەم كەیسە رۆژی 29ی ئازاری رابردوو بەڕێوەچوو، ئەمە شەشەم دانیشتنی دادبینی بوو، تێیدا دادگا كۆتایی بە دادبینییەكان هێناو رۆژی 3/5/2023ی دیاریكرد بۆ دەركردنی بڕیار.   سكاڵاكان لەلایەن (یوسف محەمەد) سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان‌و (شاسوار عەبدولواحید) سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌و (سروە عەبدولواحید) سەرۆكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لە پەرلەمانی عێراق‌و (كاوە عەبدولقادر) سەرۆكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لە پەرلەمانی كوردستان تۆماركراون، دادگای فیدراڵی لە دانیشتنی 18ی كانونی یەكەمی ساڵی رابردوودا، هەموو سكاڵاكانی یەكخست.  یەكەم دانیشتنی دادگای فیدراڵی لەبارەی ئەم كەیسە لە رۆژی 18ی كانونی یەكەمی 2022 بەڕێوەچوو، واتە ماوەی (128) رۆژە ئەم كەیسە لەبەردەم دادگادایە‌.  ئەگەر دادگا لە بڕیارەكەی رۆژی چوارشەممەی داهاتوودا، درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان بەنادەستوری ناوببات، پەرلەمان هەڵدەوەشێتەوە، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت خولی ئێستا پەرلەمان ناتوانێت یاسای هەڵبژاردنی خولی شەشەم هەمواربكاتەوە‌و كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم كارابكاتەوە، لەم حاڵەدا دەبێت بۆ سازدانی هەڵبژاردن، لایەنە سیاسییەكانی هەرێم پەنا بۆ یاسای هەڵبژاردنی پێشوو ببەن‌و كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق پرۆسەكە بەڕێوەببات، ئەمە لەبەرژەوەندی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و لە زیانی یەكێتی‌و لایەنەكانی تردایە كە خوازیاری گۆڕینی یاسای هەڵبژاردنن، چونكە یاسای هەڵبژاردن بەبێ هەمواركردن‌و بەشێوازی یەك بازنەیی جاران، جارێكی تر دەرفەتی ئەوە بۆ پارتی خۆش دەكات بەكورسی كۆتای پێكهاتەكانەوە، رێژەی 50+1ی كورسییەكانی پەرلەمانی كوردستان كۆنترۆڵ بكات. بەڵام رەنگە دەرچوونی بڕیارێكی لەمشێوەیە لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە، بەتەواوەتی چارەنوسی سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەتەواوەتی بخاتە تاریكییەوە‌و هەڵبژاردنەكە نەكرێت، چونكە لەم حاڵەتەدا لایەنە سیاسییەكان ناچار دەبن بەپێی یاسا كۆنەكەی هەڵبژاردن بچنە ناو هەڵبژاردن‌و كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی عێراق پرۆسەكە بەڕێوەببات.  لەلایەكی ترەوە رەتكردنەوە درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە دەبێت بە پێشینەیەك بۆ ئەوەی لە داهاتوودا بە هیچ هۆكارێك تەمەنی پەرلەمان درێژنەكرێتەوە.  مانگی ئازاری رابردوو، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان رۆژی 18ی تشرینی دووەمی ئەمساڵی وەكو وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دیاریكرد، ئەمە لەكاتێكدایە هێشتا پەرلەمان یاسای هەڵبژاردنی هەموار نەكردوەتەوەو كۆمسیۆنیش كارا نەكراوەتەوە.  لایەنە سیاسییەكان لەسەر كاراكركردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و  راپرسی بە هەمان پێكهاتەی خۆیەوە رێككەوتوون، دوو كورسی ئەنجومەنی كۆمسیاران بەتاڵ بووە، بڕیاردراوە پڕبكرێتەوە.  بەڵام لەسەر هەمواری هەڵبژاردن هێشتا لایەنەكان نەگەیشتونەتە رێككەوتنی كۆتایی‌و پارتی‌و یەكێتیی لەسەر كورسی پێكهاتەكان ناكۆكن.   پەرلەمانی كوردستان مانگی ئۆكتۆبەری 2022 تەمەنی خۆی بۆ ماوەی ساڵێك درێژكردەوە، ئەمە ناڕەزایەتی دروستكرد، جگە لە فراكسیۆنی پارتی‌و یەكێتی‌و گۆڕان‌و پێكهاتەكان كە دەنگیان بۆ درێژكردنەوە داوە، فراكسیۆنەكانی تر‌و پەرلەمانتارانی سەربەخۆ بەشێوازی جیاواز لە پەرلەمان كشاونەتەوە یاخود بایكۆتی دانیشتنەكانیان كردووە.  ئەمە جاری یەكەم نەبوو پەرلەمانی كوردستان تەمەنی خۆی درێژبكاتەوە، لەسەرجەم خولەكاندا بەتێكڕا پەرلەمان (8) جاری تر تەمەنی خۆی درێژكردوەتەوە، ئەمەش بەهۆكاری جیاواز لەوانە شەڕی ناوخۆ‌و شەڕی داعش‌و قەیرانی سیاسی ناوخۆیی.

شیكاری: درەو:     # پشکی هەرێم بە ڕێژەی (12.67%) لە بودجەی گشتی عێراق زیاتر دەبێت لە (25 ترلیۆن و 216 ملیار) دینار، بەڵام دوای لێدەرکردنی نزیکەی (7 ترلیۆن و 350 ملیار) دینار لە خەرجی سیادی  و بڕی (ترلیۆنێک و 256 ملیار و 611 ملیۆن) دینار لە خەرجی حاکیمە، پشکەکەی دادەبەزێت بۆ زیاتر لە (16 ترلیۆن و 609 ملیار) دینار کە هێشتا زیاتر لە (2 ترلیۆن و 705 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (19%) زیاترە لەو پشکەی لە ساڵی (2021) بۆی تەرخان کرابوو. # داهاتی گشتی عێراق لە ساڵی (2021) بە زیاتر لە (101 ترلیۆن و 120 ملیار) دینار جێگیر کرابوو، کە بە ڕێژەی (80%) لە داهاتی فرۆشتنی نەوتی بەرهەمە نەوتی و کانزاییەکانەوە سەرچاوەی دەگرت. بەڵام پرۆژە یاسای بودجەی ئەمساڵ داهاتی گشتی بە نزیکەی (134 ترلیۆن و 553 ملیار) دینار دەخەمڵێنرێت، کە ڕێژەی (87%) لە داهاتی فرۆشتنی نەوت و بەرهەمە نەوتی و کانزاییەکانەوە سەرچاوەی دەگرێت. ئەم هەنگاوەش لە بەرزبوونەوەی ڕێژەی پشت بەستن بە داهاتی نەوت دەریدەخات، حکومەتی عێراق پلانی ئەوتۆی نەبووە بۆ فرەکردنی سەرچاوەکانی داهات و بگرە پاشەکشەی گەورەی کردووە.  # کورتهێنان لە پرۆژە یاسای بودجەی ئەمساڵ قەبارەکە ئێجگار گەورەیەوە ڕێژەی (32%) تێدەپەڕێنێت و بەهاکەی دەگاتە زیاتر لە (64 ترلیۆن و 469 ملیار دینار، کە ئەم کۆرتهێنانەش دوو هێندەو زیاری ئەوەیە کە لە ساڵی (2021) تۆمار کرابوو. # سەرجەم وەزارەتەکانی عێراق کە ژمارەیان (22) وەزارەتە بەراورد بە ساڵی (2021) خەرجییەکانیان بە ڕێژەی (27%) هەڵکشاوە، جگە لە دوو وەزارەتی (دارایی و بەرگری) نەبێت بە ڕێژەیەک خەجییەکانیان کەم دەکات. وەزارەتەکانی (دارایی، نەوت، کارەبا و ناوخۆ) ئەو وەزارەتانەن کە زۆرترین خەرجیان بۆ تەرخان دەکرێت. # بە هەمان شێوەی سێکتەرەکانی دیکە بە تێکڕا خەرجی حاکیمە لە یاسای بودجەی ساڵی (2021) لە (7 ترلیۆن و 288 ملیار و 276 ملیۆن) دینارەوە بە ڕێژەی (36%) بۆ بڕی (9 ترلیۆن و 918 ملیار و 8 ملیۆن) دینار بەرز دەبێتەوە لە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023). خەرجییەکانی (کڕینەوەی گەنم و جۆی و جوتیاران و هاوردەکردنی وزە) کەم دەکەن.  سەرەتا لە (13/3/2023) ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق، رەشنوسی بودجەی ساڵی (2023)ی پەسەند کرد کە وەک ئاماژەی پێدراوە بۆ ساڵانی (2024 و 2025)یش بەرکار دەبێت، پرۆژەکەش گەورەترین رەشنوسی یاسای بودجەیە لە مێژووی عێراقدا. لەکۆبونەوەی ژمارە 18ی رۆژی (5/4/2023) خوێندنەوەی یەکەم و لە (18/4/2023) ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق خوێندنەوەی دووەمی بۆ پرۆژە یاساکە ئەنجامدا، چاوەڕوان دەکرێت لە مانگی ئایندەدا پرۆژە یاساکە پەسەند بکرێت. پاڵپشت بەو داتایانەی لە پرۆژە یاساکەدا هاتووە، لەم ڕاپۆرتەدا بە وردی تیشک دەخەینە سەر داهات و خەرجی و بڕی کورتهێنان و خەرجی وەزارەتەکانی حکومەتی عێراق و پشکی هەرێم لە داهات و خەجییە گشتییەکان و هاوکات خەرجی سیادی و حاکیمە. پاشان بەراوردکردنی داتاکان بە یاسای ژمارە (23)ی ساڵی (2021)ی بودجەی گشتی عێراق و بڕو ڕێژەی بەرزبوونەوەی داهات و خەرجییە گشتی و وزارەییەکان تێیدا و بڕو ڕێژەی کورتهێنان لە پرۆژەکەداو خەرجیەکانی حاکیمەو سیادی و پشکی هەرێم تێیاندا. بەڵام گرنگە لێرەدا ئاماژە بە چەند زانیارییەک بدەین، ئەوانیش؛ -    بەپێی پرۆژە یاساکەدا داهاتی نەوت سەرچاوەی سەرەکی پارەدارکردنی عێراق دەبێت و (87%)ی داهات پێکدەهێنێت و پاڵپشت پرۆژەکە ئەوە خەمڵێندراوە کە عێراق بە تێکڕای رۆژانە (3 ملیۆن و 500 هەزار) بەرمیل نەوت بە (400 هەزار) بەرمیل نەوتی هەرێمیشەوە هەناردە بکات. هەر بەرمیلێک نەوت بە (70) دۆلار خەمڵێندراوە. ئەمە لە کاتێکدایە بەپێی یاسای بودجەی ساڵی (2021) وا خەمڵێندرابوو کە حکومەتی عێراق رۆژانە بڕی (3 ملیۆن و 250 هەزار) بەرمیل نەوت هەناردە بکات بە (250 هەزار) بەرمیل نەوتی هەرێمی کوردستانیشەوە، تێکڕای نرخ و داهاتی هەر بەرمیلێک نەوت بە (45) دۆلار خەمڵێندرابوو. -    بەهای دۆلاری ئەمریکی بەراورد بە دیناری عێراق هەمیشە پرسێکی گرنگ بووە لە عێراقدا چونکە عێراق بەشی هەرە گەورەی داهاتەکەی بەدۆلارەو لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتەوە بەدەستی دەخات، لە پرۆژەی یاسای بودجەی ساڵی (2023) بەهای هەر دۆلارێک بە (هەزار و 300) دینار جێگرکراوە. ئەمە لە کاتێکدایە بەپێی یاسای بودجەی ساڵی (2021) یەک دۆلاری ئەمریکی بەرامبەر (هەزار و 450) دینار جێگیر کرابوو.  -    پشکی هەرێمی کوردستان هاوشێوەی ساڵی (2021) ڕێژەی (12.67%)ی بۆ تەرخان دەکرێت، بەڵام نزیکەی (34%) بۆ خەرجییەکانی (سیادی و حاکیمە) دەڕوات و (66%)ی بۆ دەمێنێتەوە.   یەکەم؛ پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق پاڵپشت بە یاسای بودجەی ساڵی (2021) و پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023)  لە یاسای بودجەی گشتی عێراق لە ساڵی (2021)دا، پشکی هەرێمی کوردستان (12.67%)ی بودجەی بۆ دیاریکرابوو، بە هەمان رێژە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023)یش جێگەی جێگەی ئەو ڕێژەیەی کردووەتەوە، بەڵام گۆڕانکاری گەورە لە قەبارەی پشکی هەرێم ڕوویداوە، بە جۆرێک؛ -    لە یاسای بودجەی ساڵی (2021)دا پشکی هەرێمی کوردستان لە بودجەی گشتی عێراقدا بە بڕی (16 ترلیۆن و 470 ملیار و 104 ملیۆن و 277 هەزار) دینار خەمڵیندرابوو، بەڵام دوای لێدەرکردنی (ترلیۆنێک و 642 ملیار و 667 ملیۆن و 220 هەزار) دینار لە خەرجی سیادی و بڕی (923 ملیار و 424 ملیۆن  و 605 هەزار) دینار لە خەرجی حاکیمە، پشکی (13 ترلیۆن و 904 ملیار و 12 ملیۆن و 452 هەزار) دیناری بۆ دیاری کرابوو. بەڵام لە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023)دا، پشکی هەرێم بە ڕێژەی (12.67%) لە بودجەی گشتی بریتی دەبێت لە بڕی (25 ترلیۆن و 216 ملیار و 101 ملیۆن و 547 هەزار) دینار بەم پێیەش پشکەکەی بە ڕێژەی (53%) و نزیکەی بڕی (8 ترلیۆن و 746 ملیار) دینار زیاد دەکات، بەڵام دوای لێدەرکردنی نزیکەی (7 ترلیۆن و 350 ملیار) دینار لە خەرجی سیادی و بڕی (ترلیۆنێک و 256 ملیار و 611 ملیۆن  و 724 هەزار) دینار لە خەرجی حاکیمە، پشکی (16 ترلیۆن و 609 ملیار و 639 ملیۆن و 162 هەزار) دیناری بۆ دەمێنێتەوە کە هێشتا بڕی زیاتر لە (2 ترلیۆن و 705 ملیار و 626 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (19%) زیاترە لەو پشکەی لە ساڵی (2021) بۆی تەرخان کرابوو. بۆ وردەکاری بڕوانە خشتەی ژمارە (1). خشتەی ژمارە (1) دووەم؛ داهاتی گشتی عێراق پاڵپشت بە یاسای بودجەی ساڵی (2021) و پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023) پاڵپشت بە یاسای ژمارە (23)ی ساڵی (2021) و پرۆژە یاسای بودجەی عێراق بۆ ساڵی (2023). داهاتی گشتی عێراق لە ساڵی (2021) بە (101 ترلیۆن و 320 ملیار و 141 ملیۆن و 984 هەزار) دینار جێگیر کرابوو، کە بڕی (81 ترلیۆن و 171 ملیار و 112 ملیۆن و 500 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (80%) لە داهاتی فرۆشتنی نەوتی بەرهەمە نەوتی و کانزاییەکانەوە سەرچاوەی دەگرت. داهاتی ناوخۆش بڕی (20 ترلیۆن و 149 ملیار و 29 ملیۆن و 484 هەزار) دیناری بەڕێژەی (20%) لە باج و رسومات و داهاتی خاڵە گومرگییەکان ... پێکدەهێنا. بەڵام پاڵپشت بە پرۆژە یاسای بودجەی ئەمساڵ داهاتی گشتی بە (134 ترلیۆن و 552 ملیار و 919 ملیۆن و 63 هەزار) دینار دەخەمڵێنرێت، کە بڕی (117 ترلیۆن و 252 ملیار و 500 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (87%) لە داهاتی فرۆشتنی نەوت و بەرهەمە نەوتی و کانزاییەکانەوە سەرچاوەی دەگرێت. داهاتی ناوخۆش بڕی (17 ترلیۆن و 300 ملیار و 419 ملیۆن و 63 هەزار) دیناری بەڕێژەی (13%) لە باج و رسومات و داهاتی خاڵە گومرگییەکان ... پێکدەهێنێت. ئەم هەنگاوەش لە بەرزبوونەوەی ڕێژەی پشت بەستن بە داهاتی نەوت دەریدەخات، حکومەتی عێراق پلانی ئەوتۆی نەبووە بۆ فرەکردنی سەرچاوەکانی داهات و بگرە پاشەکشەی گەورە دەکات، چونکە بەشی زۆری ئەو سەرچاوانەی حکومەتی عێراق وەک سەرچاوەی داهاتی نانەوتی پشتیان پێ دەبەستێت بەپێی خەمڵاندنەکان داهاتیان دادەبەزێت بەراورد بە ساڵی (2021) و پشت بەستن بە داهاتی نەوت بە ڕێژەی (44%) زیاد دەکات بەراورد بە یاسای بودجەی ساڵی (2021)و لە بەرامبەردا؛ باجی سەر داهات و سامان بە ڕێژەی (32%) و رەسمەکان (7%) و داهاتی سەرمایەگوزاری (97%) و داهاتەکانی دیکە (6%) کەم دەکەن. عێراق لە چوارچێوەی داهاتی ناوخۆ تەنها چاوی لەوەیە باجی شمەک و رەسمی بەرهەمهێنان قازانجی کەرتی گشتی و تەحویلات زیاد بکات.  بە تێکڕا لە بواری داهاتدا بە هەردوو جۆری (نەوتی و نانەوتی)یەوە پرۆژە یاسای بودجەی ئەمساڵ وای خواستووە داهاتی گشتی بەڕێژەی (33%) و بڕی (33 ترلیۆن و 232 ملیار و 777 ملیۆن و 79 هەزار) دینار بەرز بکاتەوە. بۆ وردەکاری بڕوانە خشتەی ژمارە (2). خشتەی ژمارە (2) سێیەم؛ داهات، خەرجی و کورتهێنانی عێراق پاڵپشت بە یاسای بودجەی ساڵی (2021) و پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023) وەک لە یاسای ژمارە (23)ی ساڵی (2021) و پرۆژە یاسای بودجەی عێراق بۆ ساڵی (2023) هاتووە. داهاتی گشتی عێراق لە ساڵی (2021) بە (101 ترلیۆن و 320 ملیار و 141 ملیۆن و 984 هەزار) دینار جێگیر کرابوو، هەرچی خەرجی گشتیشە بە (129 ترلیۆن و 993 ملیار و 9 ملیۆن و 291 هەزار) دینار خەمڵێندرابوو، بەو پێیەش کورتهێنان بە  ڕێژەی (22%) بە قەبارەی (28 ترلیۆن و 672 ملیار و 9867 ملیۆن و 307 هەزار) دینار تۆمار کرابوو. ئەمە لە کاتێکدایە لە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023) لە سەر هەرسێ ئاستی (داهات، خەرجی و کورتهێنان) ڕێژەکانیان زۆر بەرزبووەتەوە، بە جۆرێک؛ داهاتی گشتی بە (134 ترلیۆن و 552 ملیار و 919 ملیۆن و 63 هەزار) دینار دەخەمڵێنرێت، کە (33%)ی زیاترە لەو داهاتەی کە لە یاسای بودجەی ساڵی (2021) جێگیر کرابوو.  هاوکات خەرجی گشتی بە (199 ترلیۆن و 22 ملیار و 111 ملیۆن و 663 هەزار) دینار دەخەمڵێندرێت، بەو واتایەی قەبارەی خەرجی گشتی بە بڕی زۆرتر لە (69 ترلیۆن و 29 ملیار) دینار و بە ڕێژەی (53%) زیاد دەکات بەراورد بە یاسای بودجەی ساڵی (2021). سەبارەت بە کورتهێنان لە پرۆژە یاسای بودجەی ئەمساڵ قەبارەکە ئێجگار گەورەیەوە ڕێژەی (32%) تێدەپەڕێنێت و بەهاکەی دەگاتە زیاتر لە (64 ترلیۆن و 469 ملیار و 192 ملیۆن) دینار، کە ئەم کۆرتهێنانەش دوو هێندەو زیاری ئەوەیە کە لە ساڵی (2021) تۆمار کرابوو بڕی زۆرتر لە (35 ترلیۆن و 796 ملیار و 325 ملیۆن) دیناری بەڕێژەی (125%)ی زیاترە لەوەی ساڵی (2021). بۆ وردەکاری بڕوانە خشتەی ژمارە (3). خشتەی ژمارە (3) چوارەم؛ خەرجی وەزارەتەکانی عێراق پاڵپشت بە یاسای بودجەی ساڵی (2021) و پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023) بەپێی داتاکان، سەرجەم وەزارەتەکانی عێراق کە ژمارەیان (22) وەزارەتە بەراورد بە ساڵی (2021) خەرجییەکانیان بە شێوەی جیاواز هەڵکشاوە، جگە لە دوو وەزارەتی (دارایی و بەرگری) نەبێت بە ڕێژەیەک خەجییەکانیان کەم دەکات. لە هەردوو یاسا و پرۆژە یاساکەدا وەزارەتەکانی (دارایی، نەوت، کارەبا و ناوخۆ) ئەو وەزارەتانەن کە زۆرترین خەرجیان بۆ تەرخان دەکرێت و وەزارەتەکانی (گەیاندن، وەرزش و لاوان، رۆشنبیری و کۆچ) کەمترین خەرجیان بۆ دیاری کراوە. هەر بە پێی زانیارییەکان خەرجی سەرجەم وەزارەتەکان لە ساڵی (2021) بریتی بووە لە (126 ترلیۆن و 604 ملیار و 635 ملیۆن) دینار، بەڵام لە پرۆژە یاسای ساڵی (2023) ئەو بڕە بەرزبووەتەوە بۆ (161 ترلیۆن و 536 ملیار و 542 ملیۆن) دینار، کە بڕی (34 ترلیۆن و 931 ملیار و 907 ملیۆن) دیناری بە رێژەی (27%) زیاتر لەو بڕەی لە ساڵی (2021) جێگیر کراوبوو. بۆ وردەکاری دەربارەی خەرجی سەرجەم وەزارەتەکان و بڕو و ڕێژەی بەرزبوونەوەی خەرجییەکانیان بڕوانە خشتەی ژمارە (4). خشتەی ژمارە (4) پێنجەم؛ خەرجی حاکیمەی عێراق پاڵپشت بە یاسای بودجەی ساڵی (2021) و پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023) بە هەمان شێوەی سێکتەرەکانی دیکە بە تێکڕا خەرجی حاکیمە لە یاسای بودجەی ساڵی (2021) لە (7 ترلیۆن و 288 ملیار و 276 ملیۆن) دینارەوە بە ڕێژەی (36%) بۆ بڕی (9 ترلیۆن و 918 ملیار و 8 ملیۆن) دینار بەرز دەبێتەوە لە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023). بە جۆرێک خەرجی پاڵپشتی (کۆبوونی خۆراک، دادبینی ناکۆکی زەوی و زار، دەرمان، سەرژمێری دانیشتوان) بەڕێژەیەکی بەرز زیاد دەکەن و خەرجییەکانی (کڕینەوەی گەنم و جۆی و جوتیاران و هاوردەکردنی وزە) کەم دەکەن و لە ساڵی (2023)شدا بڕی (345 ملیار و 455 ملیۆن) دینار بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان تەرخان دەکرێت کە خەرجییەکەی لە چوارچێوەی خەرجی حاکیمەدایە.  بۆ وردەکاری بڕوانە خشتەی ژمارە (5). خشتەی ژمارە (4) سەرچاوەکان؛ -    یاسای ژمارە (23)ی ساڵی (2021) یاسای بودجەی گشتی عێراق -    پرۆژە یاسای ساڵانی (2023 – 2024 - 2025)ی یاسای بودجەی گشتی عێراق

  ئامادەکردن: بەشی توێژینەوە و ڕاپرسی له‌ پەیمانگای ناوین بۆ پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان پێشه‌كی:  بڕیاروایه‌ له‌ رۆژی یه‌كشه‌ممه ‌( 14/5/2023)، هەڵبژاردنەکانی پەرلەمان و سەرۆکایەتی کۆماری تورکیا بەڕێوه‌بچن، ئەم هەڵبژادنە، هەڵبژاردنی مێژوویی و گرنگن بۆ تورکیا، بۆ داهاتوو و ئێستای ئەو وڵاتە، بەتایبەت کە بۆ یەکه‌م جارە دوای تاقیکردنەوەی یەکەم ئەزموونی سەرۆکایەتی لە تورکیا و گۆڕینی سیستەمی دەسەڵات لە پەرلەمانییەوە بۆ سەرۆکایەتی و، گۆڕینی به‌شیكی زۆری مادده‌كانی یاسای هەڵبژاردنەکانی تورکیا ئەنجامبدرێت.    لەم توێژینەوەیەدا، کورتەیەک لەسەر مێژوو، جوگرافیا، ووردەکاری هەڵبژاردنەکانی پەرلەمان و سەرۆکایەتی تورکیا، یاسای نوێی هەڵبژاردنەکان، پارتە بەشداربووەکان، هاوپەیمانیەتەکان، ڕاپرسییەکان، ژمارەی دەنگدەر، کاندیدەکانی سەرۆکایەتی، ئەنجامی هەڵبژاردنەکانی پێشوو، پێشبینی و زانیاری زیاتر لەسەر کۆی پرۆسەکە دەخەینه بەردیتی خوێنەر، بەهیوای ئەوەی سوودی هەبێت. یەکەم: مێژوو، جوگرافیای تورکیا    تورکیا میراتی ئیمبراتۆریەتی عوسمانییە، وڵاتێکی فرە ڕەهەند و حزب و ئایدلۆژیا و بەرژەوەندی جیاوازە، دوای ڕووخانی ئیمبراتۆریەتی عوسمانیی، بەپێی پەیماننامەی لۆزانی ساڵی(1923) تورکیا وەک دەوڵەتێکی تاک نەتەوە دروستکرا، ناوەکەش ڕەگەزییە و تایبەتە بەدەوڵەتی تورکەکان.    لەکاتی دروست بوونی کۆماری تورکیای علمانی لەسەر دەستی "کەمال مستەفا ئەتاتورک"، سیستەمی پەرلەمانی تاک حیزب هەبوو، کە بەردەوام بوو تا دوای جەنگی جیهانی دووەم، لەسەرەتایی پەنجاکانی سەدەی ڕابردوو، حوکمی تاک حزبی کۆتایی هات و دیموکراتەکان تا (1960) حوکمی وڵاتیان کرد بەسەرۆکایەتی "عەدنان مونده‌ریس"، لەساڵی (1960) یەکەم کودەتایی سەربازی روویدا، دەرئەنجامەکەی بریتی بوو لە کۆتایهێنان بە حوکمی دیموکراتەکانی تورکیا و "عەدنان موندەریس"ی سەرۆکی دیموكراته‌كانیش لەسێدارەدرا.    کەواتە، تورکیا وەک وڵاتێکی هاوچەرخ و مۆدێرن چەندین فۆڕم و مۆدێلی سیاسی پەیڕەوکردوە، سەرەتا لەسەردەمی "مستەفا کەماڵ ئەتاتورک"، سیستەمی حوکمڕانی بەکۆمەڵ و تاک پارتی پەیڕەو دەکرا، دوای جەنگی جیهانی دووەم، سیستەمی فرە بازنەیی و پەرلەمانی پەیڕەو دەکرا، ئەم جۆرە لە حوکمڕانی بەردەوام بوو تاکو لە ساڵی  (2017) ئاکپارتی و "ره‌جه‌ب ته‌یب ئەردۆگان" لەڕێگەی ریفراندۆمه‌وه‌، سیستمەکەیان گۆڕی بۆ سیستەمی سەرۆکایەتی و لە (2018)ـەش یەکەم هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی بەڕێوەچوو و "ره‌جه‌ب ته‌یب ئەردۆگان"یش بووە سەرۆک كۆمار. چۆنیەتی هەموارکردنەوەی ماددەکانی دەستووری تورکیا: بەپێی ماددەی (157)ی دەستووری تورکیا، گۆڕینی ده‌ستوور پێویستی بە (330) دەنگی پەرلەمانتارانە، دواتر پێویستە لەدوای (60) ڕۆژ راپرسی لەسەر بکرێت و لە 51%ی خەلک بە بەڵێ دەنگی پێبدات ئینجا هەماورکردنەکە جێبەجێ دەکرێت.    تاکو ئێستا لە تورکیا حەوت جار دەستوور هەموارکرایتەوە، کەواتە حەوت ڕاپرسی لە مێژووی سەد ساڵەی تورکیا بەڕێوە چووە، كه‌ سێ له‌و ڕاپرسیانه‌ له‌سه‌رده‌می ئه‌ردۆگان بووه‌، ئەنجامی راپرسیەکانیش بەم شێوەیە بوونە:     ئه‌گه‌ر سه‌رنج بده‌ین، لەو حەوت راپرسیەی له‌ توركیا به‌ڕێوه‌چوونه‌ بۆ هەموارکردنەوە و گۆڕینی ماددەکانی دەستوور، تەنها یەک جار به‌ نه‌خێر ده‌نگی له‌سه‌ر درایه‌، ئەویش راپرسیەکەی ساڵی (1988) بووە، کۆتا جاریش كه‌ ڕاپرسی به‌ڕێوه‌چووه‌ لە ساڵی (2017)دا بوو، کە تیادا بەڵێ زۆرینەی هێنا و سیستەمی وڵات لە پەرلەمانی گۆڕدرا بۆ سەرۆکایەتی. جوگرافیای تورکیا: له‌ڕووی جوگرافییه‌وه‌، توركیا وڵاتێكی گرنگ و گه‌وره‌ی جیهانه‌، ده‌كه‌وێته‌ رۆژئاوای ئاسیا و باشووری رۆژهه‌ڵاتی ئه‌وروپا، له‌ 3%ی خاكه‌كه‌ی ده‌كه‌وێته‌ كیشوه‌ری ئه‌وروپا و له‌ 97%ی ده‌كه‌وێته‌ كیشوه‌ری ئاسیا، له‌ 10%ی دانیشتوانه‌كه‌ی له‌ به‌شه‌ ئه‌وروپیه‌كه‌ی ده‌ژین. ڕوبه‌ره‌كه‌ی بریتییه‌ له‌ (783.525)كم دووجا، هاوسنووره‌ له‌گه‌ڵ وڵاتانی دەریایی ڕەش (جۆرجیا، ڕوسیا، ڕۆمانیا، بولگاریا)، لەڕۆژهەڵات (ئێران، وڵاتانی قەوقاز، جۆرجیا(له‌دوو لاوه‌)، ئەرمەنستان، ئازربایجان)، لە باشوور: (عێراق، سوریا، دەریایی سپی ناوەڕاست(، له‌ خۆرئاوا (قوبرس، دەریایی ئیجە، یۆنان، بوڵگاریا(، لە باکوور (دەریایی ڕەش(.   دووه‌م: ژمارەی دەنگدەرانی تورکیا و چۆنیه‌تی رێكاره‌كانی به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردنه‌كان بەپێی دەستووری تورکیا، هەموو ئەو کەسانەی تەمەنیان لەسەرووی (18) ساڵیه‌، دەتوانن بەشداری دەنگدان بکەن، بەمشێوەیە زیاتر لە (60 ملیۆن 904 هه‌زار و 499) كه‌س له‌ناوخۆ مافی دەنگدانیان هەیە، له‌ده‌ره‌وه‌ی وڵاتیش (3 ملیۆن 286 هه‌زار و 786) كه‌س مافی ده‌نگدانیان هه‌یه‌، به‌مشێوه‌یه‌ش ژماره‌ی به‌شداربووان له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانی توركیا  ده‌گاته‌( 64 ملیۆن و 191 هه‌زار و 285) كه‌س، كه‌ نزیكه‌ی (6) ملیۆن کەس بۆ یەکەمین جارە دەنگ ده‌ده‌ن، هه‌روه‌ها (42 ملیۆن و 704 هه‌زار و 112) كه‌س كه‌ ده‌كاته‌ 50.1% له‌ ڕه‌گه‌زی نێره‌ و، (42 ملیۆن و 575 هه‌زار و 441) كه‌س كه‌ ده‌كاته‌ 49.9% له‌ڕه‌گه‌زی مێیه‌.    به‌پێی راپرسیه‌كان رێژه‌ی به‌شدار له‌ نێوان 85 بۆ 90% ده‌بێت، به‌مشێوه‌یه‌ش بۆ پۆستی سه‌رۆك كۆمار، كاندید پێویستی به‌ (27) ملیۆن ده‌نگ زیاتره‌‌.     ژماره‌ی بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردن: 87 بازنه‌     ژماره‌ی كاندیدانی سه‌رۆك كۆمار: 4 كاندید     ژماره‌ی كورسییه‌كانی په‌رله‌مان: 600 كورسی     ژماره‌ی پارته‌ به‌شداربووه‌كان به‌شێوه‌ی سه‌ربه‌خۆ: 25 پارتی سیاسیی     ژماره‌ی هاوپه‌یمانییه‌ته‌كان: 5 هاوپه‌یمانیه‌تی فه‌رمی     ژماره‌ی كاندیدانی سه‌ربه‌خۆ بۆ په‌رله‌مان: 57 كاندید     ژمارەی بنکە (سندوقە)کانی دەنگدان له‌ هه‌موو توركیا و ده‌ره‌وه‌: 191 هه‌زار و 910 سندوق.     ژمارەی چاودێرانی سەر سندوق:  7 کەس، یه‌ك بەڕێوەبەری بنکە، 3 کارمەند، 3 چاودێری ئەو حزبانەی لەهەڵبژاردنی پێشوو زۆرترین دەنگیان بەدەستهێناوە.     له‌ هه‌ر بنكه‌یه‌كی ده‌نگدان دوو سندوق داده‌نرێت، یه‌ك بۆ هه‌لبژاردنی سه‌رۆكایه‌تی كۆمار و ئه‌وه‌ی دیكه‌ش بۆ په‌رله‌مان.      کاتی دەستپێکردن: له‌ 32 شار بەتایبەت لەشارە کوردییەکان، کاتژمێر 7ی بەیانی تا 4ی ئێوارە، پرۆسەکە بەردەوام دەبێت. لە 49 شاری دیکەی تورکیا، کاتژمێر 8ی بەیانی تاوەکو 5ی ئێوارە.     ڕاگەیاندنی ئەنجامەکان: هەمان شەو ئەنجامی بەرایی ڕادەگەینرێت، بەڵام پێویستە لەماوەی 24 کاتژمێردا ئەنجامی فەرمی و کۆتایی هەڵبژاردن ڕابگەینرێت. هیچ کەناڵێکی ڕاگەیاندن بۆی نیە ئەنجامی بەرایی ڕابگەینێت. هەمان شەو ئەنجامەکان دەگەینرێتە دەست نوێنەری پارتە بەشدارەکان و کاندیدەکانی سەرۆکایەتی و کاندیدە سەربەخۆکانی پەرلەمان. پێویستە واژووی ئەو حەوت کەسەی لەسەر بێت ئینجا ئەنجامەکان پەسند دەکرێن، دوای 10 ڕۆژ کۆپی فۆرمی دەنگدان کە واژۆی 7 کەسەی نێو بنکەی لەسەرە لەماڵپەری فەرمی کۆمسیۆن بڵاودەکرێتەوە.     چۆنیەتی جیاکردنەوەی دەنگی سەرۆکایەتی و پەرلەمان: سەرەتا دەنگی سەرۆکایەتی و، دواتر دەنگی پەرلەمان یاسای نوێی هەڵبژاردنەکانی تورکیا 1.    ژمارەی ئەندامانی پەرلەمان لە 550 بۆ 600 زیاد کراوە. 2.    تەمەنی خۆکاندیدکردن لە 25 بۆ 18 کەمکرایتەوە. 3.    بۆ چوونه‌ په‌رله‌مان ده‌نگی بنه‌ڕه‌تی پارته‌كان به‌بنه‌ما ده‌گیرێت، پارته‌ بچوكه‌كان به‌ هاوپه‌یمانیش بچنه‌ په‌رله‌مان، په‌رله‌مانتاریان نابێت. 4.    ده‌نگی ئه‌و پارتانه‌ی ناتوانن به‌ربه‌ستی 7% تێپه‌ڕێنن بۆ لیستی براوه‌ی یه‌كه‌م ده‌ڕوات. 5.    هەڵبژاردنی پەرلەمان و سەرۆکایەتی بەیەکەوە و پێنج ساڵ جارێک بەڕێوە دەچێت  6.    پەرلەمان دەتوانێت دۆسیەی لێکۆڵینەوە لەسەر سەرۆک کۆمار و وەزیرەکان بکاتەوە. 7.    پەرلەمان دەتوانێت بەدەنگی 3 لەسەر 5ی پەرلەمانتاران هەڵبژرادن دووبارە بکاتەوە. دەسەڵاتەکانی سەرۆک کۆمار 1.    سەرۆک کۆمار دەتوانێ سەرۆکی پارتەکەشی بێت. 2.    دەتوانێت بڕیار لە باری نائاسی بدات 3.    تەنها بۆ دوو خول دەتوانێت خۆی کاندید بکات 4.    کاندیدی سەرۆک کۆمار دەبێت نوێنەری ئەو پارتە سیاسیە بێت کە لەدوا هەڵبژرادن زیاتر لە 05%ی دەنگی بەدەستهێنابێت، یان 100 هەزار واژۆ کۆبکاتەوە بۆ پشتگیری خۆکاندید کردنی 5.    بە 50% + 1ی ده‌نگی ده‌نگده‌ران دەبیتە سەرۆک كۆمار 6.    سەرۆک کۆمار فەرماندەی هێزە چەکدارەکانی وڵاتە 7.    سەرۆک کۆمار جێگر و وەزیرەکانی دیاری دەکات 8.    سەرۆک کۆمار پڕۆژەی بوودجە پێشکەش بە پەرلەمان دەکات 9.    سەرۆک کۆمار دەتوانێت ئەنجومەنی وەزیران هەڵوەشێنێتەوە. 10.    بۆ گۆڕینی دەستوور دەتوانێت پڕۆژە پێشنیار پێشکەش بە پەرلەمان بکات 11.    یاساکانی دەرچوو لەپەرلەمان واژۆ دەکات 12.    باڵیۆزەکان دیاری دەکات 13.    مەرجە جێگر و وەزیرەکان ئەندامی پەرلەمان بن. سێیه‌م: ئه‌نجامی ڕاپرسییه‌كان بۆ هه‌ڵبژاردنه‌كانی 2023ی توركیا له‌ توركیا چه‌ندین كۆمپانیا و ناوه‌ندی تایبه‌تمه‌ند به‌ ڕاپرسیه‌كان هه‌یه‌" گرنگترینیان (ئاکسۆی، ئۆپتیمار، مێترۆپۆل، ئارێیا، یۆنئەیلەم، ماك، ALF، ئاڤراسیا و ئۆ ئاڕ سی)، تێكڕای ڕاستی ئه‌نجامی ئه‌و كۆمپانیایانه‌ له‌ 93%یه‌ ئه‌وه‌ش ڕێژه‌یه‌كی زۆر به‌رزه‌، سەرجەم راپرسییەکانی ئه‌و نۆ کۆمپانیا و ناوەندی لێکۆڵینەوەی بەناوبانگی تورکیا لە ساڵی 2022دا، دەریدەخەن، دەنگی هاوپەیمانیی میللەت لە پێش دەنگی هاوپه‌یمانی جمهوری دەسەڵات دێت. بەگوێرەی راگەیێندراوەکەی ناوەندیی راپۆرتی تورکیا، بەپشت بەستن بە ئەنجامی راپرسیی ئه‌و ناوەندانه‌ کە بەناوبانگترین و شارەزاترین ناوەندەکانی لێکۆڵینەوە و راپرسین لە بوارەکانی خۆیاندا، دەردەکەوێت کە دەنگی هاوپەیمانیی میللەت لە هەڵکشانی بەردەوامدایە و بەپێچەوانەشەوە هاوپەیمانیی جمهوور کە بەرەی دەسەڵاتە دەنگەکانیان روو لە دابەزینە.       چواره‌م: پارتەكان و هاوپه‌یمانیه‌ته‌كان له‌دوای ساڵی (2020) له‌سه‌رتاسه‌ری توركیا، (27) پارتی سیاسی نوێ له‌سه‌رانسه‌ری توركیا دامه‌زراون، به‌مشێوه‌یه‌ش ژماره‌ی پارته‌ سیاسییه‌كانی توركیا گه‌یشتۆته‌ (122) پارتی سیاسی، كه‌ ته‌نها (36) پارتی سیاسی مافی ئه‌وه‌یان هه‌بوو به‌شداری هه‌ڵبژاردن بكه‌ن، (به‌پێی یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كانی توركیا، ئه‌و پارته‌ی بتوانیت له‌ 41 پارێزگای توركیا كۆنفڕانس ببه‌ستێت و رێكخستن دروست بكات، مافی ئه‌وه‌ی هه‌یه‌ به‌شداری هه‌ڵبژاردن بكات) له‌و (36) پارته‌ش ته‌نها (24) پارتی سیاسی به‌ سه‌ربه‌خۆ به‌شداری هه‌ڵبژاردنه‌كان ده‌كه‌ن، (12) پارته‌كه‌ی تر له‌ چوارچێوه‌ی چوار هاوپه‌یمانیه‌تی و له‌سه‌ر پارتی دیكه‌ كاندیدیان پێشكه‌ش به‌ كۆمسیۆنی هه‌لبژاردنه‌كاتی توركیا كردووه‌، له‌ماوه‌ی ئه‌م پوێنج ساله‌ی رابردوو، دوو پارت له‌ ئاكپارتی و سێ پارتیش له‌ جه‌هه‌په‌ و پارتێكیش له‌ پارتی چاكه‌ی مه‌رال ئاكشه‌نه‌ر و پارتێكیش له‌ سه‌عاده‌ت جیابوونه‌ته‌وه‌، پارته‌ جیابووه‌كانیش بریتین له‌: پارتی دیموكراتی و پێشكه‌وتن به‌ سه‌رۆكایه‌تی عه‌لی باباجان و پارتی دواڕۆژ به‌سه‌رۆكایه‌تی ئه‌حمه‌د داود ئۆغلۆ له‌ ئاكپارتی جیابونه‌ته‌وه‌، هه‌روه‌ها پارته‌كانی نویبوونه‌وه‌، به‌ سه‌رۆكایه‌تی ئۆزتوك یه‌لمازی جێگری سه‌رۆكی پێشووی جه‌هه‌په‌ و پارتی گۆڕان به‌سه‌رۆكایه‌تی مسته‌فا ساری سه‌ركرده‌ی جه‌هه‌په‌ و پارتی نیشتمان به‌ سه‌رۆكایه‌تی موحه‌ره‌م ئینجه‌ سه‌ركرده‌ی باڵا و كاندیدی سه‌رۆك كۆمار له‌ خولی پێشوودا له‌ جه‌هه‌په‌ جیابوونه‌ته‌وه‌، پارتی ره‌فای سه‌ر له‌نوێش له‌ پارتی سه‌عاده‌تی ئیسلامی جیابۆته‌وه‌.  

(درەو):  پەڕاوی دارایی- سەنتەری الاتحاد بۆ توێژینەوەو گەشەپێدان نوسەر: دكتۆر بیلال خەلیفە پوختە دوای داگیركردنی عێراق لەلایەن ئەمریكاوە لە ساڵی 2003، دەسەڵاتی داگیركەر هەوڵیدا سیستەمێك لە عێراق دروست بكات كە تێیدا لەسەر ئاستی بونیادیی، پارێزگاری لە هەژمونی خۆی بكات. لەناو ئەوانەشدا سیستەمی ئابوری كە لەسەر بنەمای چەسپاندنی رۆڵی بانكی فیدراڵی ئەمریكا لە كۆنترۆڵكردنی داهاتەكانی فرۆشی نەوتی عێراق‌و، بەهای ئاڵوگۆڕی دیناری عێراق‌و چەندین بابەتی تر، دامەزرا. بۆیە بەكارهێنانی بانكی فیدراڵی ئەمریكا بۆ داهاتەكانی فرۆشی نەوت، بەمشێوەیە دەردەكەوێت:  -    توانای فشارخستنە سەر حكومەت لەرێگەی سەرچاوە داراییە سەرەكییەكانییەوە لە دانانی بودجەكەیدا، كە بەهای دیناری عێراقی دیاری دەكات.  -    كۆنترۆڵكردنی قەبارەو كاتی ئەو پارانەی كە لە بانكی فیدراڵی ئەمریكاوە دەچێتە دەرەوە بۆ عێراق.  -    ئەو قازانجەی كە بانكە ئەمریكییەكان لەرێگەی قەرزكردن لە پارەكانی عێراق بە سودێكی زۆر كەم كەڵەكەیان كردووە، لەگەڵ سودوەرگرتنی كۆمپانیاكانی گواستنەوەی پارەكە لە ئەمریكاوە بۆ عێراق‌و كرێی بیمە‌و پاراستن. -     پارێزگاریكردن لە پێگەی دۆلار لە پرۆسەی كڕینی نەوتی عێراقدا، بەتایبەتیش دوای ئەو رێككەوتنانەی كە چین‌و وڵاتانی تر كردویانە بۆ ئاڵوگۆڕ بە دراوە لۆكاڵییەكان.  بۆیە ئەم توێژینەوەیە ئەو پرۆسە تەكنیكییە نیشان دەدات كە تێیدا ئەمریكا هەژمونی بەسەر بەشێك لە كەرتی دارایی عێراقدا كردووە‌و سەروەری عێراقی پێشێلكردووەو، لەسەر حسابی هەموو عێراقییەكان پارەكانی عێراقی خستوەتە بەرژەوەندی خۆیەوە.  پێشەكی عێراق لەدوای ساڵی 2003وە داگیركردن، گۆڕانكاری لە سیستەمە دیكتاتۆرییەكەوە بۆ سیستەمێكی فیدراڵی پەرلەمانی بەخۆیوە بینی‌و خرایە ژێر چاودێری (وصایە)ی ئەمریكاو بەندی حەوتەمەوە. بەبیانووی ئەوەی ژمارەیەك لە وڵاتانی زیانلێكەوتووی سیاسەتەكانی سەددام حسێن داوای قەرەبوو دەكەن، ئەو داهاتانەی عێراق كە لە فرۆشی نەوتەوە بەدەستدەهاتن، خرانە بانكی فیدراڵی ئەمریكاوە بۆ ئەوەی لە داوای قەرەبووكردنەوە بپارێزرێت. هەروەك چۆن بانكی ناوەندیی عێراق بەپێی یاسای 56ی ساڵی 2004و بەگوێرەی دەسەڵاتی ئیدارەی كاتیی ئەو ئیئتیلافە دامەزرا كە عێراقی بەڕێوەدەبرد.  لەو كاتەوە تائێستا داهاتی نەوت لە ئەنجامی فرۆشی نەوتی عێراق دەچێتە بانكی فیدراڵی ئەمریكا، ئەمە پاش لێبڕینی 5%ی ئەو پارانە بۆ قەرەبووی دەوڵەتی كوەیت كە ساڵی رابردوو هەموو پارەكان گەڕێندرایەوە‌و تەواو بوو.  لەداوای ئەمە، پارەكان دەگوازرێنەوە بۆسەر حسابی بانكی ناوەندیی عێراق، ئەمەش پاش ناردنی داواكارییەك لەلایەن وەزارەتی دارایی عێراقەوە كە تێیدا ئەوە روندەكرێتەوە ئەو پارانە لە كوێدا خەرج دەكرێن، ئەم داواكارییانەش لەلایەن بانكی فیدراڵی ئەمریكاوە وردبینییان تێدا دەكرێت‌و  ئەم پرۆسەیە نزیكەی 20 رۆژ دەخایەنێت.  ئەم پارانە لەرێگەی فڕۆكەوە دەگوازرێنەوە بۆ بانكی ناوەندیی عێراق لە بەغداد، هەر فڕۆكەیەك نیو ملیار دۆلار هەڵدەگرێت، ئەم پرۆسەیە كرێی گواستنەوە‌و پاراستن‌و بیمە لەخۆدەگرێت‌و لە گەنجینەی عێراق ئەم پارانە دەدرێت.  بە پشتبەستن بە بڕیارەكانی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی ژمارە 1483 لە ساڵی 2003، كە دوای كەوتنی رژێمی پێشوو دەرچوون‌و گەمارۆی ئابوریی لەسەر عێراق هەڵگرت‌و گەڕاندییەوە بۆ دۆخی بەر لە ساڵی 1990، حسابێك لە بانكی یەدەگی فیدراڵی ئەمریكا لە نیویۆرك كرایەوە، لە یەكێك لە بڕگەكانیدا بڕیار لەسەر دروستكردنی سندوقی پەرەپێدانی عێراق درا، پارێزبەندی نێودەوڵەتی بەم حسابە درا بۆ ئەوەی لەبەرەنجامی بڕیاری دادگا نێودەوڵەتییەكان لەو سكاڵایانەی دژی رژێمی پێشوو تۆماردەكرێن، حسابەكە روبەڕووی دەستبەسەرداگرتن نەبێتەوە.  لەسەرەتاوە دوو سندوق هەبوو، یەكەمیان سندوقی پەرەپێدانی عێراق بوو، رێژەی 95%ی داهاتە نەوتییەكانی لەخۆدەگرت، سندوقەكەی تریش سندوقی قەرەبووەكان بوو، رێژەكەی 5% بوو، كە زۆرینەی بۆ كوەیت دەچوو، چونكە زۆرینەی وڵاتانی لە قەرزەكانیان خۆشبوون جگە لە كوەیت.  لە 15/6/2003 فەرمانی ژمارە 2 لەلایەن پۆل بریمەر بەڕێوەبەری دەسەڵاتی هاوپەیمانان دەرچوو، كە پارەی سندوقی پەرەپێدانی عێراقی لە بانكی فیدراڵی ئەمریكا لە نیویۆرك دانا، بەجۆرێك پارەكان بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەژێر دەسەڵاتی ئەودا بێت لەگەڵ بەڕێوەبەرێك كە ئیدارەی بانكی ناوەندیی عێراق بە هاوكاری لەگەڵ بانكی فیدراڵی دیاری دەكات.   لەدوای ئەو رێككەوتنە ئەمنییەی كە بە رێككەوتننامەی چوارچێوە لەنێوان عێراق‌و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ناودەبرێت‌و تێیدا هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق چونەدەرەوە‌و، بەمە بەشێوەیەكی فەرمی كۆتایی هات بە داگیركردنی عێراق، لە ئەنجامدا لە دانیشتنی 6450ی ئەنجومەنی ئاسایشدا بڕیاری 1956 دەرچوو، كە كۆتایی هێنا بە بوونی سندوقی پەرەپێدانی عێراق، ئەمەش لەسەر داوای حكومەتی عێراق لەرێگەی نامەیەكی بەڕێز نوری مالیكی سەرۆكی حكومەتەوە، هەروەها كۆتایهێنان بە چاودێری‌و پارێزبەندی‌و سەرپەرەشتیكردنی بانكی ناوەندیی عێراق، كە رێككەوتنی خۆی لەگەڵ بانكی فیدراڵی نوێكردوەتەوە بۆ ئەوەی پارەكانی عێراق لای ئەو بانكە بێت، بەمەرجێك دەسەڵاتی دارایی‌و بەڕێوەبردنی لای بانكی ناوەندی عێراق بێت، بەڵام بە مەرج‌و شەفافیەتی بانكی فیدراڵی ئەمریكا.  بەڵام سندوقی قەرەبووەكان بەكۆتایهاتنی قەرزەكانی كوەیت، كۆتایی هات، بە پشتبەستن بە بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایش ژمارە 687 لەژێر بەندی حەوتەمی میساقی نەتەوە یەكگرتووەكانی ساڵی 1991، ئەمەش لە 23/12/2021دا  بوو كە دواین بڕە پارەی قەرەبووەكان درایەوە بە كوەیت‌و بەهاكەی 44 ملیۆن دۆلار بوو لە كۆی 52 ملیارو 400 ملیۆن دۆلار، بەمە عێراق دوای زیاتر لە 31 ساڵ لە داگیركردنی كوەیت، تەواوی ئەو قەرەبووانەی گەڕاندەوە كە كۆمسیۆنی قەرەبووەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان سەربە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بەگوێرەی بڕیاری 687ی ساڵی 1991 پەسەندی كردبوو.  بەدیاریكراویش، ئەنجومەنی ئاسایش لە دانیشتنی 8972ی رۆژی 22ی شوباتی 2002دا بڕیاری ژمارە 2621ی دەركرد بۆ پاكتاوی حسابی قەرەبووەكان‌و داخستنی، هەروەها گەڕاندنەوەی پاشماوەكانی بۆ عێراق‌و هەڵوەشاندنەوەی كۆمسیۆنی قەرەبووەكان لە كۆتایی 2022دا، كە دواین كۆبونەوەی لە رۆژی 9ی كانونی یەكەمدا بوو، بڕیارەكەش جێبەجێ كرا، وەكو باسكرا، لە كۆتایی 2022دا دۆسیەی قەرەبووەكان داخراو سەرچاوە نەوتییەكان لەو كۆتوبەندە رزگاركرا. بەمەش چیتر پێویست نییە داهاتەكانی نەوت لە تاكە حسابێكدا بێت، نە لە یەدەگی فیدراڵی‌و نە لە هیچ شوێنێكی تر.  سوڕی دراوی كاش لە عێراق -    پارەكانی داهاتی نەوت دەچێت بۆ بانكی فیدراڵی ئەمریكا -    دەگوازرێتەوە بۆ بانكی ناوەندیی عێراق  -    دۆلار لە مەزاردی دراودا دەفرۆشرێت -    كڕینی دۆلار لەلایەن بازرگانانی عێراقی‌و دامەزراوەكانی دەوڵەتەوە -    كڕینی كاڵا لە دەرەوە بە دۆلار ئەم شێوەیە سوڕی دراوی عێراق رووندەكاتەوە   جوڵەی یەكەمی پارەكان  بانكی فیدراڵی ئەمریكا لە ئەنجامی فرۆشی نەوتی عێراق‌و گواستنەوەی بڕە پارەی نەوت لەلایەن ئەو كۆمپانیایانەی نەوتەكەیان كڕیوە، دۆلار بەدەستدەهێنێت، سەبارەت بە گواستنەوە بۆ بانكی ناوەندیی عێراق لەڕێگەی فرۆشتنیەوە دەبێت لە وەزارەتی داراییەوە بە بانكی ناوەندیی عێراق، بەوەش لە بانكی فیدراڵییەوە دەگوازرێتەوە بۆ بانكی ناوەندیی، بەڵام سەبارەت بە بانكی ناوەندیی‌و بۆ مەبەستی بەدەستهێنانی نەختینەی دارایی بە دیناری عێراقی‌و دابینكردنی دۆلار بۆ بازرگاكانی عێراقی، دۆلار دەخرێتە مەزادی دراوەوە بۆ فرۆشتنی‌و بەدەستهێنانی دیناری عێراقی، پاش ئەمە بازرگان ئەو دۆلارە بەدەستدەهێنێت كە پێویستی پێیەتی بۆ كڕینی كاڵا لە دەرەوە.  سیستەمی سویفت "سویفت" كورتكراوەی كۆمەڵەی پەیوەندییە داراییە جیهانییەكانە لەنێوان بانكەكاندا (The Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunications)، ئەوە رێكخراوێكی هاوبەشی قازانج نەویستە، هەڵدەسێت بە پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری نوسراوە تایبەتەكان بە پارەدانی دارایی لەسەر ئاستێكی بەرزی لێوەشاوەیی‌و بە تێچووی گونجاو. بیرۆكەی "سویفت" لە كۆتایی شەستەكاندا لەگەڵ گەشەی بازرگانی جیهانیدا سەریهەڵدا، رێكخراوەكە ساڵی 1973 پێكهات‌و بارەگا سەرەكییەكەی لە بەلجیكایە، چالاكییەكانی لە ساڵی 1977وە دەستیپێكرد.  بەگوێرەی دواین ئامار كە لەلایەن رێكخراوی "سویفت" دەرچووە، تاوەكو كۆتایی ئازاری 2020 ژمارەی ئەو دامەزراوە دارایی‌و بانكانەی كە بەشدارن تێیدا (11507) هاوبەشی تێپەڕاندووە‌و دابەشبوون بەسەر زیاتر لە 200 دەوڵەتدا لەسەرتاسەری جیهان.  سیستەمی سویفت رەوتی دۆلاری ئەمریكی دەخاتە ژێر زانیاری‌و چاوی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، ئەوەش تاڕادەیەك كۆنترۆڵ‌و هەژمونكردنە بەسەر ئابورییەكانی جیهاندا بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ كە ئەمریكا زۆرجار بەشێوەی سیاسی بەكاریهێناوە، لەوانە كردنە دەرەوەی كۆماری ئیسلامی ئێران‌و بەمدواییەش كردنەدەرەوەی روسیا لە سیستەمەكە لە شوباتی 2022دا، كە ئەوەش بەشێكە لە سزاكانی خۆرئاوا دژی روسیا بەهۆی قەیرانی ئۆكرایناوە، بەپێی كۆمەڵەی "سویفت"ی نیشتمانی روسیا، لەدوای ئەمریكاوە، روسیا بە دووەم گەورە وڵات دادەنرێت لەڕووی ژمارەی بەكارهێنەرانی سیستەمی "سویفت"ەوە، بەجۆرێك نزیكەی 300 دامەزراوەی دارایی روسیا سەر بەم سیستەمەن، واتە زیاتر لە نیوەی دامەزراوە داراییەكانی روسیا ئەندامی "سویفت"ن.  بەڵام روسیا خاوەنی ژێرخانی دارایی لۆكاڵی تایبەت بەخۆیەتی، لەوانە سیستەمی SPFS بۆ حەواڵەی بانكیی‌و سیستەمی Mir بۆ پارەدان بە كارت، هاوشێوەی سیستەمەكانی Visaو Mastercard. سیستەمی گواستنەوەی پارەی چینی چین لە ساڵی 2015وە سیستەمی دارایی تایبەت بەخۆی دەستپێكرد كە ئەوەش خزمەتگوزاری CIPS بۆ بەنێودەوڵەتیكردنی دراوەكەی كە (یوان)ی چینییە، ئەمەش بە پاڵپشتی بانكی میللی چین PBOC كە تاڕادەیەكی زۆر لە سیستەمی سویفتی جیهانی دەچێت‌و ژێرخانەكەی بۆ 6 كیشوەرو 47 دەوڵەت‌و ناوچەی جیاوازی جیهان درێژدەبێتەوە‌و بانكە روسییەكان لەپاڵ سیستەمە ناوخۆییەكەیاندا، ئەم سیستەمەیان بەكارهێنا، ئەوەش دوای سەپاندنی سزاكانی خۆرئاوا بەسەر روسیادا لە بواری حەواڵەی داراییدا.  جوڵەی دووەمی پارە ئەمە لە بانكی فیدراڵی ئەمریكاوەیە بۆ بانكی ناوەندیی عێراق بەفڕۆكە، ئەم پرۆسەیە لەسەرەوە قسەی لەبارەوە كراوە. لێرەش ئێستا كێشە هەیە، كێشەكەش ئەوەیە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ناردنی پارەی بۆ عێراق كەمكردوەتەوە، ئەمەش بە هۆكاری سیاسی زانراو هۆكاری ئابوری ناوخۆیی. جوڵەی سێیەمی پارە  ئەمە لە بانكی ناوەندییەوەیە بۆ مەزادی فرۆشتنی دراو، مەزادی دراو لە ساڵی 2003 دروستكراوە، عێراق بەر لە ساڵی 2003 سیستەمێكی ئابوری جیاواز لە سیستەمی سۆسیالیستی گرتەبەر، بەمەش بوو بە ئابوری بازاڕی كراوە كە دەستور جەختی لەسەر كردو "پۆل بریمەر"ی حاكمی مەدەنی لە 2004دا شەرعیەتی پێداو بوو بە تاكە مەزاد لەسەر ئاستی ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، ئەمەش لەچوارچێوەی هەوڵەكانیدا بۆ بەرزكردنەوەی بەهای دیناری عێراقی، پرۆسەی فرۆشتن هەندێكجار دەگەیشتە زیاتر لە 200 ملیۆن دۆلار، ئەم بڕە پارەیەش بەزۆری لە داهاتەكانی نەوتی عێراقەوەیە.  بۆ زانیاریی، پێویستی عێراق بۆ دابینكردنی نەختینەی دارایی لەرێگای فرۆشتنی دراوەوە دەگاتە نزیكەی 170 ملیۆن دۆلاری رۆژانە، بەڵام مەزادەكە لە ساڵانی پێشوودا زیاتر لەو بڕەی فرۆشتووە‌و لە ساڵانی 2021و 2022دا ئاستی فرۆشتن گەیشتوەتە نزیكەی 300 ملیۆن دۆلار، ئەمەش ئاماژەیەكی زۆر مەترسیدارە، چونكە بەواتای لەناوچوونی دراوی قورس دێت‌و هاوكات بەواتای ئەوە دێت فرۆشتن ئاستی پێداویستی تێپەڕاندووە‌و ئەمە بەواتای شتنەوەی پارە دێت.  پێویستی مانگانەی حكومەت بە پارەی كاش تەنیا بۆ موچە‌و پێداویستییە گرنگەكان بۆ بەڕێوەبردنی كاروباری رۆژانە نزیكەی 6 ترلیۆن دیناری عێراقییە واتە لە دەوروبەری 4 ملیار دۆلاری مانگانە، بۆیە بانكی ناوەندی پێویستی بەوەیە رۆژانە نزیكەی 130 ملیۆن دۆلار بفرۆشێت‌و ئەوەی دەمێنێتەوە 40 ملیۆن دۆلاری رۆژانەیە كە پێویستی بازاڕە بۆ بازرگانیی، لەمە زیاتر سپیكردنەوەی پارەیە، بۆ زانیاریی جێبەجێكردنی پلاتفۆرمی ئەلیكترۆنی لێرەدا دیسان بەربەستی دروستكرد    و فاكتەر بوو بۆ ئەوەی نرخی دۆلاری ئەمریكی بەرزببێتەوە.  جوڵەی چوارەم لە رابردوودا بازرگانەكان لەرێگەی حەواڵەی دەرەكی‌و  كۆمپانیاكانی حەواڵەكردنەوە كاڵایان دەكڕی، كە تەنیا زانیاری سادەی لێدەویستن، لەكاتێكدا كە خاوەنی كۆمپانیای حەواڵە  لەگەڵ بانكێكی تر مامەڵەیان دەكرد، ئەویش لە نۆرەی خۆیدا دەچێت بۆ بانكی ناوەندیی‌و پسوڵەكانی پێشكەش دەكات‌و ئەویش لایخۆیەوە دراوی بە دۆلار پێدەفرۆشێت بەگوێرەی ئەو پسوڵانە، بەڵام ئەوەی لە سەرەتای 2023 روویدا ئەوە بوو بانكی ناوەندیی عێراق سیستەمی بانكی خۆی گۆڕی بۆ سیستەمی هاوچەرخی سویفت كە پێویستی بە زانیاری ورد هەیە لەبارەی بازرگانەوە بۆ ئەوەی حەواڵە دارایی بكات، لەناو ئەو زانیارییانەشدا ناوی بازرگان‌و ناوی كۆمپانیاكەی‌و جۆری كاڵاكەی، لەبەرئەوەی بازرگانەكان نایانەوێت مامەڵە لەگەڵ ئەم رێوشوێنە بیرۆكراتییە پڕ گرێوگۆڵانەدا بكەن‌و دەیانەوێت خۆیان لە باجدان بدزنەوە، پشت بە كڕینی پارە لە بازاڕی رەش دەبەستن بۆ پڕكردنەوەی پێداویستییەكانیان، لێرەدا هۆكاری سەرەكی بەرزبونەوەی نرخی دۆلار دروست بوو، بەهۆی بەرزبونەوەی خواست، بۆ زانیاریی، ئەو پارانە بە ئۆتۆمبیل‌و فڕۆكە بەقاچاخ دەبرێن بۆ هەرێمی كوردستانی عێراق‌و لەوێ بەشێوەی فەرمی سنوردار دەكرێن‌و دەچێنە ناو سیستەمی بانكیی كوردییەوە‌و حەواڵە دەكرێت‌و دەگوازرێتەوە بۆ توركیا‌و عەممان‌و دوبەی.  قەیرانی دارایی لە سەرەتای 2023دا  رۆژی هەینی 10/2/2023 وەفدی بانكی ناوەندیی عێراق بۆ چەندین كاتژمێری دورودرێژ لەگەڵ هەریەكە لە وەفدی بانكی یەدەگی فیدراڵی ئەمریكا‌و وەزارەتی خەزێنەی ئەمریكا لە واشنتۆنی پایتەخت كۆبووەوە.  عێراق دەوڵەتێكی سەربەخۆیەو بەتەواوی خاوەن سەروەرییە‌و ئازادە لە مامەڵەكردن بە سەرچاوەكانییەوە- بەشێكە لە بەیاننامەی سەرۆكی ئەنجومەنی ئاسایش لە 15ی كانونی یەكەمی ساڵی 2010 لەو دانیشتنەی كە تێیدا بڕیارەكانی 1956، 1957، 1958 پەسەندكرا، كە كۆتایی هێنا بە سندوقی عێراقی بۆ پەرەپێدان، فەرمانیدا بە تەسفیەكردنی بەرنامەی نەوت بەرامبەر بە خۆراك، عێراق پابەندییەكانی خۆی لەبارەی داماڵینی چەك‌و شتەكانی تر جێبەجێ كرد.  بنەڕەتی كێشەكە    1-    هۆكارە تەكنیكییەكان  پێشتر باسمان لەوە كرد هۆكاری تەكنیكی بریتییە لە هەڵوەشاندنەوەی كاركردن بە حەواڵەی پارە لەرێگەی كۆمپانیاكانی حەواڵەكردنەوە، كە باجێك (عمولە) دەسەپێنن، پاشان بانك كە ئەویش لەلای خۆیەوە عمولەیەكی تر دەسەپێنێت‌و دواجاریش بانكی ناوەندیی، لەو شوێنەی كە ویستویەتی پرۆسەكە راستەخۆ بێت لەرێگەی بانكی ناوەندییەوە بۆ زانینی رەوتی پارەو كۆنترۆڵكردنی پرۆسەكانی شتنەوەی پارەو زانینی ئەو كەرەستانەی بەدیاریكراوی داخڵی عێراق دەكرێن لەگەڵ بڕی باجی سەپێندراو بەسەر بازرگاندا.  دەبوو بەر لەوەی دەست بەم رێوشوێنانە بكات، بانكی ناوەندیی  عێراق چارەسەری واقعی بدۆزێتەوە، كە ئەمەش خواست لەسەر دراوی بیانی بەرزدەكاتەوە.  2-    هۆكارە دەرەكییەكان  مەزادی دراو 19 ساڵی بەسەردا تێپەڕیوە‌و ئەمریكییەكان ئاگاداری ئەو رێكارانەن كە لە عێراق دەگیرێتەبەر لە حەواڵەی دارایدا، پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە بۆچی ئەمریكا ئەم كاتەی ئێستا هەڵبژارد، ئایا ئەو سزایانەی كە ئەمریكا بەسەر كۆماری ئیسلامی ئێرانیدا سەپاندووە لەناو بابەتەكەدان؟ بەڵێ ئەمە ئەگەرێكی زۆر چاوەڕوانكراوە سەرباری ئەوەی بانكی فیدراڵی ئەمریكا هیچ قسەیەكی لەمبارەیەوە نەكردووە، زانینی ئاڕاستەی دۆلارو شوێنەكەی هۆكاری سەرەكییە لە رێگریكردن لە گەیشتتنی بە كۆماری ئیسلامی ئێران، چونكە عێراق بازرگانی لەگەڵ كۆماری ئیسلامی هەیە لە كاڵای جۆراوجۆردا‌و قەبارەی بازرگانی نێوانیان ساڵانە دەگاتە نزیكەی 8 ملیار دۆلار، پاشان پرۆسە نوێیەكەی حەواڵەی دارایی رێگری لە بازرگانە عێراقییەكان دەكات لەبەرامبەر ئەو كاڵایانەی كە دەیكڕن، پارە بگوازنەوە.  بۆ زانیاریی وەكو وتمان، هۆكاری دانانی پارە لە بانكی فیدراڵی ئەمریكا وەكو ئەوەی بەرپرسانی ئەمریكا دەڵێن بۆ پارێزگاریكردنە لە دەستبەسەرداگرتنی پارەكان لەلایەن ئەوانەی داوای قەرەبوو لە رژێمی پێشووی عێراق دەكەن، بەڵام ئەم بابەتە هەندێك تێبینی لەسەرە:  ا- عێراق هەموو ئەو قەرزانەی داوەتەوە كە بەهۆی چونەناوەوە رژێمی سەددامەوە بۆ كوەیت كەوتوەتە سەری، لەگەڵ قەرەبووكردنەوەی هەموو ئەوانەی بەهۆی رژێمەكەوە زەرەرمەند بوون. ب- ناكرێت لەلایەن هیچ سكاڵاكار یان رژێم یان كۆمپانیایەكەوە بەبێ بڕیاری دادگای نێودەوڵەتیی كە لەلایەن دادگای دادی نێودەوڵەتیی یان ئەنجومەنی ئاسایشەوە دەرچووبێت دەست بەسەر پارەكانی عێراقدا بگیرێت، ئەم ئەگەرەش بەدوور دەزانرێت ئەمە لەپاڵ ئەوەی لە ئێستادا هیچ جۆرە سكاڵایەك بوونی نییە.  ج- پارەی بانكە ناوەندییەكان لەنێویاندا بانكی ناوەندیی عێراق پارەی سیادییە، زۆرجار دەستبەسەرداگرتن بۆ پارەكانی حكومەتە واتە ئەوانەی كە سەربە وەزارەتی داراین نەك ئەوانەی سەربە بانكی ناوەندیی، ئەمەش دیسان پێچەوانەی چاودێری "وصایە"ی ئەمریكایە.  3-    هۆكاری هەرێم زۆرێك لە سیاسەتمەدارو گەورە بەرپرسان ئاماژەیان بەم بڕگەیە كردووە‌و هەموو چاودێرو ئاگادارێكی كاروباری دارایی دەزانێت كە دەڵاڵ هەن دراوی قورس (دۆلار) دەكڕن‌و دەیبەن بۆ هەرێم‌و لەوێ بە فەرمی دەكەن، واتە حكومەتی هەرێم بەشدارە لە بەقاچاخبردنی پارە بۆ  دەرەوە، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت حكومەتی هەرێم بەشدارە لە بەرزكردنەوەی نرخی دۆلار سەرباری ئەوەی بانكی ناوەندیی بە نرخی فەرمی دەیفرۆشێت.  بۆ زانیاریی، ئەم پرۆسەیە بەهۆی خۆدزینەوەی بازرگانەكانەوەیە لە بەكارهێنانی بانكی ناوەندیی بۆ حەواڵەی دارایی‌و رێگریكردن لە كۆمپانیامانی حەواڵەكردن، بەمەش پەنا بۆ ئەم رێگایە دەبەن بەكڕینی دۆلارو ئاودیوكردنی بۆ هەرێم‌و پاشان ئیستانبوڵ‌و دوبەی‌و شوێنەكانی تر، بەڵام ئەگەر رێگری لەمە بكرێت، دەبێت قۆناغ بە قۆناغ بێت، چونكە رێگریكردن دەبێتە هۆی راوەستانی پرۆسەی بازرگانی‌و هاتنەناوەوەی كاڵا بۆ عێراق‌و ئەمەش كارەساتبار دەبێت بۆ هاوڵاتی، چونكە پێداویستییە سەرەكییەكانی لە بازاڕدا كەمدەبێتەوە‌و دواتریش نرخی بەرز دەبێتەوە.  ئەنجام‌و هەڵێنجان  ئەو هەنگاوەی كە ئەمریكا لە دەركردنی بڕیاری دانانی فرۆشی نەوتی عێراق لە حسابێكی خۆیدا گرتویەتیە بەر، چەند ئامانجێكی تێدایە  كە ئەمریكا دەیەوێت لەوەوە بەدی بهێنێت، كە ئەوانەش:  1-    زامنكردنی مامەڵەكردن بە دۆلاری ئەمریكا لە فرۆشی نەوتی عێراقدا.  2-    دانانی پارە لە بانكی فیدراڵی ئەمریكا چەند سودێكی بۆ ئەوان هەیە كە ئەوانیش:  ا- ئەو پارە زۆرە لە بانكێكدا بەواتای پاڵپشتییە بۆ ئەو بانكە ب- سودی دەبێت لەئەگەری قەرزكردنی ئەو پارانە لەو بانكە بە سودێك، لەبەرامبەرد ئەو بانكە هیچ قازانجێك بە عێراق نادات.  ج- لە گواستنەوەی بۆ عێراق، چەندین كرێی گواستنەوە‌و پارەی تری لێدەبڕدرێت‌و لەمەشدا كۆمپانیاكانی ئەوان سودمەند دەبن.  د- لەكاتی گواستنەوەی پارەكەدا، چەند بیمەیەكی پارەكە وەردەگیرێت لەوانە دزین‌و ئاگر‌و شتی تر، هەموو ئەمانەش پارەی عێراقن.  3-    كۆنترۆڵكردنی فرۆشی نەوت‌و دامەزراندنی بانكی ناوەندیی‌و پەنجەرەی فرۆشی راستەوخۆ لەلایەن باڵیۆزی پێشووی ئەمریكا‌و حاكمی عێراقەوە لەسەردەمی داگیركردندا كە ئەویش بریمەرە، مەبەست لێی كۆنترۆڵكردنی تەواوەتی عێراق بوو لەڕووی ئابورییەوە.  4-    لەسەر داوای حكومەت- وەزارەتی دارایی- نەبێت پارە لە بانكی فیدراڵی خەرجناكرێت، ئەمە بە وردەكارییەوە سەبارەت بە سەرچاوەی خەرجكردنی ئەو پارانە، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت ئەمریكا كۆنترۆڵی سەرچاوەكانی خەرجكردن دەكات لەناو عێراقدا، پاشان جوڵەی ئاوەدانیی ملكەچە بۆ ئیدارەی ئەمریكا، ئەمەش ئەوەیە كە بینیمان لە كۆتوبەندكردنی حكومەت لە بواری كەرتی كارەبادا.  5-     سیستەمی دارایی لە عێراق ئامرازی فشارە بۆ كۆنترۆڵكردنی رەوتی دەوڵەت‌و شێوەی، ئەمەشمان بینی لە فشاركردن بۆسەر ئەو حكومەتەی كە سەرەتای ساڵی 2023 پێكهات، تا ئەو ڕادەی گوێڕایەڵی باڵیۆزی ئەمریكا بوو لە بەغداد‌و تەنانەت باڵیۆزەكە زیاتر لە سەرۆك وەزیران چاوی بە بەرپرسانی دەوڵەت دەكەوت.  پێشنیازەكان (چارەسەرەكان)  چارەسەرەكانی بانكی ناوەندیی عێراق ئەو چارەسەرانەی كە بانكی ناوەندیی عێراق پێشنیازی كردوون تەنیا یەك چارەسەر بوون، چارەسەری كێشەكە ناكەن‌و چارەسەر ئەوەیە دۆلار لەرێگەی ژمارەیەكی زۆر پەنجەرەوە بێت بۆ ئەوەی خستەڕوو زیاد بكات‌و بەمەش نرخی دۆلار دابەزێنێت، بەڵام دوودڵی بازرگانەكانی لە مامەڵەكردن لەگەڵ بانكی ناوەندیی‌و رۆیشتن بەرەو كۆمپانیاكانی ئاڵوگۆڕی دراو‌و حەواڵەی دارایی نەڕواندەوە.  چارەسەرە پێشنیازكراوەكان 1-    مامەڵەی ئەلیكترۆنی لەگەڵ پرۆسەكانی پارەدان لە كڕین‌و  فرۆشتن‌و موچە‌و بابەتەكانی تر، ئەمە لە سەرەتای حوزەیرانی ئەمساڵدا ئەنجام دەدرێت‌و حكومەت لە رەشنوسی یاسای بودجەی گشتی فیدراڵدا ماددەیەكی بۆ ئەم بابەتە زیاد كردووە. مامەڵەی ئەلیكترۆنی بەرێژەی نیوە بۆ دوو لەسەر سێ فرۆشتنەكانی بانكی ناوەندیی كەمدەكاتەوە‌و دەبێتەهۆی كەمكردنەوەی نەختینەی دارایی كە دەگاتە 110 ترلیۆن دینارلا عێراقی بۆ نیوە‌و زیاتر.  بەوپێەی مەبەستی سەرەكی لە فرۆشتنی دراو بەدەستهێنانی نەختینەی داراییە بە دینار، ئەگەر فرۆشیاری كاڵاو سەرجەم مامەڵە‌و بازاڕەكان ئامێرو حسابی باڵانسیان هەبێت، ئەوا:  ا- دەوڵەت پێویستی بە نەختینە نابێت ب- زانینی چالاكی راستەقینەی بازرگانی تاك‌و بازرگانەكان ج- ئاسانیی بڕینی باج  لێیان د- كەمكردنەوەی قەبارەی فرۆشتنی دراوی قورس لە مەزادی دراودا ه- ئاسانیی شوێنكەوتنی ئەوانەی لەلایەن دادگاوە داواكراون‌و ئەوانەی ئەو كاڵایانە دەكڕن كە بۆ مەبەستی تیرۆر بەكاردەهێنرێت 2-    بەهێزكردنی متمانەی هاوڵاتی بە بانكەكان: قەبارەی نەختینە لای تاكەكان‌و حسابە جارییەكان كە پێی دەوترێت خستنەڕووی بەرتەسكی دراوی كاش بۆ ساڵی 2020 زیاتر لە 110 ترلیۆن دینارە، دەوروبەری دوو لەسەر سێی ئەم بڕە پارە لای هاوڵاتییە لەناو ماڵەكاندا، هۆكارەكەش نەبوونی متمانەی هاوڵاتییە بە دانانی پارەكانی لە بانكە حكومی‌و ئەهلییەكاندا.  3-    ناردنی ماددە پێویستییەكانی وەكو شەكرو ئاردو رۆن بۆ بازاڕەكان لەرێگەی زیادكردنی بەشە خۆراك‌و دواتریش بە زۆربوونی خستنەڕوو، نرخ دادەبەزێت، ئەمەش دەبێت لە ماوەو قەبارەیەكی دیاریكراودا بێت بۆ ئەوەی ئەم رێوشوێنە زیان بە بازرگانەكانی كەرتی تایبەت نەگەیەنێت.  4-    كەمكردنەوە بیرۆكراسی ئیداریی لە رێكارەكانی بانكی ناوەندی‌و بانكەكانی تردا، ئەمە وادەكات هاوڵاتی ئامادە نەبێت پارەكانی دابنێت‌و بابەتەكە بكات بە (دانان‌و دەرهێنان) لەڕێگەی ماستەر كارت‌و ATM لە هەموو كاتەكاندا. پرۆسەی دانانی پارە لە بانكەكان‌و كێشانەوەی، رۆتینێكی كوشندە‌و پڕ گرێوگۆڵ‌و بێزارەكەر بۆ هاوڵاتی‌و رەنگە روبەڕووی سوكایەتی ببێتەوە لەلایەن فەرمانبەرانەوە، ئەمە جگە لە بێزاركردن لەپێناو وەرگرتنی بەرتیل، چارەسەر بەكارهێنانی ئۆتۆماتیكی‌و تەكنەلۆژیای هاوچەرخە بەجۆرێك هاوڵاتی مامەڵە لەگەڵ كاغەز یان فەرمانبەر ناكات لە راكێشان یاخود دانانی پارەدا.  5-    كەمكردنەوەو رێگریكردن لە هێنانی هەندێك كەلوپەل: لە گرنگترین ئەو كاڵایانە كەلوپەلی لوكس‌و ناپێویست وەكو ئامێرە ئەلیكترۆنییەكان‌و جلوبەرگ‌و  ئۆتۆمبیل بۆ ماوەیەكی كەم تا ئەوكاتەی نرخی بازاڕ دەگەرێتەوە بۆ نرخە كۆنەكە.  6-    چارەسەری بابەتەكە لەسەر ئاستی دەرەوە، ئەمەش بە دوو رێگا دەكرێت كە ئەمانەن:  ا-دانوستان لەگەڵ ئەمریكییەكان بۆ زیادكردنی ئەو پارانەی كە بۆ عێراقی دەگوازێتەوە، ئەم هەنگاوە بەوە دەبێت هەندێك لە وەزیرەكان بەمزوانە سەردان بكەن. ب- دانانی پارە بە دراوێكی جیاواز لە دۆلار كە ئەوەش دراوی (یوان)ە لەرێگای كردنەوەی حساب لە بانكی ئاسیای وەبەرهێنانی چین‌و قۆستنەوەی زیادەی ئەو دراوە بۆ دانانی لەم بانكە‌و خۆبەدورگرتن لەم جۆرە كێشانە، بەڵام ئەم كارە لێكەوتی سیاسی دەبێت‌و پێویستە سەركردە سیاسییەكان رێگایەك بدۆزنەوە بۆ ئەم كارە، بەتایبەتیش كە وڵاتانی دراوسێ لەوانە سعودیە لەم كارەدا هەنگاوی هەڵگرتووە.  ج- كردنەوەی حسابێك لە بانكی ئاسیا بۆ وەبەرهێنان لە ژێرخاندا، چونكە سپۆنسەری فەرمی رێگای ئاوریشمە‌و دەكرێت ببێت بە بەدیلێك بۆ بانكی نێودەوڵەتیی. 

شیكاری: درەو وەزارەتی دارایی عێراق دواین ڕاپۆرتی خۆی لە بارەی داهات و خەرجی مانگی کانونی دووەمی ساڵی (2023)ی بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ 🔹 لە مانگی کانونی دووەمی (2023)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، زیاتر بووە لە (10 ترلیۆن 660 ملیار) دینار، کە (96.5%)ی داهاتی نەوت و(3.5%)ی داهاتی نانەوتی بووە. ئەمە لە کاتێکدایە لە هەمان مانگی (1)ی ساڵی پار داهاتی گشتی وەزارەتەکە (11 ترلیۆن و 595 ملیار) دینار بووەو (94%)ی لە داهاتی نەوتەوە بەدەستهاتبوو. 🔹 لەو داهاتەی لە مانگی (1)ی ئەمساڵ بەدەستهاتووە زیاتر لە (5 ترلیۆن و 561 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (86.5%)ی چووە بۆ خەرجی بەگەڕخستن. بڕی (865 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (13.5%) لە بواری وەبەرهێناندا بەخەرج دراوە. بەڵام لە هەمان ماوەی ساڵی ڕابردوودا خەرجی بەگەڕخستن نزیکەی (7 ترلیۆن) دینار بووە بە نزیکەی ڕێژەی (96%) و کەمتر لە (300 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (4%) لە وەبەرهێناندا بە خەرج درابوو.  🔹 هەر بەپێی ئامارەکان دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی لە مانگی کانونی دووەمی (2023) بەڕێژەی (34.7%) و زیاتر لە (3 ترلیۆن 700 ملیار) دینار داهات لە خەرجی زیاتر بووە و سەرڕێژی کردووە. بەڵام لە ساڵی ڕابردوودا سەرڕێژی داهاتەکە زیاتر بووە و گەیشتووە بە زیاتر لە (4 ترلیۆن و 339 ملیار) دینار بە ڕێژەی (37.4%). 🔹 خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە کانونی دووەمی ئەمساڵ زیاتر بووە لە (911 ملیار) دینار و بە جۆرێک؛ ئەنجومەنی وەزیران زۆرتر لە (866 ملیار) دینارو ئەنجومەنی نوێنەران زیاتر (3 ملیار 588 ملیۆن) دینار و سەرۆکایەتی کۆمار (3 ملیار و 588) دینار، خەرجیان هەبووە. بەم پێیەش بێت خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە نزیکەی (40%) و بە بڕی زیاتر لە (362 ملیار و 928 ملیۆن) دینار زیادی کردووە بەراورد بە مانگی کانونی دووەمی ساڵی (2022). یەکەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە کانونی دووەمی ساڵانی (2022 و 2023) پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە کانونی دووەمی (2023)، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە) کە چووەتە خەزێنەی وەزارەتی داراییەوە، بریتی بووە لە (10 ترلیۆن و 660 ملیار و 291 ملیۆن و 179 هەزار و 912) دینار، بەجۆرێک بڕی (10 ترلیۆن و 285 ملیار و 546 ملیۆن و 454 هەزار و 622) دیناری بەڕێژەی (96.5%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، تەنها بڕی (374 ملیار و 744 ملیۆن و 725 هەزار و 290) دیناری بەڕێژەی (3.5%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. بەم پێیە بێت داهاتی گشتی وەزارەتەکە بەراورد بە کانونی دووەمی ساڵی (2022) داهاتی گشتی بە ڕێژەی (8%) و بڕی (934 ملیار و 997 ملیۆن و 549 هەزار و 642) دینار کەمی کردووە بڕوانە (خشتەی ژمارە (1)). خشتەی ژمارە (1) جێگەی ئاماژەی داهاتی نانەوتی عێراق بۆ مانگی کانونی دووەمی ئەمساڵ وەک لە لەڕاپۆرتەکەی وەزارەتی دارایی ئاماژەی پێدراوە سەرچاوەی گرتووە لە؛ -    باجی کاڵای هاوردە بریتی بووە لە (51 ملیار و 982 ملیۆن و 771 هەزار و 128) دینار. -    باجی شمەک و رەسمی بەرهەمهێنان بریتی بووە لە (66 ملیار و 292 ملیۆن و 397 هەزار و 867) دینار. -    داهاتی رەسم بریتی بووە لە (127 ملیار و 882 ملیۆن و 457 هەزار و 557) دینار. -    داهاتی قازانج لە کەرتی گشتی بریتی بووە لە (21 ملیار و 571 ملیۆن و 501 هەزار و 706) دینار. -    داهاتی سەمایەگوزاری بریتی بووە لە (2 ملیار و 358 ملیۆن و 153 هەزار و 654) دینار. -    داهاتەکانی دیکە بریتی بووە لە (104 ملیار و 657 ملیۆن و 443 هەزار و 378) دینار. هەر لە ڕاپۆرتی ناوبراودا لە چوارچێوەی داهاتە نانەوتییەکان ئاماژە بەوە دراوە بڕی (2 ترلیۆن و 955 ملیار و 608 ملیۆن و 708 هەزار و 100) دینار لە داهاتی ئاڵوگۆڕ (الارادات التحویلیە) کورتهێنان ڕویداوە، بەڵام هۆکاری ئەو کورتهێنانەی ڕوون نەکردووەتەوە. دووەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان) لە کانونی دووەمی ساڵانی (2022 و 2023) هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە کانونی دووەمی (2023)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (6 ترلیۆن و 426 ملیار و 560 ملیۆن و 976 هەزار و 291) دینار، بەجۆرێک بڕی (5 ترلیۆن و 561 ملیار و 525 ملیۆن و 808 هەزار و 856) دیناری بەڕێژەی (86.5%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (865 ملیار و 35 ملیۆن و 167 هەزار و 435) دیناری بەڕێژەی (13.5%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە.  ئەگەر بەراوردی داتاکان بکەین بە هەمان مانگی ساڵی ڕابردوو، ئەوا بۆمان دەردەکەوێت بڕی (829 ملیار و 389 ملیۆن و 281 هەزار و 762) دینار بەڕێژەی (11%) خەرجی گشتی کەمی کردووە، بەڵام خەرجی بواری وەبەر‌هێنان بەڕێژەیەکی بەرچاو زیادی کردووە لە (296 ملیار و 118 ملیۆن و 505 هەزار و 618) دینارەوە بەرزبووەتەوە بۆ (865 ملیار و 35 ملیۆن و 167 هەزار و 435) دینار لە کانونی یەکەمی ساڵی (2023). بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)). خشتەی ژمارە (2) سێیەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە کانونی دووەمی ساڵانی (2022 و 2023) خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە کانونی دووەمی ساڵی (2023)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، بیناسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (865 ملیار و 35 ملیۆن و 167 هەزار و 435) دیناری بەڕێژەی (13.5%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (7 ملیار و 412 ملیۆن و 840 هەزار و 54) دیناری بۆ خەرج کراوە. ئەمە لە کاتێکدایە لە هەمان ماوەی ساڵی (2022)دا خەرجی ئەم بوارە تەنها بریتی بووە لە (1 ملیار و 527 ملیۆن و 410 هەزار و 496) دینار. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (96 ملیار و 77 ملیۆن و 989 هەزار و 209) دیناری بۆ خەرج کراوە، دیسان خەرجی ئەم بوارەش زیادی کردووە، چونکە لە ساڵی ڕابردوودا خەرجی تەرخانکراوی بواری پیشەسازی بریتی بووە لە (81 ملیار و 457 ملیۆن و 810 هەزار و 885) دینار. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (102 ملیار و 729 ملیۆن و 623 هەزار و 927) دیناری بۆ خەرج کراوە. بەڵام لە ساڵی ڕابردوو بڕەکە بریتی بووە لە (76 ملیار و 696 ملیۆن و 901 هەزار و 428) دینار. 4.    کەرتی بیناسازی بڕی (564 ملیار و 191 ملیۆن و 689 هەزار و 362) دیناری بۆ خەرج کراوە، بەڵام داهاتی تەرخانکراوی هەمان بوار لە هەمان ماوەی ساڵی (2023) تەنها بریتی بووە لە (129 ملیار و 278 ملیۆن و 690 هەزار و 776) دینار. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (94 ملیار و 623 ملیۆن و 24 هەزار و 883) دیناری بۆ خەرج کراوە. ئەمەش زیادکردنێکی بەرچاوە لە خەرجی بوارەکە چونکە لە ساڵی ڕابردوودا ئەو خەرجییە تەنها بریتی بووە لە (7 ملیار و 157 ملیۆن و 692 هەزار و 33) دینار. 6.    خەرجییەکانی دیکەی بواری وەبەرهێنان کانونی دووەمی (2023) بریتی بووە لە (7 ملیار و 412 ملیۆن و 840 هەزار و 54) دینار. بەپێی ئەو ئامارەکان بێت خەرجی بواری وەبەرهێنان بە ڕێژەی (192%) زیادی کردووەو لە کانونی دووەمی ساڵی پار تەنها بڕی (296 ملیار و 118 ملیۆن و 505 هەزار و 618) دینار بووە و ئەمساڵ گەیشتووە بە (865 ملیار و 35 ملیۆن و 167 هەزار و 435) دینار. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان بڕوانە (خشتەی ژمارە (3)). خشتەی ژمارە (3) چوارەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی لە کانونی دووەمی ساڵانی (2022 و 2023) لە کانونی دووەمی ساڵی (2023)دا، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (6 ترلیۆن و 959 ملیار و 831 ملیۆن و 752 هەزار و 435) دینار. لە کاتێکدا کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (10 ترلیۆن و 660 ملیار و 291 ملیۆن و 179 هەزار و 912) دینار. بڕی (3 ترلیۆن و 700 ملیار و 459 ملیۆن و 427 هەزار و 477) دیناری بەڕێژەی (34.7%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە. بەڵام داتاکان لە هەمان ماوەی ساڵی (2022) بەجۆرێک بووە، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (7 ترلیۆن و 255 ملیار و 950 ملیۆن و 258 هەزار و 53) دینار. لە کاتێکدا کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (11 ترلیۆن و 595 ملیار و 288 ملیۆن و 639 هەزار و 554) دینار. بڕی (4 ترلیۆن و 339 ملیار و 338 ملیۆن و 381 هەزار و 501) دیناری بەڕێژەی (37.4%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە سەررێژ هەبووە. بڕوانە (خشتەی ژمارە (4)). خشتەی ژمارە (4) پێنجەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە کانونی دووەمی ساڵانی (2022 و 2023) لە کانونی دووەمی ساڵی (2023)دا، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (911 ملیار و 30 ملیۆن و 893 هەزار و 840) دینار. بەڵام لە هەمان ماوەی ساڵی پار ئە خەرجییە بریتی بووە لە (548 ملیار و 102 ملیۆن و 814 هەزار و 177) دینار، بەم پێیەش بە خەرجییەکان بەڕێژەی (66%) زیادی کردووە و زیادکردنەکەش پشکی شێری بە ئەنجومەنی وەزیران دەکەوێت بەهۆی زیادکردنی خەرجی وەبەرهێنانەوە بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران لە کانونی دووەمی (2023) بڕی (41 ملیار و 231 ملیۆن و 928 هەزار و 465) دیناری خەرجکردووە. بەڵام لە کانونی دووەمی (2022)دا بڕی (36 ملیار و 295 ملیۆن و 189 هەزار و 60) دیناری خەرجکردووە. 2.    سەرۆکایەتی کۆمار لە کانونی دووەمی (2023)دا بڕی (3 ملیار و 588 ملیۆن و 387 هەزار و 679) دیناری خەرجکردووە، سەرجەم خەرجییەکانی لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن بووە. بەڵام لە کانونی دووەمی (2022)دا بڕی (3 ملیار و 258 ملیۆن و 106 هەزار و 828) دیناری خەرجکردووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران لە کانونی دووەمی (2023)دا بڕی (886 ملیار و 210 ملیۆن و 577 هەزار و 696) دیناری خەرجکردووە، بڕی (507 ملیار و 645 ملیۆن و 309 هەزار و 436) دیناری بە ڕێژەی (59%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (358 ملیار و 565 ملیۆن و 268 هەزار و 260) دیناری بە ڕێژەی (41%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە.  بەڵام لە کانونی دووەمی (2022)دا بڕی (508 ملیار و 549 ملیۆن و 518 هەزار و 289) دیناری خەرجکردووە، بڕی (484 ملیار و 614 ملیۆن و 971 هەزار و 565) دیناری بە ڕێژەی (95%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (23 ملیار و 934 ملیۆن و 546 هەزار و 724) دیناری بە ڕێژەی (5%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە. بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە بڕوانە (خشتەی ژمارە (5)). خشتەی ژمارە (5)   سەرچاوەکان ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني 2022 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني 2023 للموازنە الاتحادیة    

راپۆرت: درەو 10 ساڵ لەمەوبەر، عومەر حەسەن بەشیری سەرۆكی سودان میلیشیایەكی دروستكرد بۆ پشتیوانیكردن لە سوپای وڵاتەكەی لەشەڕی دژی یاخیبوانی دارفور، ئیمتیازی زۆری بە سەرۆكی ئەم میلیشیایە بەخشی، تەنانەت كانە ئاڵتونەكانی دارفوریشی پێدا بۆ ئەوەی لایەنداری میلیشیاكەی بەدەستبهێنێت، بەڵام كاتێك خۆپیشاندان دەستیپێكرد، بەشیر فەرمانی پێكرد خۆپیشاندەران سەركەوت بكات، ئەو بە قسەی نەكرد، رژێمی بەشیر كەوت، میلیشیاكە هەر مایەوە، ئێستا نزیكەی (100 هەزار) چەكداری هەیە‌و بوەتە هەڕەشە لەسەر سوپای سودان‌و چارەنوسی حوكمڕانی لەو وڵاتە، رەگوڕیشەی ناكۆكی ژەنەراڵەكان‌و شەڕو پێكدادانەكانی سودان لەم راپۆرتەدا.  شەڕی بورهان‌و حەمیدتی لەماوەی 24 كاتژمێر شەڕی نێوان (سوپا)‌و هێزی (پاڵپشتی خێرا) لە سودان، 56 هاوڵاتی مەدەنی كوژران، ئەمڕۆ بۆ دووەم رۆژ لە شاری خرتومی پایتەخت پێكدادان بەردەوام بوو، ئەمە ململانێی دوو ژەنەراڵە لەسەر دەسەڵات كە هەردووكیان لەدوای كودەتاكەی 2021ەوە سەرۆكایەتی سودان دەكەن.  بانگەوازی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ راگرتنی شەڕ زیادی كردووە، بەڵام تائێستا بانگەوازەكانی كەڵكیان نەبووە لە راگرتنی تەواوەتی شەڕەكەدا، دواین بانگەوازیان لەلایەن (چین)ەوە بوو.  بەڵام پاشنیوەڕۆی ئەمڕۆ هەردوو تەرەفی شەڕەكە رەزامەندییان لەسەر پێشنیازێكی نێودەوڵەتی نیشاندا بۆ كردنەوەی رێڕەوی سەلامەت بەمەبەستی گەیاندنی فریاگوزاری مرۆیی، سوپای سودان دەڵێ ئەم رێڕەوانە ماوەی سێ كاتژمێر بەردەوام دەبێت، هێزەكانی پاڵپشتی خێراش رایگەیاند، لە كاتژمێر 4ی ئێوارەوە بەكاتی سودان، كردنەوەی رێڕەوەكان دەستپێدەكات. كۆمكاری عەرەبیش ئەمڕۆ كۆبونەوەیەكی نائاساییی تایبەت بە دۆخی سودان ئەنجامدا، ئەم كۆبونەوەیە لەسەر داوای میسرو سعودیە كرا كە دوو هاوپەیمانی سەرەكی سوپای سودانن دژ بەو هێزە نیمچە سەربازییەی كە دەیەوێت سوپا لە دەسەڵات بخات.  لە دوێنێوە ئاڵۆزی پەیوەندییەكان لەنێوان (عەبدولفەتاح بورهان) فەرماندەی سوپای سودان‌و (محەمەد حەمدان دقلو- حەمیدتی) فەرماندەی هێزی پاڵپشتی خێرا سەریكێشاوە بۆ توندوتیژیی، بەتایبەتیش دوای توندبوونەوەی ناكۆكییە سیاسییەكانی نێوانیان لەم چەند هەفتەی دوایدا.  لەم شەڕەدا كە لە پایتەخت‌و چەند شارێكی تری سودان روودەدات، هەموو جۆرەكانی چەك تا دەگاتە فڕۆكەی جەنگیی بەكاردەهێنرێت، ئەمە لە وڵاتێكدا روودەدات كە ژمارەی دانیشتوانەكەی (45 ملیۆن) كەسە‌و بە یەكێك لە هەژارترین وڵاتانی جیهان دادەنرێت كە بەهۆی چەندین دەیە جەنگەوە لەبەریەك هەڵوەشاوە.   ئەحمەد سەیف كە لەگەڵ هاوسەرو منداڵەكانیدا لە ناوچەیەكی خۆرهەڵاتی خرتوم دەژی، بە ئاژانسی (فرانس پرێس)ی وتووە:" شەوێكی زۆر سەخت بوو. بەهۆی دەنگی تەقینەوە‌و شەڕە تەقەوە نەخەوتم".  لەمەش خراپتر ئەوەیە، پێیوایە بەهۆی بۆردومانەوە زیان بەر ماڵەكەی كەوتووە، بەڵام دەڵێ:" ناوێرم بچمە دەرەوە تەماشای خانوەكەم بكەم" لەكاتێكدا گوللەی وێڵ هەیە‌و خەڵك بە جلی سەربازییەوە لە شەقامەكاندا دەسوڕێنەوە.  ئەمڕۆش دەنگی بۆردومان لە شەقامە چۆڵكراوەكانی خرتوم دەبیسترا، كە بۆنی باروت تێیاندا بڵاوبوەتەوە. لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانیش پزیشكەكان بەردەوامن لەسەر داوای یارمەتی‌و بانگەوازكردن بۆ رێڕەوی ئارام بۆ تێپەڕبوونی ئەمبوڵانسەكان‌و راگرتنی شەڕ بۆ چارەسەری بریندارەكان.  ئێوارەی دوێنێ سوپا لەرێگەی فەیسبوكەوە رایگەیاند" هێزی ئاسمانی سودان پرۆسەیەكی روماڵكردنی تەواوەتی ئەو ناوچانە ئەنجام دەدات كە میلیشیا پاخیبووەكانی هێزی پاڵپشتی خێرای تێدایە"، داوای لە هاوڵاتیان كرد پابەند بن بە مانەوە لە ماڵەكانیان‌و نەچنە دەرەوە.  شایەتحاڵەكان باس لە روودانی شەڕ دەكەن بە چەكی قورس لەنێوان سوپا‌و هێزە نیمچە سەربازییەكاندا لە دەوروبەری باكور‌و باشوری پایتەخت. لە خەرتومی پایتەخت خەڵكی مەدەنی بەكەمی دەبینرێت، ئەوەی هەیە پیاوانن بە چەك‌و جلوبەرگی سەربازییەوە دەسوڕێنەوە، لە دوێنێوە لە چەند ناوچەیەكی پایتەخت ستونی دوكەڵ دەبینرێت بەتایبەتیش لەناوەڕاستی شار كە دامەزراوە سەرەكییەكانی دەسەڵاتی تێدایە. بەپێی قسەی لیژنەی ناوەندیی پزیشكانی سودان كە رێكخراوێكی سەربەخۆ‌و پاڵپشتیكاری دیموكراتییە، كۆی ژمارەی كوژراوان گەیشتوەتە 56 كەس، زیاتر لە نیوەی كوژراوەكان لە خرتوم‌و دەوروبەریدان، ئەمە لەكاتێكدایە دەیان كەسی تر لە سەربازانی سوپا‌و هێزە نیمچە سەربازییەكە كوژراون‌و نزیكەی (600) كەسیش برینداربوون.  لە وڵاتێكدا كە لەساڵی 2019وە هەوڵی رێكخستنی هەڵبژاردنێكی ئازاد دەدات دوای 30 ساڵ دیكتاتۆریەت، چەند هەفتەیەكە ململانێكان دەكوڵێن بەبێ ئەوەی هیچ ئاسۆیەك بۆ چارەسەر هەبێت، بۆیە دیار نییە  لە كۆتایدا كێ بەسەر كێدا سەردەكەوێت.  هێزی پاڵپشتی خێرا كە هەزاران جەنگاوەری پێشووی جەنگی دارفور لەخۆدەگرێت‌و دەیەوێت ببێت بە هێزێكی هاوتای سوپا، رایگەیاند، بارەگای سەرۆكایەتی‌و فڕۆكەخانەی خرتوم‌و دامەزراوە سەرەكییەكانی تری كۆنترۆڵكردووە.  بەڵام سوپا رەتیدەكاتەوە فڕۆكەخانەی كۆنترۆڵكرد بێت، هەرچەندە دان بەوەدا دەنێت هێزی پاڵپشتی خێرا فڕۆكەیەكی مەدەنی سەربە هێڵی ئاسمانی سعودیەی سوتاندووە.  تەلەفزیۆنی حكومەتیش تەنیا گۆرانی نیشتمانی پەخش دەكات بەبێ ئەوەی هیچ قسەیەك لەسەر رووداوەكان بكات، هاوشێوەی ئەوەی لەكاتی كودەتاكەی پێشوودا روویدا، هەردوو لایەنی شەڕەكە باس لەوە دەكەن تەلەفزیۆنیان كۆنترۆڵكردووە. لەبەر ئەوەی شەڕەكە لەنێوان هەردوو ژەنەراڵەكەدا هاوكات جەنگێكی میدیایشە، دوێنێ حەمیدتی لەرێگەی كەناڵی هەندێك لە وڵاتانی كەنداوی عەرەبیەوە قسەی كرد كە خۆی هاوپەیمانی هەندێك لەو وڵاتانەیە، هەڕەشەكانی دژی فەریقی یەكەم عەبدولفەتاح بورهان توندكردەوە، بورهان لەدوای شەڕەكەوە تائێستا دەرنەكەوتووە.  حەمیدتی جارێكی تر داوای رۆشتنی "بورهانی تاوانبار"ی كرد، لەبەرامبەردا سوپا لە فەیسبوكی خۆیەوە یاداشتی گەڕانی بەدوای حەمیدتی بڵاوكردەوە.  لەم كاتەدا، ئەنتۆنیۆ گۆتێرێش ئەمینداری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان لە چەند پەیوەندییەكدا لەگەڵ بورهان‌و حەمیدتی‌و عەبدولفەتاح سیسی سەرۆكی میسردا، داوایكرد" بەشێوەیەكی خێرا توندوتیژییەكان رابگیرێت". لەسەر چی ناكۆكن؟ لەدوای كودەتاكەی ئۆكتۆبەری 2021وە، ئەنجومەنی سەروەریی "سیادە" حوكمی سودان دەكات، دوو فەرماندەی سەربازیی لەناو دڵی ناكۆكییەكاندان كە ئەوانیش هەریەكە لە (عەبدولفەتاح بورهان)ی فەرماندەی هێزە چەكدارەكان‌و سەرۆكی فیعلی وڵات‌و (محەمەد حەمدان دقلو)ی ناسراو بە "حەمیدتی"یە كە فەرماندەی هێزی پاڵپشتی خێرایە.  ئەم دوو پیاوە ناكۆكن لەبارەی ئەو ئاڕاستەی كە وڵات پێیدا دەڕوات، هەروەها ناكۆكن لەبارەی پێشنیازی چۆنیەتی راگواستن بەرەو حوكمڕانییەكی مەدەنیی لە سوداندا.  یەكێك لە گرنگترین ئەو خاڵە بنەڕەتیانەی كە لەنێوان حەمیدتی‌و بورهاندا بە هەڵپەسێردراوی ماوەتەوە، ناكۆكییە لەبارەی پلانی تێكەڵكردنی هێزی پاڵپشتی خێرا كە (100 هەزار) چەكدارە لەگەڵ سوپادا، بەتایبەتیش لەبارەی ئەوە ناكۆكن دوای یەكگرتنی ئەم دوو هێزە كێ سەرۆكایەتی سوپا نوێیەكە دەكات.  روودانی بەریەككەوتن لەنێوان ئەم دوو بەرەیەدا دوای چەند رۆژێك لە بڵاوەپێكردنی هێزەكانی پاڵپشتی خێرا لە دەوروبەری پایتەخت روویدا، سوپا ئەم جموجوڵەی هێزی پاڵپشتی خێرای وەكو هەڕەشە ناوبرد.  ئەوكات ئومێدێك هەبوو بۆ ئەوەی لەرێگەی گفتوگۆوە هەردوولا بگەنە چارەسەرێك، بەڵام ئەمە رووینەدا.  هیشتا دیار نییە ئاخۆ لە بەیانی دوێنێدا كامیان سەرەتا دەستیان بە تەقەكردن كردووە، بەڵام مەترسی هەیە لەوەی ئەمە هێندەی تر دۆخی سودان بشێوێنێت كە خۆی هەر لە بنەڕەتەوە دۆخێكی ناسەقامگیرە.  ژه‌نه‌راڵ عه‌بدولفه‌تاح بورهان هێزی پاڵپشتی خێرا چییە‌و حەمیدتی كێیە ؟ ئەم هێزە ساڵی 2013 دروستكرا، ریشەی دەگەڕێتەوە بۆ میلیشیای "جەنجەوید" كە شەڕی یاخیبوانی دارفۆری دەكرد.  لەوكاتەدا، ژەنەراڵ حەمیدتی هێزێكی بەهێزی دروستكرد‌و چووە ناو ململانێ چەكدارییەكان لە یەمەن‌و لیبیا. ئەم پیاوە سەربە هۆزی (رزیقات)ە كە هۆزێكی بە رەگوڕیشە عەرەبە‌و لە هەرێمی دارقور لە خۆرئاوای سودان نیشتەجێبوون، لە بیستەكانی تەمەنیدا لە بازرگانی وشتردا لەنێوان لیبیا‌و مالی‌و چاد كاریكردووە، لەپاڵ ئەمەشدا ئەركی پاراستنی كاروانە بازرگانییەكانی لە خەڵكانی رێگر لەو ناوچەیە گرتوەتە دەست كە لەژێر كۆنترۆڵی هۆزەكەیدا بووە.  لە نەوەدەكانی سەدەی رابردوودا ناوبانگی پەیدا كردووەو سامانێكی زۆری كۆكردوەتەوە، ئەمە بوەتە هۆی ئەوەی لە عومەر حەسەن بەشیری سەرۆكی وڵات نزیك بكەوێتەوە، بەتایبەتیش كە ئەو سەردەمە حەمیدتی سەرۆكایەتی میلیشیایەكی گەورەی كردووە بۆ پاراستنی كاروانە بازرگانییەكان.  حەمیدتی دەستی بەسەر ژمارەیەك لە كانەكانی ئاڵتوندا گرتووە لەناوچەی دارفور، عومەر بەشیر ئیمتیازاتی زۆری پێبەخشیوە، ئەمە وایكرد ژمارەی میلیشیاكەی بۆ نزیكەی (100 هەزار) كەس بەرزببێتەوە.  حەمیدتی تۆمەتبارە بە ئەنجامدانی پێشێلكاری دژ بە مافەكانی مرۆڤ، لەنێویشیاندا ئەو رەشەكوژییەی كە لە حوزەیرانی 2019 روویدا‌و زیاتر لە (120) خۆپیشاندەری تێدا كوژرا، ئەو دەسەڵاتانەی كە عومەر بەشیر بەم پیاوەی بەخشی بوو وەك دەوترێت بە سوپا نەبێت نادرێت، بەشیر چەكی سوك‌و ئۆتۆمبیلی سەربازی بە هێزەكەی حەمیدتی دابوو، ئەمەش ئەفسەرانی سوپای سودانی نیگەران‌و توڕە كردبوو، بەڵام حەمیدتی تا سەر وەفادار نەمایەوە، كاتێك بەشیر داوای لێكرد خۆپیشاندەران سەركوت بكات، خۆی بوارد.  سەرچاوە خۆجێییەكان لە سودان دەڵێن هێزی پاڵپشتی خێرا كە حەمیدتی سەرۆكایەتی كردووە، بەشداری لە روخاندنی رژێمی عومەر بەشیردا كردووە‌و داوای لە حكومەتی سودان كردووە لەپێناو ژیانێكی شكۆمەندانەدا پێداویستییەكانی خەڵك دابین بكات، هەندێك لە سودانییەكان ئەم هەڵوێستەیان لەبیرەو ستایشی دەكەن، بەڵام لەبەرامبەردا هەندێك لە خەڵكی تری وڵاتەكە ئەم هەڵوێستەی حەمیدتی وەكو "هەوڵێكی زیرەكانە"ی ئەو پیاوە ناودەبەن بۆ جوانكردنی وێنەی خۆی بەمەبەستی چاوپۆشیكردن لەو پێشێلكارییانەی مافەكانی مرۆڤ كە هێزەكەی لە دارفور ئەنجامیداوە.  حەمیدتی بەهۆی ئەوەی هەڵگری پلەی "فەریقی یەكەم"ی پێدراوە، هەژمونی بەسەر ژمارەیەك لە فەرماندەكانی سوپای سوداندا هەیە‌و لەم  رێگەیەشەوە كۆنترۆڵی ناوچەیەكی فراوانی خرتومی پایتەختی كردووە.  حەمیدتی بە هەماهەنگیی لەگەڵ عەبدولفەتاح بورهان سەرۆكی ئەنجومەنی سەربازی راگوزەردا، دۆسیەی هێزە سودانییەكانی بەشداری لەو هاوپەیمانێتییە گرتەدەست كە سعودیە سەرۆكایەتی دەكات دژ بە حوسییەكان لە یەمەن.  ویلۆ بیردج نوسەری كتێبی "راپەڕینە مەدەنییەكان لە سودانی هاوچەرخ"دا دەڵێ" هێزەكانی پاڵپشتی خێرا تاوانیان لە دارفور ئەنجامداوە، جموجوڵەكانیشیان دوای كەوتنی بەشیر بەدبینی لای زۆر كەس دروستكرد، بەتایبەتیش یاخبوانی دارفور". ساڵی 2003 یاخیبوانی دارفور حكومەتی خرتومیان تۆمەتبار كرد بەوەی لەڕووی ئابوری‌و سیاسییەوە ناوچەكانی ئەوانی پشتگوێخستووە، ئەمە بوو بەهۆی سەرهەڵدانی ململانێیەكی چەكداریی لەنێوان هەردوولادا، بەپێی قسەی نەتەوە یەكگرتووەكان نزیكەی (300 هەزار) كەس لەم ململانێیەدا كوژراون، ئەمە سەرباری ئاوارەبوونی ملیۆنان كەس لە ناوچەكانی خۆیاندا. ساڵی 2014 حكومەتی سودان (سادق مەهدی) رێبەری حزبی (ئومە)ی دەستگیركرد بەهۆی ئەوەی رەخنەی لە هەڵسوكەوتی هێزەكانی پاڵپشتی خێرا گرتبوو كە هاوشانی هێزەكانی حكومەت لە دژی یاخیبوانی دارفور دەجەنگا.  تاوەك ساڵی 2017 هێزەكانی پاڵپشتی خێرا سەربە دەزگای ئاسایش‌و هەواڵگری سودان بوون، دواتر خرانە سەر دامەزراوەی سوپا، سەرباری ئەوەی هیچ یەكێك لە ئەندامانی ئەم هێزە سەربازی نەبوون.  بەوپێیەی ئەم هێزە لە دەرەوەی چوارچێوەی سوپا بووە، بۆیە هەمیشە وەكو سەرچاوەی ناسەقامگیریی لە سودان تەماشا كراوە.  ژه‌نه‌راڵ حه‌میدتی بۆچی سوپا حوكمی بەدەستەوەیە ؟ شەڕی ئێستای سودان دوای زنجیرەیەك كێشە دێت كە لەدوای لادانی (عومەر حەسەن بەشیر)ی سەرۆكی سودان لە 2019دا روویدا. لەدوای لادانی عومەر بەشیر، ئەنجومەنی سەربازی راگوزەر (ئینتیقالی) لە سودان پێكهات، هەموو ئەندامەكانی لە دامەزراوەی سەربازی سودان بوون جگە لە حەمیدتی كە هیچ رۆژێك لە رۆژان ئەندامی دامەزراوەی سوپا نەبووە، بەڵام سەرباری ئەمەش بە فەرمانی عومەر بەشیر پلەی (فەریقی یەكەم)ی پێدرابوو.  ئەوكات لە شەقامەكانی وڵاتدا خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتییەكی گەورە سەریهەڵدا، خۆپیشاندەران داوای كۆتایهێنانیان كرد بە نزیكەی 30 ساڵ لە حوكمڕانی عومەر بەشیر، ئیتر سوپا ئیشەكەی كرد‌و سەركردایەتی كودەتایەكی كرد بۆ لادانی بەشیر.  دوای كودەتاكە، خۆپیشاندەران‌و رەوتی مەدەنی سودان دەستیان كرد بە ناڕەزایەتییەكی نوێ، داوایانكرد رۆڵیان هەبێت لە پرۆژەیەكدا بۆ گواستنەوەی دەسەڵات لە سوپاوە بۆ حكومەتێكی مەدەنی دیموكراتی.  حكومەتێكی هاوبەش لە خەڵكی مەدەنی‌و سەربازی دروستكرا، بەڵام لە ئۆكتۆبەری 2021دا كودەتایەكی نوێ كرا‌و حكومەتەكە كەوت.  بەر لە چەند هەفتەیەك حەمیدتی رەخنەی لە كودەتاكەی 2021 گرت‌و وتی:" كودەتاكە دەرگای لەبەردەم گەڕانەوەی لایەنگرانی عومەر بەشیردا كردەوە‌و بەداخەوە كودەتاكە بوو بە دەرگایەك بۆ گەڕانەوەی رژێمی پێشوو"، لەمەشدا مەبەستی لە لایەنگرانی حزبی كۆنگرەی نەتەوەیی دەسەڵاتداری پێشوو بوو كە لە حكومەتی دوای كودەتادا پۆستیان پێدرا، حەمیدتی ئاماژەی بەوەكرد ئەو پشتیوانی لە خواستی خۆپیشاندەرانی پاڵپشتیكار لە دیموكراتیەت دەكات.   لەدوای كودەتاكەی 2021وە ئیتر ململانێكان لەنێوان بورهان‌و حەمیدتی توندبووەوە، لە كانونی یەكەمی رابردوودا چوارچێوەی رێككەوتنێك دیاریكرا بۆ گواستنەوەی دەسەڵات بۆ حكومەتێكی مەدەنیی، بەڵام گفتوگۆكان لەبارەی جێبەجێكردنی وردەكاری ئەم رێككەوتنە شكستی هێنا. عەبدولفەتاح بورهان لە شوێنی فەریق (عەوەز بن عەوف) وەزیری بەرگری پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی سەربازی راگوزەری وەرگرت، فەریق عەوەز تەنیا رۆژێك دوای وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنەكە‌و لەكارخستنی عومەر بەشیر، دەستی لە پۆستەكەی كێشایەوە.  عەوەز بن عەوف لە نیسانی 2019دا رایگەیاند، فەریق عەبدولفەتاح بورهانی هەڵبژاردووە بۆ ئەوەی ببێت بە سەرۆكی نوێی ئەنجومەنی سەربازی، بەوپێیەی لەلایەن هەموانەوە قبوڵكراوە، عەبدولفەتاح پۆستەكەی وەرگرت‌و سوێندی یاسایی خوارد.  بورهان ناوێكی دیاری گۆڕەپانی سیاسی سودان نەبوو، وا ناسرابوو سەربازێكی بە دیسپلینە، هەموو پلەكانی بڕیوە‌و لە هێزی زەمینی وەكو ئەفسەر خزمەتی كردووە تا ئەوكاتەی بووە بە فەرماندەی هێزی وشكانی.  لە شوباتی 2019دا، سەرۆك عومەر بەشیر گۆڕانكاری لە فەرماندەكانی سوپادا كرد، پلەی بورهانی لە (فەریقی روكن)ەوە بەرزكردەوە بۆ (فەریقی یەكەم)‌و پۆستی پشكنەری گشتی هێزە چەكدارەكانی پێدا، دوو مانگ دواترو لە نیساندا، بورهان پۆستی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی سەربازی لە شوێنی وەزیری بەرگری وەرگرت.  ئۆكتۆبەری 2021، فەریق عەبدولفەتاح بورهان سەرۆكی ئەنجومەنی سەربازی، ئەنجومەنی سەروەری "سیادە"‌و ئەنجومەنی وەزیرانی هەڵوەشاندەوە، باری نائاسایی لە سودان راگەیاند، كاركردنی بە ماددەكانی بەڵگەنامەی دەستوریی راگرت.  ئەمە دوای چەند كاتژمێرێك هات لە دەستگیركردنی چەند وەزیرو بەرپرسێك لەنێویاندا (عەبدوڵا حەمەدۆك)ی سەرۆك وەزیران، هەندێك لە هاوڕێكانی وا وەسفی عەبدولفەتاح بورهان دەكەن كە پیاوێكی میانڕەو سەربازێكی پابەندە دوور لە لایەنداری بۆ هیچ رێكخراوێكی سیاسی. ریشەی بورهان دەگەڕێتەوە بۆ ویلایەتی (نەهری نیل) لە باكوری خرتومی پایتەخت، لەساڵی 1960 لە گوندی (قندقتو) لە خێزانێكی ئاینیی شوێنكەوتەی تەریقەتی (خەتمیە) لەدایكبووە، خەتمیە یەكێكە لە تەریقەتە سۆفیگەرییە گەورەكانی سودان. سەرچاوەكان: -    یۆرۆنیوز -    بی بی سی  

  راپۆرت: درەو هێشتا حكومەتی فیدراڵ بەشە بودجەی هەرێمی كوردستانی نەبڕیبوو، پەرلەمانی كوردستان بە یاسایەك دەسەڵاتی ئەوەی بە حكومەت بەخشی نەوت هەناردەی دەرەوە بكات، ئەمە بناغەی جێبەجێكردنی سیاسەتی ئابوری سەربەخۆبوو، ئەوكات ئاشتی هەورامی دەیوت" ئەم موجازەفەیە باشترە لەوەی بخنكێم‌و بوەستم بۆ رەحمەتی بەغداد"، پارتی‌و یەكێتیی پێكەوە یاساكەیان ئامادە كرد، بزوتنەوەی گۆڕان ئۆپۆزسیۆنێكی بەهێز بوو، بەڵام دژی یاساكە نەوەستایەوە‌و ئاشكراكردنی گرێبەست‌و شیرینییەكانی نەوتی كردبوو بە مەرج بۆ رێگەدان بە جێبەجێكردنی "سیاسەتی ئابوری سەربەخۆ"، ئێستا 10 ساڵ بەسەر دەرچوونی ئەو یاسایەدا تێدەپەڕێت، حكومەتی هەرێم ناچار بووە نەوت رادەستی بەغداد بكات‌و چاوەڕێیە بەغداد بودجەكەی جارانی پێ بداتەوە، وردەكاری زیاتر لەبارەی بناغەی سیاسەتی ئابوری سەربەخۆ لەم راپۆرتەدا.  ئامادەكاری بۆ سیاسەتێكی نوێ كۆتاییەكانی مانگی نیسانی 2013، پەرلەمانی كوردستان دەستیكرد بە خوێندنەوەی پرۆژەیاسای (دیاریكردن‌و وەرگرتنی شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستانی عێراق، لە داهاتەكانی فیدراڵ).  ئامانجی سەرەكی ئەم پرۆژەیاسایە، پەسەندكردنی سیاسەتی "ئابوری سەربەخۆ"‌و هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بوو بۆ دەرەوە لەرێگای توركیاوە، حكومەت لەوكاتەدا نێچیرڤان بارزانی سەرۆكایەتی دەكرد‌و جێگرەكەشی لە یەكێتی نیشتمانی كوردستان بوو (عیماد ئەحمەد). ئەوكاتەی پەرلەمانی كوردستان ئەم پرۆژەیاسایەی پەسەندكرد، هێشتا حكومەتی عێراق بەشە بودجەی هەرێمی كوردستانی نەبڕیبوو، بەڵام قسەوباسی بەرپرسانی هەرێم لەبارەی ئەوەی ئاستی هەناردەی نەوت رۆژانە بۆ (یەك ملیۆن) بەرمیل بەرزدەكەنەوە، هەروەها دەستپێكردنی پرۆژەی دروستكردنی بۆری نەوتی كوردستان، دەسەڵاتدارانی بەغدادی نیگەران كردبوو، ئەمە وایكرد، حكومەتی فیدراڵ لە پرۆژەیاسای بودجەی  2014دا لەبەرامبەر پێدانی شایستە داراییەكانی هەرێمدا، داوای رادەستكردنی داهاتی (400 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە بكات، بەهۆی ناكۆكی نێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ لەبارەی ئەم بڕگەی پرۆژەكەوە‌و دواتر سەرهەڵدانی شەڕی "داعش"، یاسای بودجەی 2014ی پەكیكەوت‌و عێراق لەو ساڵەدا یاسای بودجەی نەبوو. نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق، لەكۆتاییەكانی ولایەتی دووەمی سەرۆكایەتییەكەیدا واتە لە سەرەتاكانی ساڵی 2014دا ناردنی بەشە بودجەی هەرێمی لە بودجەی گشتی عێراق راگرت، بەڵام پەرلەمانی كوردستان بەر لەمەو لە كۆتاییەكانی نیسانی 2013وە دەستی حكومەتی هەرێمی كردەوە بۆ ئەوەی سیاسەتی ئابوری سەربەخۆ پەیڕەو بكات‌و نەوت بەشێوەی سەربەخۆو بەبێ رەزامەندی بەغداد، هەناردەی دەرەوە بكات.     ئابوری سەربەخۆ بەگوێرەی یاسا خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان كە لە 2009 بۆ 2013 بەردەوام بوو، سەرۆكایەتیەكانی پەرلەمان و حكومەت دووساڵ بەدووساڵاَ دابەشكرابوو لە نێوان یەكێتی و پارتیدا، دووساڵی كۆتایی ئەرسەلان بایز لە یەكێتیی نیشتمانی كوردستان سەرۆكایەتی دەكرد، لەم خولەدا پارتی‌و یەكێتیی پێكەوە فراكسیۆنێكی هاوبەشیان هەبوو، لە كۆی (111) كورسی پەرلەمان (59) كورسیان هەبوو، سەرۆكی فراكسیۆنە هاوبەشەكەی پارتی‌و یەكێتیی (سۆزان شەهاب) بوو لە یەكێتیی، لەبەرامبەردا بزوتنەوەی گۆڕان وەكو فراكسیۆنێكی بەهێزی ئۆپۆزسیۆن (25) كورسی هەبوو، گۆڕان كە یەكەم ئەزمونی كاركردنی بوو لە پەرلەمان، هێندە سەرەنجی لەسەر ئاشكراكردنی گرێبەست‌و داهاتی نەوت بوو، هێندە بایەخی بۆ لێكەوتەكانی پرۆسەی هەناردەی نەوت بەبێ رەزامەندی بەغداد نەبوو. رۆژی 16ی نیسانی 2013 ئەم پەرلەمانە خوێندنەوەی یەكەمی بۆ پرۆژە یاسای (دیاریكردن‌و وەرگرتنی شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستانی عێراق لە داهاتی فیدراڵ) كرد، دوای تەنیا (7) رۆژ لە خوێندنەوەی یەكەم، لە رۆژی 23ی نیسانی 2013دا پەرلەمان پرۆژەكەی بەشێوەیەكی بەپەلە، پەسەندكرد، ئەم یاسایە بوو بە بنەما بۆ جێبەجێكردنی سیاسەتی "ئابوری سەربەخۆ" لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە.  ئەم پرۆژەیاسایە كە بە هاوبەشی لەلایەن پارتی‌و یەكێتییەوە ئامادە كرابوو، دوای پەسەندكردنی لەلایەن پەرلەمانەوە، لە رۆژی 5ی ئایاری 2013دا لەلایەن مەسعود بارزانی سەرۆكی ئەوكاتی هەرێمی كوردستانەوە ئیمزای لەسەر كراو كەوتە بواری جێبەجێكردنەوە.  یاساكە بەگشتیی لە (11) ماددە پێكهاتووە، ئەم یاسایە، ئەنجومەنی وەزیرانی ئەوكاتی پابەندكردووە بەوەی:  •    پاش دیاریكردن‌و خەمڵاندنی مافە داراییەكانی هەرێم، داوا لە حكومەتی فیدراڵی بكات، بەپێی یاسا شایستە داراییە خەمڵێندراوەكانی هەرێم بداتەوە، ئەمەش لە ماوەی (90) رۆژدا لە رێككەوتنی پێڕاگەیاندنی داواكارییەكەوە.  •    لە حاڵەتی ئاگاداركردنەوەی حكومەتی هەرێم لەلایەن حكومەتی ئیتیحادییەوە بە ئامادەبوونی بۆ دانوستان دەربارەی شایستەكانی هەرێم، لەماوەی (30) رۆژ لە رێكەوتی وەرگرتنی داواكارییەكەی هەرێم یان بەسەرچوونی (90) رۆژ بەسەر رێكەوتی دەستپێكردنی دانوستان بەبێ گەیشتن بە پێكهاتنێك لەنێوان هەردوولا یان رەتكردنەوەی داواكارییەكانی هەرێم بەشێوەیەكی نائاشكرا یان ئاشكرا یان بێدەنگبوون لە ئاستیەوە، ئەوا پێویستە لەسەر حكومەتی هەرێم ئەو رێكارانەی بە گونجاویان دەبینێت بەپێی حوكمەكانی ئەم یاسایە بۆ وەرگرتنی مافە داراییەكانی خۆی بگرێتەبەر، لەنێویشیاندا بەرهەمهێنان‌و هەناردەكردن‌و فرۆشتنی نەوتی خاو و گاز بۆ پڕكردنەوەی سەرجەم ئەو بەركەوتانە كەوا حكومەتی ئیتیحادی خۆی دەگرێت لە دانەوەیان. دیارترین ئەو مافە داراییانەی كە ئەم یاسایە لەسەر حكومەتی فیدراڵی چەسپاندووە بیداتەوە بە هەرێمی كوردستان ئەمانەن:  •    هەرێمی كوردستان لەگەڵ حكومەتی فیدراڵدا لەو كێڵگانەی ئێستا بەرهەمهێنانیان تێدا دەكرێت، بەشداری كرداریی هەبێت لە پرۆسەی (بەبازاڕكردنی نەوت‌و گازی بەرهەمهێنراو)، لەو كێڵگانەشی كە لەداهاتوودا بەرهەمهێنانیان تێدا دەكرێت، دەسەڵاتی تاقانە (حصری) بۆ هەرێم بێت لەنێویشیاندا دەسەڵاتی (بەبازاڕكردنی نەوت‌و گاز).  •    پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەی فیدراڵی عێراق رێژەی 17% بێت، تا ئەوكاتەی سەرژمێری گشتی لەعێراق بەڕێوەدەچێت.  •    پێدانی پشكی پارێزگاكانی هەرێم لە پترۆدۆلارو قەرەبووكردنەوەی ئەو زیانانەی بەهۆی سیاسەتەكان ی رژێمی پێشووی عێراقەوە بەر كوردستان كەوتوون.  ئابوری سەربەخۆ بەپێی پرۆتۆكۆڵ كاتژمێر (10)ی پێشنیوەڕۆی رۆژی 23/4/2013، پەرلەمانی كوردستان دانیشتنی ژمارەی (10)ی خۆی بەڕێوەبرد، تەوەری یەكەمی دانیشتنەكە (خستنەڕوو و گفتوگۆكردنی پرۆژەیاسای دیاریكردن‌و وەرگرتنی شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستانی عێراق لە داهاتی فیدراڵ) بوو.  بۆ ئەم دانیشتنە هەریەكە لە (بایز تاڵەبانی) وەزیری دارایی لە پشكی یەكێتیی، (ئاشتی هەورامی) وەزیری سامانە سروشتییەكان لە پشكی پارتی‌و وەزیری هەرێم بۆ كاروباری پەرلەمان بانگهێشت كرابوون.  بەگوێرەی ئەوەی لە پرۆتۆكۆڵی ئەم دانیشتنەی پەرلەماندا تۆماركراوە، كاردۆ محەمەد سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان وەكو بەهێزترین فراكسیۆنی ئۆپۆزسیۆنی ئەوكاتی ناو پەرلەمان، لەبارەی پرۆژەیاساكەوە قسەی كردووە، پرۆژەكەی بەتەواوەتی رەتنەكردوەتەوە، بەڵام دوو تێبینی تۆماركردووە كە ئەمانەن:  •    بۆ ئەو پرۆژە یاسایانەی كە پەیوەندی بە نەوت‌و كۆمپانیاكان‌و داهاتی نەوتەوە هەیە نایهێننە موناقەشە؟ پرۆژە یاسایەك كە 16ی مانگ خوێندراوەتەوە هێشتا لیژنەكە دوێنێ بەدەستی گەیشتیە بەو پەلەپەلە دەیهێنن دەیخوێننەوە، ئەمە بەو مانایە نیە ئەمە پێچەوانەی ئەوە بین كە یاسایەك هەبێ بەپێی دەستور دیفاع لە مافە داراییەكان‌و دەستورییەكانی هەرێم بكات.. •    لە هەرێمی كوردستان تا چەند ئەو داهاتانە شەفاف دەبێ بەتایبەتی داهاتی نەوت، ئەوە بەڕێزان لێرە دانیشتوون، وەزارەتی دارایی‌و وەزارەتی سامانە سروشتییەكان دەبێ ئەم مەسەلەی پرۆژەی نەوتە یەكلایی بكەنەوە، ئینجا دوایی قسە لەسەر ئەو یاسایە بكەین بۆ ئەوەی بتوانین پارێزگاری لە مافە دەستوری‌و داراییەكانی خۆمان بكەین.  سۆزان شەهاب سەرۆكی فراكسیۆنی هاوبەشی پارتی‌و یەكێتیی دەست بەرزدەكاتەوە‌و وەڵامی سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان دەداتەوە، بەرگری لەوە دەكات  بەشێوەی بەپەلە، پرۆژەیاساكە تێپەڕێندرێت‌و بە یاسایەكی گرنگ ناوی دەبات.  هەردوو پەرلەمانتار (ناسك تۆفیق) لە فراكسیۆنی یەكگرتوو هەروەها (كوێستان محەمەد) لە فراكسیۆنی گۆڕان داوا لە ئەرسەلان بایز سەرۆكی پەرلەمان دەكەن، پەسەندكردنی پرۆژەیاساكە دوابخرێت بۆ هەفتەی داهاتوو بۆ ئەوەی زیاتر دیراسە بكرێت.  ئەرسەلان بایز داواكاری دواخستنی پەسەندكردنی یاساكە دەخاتە دەنگدانەوە، تەنیا (19) كەس پشتیوانی دواخستنی یاساكە دەكەن لەكاتێكدا تەنیا فراكسیۆنی گۆڕان خۆی (25) كورسی هەیە، ئەمە جگە لە كورسییەكانی یەكگرتوو و كۆمەڵی ئیسلامیی‌و لایەنەكانی تری دەرەوەی پارتی‌و یەكێتیی.  لەسەر بنەمای دەنگدانەكە، سەرۆكی پەرلەمان درێژە دەدات بە خوێندنەوەی دووەمی پرۆژە یاساكە، دوای خوێندنەوەی بڕگەی یەكەم، وتەی پەرلەمانتاران وەردەگرێت:  •    سەرهەنگ فەرەج لە فراكسیۆنی گۆڕان: بە بڕوای من ئەم یاسایە بۆ فرۆشتنی نەوتە لەرێگای توركیاو هیچ مەبەستێكی تر نییە. •    عەبدولسەلام مستەفا كە پارتییە‌و لە (لیستی كوردستان)ی  پارتی‌و یەكێتییە وەڵامی دەداتەوە: هاوڕێم هانی دام جارێكی تر یاساكە بخوێنمەوە، وشەی توركیام لەناو یاساكەدا نەدۆزییەوە، ئەگەر دۆزیتەوە پیشانم بدە.  لێرەدا مشتومڕ لەنێوان پەرلەمانتاران دروستبوو، لەم كاتەدا ئەرسەلان بایز سەرۆكی پەرلەمان چوەتە دەرەوە‌و (حەسەن محەمەد سورە) جێگری سەرۆكی پەرلەمان ئیدارەی دانیشتنەكە دەدات كە سەربە پارتییە.  سورە داوا لە پەرلەمانتاران دەكات وەختێ قسە دەكەن روو لە سەرۆكایەتی بكەن‌و بۆیان نییە لەكاتی قسەكردندا روو لە یەكتری بكەن.  •    حەمە سەعید حەمە عەلی لە لیستی یەكگرتوو (لیستی هاوبەشی یەكگرتوو كۆمەڵ ناوی لیستی خزمەتگوزاری‌و چاكسازییە): ئایا ئەم یاسایە بەهێزە یان دەستوری عێراق، لە دەستوری عێراقدا تەئكید لەوە كراوە دەبێت حكومەتی فیدراڵ شایستەكانی هەرێمی كوردستان بدات، كەواتە ئەم یاسایە نەشبێت ئێمە دەتوانین بەپێی دەستور داوای موستەحەقاتی خۆمان بكەین، دەبێت  لێپرسینەوە لە حكومەت بكەین بۆچی لە ساڵانی رابردوودا بەپێی دەستور داوای موستەحەقاتەكانی نەكردووە.. ئایا شەفافیەت لە داهاتی نەوتدا هەیە ؟ كوا؟ •    ئاشتی هەورامی وەزیری سامانە سروشتییەكان وەڵامی دەداتەوە: ئەم یاسایە بۆ شەفافیەت نییە، بۆ ئیستیحسالی مافی خۆمانە كە لە دەستوردا هاتووە، ئێمە ئامادەین هەرچی داواكاری پەرلەمان هەیەتی لە داهاتی نەوت‌و شیرینییەكان بێین لێرە هەمووی خاڵ بە خاڵ بڵێین، هیچمان نەشاردوەتەوە، شەفافیەت لە كوردستان لە هەموو شوێنەكانی تری عالەم بەرزترە بەتایبەتی عێراق.. •    كاردۆ محەمەد سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان دەستی بەرزكردەوە، حەسەن سورە جێگری سەرۆكی پەرلەمان رێگای پێدا قسە بكات، ئەو وتی: ئێمە پێشنیاز دەكەین 20 خولەك كاتمان بدەنێ وەكو فراكسیۆن بۆ كۆبونەوە، بۆ ئەوەی نەچینە ناو دەنگدان‌و توشی ئیشكاڵاتی ئێوە بین، حەقی خۆمانە.  •    حەسەن سورە: بەس خراپە دەنگدان، تەصویت لەسەر ئەو ماددەیە دەكەین، ماددەیەكی تەعریفییە، نیو سەعات كۆبونەوەكە تەئجیل دەكەین.  دوای پشووەكە، ئەرسەلان بایز گەڕایەوە ناو هۆڵی پەرلەمان بۆ بەڕێوەبردنی دانیشتنەكە، ماددەی یەكەمی خستە دەنگدان‌و بە زۆرینەی دەنگی (60) پەرلەمانتار پەسەند كرا.  پاشان داوای كرد ماددەی دووەمی یاساكە بخوێندرێتەوە، خوێندرایەوە، پاشان سەرۆكی پەرلەمان وتەی پەرلەمانتارانی وەرگرت.  ئەندامانی فراكسیۆنی گۆڕان بەشدارن لە گفتوگۆكاندا، جەخت لەسەر شەفافیەتی داهاتی نەوت دەكەن، بەڵام تێبینی خۆیان لەسەر یاساكە دەدەن‌و یەكێكیان (نەریمان عەبدوڵا) دەڵێ:" حكومەتی فیدراڵی هەمیشە فێڵی لە حكومەتی هەرێم كردووە، بۆیە من پشتیوانی ئەم ماددەیە دەكەم". •    ناسك تۆفیق لە فراكسیۆنی یەكگرتوو: من بەپەلە ئێستا نیو سەعاتێك سەیرێكم كرد، تەنیا لە یەك ماددە شتێكی تێدایە دەڵێ ئەگەر حكومەت (مەبەستی حكومەتی فیدراڵە) ئیلتیزامی نەكرد بە دەفعی مالییەكانی خۆی، ئێمە بۆمان هەیە پڕكردنەوەی ئەو كەموكورتیانە بكەین بە هەر رێگەو شوێنێك كە حكومەتی هەرێم پێی باشە. ئایا ئەمە دەگونجێ لەگەڵ دەستوردا؟ ئایا ئەمە كێشەمان بۆ دروست ناكات؟ •    سالار مەحمود لە فراكسیۆنی یەكێتیی: دەبوو حكومەت بۆ ئەم شەڕەی خۆی زوتر پەرلەمانی هاوبەش بكردایە..حكومەتی ئیتیحادی كۆمەڵێك رێوشوێنی نێودەوڵەتی گرتوەتەبەر بۆ بردنەوەی ئەم شەڕە ئابوری‌و سیاسییە.. •    عەونی كەمال بەزاز لە فراكسیۆنی یەكێتیی: ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ بودجەی حكومەتی عێراقی لە ساڵانی 2007 تا ئەمڕۆ ئەو مافانەی لەوێ تەسبیت كراوە، بەپێی ئەم قانونە دەتوانین وەریبگرینەوە.  •    كوێستان محەمەد‌و نەریمان عەبدوڵا لە فراكسیۆنی گۆڕان داوا دەكەن شایستەی پێشمەرگە لەناو یاساكەدا بچەسپێندرێت بۆ ئەوەی حكومەتی فیدراڵ بیدات.  ماددەی دووەمیش خرایە دەنگدان‌و بە زۆرینەی دەنگ پەسەند كرا، پاشان خوێندنەوە بۆ ماددەی سێیەم دەستی پێكرد.  •    ناسك تۆفیق لە یەكگرتووی ئیسلامی: كێشەی ئێمە لەگەڵ بەغداد تائێستا ئەوەیە ئەوان تائێستا یاسای نەوت‌و  غازیان نییە. •    ئاشتی هەورامی: سەبەبی جەوهەری ئێمە كە ئەم یاسایە دەردەكەین، بەغداد رەفزی كردووە یاسا دەربكات، خۆی لە دەستوردا دەڵێ مافمان چییە، بەڵام دەڵێ بە یاسا رێكدەخرێت، قانونەكەش ناكات‌و مافەكەش وەرناگری، ئێمە هینەكەمان هێناوەتە لای خۆمان بەیاسا داوای حقوقی خۆمان دەكەین.  •    ئاشتی عەزیز ئەندامی فراكسیۆنی گۆڕان تێبینی هەیە، دەڵێ زۆرێك لە خاڵەكانی ناو ئەم ماددەیە دووبارەكردنەوەیە‌و دژ بەیەكی تێدایە.  •    ئاشتی هەورامی وەڵامی دەداتەوە: ئەم یاسایە تەبعەن ئێمە دەتوانین زۆر كورتی بكەینەوە بیكەین بە دوو لاپەڕە، حكومەتی هەرێم نامەیەك بنوسێ بۆ بەغداد لەماوەی (60) رۆژدا ئەمەمان بۆنەكەن، ئێمە نەوتی خۆمان دەفرۆشین، ئەمە هەدەفەكەیە، بەڵام دەبێت ئالیەت دابنێی. ماددەی سێیەمیش خوێندرایەوەو بە تێكڕای دەنگ پەسەند كرا، پاشان خوێندنەوەی ماددەی چوارەم دەستیپێكرد، تێبیییەكان لەسەر ئەم ماددەیە وەرگیرا، بەڵام نەخرایە دەنگدانەوە تا سەرلەنوێ ماددەكە دادەڕێژرێتەوە، تا داڕشتنەوەی ماددەی چوارەم، سەرۆكی پەرلەمان خوێندنەوەی بۆ ماددەی پێنجەم دەستپێكرد‌و پاشان بە زۆرینەی دەنگ ماددەی چوارەم پەسەندكرا.   •    دڵشاد حسێن ئەندامی فراكسیۆنی گۆڕان: بەڕێز وەزیری سامانە سروشتییەكان بۆمان روون بكاتەوە، ئەمساڵ تەقریبەت 16 بۆ 17 ترلیۆن دینار لە بەغداد وەرگیراوە، ئێوە لە دەرهێنان‌و ناردنە دەرەوەی نەوتدا هەرێمی كوردستان ناخەنە ژێر ئەزمەیەكی مالییەوە؟ ئەی ئەگەر بەغداد بوجەكەی بڕی؟  •    سۆزان شەهاب سەرۆكی فراكسیۆنی هاوبەشی پارتی‌و یەكێتیی: ئێمە دەبێت سەربەخۆیی دارایی خۆمان بەدەستبهێنین.  •    ئاشتی هەورامی: كوردستان لەسەر خەریتەی عالەمی تاقەیە، من دەڵێم ئەم موجازەفەیە باشترە لەوەی بخنكێم‌و بوەستم بۆ رەحمەتی بەغداد.. ئەگەر ئەم یاسایەمان بەدەست بایە، دوو ساڵ لەمەوپێش من دەمتوانی پارەی پێشمەرگە بدەم، بەپێی یاسایە كە ناتوانین ئینتاج بكەین‌و نەوت بفرۆشین.. ماددەی تر بە هەمان میكانیزم خرانە دەنگدان‌و پەسەندكران، كۆتا ماددەی یاساكە كە دەنگدانی لەسەر كرا، تەنیا (12) كەس دژ بوون، ئەرسەلان بایزی سەرۆكی پەرلەمان كۆتایی پێهێناو لە دوا قسەدا وتی:" ئومێد دەكەین ئەمە ببێتە خێرو بەرەكەت بۆ میللەتەكەمان". بۆ خوێندنەوەی دەقی پرۆتۆكۆڵی دانیشتنەكە كلیك لەسەر ئەم فایلە بكە: https://www.parliament.krd/media/4710/%D9%BE%D8%B1%DB%86%D8%AA%DB%86%D9%83%DB%86%D9%84%DB%8C-%DA%98%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87-91%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%B4%D8%AA%D9%86%D9%87-%D9%83%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B3%D8%A7%DA%B5%DB%8C-2013.pdf?fbclid=IwAR1mYsuMkbb7aviYmv0XEKzrkYZaRrAwBGbrEMvGI_ABIipmjuW3EKlcncA

 دکتۆر بیلال رەئوف ، دکتۆرا لەئابوری سیاسی دوای ئەوەی لەساڵی 2014ەوە عێراق لەدادگای نێوبژیوانی پاریس داوای لەسەر تورکیا تۆمارکرد بەردەوام دوای چەند ساڵێک هەرکات دادگاکە نزیکبوایەتەوە لەبڕیاردان وەفدێکی هەرێمی کوردستان دەگەیشتە پاریس و لەرێگەی حکومەتی پاریسەوە رێگری دەکرد لەوەرگرتنی پلەی کۆتای داواکەی عێراق لەسەر تورکیا، بەلام ئەمجارە دۆخەکە جیاوازبوو  لایەنە شیعیەکان کەکارەکتەری سەرەکی نێو حکومەتی عێراقن هەوڵێکی جیاوازتریاندا، دوای پێکهێنانی حکومەت لەلایەن سودانیەوە فشارییان لەسەر تۆتاڵی فەرەنسی دروستکرد کاتێک دەیویست بەردەوامبێت لەچوار پرۆژەی ستراتیژی تایبەت بە نەوت و وزە کەسەرمایەی پرۆژەکان 27 ملیار دۆلارە، یاریەکە لەوکاتەوە دەستی پێکرد کاتێک حکومەتی عێراق داوای 40% پشکی ئەو پرۆژانەی دەکرد کە تۆتاڵ لەباشوری عێراق ئەنجامی ئەدات ئەوەش نارەزایەتی لای کۆمپانیا فەرەنسیەکە دروستکرد  هەنگاوەکانی سودانی و پەیوەندی بەهەناردەی نەوتی هەرێمەوە  لە ناوەراستی مانگی یەکی 2023 کۆبونەوەیەک لەنێوان سەرۆکوەزیرانی عێراق و بەڕێوەبەری جێبەجێکاری تۆتاڵ بەڕێوەچو کە وەزیری نەوتی عێراق بەشداربوە تێیدا، بەپێی ئاژەنسە جیهانیەکان کۆبونەوەکە تەنها دە خولەکی خایاندوە بەهۆی ناکۆکیانەوە پاتریک بویانە بەڕێوەبەری جێبەجێکاری تۆتاڵ رۆشتۆتە دەرەوەو دواتر تەواوی کارمەندە بیانیەکانی تۆتال کەلەو پرۆژانە کارییان دەکرد کشانەوە، ناکۆکیەکان درێژەی کێشا تا کارگەیشتە هاتنەناوەوەی ئیمانوێل ماکرۆنی سەرۆکی فەرەنسا کاتێک بانگهێشتی سەرۆکوەزیرانی عێراق کرد بۆ بۆ ئەو وڵاتە، سودانی لە 2023/1/26سەردانی فەرەنسای کرد  وەک راگەیەندراوی کۆشک ئەلیزێ باسیکردوە سەردانکەی تایبەتبوە بەگفتوگۆکردن لەسەر کەرتی وزەو ئەمنی کە مەبەست کێشەی گرێبەستەکانی تۆتاڵ بوە لەگەڵ حکومەتی عێراق و راستەوخۆ وەفدی عێراق رێکەوتنیان لەگەڵ تۆتاڵ بەستۆتەوە بە بڕیاردانی دادگای نێوبژیوانی پاریس بۆیە پێناچێت رێکەوتبێت کاتێک دوای دوهەفتە لەسەردانی سودانی بریارەکە لەلایەن دادگای نێوبژیوانی لە 2023/2/13 ئاراستەی تورکیاو عێراق کراو پلەی کۆتای وەرگرت. کارەکە لێرە کۆتای نەهات بەلکو لەهەمان رۆژی رێکەوتنی هەولێر و بەغداد لەسەر هەناردەی نەوت، هاوکات کۆمپانیای تۆتاڵ و حکومەتی عێراقیش رێکەوتن بەوەی بەغداد خاوەندارێتی 30% پشکی کۆمپانیاکە بکات لەوچوار پرۆژەیەی لەعێراق ئەنجامی ئەدات، ئەوەی جێگەی سەرنجە پێشتریش کۆمپانیای تۆتاڵ ئامادەی نیشاندابو ئەم رێژەیە بداتە حکومەتی عێراق  ئێستا رونە لە ئەنجامی ناکۆکی حکومەتی عێراق و تۆتاڵی فەرەنسی بەغداد دەستکەوتێکی نەبوە جگە لەوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم.! فەرەنسا بۆچی پشتی لەهەرێمی کوردستان کرد؟ توانی گرێبەستە 27 ملیاریەکەی تۆتاڵ لەهەڵوەشاندنەوە رزگاربکات بەوەش لەلایەک وەبەرهێنانێکی لەبارە بۆ کۆمپانیا فەرەنسیەکەو لەلایەکی ترەوە جێپێی فەرەنسا لە سێکتەری نەوت و غاز و وزە لەعێراق پتەوتر دەکات فەرەنسا توانی گورزێکی باش لەکۆمپانیا روسیەکان بەتایبەت رۆسنەفت بدات کەپشکی شێری بەردەکەوێ لەداهاتی نەوتی هەرێم گورزێکی بەهێزتری لە تورکیا وەشاند و بێبەشیکرد لەو پێگە گرنگەی لە سێکتەری نەوتی هەرێم بنیاتی نابوو وە سودمەندێکی سەرەکیبو لەداهاتی نەوتی هەرێم لەلایەکیترەوە دوای سەردانەکەی ماکرۆن بۆ عێراق لە ساڵی 2021 پاریس چاوی لەوەبو کۆمپانیا فەرەنسیەکان دەستیان هەبێت لەئەنجامدانی پرۆژەو ئاوەدانکردنەوەی ئەو ناوچانەی بەهۆی شەڕی داعشەوە وێرانبون بەتایبەت پارێزگای موصڵ و فرۆکەخانەی ئەو شارە، بەلام دوای چەند هەفتەیەک لەسەردانی ماکرۆن و دانانی بەردی بناغەی پرۆژەی فرۆکەخانەی موصڵ، ستاندی بەردی بناغەی پرۆژەکە تێکشکێندراو کۆمپانیا فەرەنسیەکان ناچار بەکشانەوە کران و کۆمپانیا تورکیەکان جێگەیان گرتنەوە فەرەنسا توانی بەم دەرفەتە تۆڵەی خۆی لە کۆمپانیاو تورکەکان بکاتەوە و توانی بەم هەنگاوە حەق لەتورکیا بکاتەوە کاتێک ناکۆکی ئەو دو وڵاتە لەسەر وەبەرهێنان و ئەنجامدانی پرۆژە لەناوچەکانی وێرانبوی شەڕی داعش گەیشتە لوتکە، کەقەبارەی ئەو پرۆژانە بەملیاران دۆلار دەخەمڵێندرێت بەتایبەت پرۆژەی نۆژەنکردنەوەی فرۆکەخانەی موصڵ ئێستا فەرەنسا پشتیوانی رۆژئاوایەو پشتی لەباشورە کە پێدەچێت زیادبونی هەژمونی تورکیاو روسیا لە هەولێر هۆکاری نیگەرانیەکانی پاریس بێت.  * تۆتاڵی فەرەنسی لەئەیلولی 2021 گرێبەستێکی لەگەل وەزارەتی نەوتی عێراق ئەنجامدا بۆ ئەنجامدانی پرۆژەی راکێشانی بۆری ئاو بەتوانای 7.5 ملیۆن بەرمیلی رۆژانە لەکەنداوی عەرەبیەوە بۆ کێڵگەنەوتیەکانی باشور و پەرەپێدانی کێڵگەی نەوتی ئەرتاوی و زیادکردنی بەرهەمی رۆژانەی لە 80 هەزار بەرمیلەوە بۆ 200 هەزار بەرمیل و بنیاتنانی کێڵگەی غازی ئەرتاوی بەتوانای 600 ملیۆن پێ سێجا و دروستکردنی وێستگەیەکی 1000 مێگاواتی لە تیشکی خۆر کە قەبارەی سەرمایەی پرۆژەکان بەگشتی 27 ملیار دۆلارە  * حکومەتەکەی سۆدانی لەگەڵ دەستبەکاربونی کەوتەکێشە لەگەڵ کۆمپانیایی تۆتاڵ و داوای پشکی لە 40% ئەو پرۆژانەی دەکرد بەلام کۆمپانیاکە نارازیبو تا دواتر لە 2023/4/4 بەپێی راگەیەندراوێک حکومەتی عێراق و کۆمپانیای تۆتاڵ گەیشتنە رێکەوتنی کۆتایی و حکومەتی عێراق رەزامەندبوو لەسەر وەرگرتنی تەنها 30% پشکی پرۆژەکان