راپۆرتی؛ ئەنوەر کەریم  دواجار بودجەی گشتی عێراق تێپەڕێنراو پشكی هەرێمی کوردستان بە (16 تریلیۆن و 609 ملیار) دینار بۆ ئەمساڵ جێگیرکرا. بە نزیکەی تا ساڵی 2025 ئەم پشکە جێگیر دەبێت، ئەگەر نرخی نەوت لە (70) دۆلاردا بمێنێتەوە، وەک ئەوەی لە یاسای بودجەدا هاتووە، پێشبینی مانەوەی ئەو نرخەش بە ئاسانی ئەکرێت، ئەگەر نرخی نەوت چەند دۆلارێک زیاتر یان کەمتر بکات، ئەوا گۆڕانکاری زۆر ڕوونادات بەڕێژەیەک کە کاریگەری گەورەی هەبێت. پشکی شێری بودجەی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراقدا ئەڕوات بۆ موچەی موچەخۆرانی هەرێم کە بڕەکەی (912 ملیار) دینارە بۆ هەر مانگێک، هاوکات بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاکانیش قەبارەکەی گەورە نیە و (6) مانگی یەکەمی ئەمساڵ تێپەڕیوە تا بتوانرێت هەموو ئەو بودجەیە خەرجبکرێت. لەبەر ئەوە نیوەی پارەی تەرخانکراو خەرجدەکرێت، ئەمیش ئەو قەبارەیە نیە تابتوانرێت سوڕی ئابوری بە ڕادەیەکی باش گەشە پێ بدات، وەک ئاشکرایە؛ کۆی بەرهەمی ناوخۆ = خەرجی بەکاربەران + خەرجیەکانی حکومەت + وەبەرهێنان + باڵانسی بازرگانی ئەگەر سەیری ئەم هاوکێشەیەی سەرەوە بکەین، خەرجیەکانی حکومەت زۆر کەمن، هەروەها وەبەرهێنان زۆر کەمبۆتەوە بەتایبەتی لە سێکتەری پیشەسازی نەوت و گاز لە هەرێمی کوردستان، لەو کاتەی پارەیەکی زۆر لەلایەن وەبەرهێنەرانی بیانیەوە دەڕژایە ناو سێکتەری نەوت و گازەوە، ئابوری کوردستان گەشەیەکی زۆری بەخۆیەوە بینی، بۆیە کێشە گەورەکە لێرەوە دەستپێدەکات بۆ گەشەی گەورەی ئابوری هەرێم، پرسیارەکە ئەوەیە، چۆن دەتوانێت ئەم بۆشاییە پڕ بکاتەوە؟ وەڵامی سادەش ئەوەیە فرە چەشنکردنی ئابوری لە هەموو سێکتەرەکانی تری ئابوریدا هەر لە کەرتی کشتوکاڵی، کەرتی پێشەسازی قورس و سوک، کەرتی پەروەردە کە بتوانێت کەرتێکی داهێنەر بێت لە تەکنلۆژیاو زانستدا، هەر ووڵاتێک ئەگەر بێەوێت پێشبکەوێت دەبێت پەرە بە (FTSM) واتە (ماتماتیک و زانست و تەکنلۆژیاو دارایی) و کەرتی گەشتیاری بدات و دەتوانن ڕۆڵی گرنگ ببینێت لە گەشەکردنی ئابوریدا. دیارە ئەم دۆخە لە ئێستادا تاڕادەیەکی گونجاو لە بارە بۆ هەرێمی کوردستان بە هۆی تێپەڕاندانی بودجەی عێراقەوە، تا ڕادەیەک سەقامگیری دارایی و ئابوری دەدات بەهەرێـم، دیارە بۆ گەشەکردنی ئابوری پێویستمان بە (Monetary policy) هەیە، واتە ڕێژەی سوودی بانکی و خستنەڕووی پارە لە عێراقدا ئێستادا ڕێژەی سوودی بانکی ناوەندی عێراق بڕەکەی (4%) ئەم ڕێژەیە بەراورد بە زۆربەی ووڵاتان تا ڕادەیەک زۆر باشە، هەروەها دۆخی دراوی وڵات (Exchange Foreign) و هەروەها مەرج و دۆخی دارایی (Financial Condition) کە زۆر گرنگە، تا چۆن پارە بکەوێتە دەست هاوڵاتیان بۆ ئەوەی دراوی وڵات بسوڕیتەوە لە دەستی خەڵکدا، بۆ کار و بازرگانی لە هەموو سێکتەرەکانی ئابوریدا، بەمەش هەلی کارو کەرتی تایبەت بە هێز دەبێت و ڕیژەی بێکاری و هەژاری کەمدەبێتەوە، حکومەت دەتوانێت باجی زیاتر کۆبکاتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی زیادکردنی داهاتی حکومەت و زیاتر کردنی خزمەتگوزاریەکان و خۆشگوزەرانی ئابوری و کۆمەڵایەتی بۆ خەڵک، مەرج و دۆخی دارایی دادەمەزرێت تەنها لە ڕێگای دامەزراندنی بانکی پێشکەوتوو لە خزمەتگوزاری و پڕ سەرمایە. ڕێگاکانی بەردەمی حکومەتی هەرێم 1.    ڕێگاپێدان بە کردنەوەی لقی بانکەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە هەرێمدا بۆ ئەوەی خەڵکی کوردستان سودمەندبن لەوەرگەرتنی قەرز لەو بانکانە. 2.    ڕاکێشانی بانکی گەورەی وەبەر‌هێنانی بیانی بەسەرمایەی گەورەوە بۆ باشترکردنی دۆخی دارایی هەرێم، تابتوانن قەرز بدەن بە هەموو سێکتەرەکانی ئابوری. بانکەکان جۆریان زۆرە وەک بانکی پیشەسازی، بانکی کشتوکاڵی و بانکی خانوو بەرە. لە ئەنجامی نەبونی ئەم بانکانە هەمیشە خستنەڕوی پارە کەمبووتەوە لە هەرێم و عێراقدا.  کەواتە بۆچی خستنەڕووی پارە کەمە لە عێراق و هەرێمی کەردستان 1.    لەبەرنەبوونی حسابی بانکی لەلایەن هاوڵاتیانەوەو نەبوونی بانکی زۆر لە عێراق و هەرێمدا، بۆیە هەمیشە خستنەڕووی پارە کەمە. 2.    بوونی قەیرانی دارایی و کێشە ناوخۆیەکان وایانکردوە، کە خەڵک نەتوانێت پارە پاشەکەوت بکات. 3.    تا ئێستا سیستمی کاش پەیڕەو دەکرێت لە عێراق و هەرێمدا، ئەمەش وایکردوە خەڵک لە بانک دوور بکەوێتەوە، زیاتر پێویستیان بە بانک نەبێت. گەندەڵیەکی زۆر بکرێت لە لایەن بەرپرسە سیاسیەکانەوە تابتوانن پارە ڕەوانەی دەرەوەی ووڵاتی بکەن . بە هۆی سەقامگیری ئابوری هەرێم بۆ چەند ساڵی داهاتوو پێویستە حکومەتی هەرێم ئابوریەکەی زیاتر گەشە پێبکات و ئامادەبێت بۆ دۆخی نەخوازراوی تری ئابوری.  

راپۆرت: درەو بەشی یەكەم ناكۆكییە سیاسییەكان لە كابینەی نۆیەمدا چوار ساڵی رابردوو ناكۆكی لایەنە پێكهێنەرەكانی حكومەت لەناو خۆیاندا زۆر گەورەتر بوو لە ناكۆكی حكومەت لەگەڵ لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكاندا. لەسەردەمی حوكمدارێتی مەسرور بارزانیدا، ناكۆكییەكان قوڵتربوونەوە، تا ئەو رادەی یەكێتیی هەنگاوی كرداری بۆ جیابونەوەی دارایی سلێمانی لە هەولێر لەناو بودجەی فیدراڵدا هەڵگرتووە، ئەمە لەكاتێكدایە مەسرور بارزانی ماجستێری لە بواری "ئاشتی‌و چارەسەری ناكۆكییەكان"دا هەیە، سەرۆك وەزیرانێك كە كابینەكەی رۆژی 10ی ئەم مانگە چوار ساڵی تەمەنی خۆی بەڕێدەكات‌و لەدوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانیشەوە بووە بە حكومەتی "كاربەڕێكەر". كابینەی نۆیەم بە ناكۆكی دەستیپێكرد‌و بە ناكۆكیش دواین رۆژەكانی تەمەنی خۆی بەڕێدەكات، (درەو) لە زنجیرە راپۆرتێكدا لە چەند رەهەندێكەوە باس لە دۆخی كابینەی نۆیەم دەكات. سەرۆك وەزیران‌و بڕوانامەكەی رۆژی 10ی تەموزی 2019 مەسرور بارزانی وەكو سەرۆكی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان سوێندی یاسایی خوارد، لەدوای كاركردن لە دەزگای پاراستنی پارتی‌و دواتر سەرۆكایەتیكردنی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان، ئەمە یەكەمجار بوو خۆی لە پۆستی سەرۆكایەتیی حكومەتدا تاقی بكاتەوە.   بەهۆی كاركردنی لە بواری هەواڵگری‌و ئەمنیدا، هەر لەسەرەتاوە پێشبینی دەكرا مەسرور بارزانی كە پارتییەكان بە "برا گەورە" ناوی دەبەن، بەشێوەیەكی پۆلیسی حكومەت بەڕێوەببات، بەڵام ئەو كاتێك سیڤی خۆی بۆ رایگشتی بڵاوكردەوە، نوسیبووی: بڕوانامەی ماجستێرم هەیە لە بواری "ئاشتی‌و چارەسەری ناكۆكییەكان" لەزانكۆی ئەمریكی لە (واشنتۆن دی سی)‌، شارەزایم هەیە لە "شێوەكاریی‌و ئەسپسواری‌و مەلەوانی"، بەمە ویستی بەرگە ئەمنییەكە لەخۆی دابماڵێت‌و بەرگێكی مەدەنی بپۆشێت. ناكۆكی سەرۆك وەزیران‌و جێگرەكەی بڕوانامەكەی لە بواری چارەسەری ناكۆكییەكان، سودێكی ئەوتۆی بە مەسرور بارزانی نەگەیاند، كابینەی نۆیەم هەر لە سەرەتاوە بە ناكۆكی دەستیپێكرد، ناكۆكی نێوان پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی چۆنیەتی دروستكردنی كابینەكە، ماوەی (8) مانگ پێكهێنانی حكومەتی لەوادەی خۆی دواخست، بەتایبەتیش لەوەدا كە یەكێتیی دەیویست پڕكردنەوەی پۆستی پارێزگاری كەركوك ببەستێتەوە بە پێكهێنانی حكومەتەكەوە، پارتی مەرجەكەی یەكێتیی قبوڵ كرد‌و رێككەوتنی لەسەر پۆستی پارێزگاری كەركوك كرد، بەڵام كە حكومەت پێكهات ئەم بەشەی رێككەوتنەكە جێبەجێ نەكرا. دوای پێكهێنانی حكومەتیش، كابینەی نۆیەم هەر لە سەرەتای دەستبەكاربوونیەوە، بە ناكۆكی نێوان قوباد تاڵەبانی‌و مەسرور بارزانی دەستیپێكرد، یەكەم ناڕەزایەتی قوباد تاڵەبانی دژی دیارینەكردنی دەسەڵاتەكان بوو وەكو جێگری سەرۆك وەزیران، پاش ماوەیەك ناڕەزایەتی هەردووكیان كۆبونەوەیەكیان كرد‌و مەسرور بارزانی وتی"رێككەوتین‌و هیچ كێشەیەك لەنێوانماندا نییە". بەڵام ئەمە كۆتایی ناكۆكییەكان نەبوو، لە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق (10 ئۆكتۆبەری 2021) بەبێ ناوهێنانی مەسرور بارزانی، قوباد تاڵەبانی وتی"چیتر تاكڕەوی قبوڵ ناكەین"، ئەم قسەیە مەسرور بارزانی توڕەكرد، داوای كرد قوباد تاڵەبانی لەبارەی قسەكانی بانگەشەی هەڵبژاردنەوە لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیراندا رونكردنەوە بدات، قوباد  تاڵەبانی ئەم داواكارییەی رەتكردەوە، ئەمە وایكرد چەند كۆبونەوەیەكی ئەنجومەنی وەزیران بایكۆت بكات. لەم كابینەیەدا تێكچوونی پەیوەندییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتیی گەیشتە ئاستێك كە لەدوای كۆتایهاتنی شەڕی ناوخۆوە، دۆخی وەهای بەخۆوە نەبینیوە، دوای تەقینەوەكەی 7ی ئۆكتۆبەری 2022ی هەولێر كە عەقید (هاوكار جاف) تێدا كوژرا، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیرانی بایكۆت كرد، ئەو ناڕازی بوو لەوەی بەبێ دروستكردنی لیژنەی لێكۆڵینەوە، دانپێدانانی تۆمەتبارانی كەیسی تەقینەوەكە لەسەر شاشەی تەلەفزیۆن نیشان دران، لەپاڵ ئەمەشدا باسی لە "تاكڕەوی" سەرۆك وەزیران دەكرد لە بڕیارداندا. قوباد تاڵەبانی (6) مانگ نەگەڕایەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی حكومەت، دواترو لە 11ی كانونی یەكەمی 2022ەوە تیمی یەكێتیی لە حكومەت هاوشێوەی قوباد تاڵەبانی بایكۆتی كۆبونەوەكانی حكومەتی كردو (4) مانگ نەچونە ناو كۆبونەوەكانەوە. دۆخەكە گەیشتە ئاستی دوو ئیدارەیی‌و پڕكردنەوەی شوێنی وەزیرەكانی یەكێتیی لە حكومەت، بەڵام سەردانی (باربارا لیف) یاریدەدەری وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بۆ هەرێمی كوردستان لە ئایاری رابردوودا، ئاوێكی بە ئاگرەكەدا كرد‌و سەرۆك وەزیران‌و جێگرەكەی كۆبونەوەو لە چوارچێوەی رێككەوتنێكدا قوباد تاڵەبانی‌و تیمی یەكێتیی گەڕانەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی حكومەت. نوێنەری وڵاتان لە هەرێمی كوردستان هەموویان ئاگاداری دۆخی پەیوەندییەكانی پارتی‌و یەكێتیی بوون لەناو حكومەت، دەستوەردانیان كرد بۆ رێگرتن لە دابەشبوونەوەی كوردستان، ئەمەش كاریگەری خراپی لەسەر وێنای حكومەتی هەرێم لەسەر ئاستی دەرەوە دروستكرد. هێشتا چەند رۆژێك بەسەر رێككەوتنەكەی مەسرور بارزانی‌و قوباد تاڵەبانی تێپەڕ نەبوو بوو، جارێكی تر پەیوەندییەكانی سەرۆك وەزیران‌و جێگرەكەی لە بەغدادەوە ئاڵۆزی تێكەوت، یەكێتیی لەرێگەی هاوپەیمانە شیعەكانییەوە توانی بڕگەیەك لە بودجەی 2023ی عێراقدا جێگیربكات، بەگوێرەی ئەم بڕگەیە، ئەگەر سلێمانی وەكو پارێزگایەكی هەرێم ئەگەر ناڕازی بوو لە چۆنیەتی مامەڵەی دارایی حكومەتی هەرێم، دەتوانێت راستەوخۆ مامەڵە لەگەڵ بەغداد بكات‌و پشكی خۆی لە بەشە بودجەی هەرێم لە بەغداد وەربگرێت، مەسرور بارزانی چەسپاندنی ئەم بڕگەیە وەكو هەوڵدان یەكێتیی بۆ جیاكردنەوەی سلێمانی لە هەرێمی كوردستان تەماشا دەكات، وەكو "ناپاكی" ناوی دەبات. ئێستا پەیوەندی سەرۆك وەزیران‌و جێگرەكەی لەناو لێكەوتەكانی چەسپاندنی ئەو بڕگەی بودجەی عێراقدا گوزەر دەكات.   كابینەی نۆیەم یەكەم كێڵگەی تاقیكردنەوە بوو بۆ كاركردنی هاوبەشی نێوان مەسرور بارزانی‌و قوباد تاڵەبانی، بەڵام ئەم ئەزمونە شكستی هێنا، نەیانتوانی پێكەوە كار بكەن، قوباد تاڵەبانی ئەزمونی كاركردنی لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی هەبوو، هەر لە سەرەتاوە بە نابەدڵی بڕیاری كاركردنیدا لەگەڵ مەسرور بارزانی، مەسرور بارزانیش كە جاری یەكەم بوو پۆستی سەرۆك وەزیران وەربگرێت پێشبینی ئەو هەموو گۆڕانكارییەی نەدەكرد كە لەناوخۆی یەكێتیی‌و دۆخی عێراقدا بەگشتی هاتنە پێشەوە، هەموو ئەمانە كاریگەرییان هەبوو لەسەر ئەوەی لە یەكەم ئەزمونی كاری هاوبەشدا، كوڕە گەورەكەی مەسعود بارزانی‌و كوڕە بچوكەكەی جەلال تاڵەبانی نەتوانن درێژە بە رێككەوتنە ستراتیژییەكەی باوكیان بدەن. كابینە وزارییەكەی مەسرور بارزانی جگە لە خراپی پەیوەندی نێوان سەرۆك وەزیران‌و جێگری سەرۆك وەزیران، یەكێك لە سیما دیارەكانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم كێشەی وەزارەتەكان بەتاڵەكان‌و وەزارەتی بەوەكالەتە بۆ نمونە: •    پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان كە پشكی پارتی بوو لەناو كابینەكەدا، دوای ساڵ‌و نیوێك لە پێكهێنانی حكومەت پڕكرایەوە، كەمال ئەتروشی كە ئەم پۆستەی لە 6ی كانونی دووەمی 2021دا وەرگرت، دوای ساڵ‌و نیوێك بەشێوەیەكی ناڕوون دەستی لە پۆستەكەی كێشایەوە‌و لەوكاتەوە ئەم وەزارەتە هەستیارە بەشێوەی "وەكالەت" لەلایەن (كەمال محەمەد) وەزیری كارەباوە بەڕێوەدەبرێت. •    لەم كابینەیەدا (ئاوات شێخ جەناب) وەزیری دارایی لەسەر پشكی (بزوتنەوەی گۆڕان) دوو جارو لە مانگەكانی تەموزی 2021‌و نیسانی 2022دا بەهۆی نیگەرانییەوە وەزارەتەكەی بەجێهێشتووە‌و چوەتە ماڵەوە، هۆكاری نیگەرانییەكانیشی بۆ دەستوەردان لە كارەكانی گەڕاندوەتەوە‌و بە دانوستانی نێوان تیمی گۆڕان‌و پارتی گەڕاوەتەوە بۆسەر كارەكەی.    •    پۆستی وەزیری پێشمەرگە نزیكەی ساڵێكە بەتاڵە‌و پڕنەكراوەتەوە، بەهۆی ناكۆكیی ناوخۆیی یەكێتییەوە، (شۆڕش ئیسماعیل) وەزیری پێشمەرگە دەستی لەكاركێشاوەتەوە‌و بەهۆی ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیشەوە پەرلەمان نەیتوانی گۆڕانكارییە وەزارییەكان پەسەند بكات، بەوهۆیەوە ئەم پۆستە بەبەتاڵی ماوەتەوە، یەكێتیی (رێباز بێركۆتی) بۆ شوێنی (شۆڕش ئیسماعیل) كاندید كردبوو. •    پۆستی وەزیری هەرێم بۆ كاروباری پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم‌و بەغداد زیاتر لە (8) مانگە بەتاڵەو پڕنەكراوەتەوە، خالید شوانی لەسەر پشكی یەكێتیی ئەم وەزارەتەی وەرگرتبوو، خالید لە كابینەی نوێی حكومەتدا لە عێراق پۆستی وەزارەتی دادی عێراقی وەرگرت، بەڵام لەوكاتەوە شوێنەكەی لەناو حكومەتی هەرێم بە بەتاڵی ماوەتەوە، ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیی رێگر بوو لەوەی پەرلەمانی كوردستان ئەم گۆڕانكارییە وزارەییەش پەسەند بكات، یەكێتیی (ئەحمەد عەسكەری)ی بۆ شوێنی (خالید شوانی) كاندید كردبوو. •    پۆستی یاریدەدەری سەرۆك وەزیران بۆ كاروباری چاكسازی یەكێك لەو پۆستە هەستیارانە بوو كە بزوتنەوەی گۆڕان بەگوێرەی رێككەوتنەكەی لەگەڵ پارتی دەیویست لە كابینەی نۆیەمدا وەریبگرێت، بەڵام ئەم پۆستە تائێستاش دروست نەكراوە. هاوبەشەكانی حكومەت كابینەی نۆیەم كابینەی سێقۆڵییە، پارتی‌و یەكێتیی‌و بزوتنەوەی گۆڕان پێكەوە دروستیان كردووە، لە فەرهەنگی سیاسیدا بەم جۆرە لە حكومەت دەوترێت "ترۆیكا"، مەبەست  لە "ترۆیكا" گالیسكەیەكە كە سێ ئەسپ پێكەوە رایبكێشن، سێ ئەسپەكەی كابینەی نۆیەم هەر لەسەرەتاوە ناكۆك بوون لەبارەی راكێشانی گالیسكەكەی حكومەت، یەكێتیی وەكو پێكهێنەرێكی سەرەكی حكومەت دوای پێكهێنانی حكومەت لە تەموزی 2019دا، كۆتاییەكانی 2019 یەكەم كۆنگرەی خۆی دوای مردنی جەلال تاڵەبانی سكرتێری مێژوویی حزبەكە بەست، ئەم كۆنگرەیە ناوخۆی یەكێتیی توشی كێشمەكێش كرد، ئەمە كاریگەریی لەسەر دۆخی حكومەتیش هەبوو، دواترو لە 8ی تەموزی 2021دا ناكۆكییە ناوخۆییەكانی یەكێتیی تەقییەوە‌و ئەمەش شەپۆلێك لێكەوتی تری لەسەر كابینەی نۆیەمی حكومەت بە جێهێشت، بەتایبەتیش ئەو گۆڕانكارییانەی كە یەكێتیی بەنیاز بوو لە پۆستەكانیدا لە حكومەت بیكات، هەروەها وەستانەوە دژی ئەو سیاسەتە دارایی‌و ئابورییەی كە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت پەیڕەوی دەكرد. یەكێتیی نەیتوانی گۆڕانكاریی لە پۆستەكانی حكومەتدا بەوشێوەیە بكات كە دەیویست، بەڵام دواجار لەوەدا سەركەوت كە مەسرور بارزانی ناچار بكات چاوخشاندنەوەیەك بە پرسی داراییدا بكات، چونكە بەگوێرەی ئەو رێككەوتنەی بۆ گەڕانەوەی تیمی یەكێتیی بۆ ناو كۆبونەوەكانی حكومەت كراوە، مەسرور بارزانی قایل بووە بەوەی پرسی كۆكردنەوەی داهات‌و خەرجی بدرێتە دەست لیژنەی وزاریی، بەدیوەكەی تریشدا مەسرور بارزانی خۆی بە سەركەوتوو دەزانێت كە یەكێتی ناچاركرد رازی بێت بە كۆكردنەوەی سەرجەم داهاتەكان لە یەك خەزێنەدا كە ئەویش خەزێنەی حكومەتە.   بزوتنەوەی گۆڕانیش وەكو پێكهێنەری تری سەرەكی كابینەی نۆیەم، هەر لە سەرەتاوە بە دوودڵیی بەشداری حكومەتی كرد، بڕیاریدا بوو دوای شەش مانگ لەم بەشداریكردنە هەڵسەنگاندن بۆ رێككەوتنەكەی لەگەڵ پارتی بكات‌و لەسەر ئەو بنەمایە بڕیار لەسەر مانەوە یان كشانەوە لە حكومەت بدات، تیمی بزوتنەوەی گۆڕان لە حكومەت ئەم بابەتەی وەكو كارتی فشار لەسەر مەسرور بارزانی بەكارهێنا، چەندجارێك تیمی بزوتنەوەی گۆڕان‌و پارتی لە حكومەت چونە ناو دانوستانەوە، بەهۆی ئەم دانوستانانەوە ژمارەیەك پۆستی بەڕێوەبەری گشتی‌و راوێژكاری لە دامەزراوەكانی هەرێم وەرگرتووە، سەرباری ناڕەزایەتییەكان، تیمی گۆڕان لە حكومەت لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا سەركەوتوو بوون لەوەی رێگری لە كشانەوەی بزوتنەوەكەیان بكەن، بەڵام بەشداری گۆڕان بەپێچەوانەی پێشبینییەكانی پارتییەوە هۆكار نەبوو بۆ ئەوەی ناڕەزایەتییەكان دژی كابینەی نۆیەم كەمتر ببنەوە. بەگشتی كابینەی نۆیەم زیاتر لەوەی لەگەڵ لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان لە ناكۆكیدا بێت، لەناو خۆیدا ناكۆكی زیاتر بووە، ئەمە ئەو بابەتەیە كە دەبوو مەسرور بارزانی وەكو خاوەن بڕوانامەیەكی باڵا لەبواری چارەسەری ناكۆكییەكان، چارەسەری بكردایە.      

  شیكاری: درەو کۆی ئەو موچانەی لەکابینەی نۆیەمدا خەرج نەکراوەو لێبڕدراوە دەکاتە؛ # (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار "7 موچەی تەواو" # (1 ترلیۆن 701 ملیار) دینار "9 موچە بە لێبڕینی 21%" # (162 ملیار) دینار "1 موچە بە لێبڕینی 18%" # (900 ملیار) دینار "موچەی مانگی (6)ی 2023" دواکەوتووە # کەواتە سەرجەم ئەو موچە شایستانەی لە کابینەی نۆیەمدا خەرج نەکراوە (9 ترلیۆن 63 ملیار) دینارە. پاشەکەت و لێبڕینی موچە وەک شایستەی دارایی موچەخۆرانی هەرێم لە بانگەشەی هەڵبژانی (30/9/2018) لایەنە سیاسییەکان بانگەشەی گێڕانەوەی موچە پاشەکەوت کراوەکان و کردنەوەی ژمارەی حیسابی بۆ موچە خۆران دەکرا، لەگەڵ دەستبەکاربوونی کابینەی نۆیەم موچەخۆران لە چاوەڕوانی گەڕانەوەی موچە پاشەکەوتکراوەکانیان بوون، بەڵام ئەم کابینەیە بیدعەیەکی نوێی داهێناو ناوی نا، لێبڕین، ئەمە سەرەڕای ئەوەی لە ساڵی (2020)دا ژمارەی پێوانەیی تۆمارکرا لە خەرج نەکردنی موچەی موچە خۆران. سەبارەت بەو شایستە داراییانەی موچەخۆران کە لە ئەستۆی حکومەتی هەرێمەوە، تەنها لە کابینەی نۆیەمدا زۆرترە لە (9 ترلیۆن) دینار. قۆناغی پاشەکەوتی مووچە لە سەردەمی کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە سەرۆکایەتی نێچیرڤان بارزانی بەڕێوەچوو، لەماوەی نێوان ساڵانی (2015 - 2018) مووچەخۆران (5) موچەی تەواویان پێنەدراوە (23) مانگیش چارەکە مووچەو (11) مانگیش بەشێک لەم موچەکانیان پاشەکەوت کرا. بەڵام لە کابینەی نۆیەم دا پرسی موچە پێی نایە قۆناغێکی نوێوە کە ئەویش لە بری پاشەکەوت داهێنانی لێبڕین بوو، لەم کابینەیەدا موچەی مانگەکانی (4، 5، 6، 7، 8، 11،12ی ساڵی 2020) خەرج نەکرا (9) موچەش بە لێبڕینی (21%) و موچەیەکیش بە لێبڕینی (18%)ەوە لە ساڵانی (2021 - 2022)ی بۆ فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان خەرجکراوە. کەواتە ئەگەر کۆی خەرجی موچە بە (900 ملیار) دیناری مانگانە بخەمڵێنین، ئەوا کۆی ئەو شایستە داراییەی موچە خۆران لە کابینەی نۆیەمدا لێیان بڕاوەو بۆیان خەرج نەکراوە بریتیە لە؛ •    (7) مانگ موچەی بڕاو X (900 ملیار) دینار = (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار •    (9) مانگ بە لێبڕینی (21%)  X (189 ملیار) دینار = (1 ترلیۆن 701 ملیار) دینار •    (1) مانگ بە لێبڕینی (18%)  X (162 ملیار) دینار = (162 ملیار) دینار •    لە ئێستاشدا کە مانگی (6)ی (2023) تێپەڕیوە بەڵام موچەی موچەخۆران دابەشنەکراوە کە زیاتر لە (900 ملیار دینار)ە. کەواتە کۆی ئەو موچانەی لەکابینەی نۆیەمدا خەرج نەکراوە دەکاتە؛ (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار "7 موچەی تەواو"+ (1 ترلیۆن 701 ملیار) دینار "9 موچە بە لێبڕینی 21%" + (162 ملیار) دینار "1 موچە بە لێبڕینی 18%" + (900 ملیار) دینار "موچەی مانگی (6)ی 2023" = (9 ترلیۆن 63 ملیار) دینار.  

مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   لە دوێنێوە کە ئەنجامی تاقیکردنەوەکانی پۆلی ١٢ راگەیه‌ندراوە، دۆخی کچە خوێندکار (هەنار تەها نوری)، کە  یەکەمی بەشی وێژەیی هەموو هەرێمە، بووە بە شوێنی قسەلەسەرکردن و باسکردن. هەم لە میدیا فەرمییەکانداو هەم لەناو تۆڕەکانی سۆشیال میدیادا چەندان وێنەو چاوپێکەوتن لەگەڵ ئەم خانمە گەنجەو دایکیدا ئەنجامدراون. ئەوەی تا ئەم ساتە دەبینین و باڵادەستە، گوتارێکی دیماگۆگیی و پۆپۆلیستییە کە هەم دەسەڵاتدارانی هەرێم و هەم بڕێک لە بانگخوازە ئیسلامییەکان هەڵیانگرتوە. سەرۆکی حکومەت لە وێنەی «باوکێکی دڵسۆز»دا خانویەک بەو خێزانە دەبەخشێت و بانگخوازە ئیسلامییەکانیش بەڵێنی بردنی ئەو خانمەو یەکەمەکانی تری تاقیکردنەوەکان، بۆ عەمرەو سەردان لە پێغەمبەر، دەبەخشن.    وێنەکانی سەر لاپەڕەکانی سۆشیال میدیاو ئەو چاوپێکەوتنانەی لە چەند کەناڵێکی راگەیاندنەوە لەگەڵ خۆی و دایکیدا ئەنجامدراون، نیشانیئەدەن ئەم خانمە لە خێزانێکی تەواو هەژارەوە هاتوەو لە دۆخێکی پەراوێزیی و لە بەشی خوارەوەی کۆمەڵگادا، دەژیی. شوێنی ژیانی خۆی و دایکی ماڵێکی هێجگار سەرەتاییە، ژورەکەی کە تیایدا سەعیکردوە، وەک لە وێنەکاندا دەیبینین، نە لەبغ و نە گەچکاریی کراوە، سەربانی ژورەکەش بە جەمەلۆن گیراوە. خۆیشی خانمێکە بێ باوک. راوەستان لەسەر دۆخی هەنار تەها نوری، لە دەرەوەی گوتارە پۆپۆلیستییە سیاسیی و دینیەکەدا، پێداویستییەکی ئەخلاقیی و سیاسیی و کۆمەڵایەتی گرنگە، وەکچۆن پێدایوستییەکی فیکریی و تیوریشە. دۆخی ئەم خانمە دەتوانێت دەستمانبگرێت بۆ هێنانە پێشەوەی هەندێک مەسەله‌ کە پەیوەندیی بە ژیانی هەموو ئەوانەوە هەیە لە ئێستای کۆمەڵگای ئێمەدا دەژین. لە پێش هەمووشیانەوە مەسەلەی دابینکردنی «سەرەتای یەکسان» بۆ مرۆڤەکانی ناو ئەم کۆمەڵگایە. بەر لە هەمووشتێک ئەوەی ئەو خانمە بەدەستی هێناوە، شتێکە پەیوەندیی بەوەوە هەیە وەک تاکەکەسێک، وەک مرۆڤێک، وەک کچێک لەدەرەوەی ناونیشانە کۆمەڵایەتیی و سیاسیی و دینییە باڵادەستەکانی ناو دونیای ئێمەدا. بە دابراویش لە ئینتیما کۆمەڵایەتیی و سیاسیی و دینییە قەبەو فوتێکراوەکانی ئەو کۆمەڵگایە. هەنار تەها نوری وەک تاکەکەسێک، وەک کچێک، وەک توانایەکی تایبەت، ئەو پلەبەرزە لە تاقیکردنەوەکاندا بەدەستدەهێنێت، نەک وەک کچی ئەم یان ئەو بنەماڵەو خێزان و هێزی ناسراوی ناو کۆمەڵگای ئێمە. خودی تاقیکردنەوەکان خۆیشیان ئەو میکانیزمە بوون کە ئەو «سەرەتا یەکسان»ەی بەم خانمە بەخشیوەو نیشانیداوە کە دەتوانێت لەوانیتر باشتر یان بەتواناتر یان کارامەتر، بێت. ئەوەی دەیبینین کارکردنی توانا ناوەکییەکانی کچێکە لە دۆخێکدا کە کراوەیە لەبەردەم ململانێکردندا لەگەڵ کۆی ئەو منداڵانەدا کە سەر بە بەشە بەهێزو باڵادەستەکەی کۆمەڵگاکەن. هەموو کۆمەڵگایەک پێویستی بە هەندێک رووبەری سەرەکیی و بنەرەتیی هەیە بتوانێت تیایاندا کەسەکان بەیەکتری یەکسان بکات، وەک یەکیان لێبکات، کەس لەویتر نزمتر یان بەرزتر، نەبیت. فۆرمێک لە ململانێی کراوەو یەکسانی تێدابێت. رووبەری تێدابێت بتوانێت وەک «سەرەتای یەکسان» لەبەردەمی هەموواندا ئامادەبێت. قوتابخانەو سیستمی خوێندن یەکێکن لەو رووبەرە سەرەکیی و بنەرەتییانەی دەتوانن و پێویستە ئەم ئەرکی بەخشینی «سەرەتای یەکسان»ە بۆ هەمووان دەستەبەربکەن. هەنار تەها نوری، نە کچی یەکێک لە سەرمایەدارە گەورەکانی وڵاتەکەیە، نە سەر بە خێزانە دەسەڵاتدارەکانی هەرێمە، نە کچی ئەو خانەوادە دینیی و کۆمەڵایەتییانەیە کە سەرمایە دینیی و کۆمەڵایەتییەکەیان پێگەیەکی تایبەتی لە کۆمەڵگادا پێبەخشیون. بەڵکو بە پێچەوانەوە کچی ئەو بەشەی کۆمەڵگای ئێمەیە کە هەژارو پەراوێزخراو و کەمدەرامەتە. ئەو بەشەی کۆمەڵگای ئێمە کە زۆربەی رووبەرە بنەڕەتییەکانی دەستەبەرکردنی «سەرەتای یەکسان»ی لێسەندراوەتەوە. کام منداڵی سەر بە خێزانە هەژارو پەراوێزخراوەکانی کۆمەڵگای ئێمە دەتوانێت خەونی ئەوەببینێت ببێت بە کەسایەتیەکی سیاسیی، دینیی، بیرۆکراسیی، کۆمەڵایەتیی گرنگی ئەو کۆمەڵگایەو بەسەر پەیژەی کۆمەڵایەتیدا سەربکەوێت؟ بێگومان زۆرمان دەزانین کە سیستمی خوێندن و فێربوون لە هەرێمدا سیستمێکی بەگیتۆکراوە، وەکچۆن تەلارسازیی و پرۆژەکانی نیشتەجێبوون لە شارەکاندا بەگیتۆکراون، دەولەمەندو دەسەڵاتدارانی وەڵاتەکە ماڵ و شوێنی نیشتەجێبونی خۆیان لە بەشەکانی تری کۆمەڵگاکە جیاکردۆتەوە، بەهەمان شێوە سیستمی خوێندنیش تووشی هەمان دەردی بەگێتۆکردن کراوە. خێزانە دەسەڵاتدارو دەوڵەمەندەکان منداڵەکانی خۆیان دەنێرن قوتابخانەی تایبەت و بە زمانە بیناییەکان دەخوێنن، بەڵام قوتابخانە گشتییەکان پەراوێزخراون و گۆڕاون بۆ شوێنی خوێندنی خێزانە هەژارو کەمدەرامەتەکانی وڵاتەکە. ئەم دۆخە تا قۆناغی دوای تەواوکردنی زانکۆش بەردەوامە. یەکێک لە زیانە هەرە گەورەکانی ئەم بە گێتۆکردنەی سیستمی خوێندن، وێرانکردنی توانای دروستکردنی ئەو «سەرەتا یەکسان»ەیە، کە پێویستە لە بەردەمی هەموو منداڵێکی ئەم کۆمەڵگایەدا ئامادەبێت. ئەوەی هەنار تەها نوری نیشانیداین ئەوەیە کە سیستمی خوێندن، سەرەڕای بەگێتۆکردنی، هێشتا ئەگەری دابینکردنی ئەو «سەرەتا یەکسان»ەی تێدایەو کەسانی وەک هەنار تەها دەتوانن نیشانی هەمووانی بدەن کە خاوەن توانای گەورەن. ئەوەی ئەم خوێندکارە کچە ئەنجامیئەدات بەرجەستەکردنی ئەو توانا شاراوەو داپۆشراوانەیە، کە کردەی بەگیتۆکردنی خوێندن لە هەرێمدا. دەخوازێت بیانشارێتەوە. ئەوەی لە چەند رۆژی رابووردودا دەبوایە ببێتە بابەتی قسەو گفتوگۆ لەسەرکردن مەسەلەی بەرگریکردنە لەم ئەگەرە ناوەکییەی ناو سیستمی خوێندن، ئەگەری بەخشینی «سەرەتای یەکسان» بە هەموو خوێندکارێک، لە هەرشوێنێکدا بخوێنێت. دەبوایە قسە لەسەر بەگشتیکردن و فروانکردنی ئەم ئەگەرە بکرایە، باسی گواستنەوەی «سەرەتا یەکسان»ەکان بکرایە بۆناو رووبەرەکانی تری کۆمەڵگا، بۆ ناو سیاسەت، دین، سیستمی بیرۆکراسیی، سوپا، بازاری کار، دامەزراندن و دۆزینەوەی کار، هتد... لەباتی ئەمە بانگخوازو هێزە ئیسلامییەکان پێیان لەسەر حیجابپۆشی هەندێک لە خانمە یەکەمەکان داگرت و لەم ڕێگایەەوە هەم هێرشی هەزاران جارەیان کردە سەر عەلمانیەت و عەلمانییەکان و هەم بەرگریان لە دیدگای ئایدیۆلۆژیی خۆیانکرد. وەکچۆن هاوکات درێژەیان بەو «بەرخۆرییە دینییە»دا کە ساڵانێکە بووە بە یەکێک لە هێما سەرەکیی و دەرکەوتە بەرچاوەکانی دینداریی لە هەرێمدا. بەرخۆریی دینیی لە فۆرمی دابینکردنی بلیتی فڕۆکە بۆ ئەو قوتابیانە بۆئەوەی وەک گەشتیارێک بڕۆن بۆ سعودیە بۆ عەمرەکردن. لەهەمانکاتدا دەسەڵاتدارانی هەرێم دۆخەکەیان قۆستەوە بۆئەوەی بیسەلمێنن لە خەمی خەڵکی هەژاردان و بەتەنگ ئاستی ژیانیانەوە دێن، لە کاتێکدا سیستمی حوکمڕانییەکە سیستمی داخران و وێرانکردنی فۆرمە جیاوازەکانی هەموو «سەرەتایەکی یەکسان»ە بکرێت کۆمەڵگاکە خۆی دروستیبکات و بەرهەمیبهێنێت. تا ئەم ساتە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا کۆمەڵگایەک نادۆزینەوە توانای ئەوەی هەبووبێت خۆی لە نایەکسانیی نێوان بەشە جیاوازەکانی ئەو کۆمەڵگایە رزگاربکات. نایەکسانیی بەشێکی دانەبراوی ناو ژیانی کۆمەڵایەتییە، چ لە رابردو و چ لە ئێستادا. بەڵام کۆمەڵگایەک بخوازێت لانی هەرەکەمی دادپەروەریی تێدابێت، نرخی مرۆڤەکانی بزانێت، لەخەمی پاراستنی کەرامەتیاندا بێت، پێویستە ڕێگای جیاواز بدۆزێتەوە بۆ کەمکردنەوەی نایەکسانیی لەکۆی ئەو بوارانەدا کە مرۆڤ لەناویاندا ئامادەیەو کاردەکات. ئەمەش بەبێ دەستەبەرکردنی «سەرەتای یەکسان» لەبەردەم کەسە جیاوازەکانی ناو ئەو کۆمەڵگایەدا مەیسەرنابێت. ئێستا ئیتر کە سیستمی خوێندن، سەرەڕای هەموو نوقسانییەکانی، توانای ئەوەی هەیە باشترین قوتابییەکان نیشانبدات، دەبێت بیر لەوەبکەینەوە کە سیستمەکانی تری ناو کۆمەڵگاکەش باشترین کەسەکانی بدۆزێتەوەو بیانخاتە ئەو پێگانەوە کە ئەو کەسانە لەناویدا توانای کارکردنێکی داهێنەرانەیان هەیە. دەبێت کۆی ئەو پێگە سیاسیی و بیرۆکراسیی و دینیی و دەزگاییانە کراوەبن لەبەردەم ئەو کەسانەدا کە وەک هەنار تەها نوری دەیسەلمێنن باشترینی بوارەکەی خۆیانن. دابینکردنی «سەرەتای یەکسان» مانای یەکسانیی دادپەروەرانەی دەرفەت، کۆتاییهێنان بە سیاسەتی هەلاوێردن لەسەر ئینتیما بۆ ئەم یان ئەو خێزان و بنه‌ماڵە، ئەم یان ئەو دین، ئەم یان ئەو هێزی سیاسیی و دینیی و کۆمەڵایەتیی، ئەم یان ئەو ناوچە. ڕێزی زۆرم بۆ هەنار تەها نوری، کە بەبیری هێناینەوە دابینکردنی «سەرەتای یەکسان» سەرەتای هەموو سەرەتاکانە.      

درەو: ئەو موچانە لە پەرلەمانتاران وەردەگیرێتەوە كە لە دوای 6/11 ەوە وەریانگرتووە، راستەوخۆ نا بەڵكو لەرێگەی (48) ملیۆنی ئیكرامیەو خانەنیشینەوە لێیان وەردەگیرێتەوە. دانا دارا راوێژكاری یاسایی پەرلەمانی كوردستان بە هاوڵاتی وتووە: لە رووی یاساییەوە بە پێی یاسای چاكسازی موچە لە پەرلەمانتاران وەردەگیرێتەوە، بەڵام راستەوخۆ نا بەڵكو لە رێگەی ئیكرامیەو موچەی خانەنشینیەوە لێیان وەردەگیرێتەوە. بە وتەی ئەو راوێژكارەی پەرلەمانی كوردستان، لە خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان پەرلەمانتار هەبووە (25) ملیۆن دینار لە موچەی خانەنشینی بڕیاوە بۆ گەڕانەوەی ئەو شایستە داراییەی كە لەلای بووە، پێویست بووە بیگەڕێنێتەوە بۆ حكومەت، بەڵام ئەو پەرلەمانتارانەی كە لە دوای 6/11ەوە سوێندی یاساییان خواردووە دەبێت رێكاری دیكەیان بەرامبەر بگیرێتە بەر بۆ وەرگرتنەوەی موچەكانیان، چونكە وەرگرتنی موچەكانیان بەپێی یاسای باتڵە. بە پێی بڕیاری دادگای فیدراڵی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان لە 6/11/2022 ەوە نایاساییە، بەڵام دیوانی پەرلەمانی كوردستان لە 30ی حوزەیرانەوە پەرلەمانتارانی رەوانەی خانەنشینی كردووە. سەرچاوەیەك لە وەزارەتی دارایی بە هاوڵاتی راگەیاندووە: لەبەر ئەوەی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی كتوپڕ بووە جارێ هیچ بەرچاوروونیەك  نیە بۆ ئەوەی چۆن پارەی ئەو ماوەیەیان لێوەربگیرێتەوە، ئاسان نیە تا رێكارێك دەگیرێتە بەر بۆ چۆنیەتی وەرگرتنەوەی پارە لێیان قورسیشە وەرگرتنەوەی پارە لێیان، دەكرێت لە رێگەی ئەو سولفانەی پەرلەمانتاران دەگرێتەوە "ئیكرامیە" ئەو پارانەیان لێوەربگیرێتەوە، یاخود دوای خانەنشین بوونیان پارەیان لێوەربگێرێتەوە. راپۆرتی پەیوەندیدار: خولی پێنجەم خۆی خانەنشین دەكات  

  شیكاری: درەو پەرلەمانی کوردستان لە ماوەی پێنج خولی خۆیدا (565) بڕیار و (416) یاسای دەرچواندووە،  کە (304) یاسایان داڕشتن و (112) یان هەموارکردنی ئەو یاسانە بووە کەپێشتر دایڕشتوون. واتە لە (30) ساڵی ڕابردوودا بە تێکڕای ساڵانە (19) بڕیار و  (14) یاسا دەرچوێنردراوە. # لە خولی یەکەمدا (359) بڕیار و (173) یاسا دەرچوێندراوە، کە (48) یاسایان هەمواری یاساکانی پێشوو بووە، ئەم خولە بەتێکڕای ساڵانەی تەمەنی خۆی (13) یاسای دەرچواندووە. # لە خولی دووەمدا (50) بڕیار و (89) یاسا دەرچوێندراوە، کە (22) یاسایان هەمواری یاساکانی پێشوو بووە، بەتێکڕای ساڵانە لەم خولە (18) یاسا دەرچوێندراوە. # لە خولی سێیەمدا (62) بڕیار و (75) یاسا دەرچوێندراوە، کە (18) یاسایان هەمواری یاساکانی پێشوو بووە، ئەم خولە بەتێکڕای ساڵانە (19) یاسای دەرچواندووە. # لە خولی چوارەمدا (45) بڕیار و تەنها (33) یاسا دەرچوێندراوە، کە (12) یاسایان هەمواری یاساکانی پێشوو بووە، بەتێکڕای ساڵانە (6.5) یاسا دەرچوێندراوە. # لە داواین خولی پەرلەماندا (49) بڕیار و (46) یاسا دەرچوێندراوە، کە (12) یاسایان هەمواری یاساکانی پێشوو بووە، بەتێکڕای ساڵانەی تەمەنی خولی پێنجەم (10) یاسا دەرچوێندراوە. سەرەتا بەشێوەیەکی گشتی ئەرکی سەرەکی دامەزراوەی پەرلەمان لە پاڵ ئەرکی چاودێری کردنی دامەزراوەکانی حکومەت، ئەرکی یاسادانانە، هەر بۆیە زۆرجار پەرلەمان بە دامەزراوەی یاسادانان ناو دەبرێت، لەم ڕاپۆتەدا پاڵپشت بە داتاکانی پەرلەمانی کوردستان ژمارە و ڕێژەی ئەو بڕیار و یاساییانە دەخەیەنەروو، کە پەرلەمانی کوردستان لە ماوەی پێنج خولی خۆیدا لە ساڵی (1992 - 2023) دەریکردوون یاخود دەریچواندون. کە بە گشتی بریتین (565) بڕیار و (416) یاسای دەرچوێندراو،  کە (304) یاسایان داڕشتن و (112) یان هەموارکردنی ئەو یاسانە بووە کەپێشتر دایڕشتوون. واتە لە (30) ساڵی ڕابردوودا بە تێکڕای ساڵانە (19) بڕیار و (14) یاسا دەرچوێنردراوە. خولی یەکەمی پەرلەمانی کوردستان (19/5/1992 – 30/1/2005) ئەگەرچی ئەم خولەی پەرلەمانی کوردستان درێژترین خولی پەرلەمان بووە، بەهۆی ناسەقامگیری و  ململانێی سیاسی و شەڕی ناوخۆ لە هەرێمی کوردستان و ئەنجام نەدانی هەڵبژدنی گشتی، نزیکەی (13) ساڵ بەردەوام بوو، بەڵام لەڕووی دانانی یاساوە زۆرترین یاسای دەرچوواندووە، سەرەڕای شەڕی ناوخۆ هیچ ساڵێک لەم خولەدا تێنەپەڕیوە یاسای تێدا دەرنەچوێندرابێت، بۆ نمونە لە ساڵی 1992 (16) یاسا، 1993 (21) یاسا، 1994 (4) یاسا، 1995 (1) یاسا، 1996 (4) یاسا، 1997 (14) یاسا، 1998 (9) یاسا، 1999 (18) یاسا، 2000 (19) یاسا، 2001 (19) یاسا، 2002 (16) یاسا، 2003 (7) یاسا و 2004 (25) یاسای دەرچوواندووە. واتە بە کۆی گشتی (173) یاسای دەرچواندووە کە (125)یان داڕشنی یاساو (48)یان هەمواری یاسا بووەو پێکەوە بە تێکڕا دەکاتە (13.3) یاسا بۆ هەر ساڵێک، ژمارەی ئەو بڕیارانەشی لەم خولەی پەرلەمانی کوردستان دراوە بریتی بووە لە (359) بڕیار بە تێکڕای ساڵانەی (27.6) بڕیار.  (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)). خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان (30/1/2005 25/7/2009) ئەم خولەی پەرلەمانی کوردستان تەمەنی نزیکەی چوار ساڵ و نیو بووەو لە ماوەی تەمەنی خۆیدا (89) یاسای دەرچوواندووە کە (67)یان داڕشنی یاساو (22)یان هەمواری یاسا بووەو پێکەوە بە تێکڕای ساڵانە (17.8) یاسا دەرچوێندراوە، بە جۆرێک؛ ساڵی 2005 (2) یاسا، 2006 (20) یاسا، 2007 (39) یاسا، 2008 (18) یاسا و 2009 (10) یاسای دەرچواندووە. ژمارەی ئەو بڕیارانەشی لەم خولەی پەرلەمانی کوردستان دەرکراوە بریتی بووە لە (50) بڕیار بە تێکڕای ساڵانەی (10) بڕیار.   (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)).   خولی سێیەمی پەرلەمانی کوردستان (25/7/2009 – 21/9/2013) خولی سێیەمی پەرلەمانی کوردستان لەماوەی چوار ساڵی تەمەنی خۆیدا بە چالاکترین خولی پەرلەمان دادەنرێت لە ڕووی ژمارەی دەرکردنی یاساوە، بە جۆرێک؛ ساڵی 2010 (17) یاسا، 2011 (22) یاسا، 2012 (17) یاسا و 2013 (19) یاسای دەرچوواندووە. واتە بەکۆی گشتی (75) یاسای دەرچواندووە کە (57)یان داڕشنی یاساو (18)یان هەمواری یاسا بووەو پێکەوە بە تێکڕای ساڵانە (18.8) یاسا دەرچوێندراوە. ژمارەی ئەو بڕیارانەشی لەم خولەی پەرلەمانی کوردستان دەرکراوە بریتی بووە لە (62) بڕیار بە تێکڕای ساڵانەی (15.5) بڕیار.  (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)).   خولی چوارەمی پەرلەمانی کوردستان (21/9/2013 – 30/9/2018) ئەگەرچی خولی چوارەمی پەرلەمانی کوردستان بەهۆی کێشەی سەرۆکایەتی هەرێمەوە بۆ ماوەی نزیکەی دوو ساڵ دەرگای دانیشتنی پەرلەمانی کوردستان بە داخراوی مایەوە و بە شێوەیەک لە ساڵی (2016) و بۆ یەکەم جار لە مێژووی پەرلەمانی کوردستان هیچ یاسایەک دەر نەکرا، بەڵام ئەم خولەی پەرلەمان؛ ساڵی 2014 (9) یاسا، 2015 (9) یاسا، 2016 (0) یاسا، 2017 (4) یاسا و 2018 (11) یاسای دەرچوواندووە. واتە بەکۆی گشتی (33) یاسای دەرچواندووە کە (21)یان داڕشنی یاساو (12)یان هەمواری یاسا بووەو پێکەوە بە تێکڕای ساڵانە (6.6) یاسا دەرچوێندراوە، ژمارەی ئەو بڕیارانەشی لەم خولەی پەرلەمانی کوردستان دەرکراوە بریتی بووە لە (45) بڕیار بە تێکڕای ساڵانەی (9) بڕیار. (بڕوانە خشتەی ژمارە (4)).   خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان (30/9/2018 – 30/6/2023) خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان دوای چوار ساڵ و نیو لە تەمەنی خۆی (46) یاسای دەرچواندووە کە (34)یان داڕشنی یاساو (12)یان هەمواری یاسا بووەو پێکەوە بە تێکڕای ساڵانە (10.2) یاسا دەرچوێندراوە، بەجۆرێک؛ ساڵی 2019 (4) یاسا، 2020 (5) یاسا، 2021 (20)، 2022 (17) یاسای دەرچواندووەو شەش مانگی یەکەمی  2023 هیچ یاسایەکی دەرنەچواندووە. ژمارەی ئەو بڕیارانەشی لەم خولەی پەرلەمانی کوردستان دەرکراوە بریتی بووە لە (49) بڕیار بە تێکڕای ساڵانەی (10.9) بڕیار. (بڕوانە خشتەی ژمارە (5)).    

(درەو):  كۆمپانیای هەڵكەندنی عێراق لەنیوەی یەكەمی ئەمساڵدا 86 بیری نەوتی لێداوە‌و چاكسازی تێدا كردوون.  ئەندازیار خالید حەمزە عەباس بەڕێوەبەری گشتی كۆمپانیای هەڵكەندنی عێراق رایگەیاند، لەنیوەی یەكەمی ئەمساڵدا، تیمە هونەری‌و ئەندازیارییەكانی كۆمپانیاكەیان توانیویانە 34 بیری نەوت هەڵبكەنن‌و كاری چاككردن لە 52 بیری تردا ئەنجام بدەن.  ئاماژە بەوە دەكات، ئەو كارانەی كە 10 پرۆژەدا بۆ سودی كۆمپانیا نیشتمانییەكانی دەرهێنانی نەوت‌و كۆمپانیا بیانییە كاركەرەكان لە عێراق لە قۆناغی  تەواوبووندان، دابەشبوون بەسەر كێڵگەكانی باكورو ناوەڕاست‌و باشوری عێراق. بەڕێوەبەری كۆمپانیاكە دەڵێ:" كۆمپانیاكەمان كاری هەڵكەندنی بیری نەوتی (MJ -152)ی بە قوڵایی (3079) مەتر تەواوكردووە، ئەمەش لەچوارچێوەی گرێبەستێكدا لەگەڵ كۆمپانیای نەوتی بەسرە بۆ هەڵكەندنی 43 بیر لە كێڵگەی مەجنون بە هاوكاری لەگەڵ كۆمپانیای (Halliburton) بۆ پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری نەوتیی".  باسلەوە دەكات، پرۆسەی هەڵكەندنی بیرەكان لەرێگەی نوێترین ئامێری هەڵكەندەوە ئەنجام دەدرێن كە ئامێری (IDC - 56)ە‌و تواناكەی (2000) ئەسپە. 

درەو: حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕیاریداوە لەماوەی دوو مانگدا پێشینەی خانوبەرە لە هاوڵاتیان وەربگرێتەوە، ئەگەر لەماوەی ئەو دوو مانگەدا نەیگەڕێننەوە ئەوا لە موچەی كەفیلەكانیان دەبڕدرێت، تا ئێستا زیاتر لە (2) ترلیۆن دیناری پێشینەكانی ( نیشتەجێبوون، خانووبەرە، هاوسەرگیری، كشتوكاڵ، پیشەسازی...) لای هاوڵاتیان ماوەو حكومەت دەیەوێت تا 19ی ئاب وەری بگرێتەوە. هاوڵاتییەك كە دانیشتووی یەكێك لە گوندەكانی دەشتی هەولێرەو نەیویست ناوی بهێندرێت بە (درەو)ی راگەیاند: من كەفیلی هاوڵاتیەكی گوندنشینم لە ساڵی 2013 بڕی (20) ملیۆن دینار پێشینەی خانوبەرەی لە بانكی بنە سڵاوە وەرگرتووەو لە 2018 ئەو هاوڵاتیە كۆچی دوایی كردووەو خێزانەكەشی لە ژیاندا نەماوە، ئەو كات من كەفیلی ئەو هاوڵاتییە بووم، ئێستا كە سەردانی بانكم كردووە دەڵێن دەبێت ئەو پارەیە تۆ بیدەیتەوە، لێخۆش بوون نیە بۆ كەسێك مردبێت دەبێت كەفیلەكەی بیداتەوە، منیش فەرمانبەرم و ناتوانم ئەو بڕە پارەیە بگەڕێنمەوە، بڕوا بكەن ئەو خانووەی كە پێشنینەكەی بۆ وەرگیراوە، ئێستا (20 بۆ 25) وەرەقە دەكات، لەكاتێكدا دەبێت بڕی (20) ملیۆن دیناری بۆ بدرێتەوە. حكومەتی هەرێمی كوردستان لە 19ی حوزەیران بۆ 19ی ئابی دیاریكردووە بۆ گەڕانەوەی پێشینەكان لای هاوڵاتیان، ئەگەر نەیگەڕێننەوە لە موچەی كەفیلەكانیان دەبڕێت بەڕێژەی یەك لەسەر پێنج، واتا ئەگەر موچەی كەفیلەكەی (500) هەزار دینار بێت (100) هەزار دیناری لێدەبڕدرێت.  بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، حكومەتی هەرێم لە رێگەی بانكەكانەوە بەسەرجەم قەرزو پێشینەی (خانوبەرە، هاوسەرگیری، كشتوكاڵ، پیشەسازی، قەرزی بچوك...) زیاتر لە (4) ترلیۆن دیناری داوە بە (230) هەزار هاوڵاتی، تا ئێستا نزیكەی (2) ترلیۆن دینار گەڕاوەتەوە بە رێژەی (50%) و (2) ترلیۆن دیناری نەگەڕاوەتەوە بەڕێژەی (50%).    

د. ئامانج رەحیم- سکرتێری ئەنجومەنی وەزیران یەکەم: سەرەتای دوو زۆنی دارایی: لە ساڵی ٢٠٠٦ کە هەردوو ئیدارەی پێشووی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سلێمانی و هەولێر یەکیانگرتەوەو کابینەی پێنجەمی یەکگرتووی حکومەتی هەرێمی کوردستانی لێ پێکهات، بەڵام وەزارەتەکانی (دارایی و ئابووری)و (ناوخۆ)و (پێشمەرگە)و (داد) هەر بە دوو ئیدارەیی مانەوە لە کابینەکە. هەرچەندە لە کابینەی شەشەم و کابینەکانی دواتردا وەزارەتی هەرێم بۆ کاروباری دارایی و ئابووری هەڵوەشایەوەو بوو بە یەک وەزارەتی دارایی و ئابووری و کاک شێخ باییز تاڵەبانی (یادی پڕ خێر بێ) بوو بە وەزیری دارایی هەرێم، بەڵام لەواقیعدا لێکەوت و کاریگەریی دوو دارایی بەردەوام بوو، بەتایبەتیش دابەشکاریی بودجە لەسەر بنەمای رێژەی ٤٣%و ٥٧% کە ئەم رێژەکارییەش لە بنچینەدا دەگەڕێتەوە بۆ بەرنامەی (نەوت بەرامبەر خۆراک)ی پێش ساڵی ٢٠٠٣، بەجۆرێک تەنانەت لە ساڵانی ٢٠٠٦ تاوەکو ٢٠١٤ کە مانگانە بەشە بودجەی هەرێم بە رێکی لە بەغداوە دەهات، لەلایەن هەرێمەوە هەر بەو دوو رێژەیە بەسەر دوو زۆنی ئیدارەی پێشووی سلێمانی و هەولێر دابەشدەکرا، ئەمە سەرەڕای جیاوازی لە رێنمایی و پرۆسەو رێکارە داراییەکانی کۆکردنەوەی داهات و بڕو رێژەکان لە هەردوو زۆنەکە. دووەم: بڕیاری (٢١٩)ی ئەنجومەنی وەزیران: ئەنجومەنی وەزیرانی کابینەی نۆیەم لە کۆبوونەوەی ژمارە (١١٠) لە رۆژی ٢٤/٥/٢٠٢٣ و بەبڕیاری ژمارە (٢١٩) لە هەنگاوێکی گرنگدا بە کۆدەنگی بەڕێزان سەرۆک و جێگرو ئەندامەکانی بڕیاریدا بە سەرلەنوێ رێکخستنەوەی دارایی گشتی لە هەرێمی کوردستان و کۆتاییهێنان بە لێکەوتەکانی دابەشکاریی دوو دارایی، کە لە ٢٠٠٦ەوە بۆ ١٧ ساڵە کاریگەرییەکانی بەردەوام بوو. بڕیارەکەی ئەنجومەنی وەزیران کە لە (١٠) دە بڕگەو (١٠) دە لاپەڕە پێکهاتووە، وردەکاریی و میکانیزمی وردی جێبەجێکردنی بڕیارەکەی لە خۆگرتووەو لە رۆژنامەی (وەقایعی کوردستان) بڵاودەکرێتەوە. بڕیارەکە دابەش بووە بەسەر بڕگەکانی (بنەما سەرەکییەکان، بۆردی باڵای جێبەجێکردن، داهات، گومرگ، دەروازە سنورییەکان، باج، رسومات، خەرجی، سیولە، گەنجینەکان، بانکەکان و پڕکردنەوەی کورتهێنان). سێیەم: یەک سەبەتەی دارایی: لە بڕیارەکەی ئەنجومەنی وەزیراندا هاتووە، کە بۆ لەمەودوا داهات و خەرجییەکان بە ناوەندیی دەکرێن و رێنمایی و رێکارە داراییەکان لەسەرتاسەری هەرێمی کوردستان یەکدەخرێن و بە یەک رێنمایی و رێکارو پرۆسەی یەکگرتوو لە سەرتاسەری هەرێم داهاتی گشتی کۆدەکرێتەوە. داهاتەکان لە سەرتاسەری هەرێم بەبێ رەچاوکردنی شوێنی جوگرافی سەرچاوەی داهاتەکە، بەبێ هیچ لێبڕین و گلدانەوەو (استقطاع)ێک دەچێتە ناو یەک سەبەتەی دارایی و یەک حسابی بانکی لە وەزارەتی دارایی و هەموو حسابە بانکییە لاوەکییەکانیش، کە سەرچاوەکانی داهاتیان تێدا دادەنرێن، لە هەر پارێزگاو ئیدارەیەک بن بە سیستمێکی ئەلیکترۆنی پێکەوە گرێ دەدرێن و راستەوخۆ دەبەسترێنەوە بە وەزارەتی دارایی و ئابووری. چوارەم: پێشینە (ئەولەویەت) بە موچەو پەیڕەوکردنی ژمارەی دانیشتوان لە بودجەی بەکارخستن و پڕۆژەکان بەگوێرەی بڕیارەکە وەزارەتی دارایی و ئابووری پابەند کراوە لە رۆژی ٢٤/٥/٢٠٢٣ەوە ئەولەویەت لە خەرجییەکان بۆ موچە بێت، واتە لەو داهاتەی کە لە سەرتاسەری هەرێمدا کۆدەکرێتەوە، دەبێت یەکەم شت موچەی موچەخۆرانی هەرێمی لێ بدرێت و موچەخۆرەکە لە هەر پارێزگاو ئیدارەیەک بێت، ئەوەی دەمێنێتەوە لەدوای موچە بۆ خەرجی بەکارخستن و پڕۆژەکان خەرج دەکرێت، ئەویش لەسەر بنەمای ژمارەی دانیشتووان نەک رێژەکاریی دوو زۆنی. پێنجەم: یەکخستنەوەی ڕێنماییە داراییەکان و پرۆسە و رێکاریی داهاتەکان و هەڵوەشاندنەوەی لێخۆشبوونی نایاسایی باج و گومرگ: لە بڕیارەکەدا ئاماژە دراوە بە هەڵوەشاندنەوەی هەر لێخۆشبوونێکی نایاسایی لە پێدانی باج و گومرگ و رسومات، هەروەها هەڵسەنگاندنی بەرپرسەکانی گومرگ و دەروازە سنورییەکان و ئۆفیسەکانی باج و رسومات لەسەر بنەمای لێهاتوویی و دڵسۆزی. شەشەم: یاسای بودجەی هەرێمی کوردستان: بەڵام لە هەموو ئەمانەش گرنگترو کاریگەرتر بۆ کۆتاییهێنانی یەکجارەکی بە دوو دارایی لە هەرێم، هەروەک لەناو هێڵە گشتییەکانی بەرنامەی کاری کابینەی نۆیەمیش هاتووە بەرجەستەکردنی بڕگەکانی ئەم بڕیارەی ئەنجومەنی وەزیرانە لە ناو یاسای بودجەی هەرێمی کوردستان، کە بە هۆی تەواوبوونی ئەرکی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان ئەستەمە یاسای بودجەی هەرێم هەبێت، کە لە دوای ٢٠١٣ەوە ئەوە بۆ ١٠ ساڵە یاسای بودجە لە هەرێم نییە، بەهۆی ئەو ئاڵەنگارییە سیاسی و داراییانەی رووبەڕووی هەرێمی کوردستان بوونەوە. گرنگی یاسای بودجە لەوەدایە، کە تێیدا هەم داهات و خەرجییەکان بە ناوەندیی دەکرێن و هەم بە شێوازێکی هاوسەنگ و دادپەروەرانە و شایستەبوون لەسەر بنەمای ژمارەی دانیشتوان داهاتەکان دابەش بکرێن، شێوازی پڕکردنەوەی کورتهێنان دیار دەبێت و تەواوی داهات و خەرجی و قەرزو پابەندییەکانی هەرێم بە ژمارە و داتای پێویست لە خشتەکانی بودجەی هەرێم دەخرێنەڕوو، هەتاوەکو هەم شەفافیەت بەرپابێت لە داهاتەکان و دادپەروەرییش لە دابەشکردنی لە سەرتاسەری هەرێم روون بێت بۆ هەموو لایەک و داهاتەکان بخرێنە یەک سەبەتەو ئەوکات دەسەڵاتەکانی خەرجییش بە پێوەری گونجاو رێکبخرێنەوە، بە ئاڕاستەی یەک دارایی و یەک ئیدارەیی. حەوتەم: لە کۆتاییدا عیبرەت لە جێبەجێکردنە: لە ناو ئەم کەشە ناسەقامگیرە سیاسییەی ئێستای هەرێمی کوردستان، ئەم بڕیارەی ئەنجومەنی وەزیران هەنگاوێکی گرنگە بە ئاڕاستەی رێکخستنەوەی دارایی گشتی لە هەرێم. ئەوەش لەبیر نەکەین کە عیبرەت لە جێبەجێکردنە، وەک ئیمامی عومەری کوڕی خەتاب لە وەسیەتی بۆ ئەبو موسای ئەشعەری فەرمویەتی (فإنه لا ينفع تكلُّمٌ بحقٍّ لا نفاذ له)، بڕیارەکان چەند ڕێکوپێک بن لە داڕشتن و دانانی میکانیزم، لە کۆتاییدا گرنگە خەڵک لەسەر ئەرزی واقیع دەرئەنجامەکانی ببینێت. هەر بەم ئاڕاستەیەش بۆ زەمانەتی جێبەجێکردنی بڕگەکانی ئەم بڕیارە، بۆردێکی تایبەت بە سەرۆکایەتی بەڕێز سەرۆک وەزیران و جێگرایەتی بەڕێز جێگری سەرۆک وەزیران و ئەندامێتی بەڕێزان وەزیرە پەیوەندیدارەکان دروستکراوە، ئەم بۆردە دەسەڵاتی ئەنجومەنی وەزیرانی پێدراوە بۆ ئاسانکاریی جێبەجێکردنی بڕگەکانی بڕیارەکەو لابردنی هەر ئاستەنگێک کە دێتەپێش لەمبارەیەوە. بۆردەکە هەر زوو کۆبوونەوەی خۆی ئەنجامداو رێکارو میکانیزمی پێویستیش بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکە دانراو یەکەم ئەنجامی بڕیارەکەش لە دابەشکردنی موچەی مانگی (٥)ی ساڵی ٢٠٢٣ رەنگی دایەوەو سەرجەم موچەخۆران لەسەرتاسەری هەرێمی کوردستان بەیەکەوە لە پێش جەژنی پیرۆزی قوربان موچەیان پێدرا.

درەو: بڕیارە وەفدێكی وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێم بچێتە بەغداد، لەبارەی چۆنیەتی ناردنی پشكی هەرێم لە یاسای بودجەی عێراق و پاكتاوی شەش مانگی رابردووی داهاتەكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ وەزارەتی دارایی عێراق گفتوگۆ بكەن. •    شاییستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان بۆ موچە مانگانە نزیكەی (906) ملیار دینار و ساڵانە (5 ترلیۆن و 436ملیار) دینارە، ئەمە سەرەڕای بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاكان و خەرجیەكانی دیكە. •    پاكتاوی دارایی سەر هەرێمی كوردستانیش بۆ شەش مانگی رابردوو تایبەتە بە ( نەوتی سێ مانگی 2023،  50%ی داهاتی خاڵە سنورییەكان، قەرزی بانكی بازرگانی ، قەرزی 400 ملیار دینارەكە) بگەڕێنێتەوە، كە بۆ ئەو شەش مانگە دەكاتە نزیكەی (5 ترلیۆن و 406 ملیار) دینار. یاسای بودجە دوای ئەوەی لە رۆژنامەی (وەقائیع)دا بڵاوكرایەوە چووە بواری جێبەجێكردنەوە،  لەبەر ئەوەی یاسای بودجە (اثر رجعی) هەیە بۆیە لە 1/1/2023ەوە ئەژمار دەكرێت، بۆ هەرێمی كوردستانیش پێویستی بە پاكتاو هەیە، وەفدەكەی وەزارەتی دارایی كە زیاتر تەكنیكی و ژمێریارییەو پێش پشووەكانی جەژنی قوربانیش سەردانی بەغدادیان كردووە، بەمەبەستی ووردەكاری جێبەجێكردنی یاسای بودجەو پشكی هەرێم و پاكتاوی شەش مانگی رابردووە.   كورد لە بودجە دواجار، یاسای بودجەی 2023ی عێراق لە پەرلەمان پەسەند كراو لە رۆژنامەی وەقائیعدا بڵاوكراوەیەوەو، راستەوەخۆ چووە بواری جێبەجێكردنەوە. ماددەكانی (11، 12، 13)ی بودجە تایبەتن بە هەرێمی كوردستانەوە، ئەمە سەرباری چەندین بڕگەی تر كە لەناو بودجەكەدا هەرێم دەگرێتەوە. بەپێی ئەوەی لە یاسای بودجەدا هاتووە: •    لە ئەگەری خەرجكردنی رێژەی 100%ی شایستە داراییەكانی هەرێمدا وەكو ئەوەی لە یاسای بودجەدا هاتووە، بۆ ساڵی 2023 تێكڕای شایستەی هەرێمی كوردستان لەناو بودجەدا بریتی دەبێت لەبڕی (18 ترلیۆن‌و 310 ملیار) دینار، واتا مانگانە بڕی (ترلیۆنێك‌و 526 ملیار) دینار. •    لەبەرامبەر وەرگرتنی ئەم شایستە داراییەدا، هەرێمی كوردستانیش پابەندی دارایی دەكەوێتە سەر شان‌و دەبێت بەپێی یاسای بودجە بۆ بەغدادی بگەڕێنێتەوە، تێكڕای ئەو پابەندییە داراییەی كە بۆ ساڵێك دەكەوێتە سەر شانی حكومەتی هەرێم بڕەكەی (14 ترلیۆن‌و 520 ملیار) دینارە، واتا بۆ هەر مانگێك بڕی (ترلیۆنێك‌و 210 ملیار) دینار. واتا بەگوێرەی ئەم هاوكێشەیە، هەرێم مانگانە بڕی (ترلیۆنێك‌و 526 ملیار) دینار لە بەغداد وەردەگرێت‌و لەبەرامبەردا بڕی (ترلیۆنێك‌و 210 ملیار) دینار بۆ بەغداد دەگەڕێنێتەوە، لەم جیاوازییەدا بڕی (310) ملیار دینار بۆ هەرێمی كوردستان دەمێنێتەوە. بەگوێرەی حیساباتێك كە (ئامانج رەحیم) سكرتێری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان كردویەتی، تێكڕای شایستە داراییەكانی هەرێم: یەكەم: قەرەبووی فەرمانبەران بە تێكڕا موچەی فەرمانبەران ، خانەنشینان و پێشمەرگە بۆ ساڵی 2023 بڕەكەی دەكاتە (10 ترلیۆن و 876 ملیار) دینار، واتا بۆ هەر مانگێك بڕی (906) ملیار دینار. موچە لەناو بوجەدا تەرخانكراوی موچە یەكێك لە پایە گرنگەكانی پشكی هەرێمی كوردستانە لەناو بودجەی فیدراڵی عێراقدا، سێ جۆر تەرخانكراوی موچە لە ناو بودجەدا بۆ هەرێمی كوردستان دانراوە كە ئەمانەن: •    بڕی (9 ترلیۆن‌و 300 ملیار) دیناری خەرجی رەوەن (النفقات الجاریە) بۆ موچەی (681 هەزارو 979) فەرمانبەری هەرێم تەرخانكراوە، ئەم بڕە پارەیە بۆ هەر مانگێك دەكاتە (775) ملیار دینار. •    بڕی (ترلیۆنێك‌و 346 ملیار) دینار بۆ خەرجی موچەی خانەنشینی واتا مانگانە بڕی (112) ملیار دینار. •    بڕی (228 ملیارو 304 ملیۆن) دینار بۆ یەك ساڵی خەرجی موچەی پێشمەرگە واتا مانگانە بڕی (19 ملیار) دینار. بەپێی ئەم هاوكێشەیە، بە تێكڕا هەرێم مانگانە تەنیا بۆ موچە بڕی (906 ملیار) دیناری لە بودجەی گشتی عێراق بەردەكەوێت، ئەمە لەكاتێكدایە بەپێی دواین مانگ، تێكڕای خەرجی مانگانەی موچە لە هەرێمی كوردستان بڕەكەی (912 ملیار) دینارە. بە لێدەركردنی ئەو بڕە پارەی كە مانگانە لە بودجەی عێراق بۆ موچەی هەرێم تەرخان دەكرێت (واتا 906 ملیار دینار) لەگەڵ خەرجی راستەقینەی موچە لە هەرێم (واتا 912 ملیار)، دەردەكەوێت لەدوای جێبەجێكردنی یاسای بودجە، مانگانە حكومەتی هەرێم بڕی (6 ملیار) دینار كورتهێنانی لە دابینكردنی خەرجی موچەدا دەبێت. كورتهێنانی خەرجی موچە چۆن پڕدەكرێتەوە ؟ بەپێی یاسای بودجەی 2023ی عێراق، هەرێمی كوردستان مانگانە دەبێت رێژەی (50%)ی داهاتی دەروازە سنورییەكان بگەڕێنێتەوە بۆ بەغداد، تێكڕای داهاتی دەروازە سنورییەكانی هەرێم لە بودجەدا بۆ ماوەی ساڵێك بەبڕی (ترلیۆنێك‌و 560 ملیار) دینار دیاریكراوە، واتا هەر مانگێك (130) ملیار دینار وەكو داهاتی دەروازە سنورییەكان دیاریكراوە، ئەم داهاتە بەشێوەی مەقاصە (50%) دەگەڕێتەوە بۆ عێراق‌و (50%)ی تری بۆ حكومەتی هەرێم دەگەڕێتەوە كە مانگانە بڕەكەی (65 ملیار) دینارە. سەرباری 50%ی داهاتی دەروازە سنورییەكان، لەدوای پەسەندكردنی بودجەوە حكومەتی هەرێم چەند داهاتێكی تریشی هەر لەبەردەستدا دەمێنێت، لەوانە: •    بڕی (30) ملیار دیناری مانگانەی یارمەتی هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگە. •    داهاتی تری ناوخۆیی لە باج‌و رسومات (جگە لە فەرمانگە فیدراڵییەكان) كە مانگانە بە زیاتر لە (100 ملیار) دینار دەخەمڵێندرێت، واتا ئەگەر حكومەتی هەرێم مانگانە بە تەواوەتیش پابەندییە داراییەكانی  خۆی بەرامبەر بە بەغدا جێبەجێ بكات، هێشتا نزیكەی (200 ملیار) دینار داهات لە ناوخۆدا كۆدەكاتەوە، ئەم بڕە پارەیەش دەتوانێت بێ كێشە (6 ملیار) دینارەكەی كورتهێنانی خەرجی موچە پڕبكاتەوە. پاكتاوی شەش مانگی رابردوو بەپێی یاسای بودجە، یاساكە لە رۆژی 1/1/2023 دەچێتە بواری جێبەجێكردنەوە نەك لەو رۆژەی كە لە رۆژنامەی "وەقایع"ی عێراقی بڵاو دەكرێتەوە، ئەمە بەواتای ئەوە دێت یاسای بودجە (اثر رجعی) تێدایە، واتا شایستە‌و پایەندی شەش مانگی رابردووی ئەمساڵی هەرێمی كوردستان لەخۆدەگرێت. شایستە‌و پابەندی هەرێم لە یاسای بودجە بۆ (6) مانگی ئەمساڵ چۆن پاكتاو دەكرێت ؟ پاكتاوی (6) مانگی ئەمساڵ لەرێگەی هاوكێشەی (شایستەی موچەی هەرێم – پابەندییەكانی سەر شانی هەرێم) دەردەهێنرێت، با ئەم هاوكێشەیە بكەین بە ژمارە: •    تێكڕای شایستەی موچە هەرێم لە ناو بودجە مانگانە بڕەكەی (906) ملیار دینارە، بڕی ئەم پارەیە بۆ ماوەی (6) مانگ دەكاتە (5 ترلیۆن‌و 436 ملیار) دینار.   •    تێكڕای پابەندییە داراییەكانی (6) مانگی رابردووی سەر شانی هەرێم كە دەبێت بۆ بەغدادی بگەڕێنێتەوە، بریتییە لەمانە: -    بەهۆی پەسەندنەكردنی بودجەوە، لە (6) مانگی رابردوودا هەرێم بڕی (ترلیۆنێك و 600 ملیار) دینار وەكو قەرز لە بەغدادەوە وەرگرتووە‌و بەڵێنیداوە دوای پەسەندكردنی بودجە  بیگەڕێنێتەوە -    قەرزی بانكی بازرگانی عێراق (TBI) كە مانگانە بڕەگەی (53 ملیارو 700 ملیۆن) دینارەو بۆ شەش مانگ تێكڕای ئەم پارەیە دەكاتە (322 ملیارو 200 ملیۆن) دینار. -    داهاتی بەدەستهاتووی نەوتی هەرێم لە 1/1/2023 بۆ 25/3/2023 كە بڕەكەی مانگانە (ترلیۆنێك‌و 92 ملیار) دینارە بۆ ئەو سێ مانگە (جگە لە پێنج رۆژی مانگی ئازار) بە تێكڕا دەكاتە (3 ترلیۆن‌و 94 ملیار) دینار. -    كۆی گشتی داهاتی خاڵە سنورییەكان كە مانگانە (130) ملیار دینار دیاریكراوە، رێژەی (50%)ی ئەم داهاتە بۆ بەغداد دەگەڕێتەوە كە مانگانە بڕەكەی (65 ملیار) دینارە، كۆی شەش مانگی رێژەی 50%ی داهاتی دەروازە سنورییەكان دەكاتە (390 ملیار) دینار. بە كۆكردنەوەی ئەم ژمارانەی سەرەوە،  تێكڕای ئەو پابەندییە داراییانە دەردەكەوێت كە لەناوەی 6 مانگی رابردوودا دەكەوێتە ئەستۆی حكومەتی هەرێم‌و دەبێت بۆ بەغدادی بگەڕێنێتەوە، بڕەكەی (5 ترلیۆن‌و 406 ملیار) دینارە. پاكتاوی 6ی مانگی رابردوو لەنێوان هەولێرو بەغداد بەپێی یاسای بودجە، لەم هاوكێشەیەدا دەردەهێنرێت: شایستەی موچەی هەرێم - پابەندییەكانی هەرێم= پوختەی پاكتاوكراو 5 ترلیۆن و 436 ملیار- 5 ترلیۆن‌و 406 ملیار دینار = 30 ملیار دینار واتا لەم پاكتاوەدا دەبێت حكومەتی فیدراڵ بڕی (30 ملیار) دینار بۆ حكومەتی هەرێم بگەڕێنێتەوە. پارەی نەوتی هەرێم لە كوێ دادەنرێت ؟ بەرەبەیانی 25ی ئازاری رابردوو، توركیا هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان راگرت، ئەمەش وەكو وڵامدانەوە‌و كاردانەوەیەك بۆ بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریس لەسەر سكاڵای عێراق. لەدوای راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمەوە، حكومەتی هەرێم هیچ چارەیەكی تری لەبەردەمدا نەما جگە لەوەی هەناردەی نەوت رادەستی كۆمپانیای وەبازاڕخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" بكات، ئەمەش لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا لەنێوان هەولێرو بەغداد. بڕگەی یەكەم لە ماددەی (13)ی بودجەی پەسەندكراوی عێراق دەڵێ: •    تێكڕای داهاتی نەوتی هەناردەكراو و فرۆشراو لە ناوخۆدا، لەو كێڵگانەی كە دەكەونە هەرێمی كوردستانەوە، لە حساب بانكییەكدا دادەنرێت كە وەزارەتی دارایی فیدراڵ لای بانكی ناوەندیی عێراق دەیكاتەوە‌و هەموو ئەو داهاتانەی تێدا دادەنێت كە لە هەناردەو فرۆشی نەوتی خاو‌و بەرهەمەكانییەوە بەدەستدەهێنرێن، بەبێ هیچ لێبڕینێك. هەموو حساب بانكییە هاوشێوەكان دادەخرێن. بەگوێرەی ئەم بڕگەی بودجە، سەرلەبەری رێككەوتنی پێشووی حكومەتی هەرێم لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ هەڵوەشێندراوەتەوە‌و لەمەودوا تێكڕای داهاتی نەوتی هەرێم كە بە دۆلار دەگەڕێتەوە، دەچێت بۆ وەزارەتی دارایی عێراق‌و وەزارەتی دارایی بە دیناری عێراقی شایستە داراییەكانی هەرێم دەنێرێت. هەرچی هەژماری بانكیی دووەمە كە لە مادەی 13دا هاتووە، ئەمەیان تایبەتە بە دانانی شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان بەپێی یاسای بودجە كە ئەم هەژمارەیان بەناوی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بانكێكی باوەڕپێكراوی نێوخۆیی سەر بە بانكی ناوەندیی عێراق دەكرێتەوەو دەسەڵاتی خەرجكردن لەم هەژمارە بانكییە بۆ سەرۆكوەزیرانی هەرێمی كوردستان یان ئەوەی كە ئەو تەخویلی دەكات كە لەم حسابەوە پێویستە وەزارەتی دارایی عێراق مانگانە حكومەتی هەرێمی كوردستان تەمویل بكات، بەڵام ئیداعی پارە لەم هەژمارە وابەستەیە بە حسابی یەكەم كە حسابی داهاتی 400 هەزار بەرمیل نەوتەكەیە كە ئەگەر هەژماری بانكیی یەكەم كە بەناوی وەزارەتی دارایی عێراقە، پارەی تێنەچێت و ئیلتیزامی 400 هەزار بەرمیلەكە جێبەجێ نەكرێت، ئەوا هیچ پارەیەك نایەتە هەژماری دووەم.  

(درەو): توركیا راگرتنی گەشتە ئاسمانییەكانی بۆ فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی تا ساڵی داهاتوو درێژكردەوە. رۆژی 3ی نیسانی ئەمساڵ، توركیا گەشتە ئاسمانییەكانی بۆ فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی راگرت، بڕیاربوو ئەم راگرتنە تاوەكو مانگی تەموزی ئێستا بەردەوام بێت، بەڵام ئەمڕۆ دەسەڵاتدارانی توركیا راگرتنی گەشتەكانیان بۆ فڕۆكەخانەی سلێمانی تاوەكو 3ی كانونی دووەمی ساڵی داهاتوو واتا بۆ ماوەی (6) مانگی تر، درێژكردەوە. درێژكردنەوەی ماوەی راگرتنی گەشتە ئاسمانییەكان بۆ فڕۆكەخانەی سلێمانی دوای سەردانەكەی ئەمدواییەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم دێت بۆ ئەنكەرە. دەسەڵاتدارانی توركیا دەڵێن راگرتنی گەشتەكانی فڕۆكەخانەی سلێمانی بۆ دەربڕینی نیگەرانییە دژی زیادبوونی جموجوڵی پارتی كرێكارانی كوردستان لە سنوری پارێزگای سلێمانی. رۆژی 7ی نیسانی رابردوو، دوای سێ رۆژ لە راگرتنی گەشتە ئاسمانییەكانی سلێمانی، فڕۆكەیەكی بێفڕۆكەوانی توركیا لەكاتی گەڕانەوەی مەزڵوم كۆبانێ فەرماندەی هێزەكانی سوریای دیموكرات، موشەكێكی ئاڕاستەی ناوچەیەكی نزیك لە كارگۆی فڕۆكەخانەی سلێمانی كرد، هێرشەكە هیچ زیانێكی بەدواوە نەبوو، تەنیا بۆ گەیاندنی پەیامێك بوو لەبارەی ئەوەی توركیا ئاگاداری سەردانەكەی مەزڵوم كۆبانێیە بۆ سلێمانی. فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی توركیا، ناو بەناو لە سنوری پارێزگای سلێمانی هێرش ئەنجام دەدەن‌و بەرپرسانی پارتی كرێكاران دەكەنە ئامانج. لەدوای راگرتنی گەشتەكانی فڕۆكەخانەی سلێمانی، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان سەردانی توركیای كرد‌و بەرپرسانی ئەو وڵاتەی بینی، بەڵام وردەكاری گفتوگۆكانی تائێستا بە شاراوەیی ماوەتەوە، بەڵام دەركەوت سەردانەكەی كاریگەریی لەسەر دەسەڵاتدارانی توركیا نەبووە بۆ دەستپێكردنەوەی گەشتە ئاسمانییەكانی فڕۆكەخانەی سلێمانی.  

درەو: # لە هەرێمی کوردستان (408) دادوەرو داواکاری گشتی لە دامەزراوە دادوەرییەکانی هەرێمی کوردستان خزمەت دەکەن کە نیوە زیاتریان دادوەرن. بەپێی ئامارەکانی ئەنجومەنی دادوەری لە هەرێمی کوردستان لە ماوەی (2/1/2022 تا 31/12/2022) ژمارەی ئەو مامەڵانەی لە دادگاکانی هەرێمی کوردستان ئەنجام دراون بریتین لە (116 هەزار و 575) مامەڵە. # ئەنجومەنی دادوەری رۆژی (20/1/2019)ەوە داوا لە ئەنجومەنی پەیمانگای دادوەری هەرێمی کوردستان کردووە، دادگاکانی هەرێمی کوردستان و فەرمانگەی داواکاری گشتی پێویستیان بە (45) دادوەر و (15) داواکاری گشتی هەیە بۆ ئەو مەبەستە ئامادەکاری بکات، دوای شیاندنی ئەو (60) کەسە لە (2/7/2023) نێچیرڤان بارزانی فه‌رمانی هه‌رێمی بۆ دامه‌زراندنی (45) دادوه‌رەکە ده‌ركرد. داتاکانی دادبینی و ژمارەی دادوەر و داواکاری گشتی لە هەرێمی کوردستان ئەنجومەنی دادوەری بە بەرزترین دەسەڵاتی دادوەری لە هەرێمی کوردستان دادەنرێت و دەسەڵاتی سێیەمە لە پاڵ دەسەڵاتی یاسادانان (پەرلەمان) و دەسەڵاتی جێبەجێکردن (حکومەت)، كاروباری ئەم ئەنجومەنە بەپێی یاسای دەسەڵاتی دادوەری لە هەرێمی كوردستان ژمارە (23)ی ساڵی (2007) ڕێكخراوە. پاڵپشت بە زانیارییەکانی ئەنجومەنەکە لە هەرێمی کوردستان (408) دادوەرو داواکاری گشتی لە دامەزراوە دادوەرییەکانی هەرێمی کوردستان خزمەت دەکەن، کە نیوە زیاتریان دادوەرن. بەپێی ئامارەکانی ئەنجومەنی دادوەری لە هەرێمی کوردستان لە ماوەی (2/1/2022 تا 31/12/2022) ژمارەی ئەو مامەڵانەی لە دادگاکانی هەرێمی کوردستان ئەنجام دراون بریتین لە (116 هەزار و 575) مامەڵە. بە جۆرێک؛ لە پارێزگای هەولێر؛ (40 هەزار و 81) مامەڵە لە پارێزگای سلێمانی؛ (46 هەزار و 282) مامەڵە لە پارێزگای دهۆک؛ (25 هەزار و 70) مامەڵە لە دادگاکانی سنوری پارێزگای کەرکوک و گەرمیان؛ (5 هەزار و 42) مامەڵە. بەڵام ژمارەی دادوەر و داواکاری گشتی لە هەرێمی کوردستان، لە ئاستی پێویستی ئەو خواستەی هاوڵاتیان و دانیشتوانی هەرێمی کوردستان نیە، چونکە بەهۆی کەمی دادوەر و داواکاری گشتی دەیان و سەدان کەیسی دادبینی لە داداگاکانی هەرێمی کوردستان لەکاتی خۆیاندا جێبەجێ ناکرێن، دادوەرو دادگاکان بە فریای ڕایی کردنیان ناکەون، یان ناچارن بەشێک لە دادبینییەکان بەخێرایی تێپەڕێنن. بۆ نمونە بەپێی (یاسای مورافەعاتی مەدەنی) پێویستە هەر دەعوایەک لە دانیشتنێکەوە بۆ دانیشتنێکی دیکەی دادگا ماوەی (20) رۆژە زیاتر دوانەخرێت، بەڵام بەهۆی کەمی دادوەرەوە لە بەشێک لە دادگاکان ئەو ماوەیە زۆر زیاترەو کەمترین دواخستن لە نێوان (3 - 5) مانگ دەخایەنێت جاری واش هەیە دەگاتە (10) مانگ. ئەمە سەرباری ئەوەی فەرمانی کردنەوەی دەیان دادگای بوارە جیاوازەکان لە شارەکانی هەرێمی کوردستان هەیە بە هۆی نەبوونی داوەری پێویستەوە نەتوانراوە بکرێنەوە. پەیمانگای دادوەری بۆ پێگەیاندنی دادوەرو داواکاری گشتی     پەیمانگای دادوەری لە هەرێمی کوردستان بەپێ ی یاسای ژمارە (7) ساڵی 2009 دامەزراوە و لە ڕۆژنامەی وەقایعی کوردستان ژمارە (102) لە رێکەوتی  13/7/2009 بڵاوکراوەتەوە، بە شێوەیەکی فەرمی لە 26/6/2011 دەستی بە کارەکانی کردووە. لە ماددەی (دووەم)ی یاسای پەیمانگای دادوەری چەند ئامانجێکی گرنگی دامەزراندنی ئەم دەزگایەی ئاماژە پێکردووە کە بریتیە لە؛ یەکەم: ئامادەکردنی دادوەران و ئەندامانی داواکاری گشتی . دووەم: شیاندنی دادوەران و ئەندامانی داواکاری گشتی، ئەوانەی کە لە پلەی سێهەم و چوارەمن و هێشتا لە وەزیفەدان. سێیه‌م: شایاندنی كادیره‌ یاساییه‌ جۆربه‌جۆره‌كان له‌فه‌رمانبه‌رانی ئه‌نجومه‌نی دادوه‌ری و وه‌زاره‌تی دادو، وه‌زاره‌ت و ده‌زگاكانی تری حكومه‌ت و به‌رزكردنه‌وه‌ی كاراییان. وەک لە مادەی سێیەمی یاساکەدا هاتووە؛ پەیمانگەی دادوەری لەلایەن ئەنجومەنێکەوە سەرپەرشتی دەکرێ کە لە (9) کەس پێك دێت و بریتین لە (سەرۆك و جێگر و حەوت ئەندام). ئەم پەیمانگەیە لەسەر خواست داواکاری ئەنجومەنی دادوەری و پێویستی پێگەیاندنی کادر، خول دەکاتەوەو تا ئێستا پەیمانگاکە چوار خولی پێگەیاندنی دادوەران و داواکاری گشتی کۆتایی پێهێناوە . بەپێی توێژینەوەیەکی (د. ئالان به‌هائه‌ددین عه‌بدوڵڵا ئه‌لموده‌ڕیس؛ مامۆستا له كۆلێژی یاسا/‌ زانكۆی سه‌ڵاحه‌ددین) لە ژێر ناونیشانی "ئاڵنگارییەكانی بەردەم سەربەخۆییی دەسەڵاتی دادوەری لە هەرێمی كوردستان" لە بارەی پەیمانگای دادوەرییەوە نوسیویەتی؛ "ئەوەی جێگەی تێبینییە ئەم پەیمانگایە، كە تاكە كەناڵی یاساییی پێگەیاندنی دادەوەرانە، كەچی سەر بە وەزارەتی دادی حكومەتی هەرێمی كوردستانە، ئەویش پاڵپشت بە یاسای ژمارە (13)ی ساڵی (2007). لكاندنی ئەم پەیمانگایە لە ڕووی كارگێڕییەوە بە دەسەڵاتی جێبەجێكردن، بە شێوازێكی دەستوەردان لە كاروباری دەسەڵاتی دادوەری هەژمار دەكرێت، چونكە نابێت دەسەڵاتی جێبەجێكردن هیچ ڕۆڵێكی لە دامەزراندنی دادوەرەكان هەبێت و، پێویستە ئەم ئەركە بە دەسەڵاتی دادوەری بسپێردرێت". دامەزراندنی دەرچوانی خولی چوارەمی پەیمانگای دادوەری لە هەرێمی کوردستان بەپێی بە دواداچونێک، تایبەت بە دەرچوانی خولی چوارەمی پەیمانگای دادوەری لە هەرێمی کوردستان، بە پێی نوسراوێکی ئەنجومەنی دادوەری، کە ژمارە (122) رۆژی (20/1/2019)ی لەسەرە (هاوپێچە)، داوا لە ئەنجومەنی پەیمانگای دادوەری لە هەرێمی کوردستان کراوە، دادگاکانی هەرێمی و کوردستان و فەرمانگەی داواکاری گشتی لە هەرێمی کوردستان پێویستیان بە (60) دادوەر و داواکاری گشتی هەیە (بەو شێوەیەی لە خوارەوە رونکراوەتەوە)، بۆ خولی چوارەمی ساڵی خوێندنی (2019 - 2020).   دواتر نوسراوێکی وەزارەتی دادی هەرێم بە ژمارە (6/1296) لە (19/4/2021) بە واژۆی وەزیری داد ئاراستەی (ئەنجومەنی دادوەری) کراوە سەبارەت بە ڕاو بۆچونیان دەربارەی ژمارەی ئەو دادوەرانەی لە پێشتر و لە نوسراوی (122)ی (20/1/2019) دوایان کردبوو هەمان ئەو ژمارەیەیە (هاوپێچە). بۆیە بە نوسراوێکی دیکە کە ژمارە (1/3/1769)ی رۆژی (21/6/2022)ی لە سەرە، جەخت لەوە دەکاتەوە کە لە دانیشتنی رۆژی (14/6/2022) بە کۆی دەنگ ڕایان سپارد کە هەمان رێژەی دیاریکراو لە ناوەرۆکی نوسراوی ژمارە (122 لە 20/1/2019) بە بێ گۆڕانکاری جێبەجێ بکرێت (هاوپێچە). بۆیە لە (27/6/2022) وەزیری دادی هەرێم بە هامشێک لەسەر نوسراوەکەی ئەنجومەنی دادوەری بۆ (بەڕێوەبەری گشتی داد) دەنوسێت؛ "ئەگەر پەیوەندی لەگەڵیان بکەی هەر کاتەک معامەلە دامەزراندنی دادوەرەکان جوڵان ئاگادارمان بکەن داکو وەزارەت هەمان کار بۆ ئەندامانی داواکاری گشتی بکات". دوای ئەوەی دەرچوانی خولی چوارەمی پەیمانگای دادوەری لە (28/3/2022)ەوە، سەرجەم ڕێکارە یاساییەکانی شیاوێتیان بۆ دامەزراندن وەک (دادوەر و داواکاری گشتی) تەواوکردووە. بەپێی مادده‌ی هه‌ژده‌م: یاسای ژماره‌ (7) ی ساڵی 2009 یاسای په‌یمانگه‌ی دادوه‌ری هه‌رێمی كوردستان ـ عێراق "ده‌رچووی په‌یمانگه‌ به‌پێی فه‌رمانی (مرسوم) هه‌رێم داده‌مه‌زرێ، له‌مه‌نسه‌بی قازی سنفی چواره‌م ئه‌گه‌ر بۆ قازێتی شیاو كرابوو، یان به‌ وه‌زیفه‌ی جێگری داواكاره‌ گشتی له‌سنفی چواره‌م داده‌مه‌زرێ ئه‌گه‌ر بۆ ئه‌م وه‌زیفه‌یه‌ شایان كرابوو، ئه‌وه‌ش به‌ مووچه‌ و سنف و ئه‌و پله‌یه‌ی كه‌به‌پێی بڕوانامه‌كه‌ و خزمه‌ت و ئیش و ئه‌و (قدم)ه‌ی كه‌ به‌پێی حوكمه‌كانی ئه‌م یاسایه‌ پێی ده‌درێ. ماوه‌ی خوێندن له‌ په‌یمانگه‌كه‌دا به‌ موماره‌سه‌ داده‌نرێت بۆ مه‌به‌ستی دامه‌زراندن و دیاریكردنی مووچه‌ بۆ كه‌سێك كه‌ خاوه‌ن وه‌زیفه‌ نه‌بێت". دوای تێپەڕبوونی (ساڵێک و سێ مانگ) بەسەر تەواوبوونی خولی چوارەمی پەیمانگای دادوەری و پێگەیاندنی (60) کادری شیاو بۆ (دادوەر و داواکاری گشتی). ‌دلشاد شهاب - وته‌بێژی سه‌رۆكایه‌تیی هه‌رێمی كوردستان (2023/7/2) ڕایگەیاند؛ "ئه‌مڕۆ نێچیرڤان بارزانی، سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان، فه‌رمانی هه‌رێمی بۆ دامه‌زراندنی (45) دادوه‌ر ده‌ركرد كه‌ ده‌رچووی خولی چواره‌می په‌یمانگه‌ی دادوه‌رین و له‌ ماوه‌ی دوو ساڵدا له‌ڕووی زاستی و پراكتیكییه‌وه‌ بۆ پرۆسه‌ی دادبینی، ئاماده ‌كراون". هەروەها ئەوەشی ڕاگەیاندووە؛ "دوای گه‌یشتنی داواكاریی ئه‌نجومه‌نی دادوه‌ریی هه‌رێمی كوردستان بۆ سه‌رۆكایه‌تیی هه‌رێمی كوردستان به‌ دامه‌زراندنیان، دادوه‌ران له‌ ڕۆژی ده‌رچوونی فه‌رمانی هه‌رێمی و واژۆكردنییه‌وه‌ له‌لایه‌ن به‌ڕێز سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌، داده‌مه‌زرێن و دوای سوێندخواردنی یاسایی، له‌ دامو‌ده‌زگاكانی دادوه‌ری له‌ هه‌رێمی كوردستان، ده‌ستبه‌كار ده‌بن". ئەوەشی ئاشکرا کردووە "هه‌ر له‌م چوارچێوه‌یه‌دا (15) جێگری داواكاری گشتی له‌ هه‌رێمی كوردستان ده‌ستبه‌كار ده‌بن كه‌ پێشتر فه‌رمانی دامه‌زراندیان له‌لایه‌ن به‌ڕێز سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌ بۆ واژۆ كراوه‌".  

راپۆرت:درەو خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان ئەمڕۆ خۆی خانەنشینكرد، بەپێی یاسا ئەو پەرلەمانتارانەشی كە مەرجی خانەنشینییان تێدا نییە مانگانە لانی كەم بە (ملیۆنێك‌و 700 هەزار) دینار خانەنشین دەكرێن، لە خولی پێنجەمدا تەنیا (7) پەرلەمانتار موچەی خانەنشینییان رەتكردوەتەوە، ئەو (6) پەرلەمانتارەی كە لەدوای درێژكردنەوەكەوە سوێندیانخوارد موچەی خانەنشینی نایانگرێتەوە، بەڵام لە پەرلەمانی داهاتووی كوردستانەوە ئیتر ئەوانەی مەرجی یاساییان تێدا نەبێت، خانەنشین ناكرێن. دیوانی پەرلەمان بەپێچەوانەی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراقەوە لە 30 حوزەیرانەوە پەرلەمانتارانی رەوانەی خانەنشینی كردووە، ئەگەر سكاڵای یاسایی تۆمار بكرێت، لە 6ی تشرینی دووەمی 2022ەوە پەرلەمانتاران خانەنشین دەكرێن‌و موچەی 8 مانگی رابردووشیان لێوەردەگیرێتەوەو بە موچەی خانەنشینیەكەیان مەقاسەیان بۆ دەكرێت، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.   پەرلەمان خۆی خانەنشین دەكات پەرلەمانی كوردستان ئەمڕۆ دەستیپكرد بە مامەڵەی خانەنشینبوونی پەرلەمانتارانی خولی پێنجەم، دیوانی پەرلەمان لەكۆی (111) پەرلەمانتار، نوسراوی خانەنشینبوونی بۆ (104) پەرلەمانتار كرد، نوسراوەكەی ئاڕاستەی بەڕێوەبەرایەتی گشتی خانەنشینی كرد لە وەزارەتی دارایی. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، دیوانی پەرلەمانی كوردستان رۆژی 30 حوزەیرانی ئەمساڵی وەكو دواین رۆژی كاری پەرلەمان دیاریكردووە، ئەم رۆژەی كردووە بە بنەما بۆ خانەنشینبوونی پەرلەمانتاران، ئەمە بەواتای ئەوە دێت پەرلەمانتاران بۆ مانگی حوزەیرانیش كە هێشتا موچە دابەش نەكراوە، هەمان موچەی خۆیان وەكو پەرلەمانتار وەردەگرن نەك موچەی خانەنشینی. (درەو) زانیویەتی، دیوانی پەرلەمان بە دوو لیست ناوی پەرلەمانتارانی ئاڕاستەی بەڕێوەبەرایەتی خانەنشینی كردووە: •    لیستی یەكەم لەناوی (104) ئەندام پەرلەمان پێكهاتووە. •    لیستی دووەم ناوی (7) پەرلەمانتار لە خۆدەگرێت كە، (5) پەرلەمانتاریان لە فراكسیۆنی یەكگرتووی ئیسلامین‌و لە رۆژی 1ی ئازاری ئەمساڵەوە نوسراوی خانەنشینبوونیان بۆ كراوە، (2) پەرلەمانتارەكەی تریش كە بریتین لە هەریەكە لە (عەلی حەمەساڵح‌و شایان عەسكەری) لە بنەڕەتەوە وەرگرتنی موچەی خانەنشینی پەرلەمانتارییان رەتكردوەتەوە. كێن ئەوانەی خانەنشینییان رەتكردوەتەوە ؟ یاسای چاكسازی كە رۆژی 16ی كانونی دووەمی 2020 لە پەرلەمانی كوردستان پەسەندكرا، بۆ رێگریكردن لە موزایەدەكردن، بڕگەیەكی تێیدا جێگیر كراوە كە دەڵێ:" ئەندام پەرلەمان بە ئارەزوومەندانە مافی دەستبەرداربوونی لە ماف‌و شایستە خانەنشینییەكانی وەك راسپێردراو هەیە، بەمەرجێك لە ماوەیەك كە لە (30)رۆژ تێپەڕن نەكات لە رێكەوتی بەركاربوونی ئەم یاسایە، داواكاری پێشكەش بە دیوانی پەرلەمان بكات بەمەبەستی وەرگرتنی رێكاری یاسایی پێویست. لەكۆی (111) ئەندامەكەی پەرلەمانی كوردستان، تەنیا (7) پەرلەمانتار فۆرمی رەتكردنەوەی وەرگرتنی موچەی خانەنشینییان پڕكردوەتەوە‌و موچەی خانەنشینی وەرناگرن، كە ئەمانەن: •    عەلی حەمەساڵح •    شایان عەسكەری •    شیرین ئەمین •    كازم فاروق •    موژدە مەحمود •    كاوە عەبدولقادر •    سیپان ئامێدی خانەنشینیی بەگوێرەی بڕیاری دادگای فیدراڵی دیوانی پەرلەمان لە رۆژی 30 حوزەیرانەوە پەرلەمانتارانی خانەنشین كردووە، ئەمە لەكاتێكدایە بەگوێرەی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق، خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لە رۆژی 6ی تشرینی دووەمی 2022ەوە ماوەی یاسایی تەواوبووەو درێژكردنەوەكەی هەڵوەشاوەتەوە. ئێستا لەسەر بنەمای نوسراوی دیوانی پەرلەمان، بەڕێوەبەرایەتی خانەنشینی هەرێم لە رۆژی یەكی تەموزەوە موچەی خانەنشینی بۆ پەرلەمانتارانی خولی پێنجەم دەبەستێت، بۆ ئەوەی پەرلەمانتاران لە 6ی تشرینی دووەمی 2022ەوە رەوانەی خانەنشینی بكرێن بەگوێرەی بڕیاری دادگای فیدراڵی، پێویست بەوە دەكات لە دادگاكان سكاڵای یاسایی لەسەر ئەم بابەتە تۆمار بكرێت. رۆژی 30ی ئایاری ئەمساڵ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق حوكمی خۆی لەبارەی ئەو سكاڵایانە راگەیاند كە دژی درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان تۆماركرابوون، دادگا بڕیاریدا درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان لە رۆژی درێژكردنەوەكەیەوە واتا لە رۆژی 6ی تشرینی دووەمی 2022ەوە نادەستورییە. پابەندبوون بەم بڕیارەی دادگای فیدراڵی، دوو لێكەوتی دارایی لەسەر ئەندامانی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان بەجێدەهێڵت، كە ئەمانەن: لێكەوتی یەكەم: دەبێت دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان‌و پەرلەمانتاران لە رۆژی 6ی تشرینی دووەمی 2022ەوە موچەی خانەنشینییان بۆ ببەسترێت، چونكە پەرلەمان لەوكاتەوە وادەی یاسایی كۆتایی هاتووە، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت دەبێت سەرۆكایەتی پەرلەمان‌و پەرلەمانتاران ئەو پارانە بگەڕێننەوە كە مانگانە وەكو موچەی پەرلەمانتاریی لەماوەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەماندا وەریانگرتووە، واتا بە تێكڕا دەبێت  پەرلەمانتاران موچەی (8) مانگ بگەڕێننەوە كە بۆ هەر پەرلەمانتارێك بە تێكڕا بڕی ئەم پارەیە دەكاتە (64 ملیۆن‌و 680 هەزار) دینار، چونكە موچەی مانگانەی هەر پەرلەمانتارێك بڕەكەی (8 ملیۆن‌و 85 هەزار) دینارە، ئەگەر پەرلەمان پابەند بێت بە بڕیاری دادگای فیدراڵییەوە‌و موچەی ئەو مانگانە بگەڕێنێتەوە كە دوای درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانەوە پەرلەمانتاران وەریانگرتووە، ئەوا تێكڕای ئەو پارەیە بڕەگەی دەگاتە زیاتر لە (7 ملیارو 200 ملیۆن) دینار. ئەگەر بڕیار بدرێت لەسەر ئەوەی پەرلەمانتاران موچەی 8 مانگی رابردوویان بگەڕێننەوە، ئەوا دەبێت بۆ ئەو 8 مانگە موچەی خانەنشینیان بۆ ئەژمار بكرێت، ئیتر لەم رێگەیەوە دەتوانرێت پاكتاوی ئەو پارانە بكرێت كە وەكو پەرلەمانتار وەریانگرتووە، ئەمەش بەشێوەی لێبڕینی مانگانە لە موچەی خانەنشینییەكەیان (ئەم حساباتە بۆ ئەو 7 پەرلەمانتارەی موچەی خانەنشینییان رەتكردوەتەوە جیاوازە، ئەمانە دەبێت لەسەر گیرفانی خۆیان پارەی ئەو 8 مانگە بگەڕێننەوە، چونكە موچەی خانەنشینییان نییە تاوەكو مەقاسەیان بۆ بكرێت). لێكەوتی دووەم:   هەموو ئەو پەرلەمانتارانەی كە لەدوای تەواوبوونی ماوەی یاسایی خولی پێنجەمی پەرلەمان سوێندی یاساییان خواردووە واتا لەدوای رۆژی 6ی تشرینی دووەمی 2022، موچەی خانەنشینی پەرلەمانتاریی نایانگرێتەوە، چونكە: -    بەگوێرەی بڕیاری دادگای فیدراڵی درێژكردنەوەی ماوەی پەرلەمان لەو رۆژەوە كە درێژكراوەتەوە هەڵوەشاوەتەوە، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت ئەوانەی لەدوای 6ی تشرینی دووەمی 2022ەوە سوێندیان خواردووە، سوێندەكەیان هەڵوەشاوەتەوە‌و نابن بە پەرلەمانتار، ئەمانە ژمارەیان (6) پەرلەمانتارە‌و موچەی خانەنشینی پەرلەمان نایانگرێتەوە، ئەم كەسانە نەك موچەی خانەنشینی وەرناگرن، دەبێت ئەو پارانەش بگەڕێننەوە كە مانگانە وەكو موچەی پەرلەمانتاریی وەریانگرتووە، ئەم پەرلەمانتارانە بریتین لە هەریەكە لە: •    سۆز عەبدولقادر •    دلێر عەبدولخالق •    مەهدی خاكی •    عەبدوڵا وەرتێ •    لەیلا عەلی عەبدولعەزیز •    بێریڤان فەقێ ئیسماعیل -    تەنانەت ئەگەر گریمانە بكرێت بڕیاری دادگای فیدراڵیش بۆ هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەی پەرلەمان بوونی نییە‌و جێبەجێ ناكرێت، هێشتا ئەوانەی لە تەموزی 2020وە بوون بە پەرلەمانتار، خانەنشینی پەرلەمان نایانگرێتەوە، چونكە بەپێی خاڵی (3) لە بڕگەی (سێیەم)ی ماددەی (7)ی یاسای (چاكسازیی لە موچەو دەرماڵەو بەخشین‌و ئیمتیازاتەكان‌و خانەنشینی لە هەرێمی كوردستان)، ئەو كەسانەی لەدوای بەركاربوونی یاساكە وەك راسپێردراو بە خزمەتی گشتی رادەسپێردرێن، موچەی خانەنشینی نایانگرێتەوە)، یاسای چاكسازی لە رۆژی 1ی تەموزی 2020ەوە كەوتوەتە بواری جێبەجێكردن، واتا ئەوانەی لەدوای 1ی تەموزی 2020 وەكو پەرلەمانتار دەستبەكاربوون، موچەی خانەنشینی پەرلەمانتار نایانگرێتەوە، ئەم بڕگەی یاساكە (6) پەرلەمانتار دەگرێتەوە كە بریتین لە هەریەكە لە: •    سۆز عەبدولقادر •    دلێر عەبدولخالق •    مەهدی خاكی •    عەبدوڵا وەرتێ •    لەیلا عەلی عەبدولعەزیز •    بێریڤان فەقێ ئیسماعیل 48 ملیۆن دینار لە پاداشتی خزمەتدا سەرباری موچەی خانەنشینی، بەگوێرەی یاسای بەركار، هەموو فەرمانبەرێك دوای خانەنشینبوونی بڕی (6) موچەی تەواوی بەسەریەكەوە وەكو رێزلێنان پێدەدرێت، پەرلەمانتاران لەم بڕگە یاساییە سودمەند دەبن. كۆی گشتی ئەو پارەی كە بە یەكجارو وەكو رێزلێنانی خزمەت بە پەرلەمانتارانی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان دەدرێت دوای خانەنشینبوونیان، بڕی (48 ملیۆن‌و 510 هەزار) دینارە بۆ هەر پەرلەمانتارێكی خانەنشین، ئەم بڕە پارەیە ئەو (7) پەرلەمانتارە ناگرێتەوە كە وەرگرتنی موچەی خانەنشینییان رەتكردوەتەوە. ئەم پارەیە كە پێی دەوترێت "تەكریمی" خانەنەنشینیی، بۆ خانەنشینی خولی پێنجەمی پەرلەمان بە تێكڕا بڕەكەی نزیكەی (5 ملیار) دینارە. یاسای چاكسازی‌و خانەنشینی پەرلەمانتاران 16ی كانونی دووەمی 2020 پەرلەمانی كوردستان یاسای (چاكسازی لە موچە‌و دەرماڵەو بەخشین‌و ئیمتیازاتەكان‌و خانەنشینی) پەسەند كرد، ئەم یاسایە بە گەورەترین دەستكەوتی خولی پێنجەمی پەرلەمان‌و كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم تەماشا دەكرێت. بەگوێرەی ئەم یاسایە هەندێك موچەی خانەنشینی پەرلەمانتارانی خولەكانی پێشوو رێكخرایەوە‌و بۆ داهاتووش رێگری كراوە لە خانەنشینبوونی پەرلەمانتاران بەبێ بوونی مەرجی یاسایی. یاسای چاكسازی بۆ خولەكانی داهاتووی پەرلەمان دوو مەرجی دیاریكردووە بۆ خانەنشینبوونی پەرلەمانتار كە ئەمانەن: •    تەمەنی 45 ساڵی تەواو كردبێت •    ماوەی 15 ساڵ خزمەتی وەزیفی هەبێت واتا بەگوێرەی یاساكە بەبێ بوونی ئەم دوو مەرجە یاساییە لە داهاتوودا پەرلەمانتاران خانەنشین نابن. یاساكە كە لە خولی پێنجەمدا دەرچووە، هەندێك بواردنی بۆ پەرلەمانتارانی ئەم خولەكە كردووە، ئەمە بۆ ئەوەی دژی یاساكە نەوەستنەوە‌و دەنگی پێبدەن، بواردنەكە بەوشێوەیە، ئەو ئەندامانەی خولی پێنجەم كە تەمەن‌و مەرجی خانەنشینبوونیان تێدا نییە، بە رێژەیەك كە لە 25%ی تێكڕای خەرجی دوا موچەو دەرماڵەكەی زیاتر نەبێت، خانەنشین بكرێن. تێكڕای موچەو دەرماڵەی پەرلەمانتار بریتییە لە (8 ملیۆن‌و 85 هەزار) دینار، واتا ئەو پەرلەمانتارانەی خولی پێنجەم كە مەرجی خانەنشینبوونیان تێدا نییە، بە بڕی 25%ی تێكڕای موچەكەیان خانەنشین دەكرێن‌و موچەی خانەنشینییان دەبێت نزیكەی (2 ملیۆن) دیناری مانگانە، ئەمە بە ئەژماركردنی دەرماڵەی بڕوانامەشەوە. نمونەیەك بەپێی ئەم بڕگەیە، پەرلەمانتارێكی خولی پێنجەم كە تەنیا چوار ساڵ كاروباری گشتی راپەڕاندووە‌و مەرجی (15) ساڵ خزمەتی نییە‌و تەمەنیشی نەگەیشتووەتە (45) ساڵ، لە بەرزترین ئاستدا ئەگەر بڕوانامەی دكتۆرای هەبێت‌ لەگەڵ چوار ساڵی خزمەتی پەرلەماندا، رێژەی 25%ی كۆی ئەو موچەیەی وەكو خانەنشینی بۆ ئەژماردەكرێت كە ئێستا وەكو پەرلەمانتار وەریدەگرێت، واتە لە كۆی (8 ملیۆن‌و 85 هەزار) دینار كە ئێستا وەریدەگرێت، بە (2 ملیۆن‌و 21 هەزار) دینار خانەنشین دەكرێت، خۆ ئەگەر بڕوانامەشی نەبێت لە كەمترین ئاستدا موچەی خانەنشینییەكەی بەپێی یاساكە دەگاتە زیاتر لە (ملیۆنێك‌و 700 هەزار) دینار. تەنیا لە خولی پێنجەمی پەرلەماندا، ئەوانەی ئەم بڕگەیە دەیانگرێتەوەو مەرجی یاساییان تێدا نییە، (77) پەرلەمانتارە لەكۆی (111) پەرلەمانتار، واتای 69%ی ئەندامانی خولی پێنجەم مەرجی یاسایی خانەنشینبوونیان تێدا نییە، ئەمە هۆكارەكەیە كە لە یاساكەدا بواردنیان بۆ خۆیان كردووە‌و بەرێژەی 25%ی موچەكەیان خانەنشین دەبن. ئەوانەی خانەنشین بوون پەرلەمانتارانی خولەكانی پێشوو كە بەرێژەی 80%ی تێكڕای موچەكانیان خانەنشین بوون‌و مانگانە بڕی (6 ملیۆن‌و 464 هەزار) دیناریان وەردەگرت، بەپێی یاسای چاكسازی موچەكەیان كەمكرایەوە. یاسای چاكسازی مەرجی خانەنشینبوونی بەسەردا سەپاندن، واتا تەمەنی 45 ساڵ‌و 15 ساڵ خزمەت، بەڵام یاساكە هەمان دەرفەتی پەرلەمانتارانی خولی پێنجەمی پێداون‌و ئەوانەیان كە مەرجی خانەنشینبوونیان تێدا نییە، بەرێژەی 25%ی تێكڕای موچەكانیان لەكاتی پەرلەمانتاریدا خانەنشین كراون. ئەم توێژە لە پەرلەمانتاری خانەنشین، دوای چەند مانگێك لە بەركاربوونی یاسای چاكسازیش هەر بە پێوەرە كۆنەكە مانگانە زیاتر لە (6 ملیۆن 464 هەزار) دیناریان وەردەگرت، بەڵام ئێستا ئەو پارە زیادەیان لێوەردەگیرێتەوە‌و مانگانە لە موچەی خانەنشینییەكەیان دەبڕدرێت. خانەنشیی پەرلەمان لە كوردستان بەگوێرەی راپۆرتی سێیەمی جێبەجێكردنی یاسای چاكسازی، لە  هەرێمی كوردستان (394) پەرلەمانتاری خانەنشین هەیە، ئەگەر لیستی خانەنشینی خولی پێنجەمیشی بۆ زیاد بكرێت كە (104) پەرلەمانتارە، ئەوا بە تێكڕا ژمارەی پەرلەمانتاری خانەنشین لە هەرێم بۆ (498) كەس بەرزدەبێتەوە.  

   (درەو): 🔻وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی حوزەیرانی نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (7 ملیارو 115ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت (100ملیۆن و  59ھەزارو 52) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت ( 3 ملیۆن و 335ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (71,11) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.   🔻وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی ئایاری نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (7 ملیارو 306ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت (102 ملیۆن و 436ھەزارو 387) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت ( 3 ملیۆن و 305ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (71,3) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.   🔻وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی  نیسانی نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (7 ملیارو 796ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت ( 98 ملیۆن و 634 ھەزارو 947) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت ( 3 ملیۆن و  288 ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (79) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.

(درەو): فوئاد حسێن بە تەلەفۆن لەگەڵ وەزیری دەرەوەی سوید قسەی كرد، داوای كرد (سەلوان مۆمیكا) رادەستی عێراق بكەنەوە، وەزیرەكەی سوید هیچ بەڵێنێكی لەوبارەیەوە نەداوە، مۆمیكا ئەو كەسە بوو لە یەكەم رۆژی جەژندا قورئانی پیرۆزی سوتاند، ئەو لە عێراق لەناو میلیشیایەكی سەربە ئێراندا كاریكردووە، كە چوەتە سوید بووە بە راستڕەوێكی توندڕەو.  تۆبیاس بیلستۆرم وەزیری دەرەوەی سوید بە تەلەفۆن پەیوەندی بە فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراقەوە كرد. بەگوێرەی راگەیەندراوی وەزارەتی دەرەوەی عێراق، لەم پەیوەندییە تەلەفۆنییەدا باس لە لێكەوتەكانی سوتاندنی قورئانی پیرۆز كراوە.  فوئاد حسێن بەناوی عێراقەوە ئیدانەی سوتاندنی قورئانی كردووە، وەكو سوكایەتی بە پیرۆزییە ئاینییەكان ناوی بردووە، وتویەتی:" سوتاندنی نوسخەیەك لە قورئانی پیرۆز لەچوارچێوەی ئازادی رادەربڕیندا نییە، بەڵكو هاندانە بۆ توندوتیژی‌و چاندنی تۆوی رق‌و پاڵپشتیكردن لە دیاردەی ئیسلامۆفۆبیا"، داوایكردووە حكومەتی سوید رێوشوێنی پێویست دژی ئەو كەسە بگرێتە بەر كە قورئانی سوتاندووە‌و رادەستی عێراقی بكاتەوە تاوەكو بەگوێرەی یاسا دادگایی بكرێت.  وەزیری دەرەوەی سوید هیچ بەڵێنێكی نەداوە لەبارەی رادەستكردنەوەی (سەلوان مۆمیكا) ئەو گەنجە عێراقییەی كە لەبەردەم مزگەوتی گەورەی شاری ستۆكهۆڵم قورئانی سوتاند، بەڵام وتویەتی:" حكومەتی وڵاتەكەم ئیدانەی ئەو كارە دەكات‌و زۆر بەداخە بۆ ئەوەی روویدا، حكومەتی سوید بە توندی ئەم كارە دژی ئیسلام رەتدەكاتەوە".  سەلوان مۆمیكا كێیە ؟ رۆژی چوارشەممەی هەفتەی رابردوو كاتێك جیهانی ئیسلامی بەبۆنەی جەژنی قوربانەوە خۆشی دەردەبڕی‌و هاوكات لە وەرزی حەجدا، گەنجێكی عێراقی لە بەردەم مزگەوتی گەورەی شاری ستۆكهۆڵمی پایتەختی سوید نوسخەیەك لە قورئانی پیرۆزی سوتاند.  ئەوەی قورئانی سوتاند ناوی (سەلوان مۆمیكا)یە. تەمەنی 37 ساڵە، پەنابەرێكی عێراقییە لە سوید، سەلوان هێشتا دەستی هەڵنەگرتووە، وەكو كاردانەوەیەك دژی خۆپیشاندانەكانی عێراق هەڕەشەی ئەوە دەكات لە رۆژانی داهاتوودا لەبەردەم باڵیۆزخانەی عێراق لە ستۆكهۆڵم جارێكی تر قورئان‌و ئاڵای عێراق پێكەوە بسوتێنێت.  مۆمیكا خەڵكی شارۆچكەی (حەمدانیە)ی باشوری خۆرهەڵاتی شاری موسڵە، شارۆچكەیەككە زۆرینەی خەڵكەكەی سریانین. ئەم گەنجە هاوسەرگیری كردووە دوو كچی هەیە، بەڵام بەهۆی كێشەی خێزانییەوە لە هاوسەرەكەی جیابوەتەوە. بەپێی ئەوەی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك نوسیویەتی، سەلوان مۆمیكا دەرچووی ساڵی 2005ی بەشی گەشتوگوزارو هۆتێلەكانە لە پەیمانگانەی نەینەوا. جەمیل جەمەل شاعیرو رۆژنامەنوس لە شارۆچكەی حەمدانییە لەبارەی سەلوان مۆمیكا قسەی بۆ كەناڵی (الحرە) كردووە، دەڵێ" مۆمیكا كەسێكی ئاسایی‌و نەناسراو بوو، لە سەرەتادا سەربە حزبی بزوتنەوەی دیموكراتی ئاشوری بوو، ماوەیەك كاری لەگەڵ ئەم حزبەدا كرد".  بەپێی قسەی جەمیل، بەر لەوەی لە ساڵی 2014دا داعش دەست بەسەر ناوچەی موسڵدا بگرێت، مۆمیكا بەهۆی رووداوێكی تاوانكارییەوە دەستگیركراوە‌و ماوەی سێ ساڵ لە زیندان بوو، دوای هاتنی داعش بۆ ناوچەكە مۆمیكا پەیوەندی بە گروپە چەكدارەكان‌و چەند حزبێكەوە كردووە‌و پاشان خۆی حزبێكی دروستكردووە، لەماوەی جەنگی ئازادكردنی موسڵدا  لەگەڵ رەیان كلدانی فەرماندەی میلیشیای (كەتائیب بابلیۆن) كاریكردووە، میلیشیایەك كە لە لیستی رەشی ئەمریكادایە.  "دواتر میلیشیای (هەڵۆكانی سریان)ی دروستكرد، ژمارەیەك كەسی كەم بوون‌و ئێستا بوونیان نییە" جەمیل وا دەڵێ.  لە فەیسبوكی خۆی، مۆمیكا چەند گرتەیەكی ڤیدیۆیی بڵاوكردوەتەوە كە لەگەڵ چەكدارانی میلیشیای هەڵۆكانی سریاندا دەردەكەوێت‌و بەناو حەمدانییە‌و ناوچەكانی تردا دەسوڕێنەوە.  گرتەیەكی ڤیدیۆیی تری هەیە كە تێیدا قسە بۆ ژمارەیەك چەكدار دەكات‌و خۆی وەكو بەرپرسی كەتیبەكانی (عیسای كوڕی مەریەم) دەناسێنێت، ئەمە میلیشیایەكی سەربە كەتیبەكانی ئیمان عەلی-یە (كە میلیشیایەكی لایەنگری ئێرانە‌و لەلایەن شبل زەیدییەوە سەرۆكایەتیی دەكرێت). دوای تەواوبوونی پرۆسەی ئازادكردنی موسڵ لە دەستی داعش، مۆمیكا حزبێكی سیاسی دروستكردووە بەناوی حزبی (یەكێتیی سریانی)، لەگەڵ گروپێكی چەكداردا چووەتە ناو قەزای حەمدانییەوە. "گروپی هەڵۆكانی سریان دواتر لە كەتیبەكانی بابلیۆن جیابووەوە كە رەیان كلدانی سەرۆكایەتی دەكات، ئەمەش بەهۆی كێشەی نێوانیانەوە، بەوهۆیەوە سەلوان مۆمیكا روبەڕووی هەڕەشە بووەوە‌و عێراقی بەرەو ئەڵمانیا بەجێهێشت".  لەوكاتەی لە ئەڵمانیا بووە، بەپێی قسەی جەمیل جەمەل، مۆمیكا زۆر لەناو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا دەركەوتووە‌و هێرشی كردوەتە سەر ژمارەیەك لەلایەنە سیاسییەكان، ئەمەش بەمەبەستی ئەوەی لەلایەن ئەو حزبانەوە هەڕەشەی لێبكرێت‌و ئەم بابەتە بەكاربهێنێت بۆ وەرگرتنی مافی پەنابەرێتی، مۆمیكا داوای مافی پەنابەرێتی سیاسی لە ئەڵمانیا كردووە، بەڵام داواكەی رەتكراوەتەوە، بەوهۆیەوە ئەڵمانیای بەجێهێشتووە‌و رووی لە سوید كردووە، لە سوید بووە بە لایەنگری پارتی دیموكراتەكانی سوید كە پارتێكی راستڕەوی توندڕەوە".  لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك، مۆمیكا خۆی وەكو كەسێكی عێراقی لیبراڵی عەلمانی‌و بێدین پێناسە كردووە، بە تەماشاكردنی لاپەڕەكەی لە فەیسبوك دەردەكەوێت ماوە لەدوای ماوە بیروبۆچوونەكانی گۆڕانكارییان بەسەردا هاتووە.  سەرباری ئەوەی سەربە گروپێكی میلیشیای لایەنگری ئێران بووە، بەڵام مانگی تەموزی رابردوو هاوكات لەگەڵ هێرشی لایەنگرانی سەدر بۆسەر پەرلەمان، وێنەیەكی خۆی لەبەردەم پەرلەمانی عێراق بڵاوكردوەتەوە‌و لەسەری نوسیوە:" دوو ركات نوێژم كردو گەڕامەوە بۆ سوید"، ئەمەش وەكو ئاماژەیەك بۆ پشتیوانی لە سەدر.  پاش ماوەیەك، پارچە ڤیدیۆیەكی بڵاوكردوەتەوە‌و تێیدا باس لە خۆپیشاندانەكانی تشرینی 2019ی عێراق دەكات‌و ئەمجارەیان هێرش دەكاتە سەر سەدرو لایەنگرەكانی.  رۆژنامەنوسێكی خەڵكی قەزای حەمدانییە بە (الحرە)ی وتووە:" مۆمیكا كەسێكی رێك‌و پێك نەبوو.. بەدەست كێشەی خێزانییەوە دەیناڵاند، دوای ئەوەی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە قسەی بە باوكی وتبوو، دەمێك بوو خێزانەكەی پشتیان لێكردبوو.. كێشەی دەرونیشی هەبوو. بەردەوام حەزی لە دەركەوتن‌و ناوبانگ هەبوو".