شیكاری: درەو کاتێک لە ئامارو داتاکانی داهاتی گشتی عێراق لە دەیەی ڕابردوو ورد دەبیتەوە، پرسیاری ئەوەت لادروست دەبێت؛ ئەگەر نەوت نەبێت، دەبێت عێراق چی بکات یان چی ڕوو دەدات؟! 🔹 داهاتی نانەوتی گەورەترین خاڵی لاوازی ئابوری عێراقەو لەدوای ساڵی (2004) ەوە تا ئێستا بەتێکرا (7.5%)ی داهاتی گشتی عێراقی پێکهێناوە. 🔹 لە ماوەی (10) مانگی یەکەمی ئەمساڵ، ڕێژەی بەشداری داهاتی نەوت لە داهاتی گشتی گەیشتووە بە (95.4%). 🔹 لە ماوەی (18) ساڵی ڕابردوودا، تەنها لە ساڵانی ((2015) بەڕێژەی (6%)، (2016) بەڕێژەی (23%)، (2019) بەڕێژەی (4%) و (2020) بەڕێژەی (20%)) کورتهێنان ڕوویداوە. 🔹 (14) ساڵ داهاتی گشتی عێراق سەرڕێژەی کردووە (داهات زۆرتر بووە لە خەرجی) ، لە ماوەی ئەو (14) ساڵەدا سەرجەم سەرڕێژی داهات زیاتر بووە لە (207 ترلیۆن) دینار. یەکەم؛ داهاتی گشتی عێراق لە ساڵانی (2004 – مانگی 10/2022) لەدوای ساڵی (2004)ەوە، داهاتی گشتی عێراق بە سەرچاوەکانی داهاتی (نەوتی و نانەوتی)یەوە، بەشێوەیەکی گشتی بەڕادەیەکی زۆر ڕووی لە گەشەسەندن بووە، بەڵام لەبەر ئەوەی بەشی هەرە گەورەی داهاتی گشتی عێراق لە فرۆشتنی نەوتەوە بەدەست دێت، بۆیە زۆرجاریش بووە داهاتی گشتی بەڕادەیەکی خراپ ڕووی لە پاشەکشە کردووە، بە تایبەت لە ساڵەكانی (2009 بە ڕێژەی (31%)، 2013 بەڕێژەی (5%)، 2014 بەڕێژەی (7%)، 2015 بەڕێژەی (37%)، 2016 بەڕێژەی (18%) ساڵی (2020) بە بەرزترین ڕێژەی (41%)) ڕوویان لە پاشەکشە کردووە. ئەوەی جێگەی ئاماژەیە ساڵی (2004) عێراق کەمترین بڕی داهاتی هەبووەو کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (32 ترلیۆن و 982 ملیار و 740 ملیۆن) دینار. لە کاتێکدا لە ساڵی (2022) تەنها لە (10) مانگی یەکەمی ساڵەکەدا بەرترین ڕێژەی داهات تۆمار کراوە بەراورد بە (18) ساڵی ڕابردوو کە کۆی داهاتەکەی گەیشتووە بە زیاتر لە (136 ترلیۆن و 262 ملیار دینار)، بە دوو هۆکاری وەک بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و دابەزینی بەهای دیناردی عێراقی. بۆ بەرچاو ڕوونی داهاتی گشتی عێراق و بڕو ڕێژەی گەشەی لە ساڵانی (2004 – مانگی 10/2022) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (1)) خشتەی ژمارە (1) چارتی ژمارە (1) دووەم؛ داهاتی نەوت و پشکی لە داهاتی گشتی عێراق (2004 – مانگی 10/2022) کاتێک لە ئامارو داتاکانی داهاتی گشتی عێراق لە دەیەی ڕابردوو ورد دەبیتەوە، پرسیاری ئەوەت لادروست دەبێت؛ ئەگەر نەوت نەبێت عێراق چی دەکات؟ چونکە؛ بەشی هەرە زۆری داهاتی گشتی عێراق، لە فرۆشی نەوتەوە بەدەست دێت. بە جۆرێک ساڵی (2004) داهاتی نەوت گەورەترین پشکی هەبووە لە پێکهێنانی داهاتی گشتی و (98.9%)ی داهاتی گشتی عێراقی پێکهێناوە. هاوکات ساڵی (2015) توانراوە ئەو ڕێژەیە دابەزێنرێت بۆ (77.2%)، بەڵام هۆکارەکەی لەبری ئەوەی تەنها زیادکردنی داهاتی ناوخۆ بێت، زۆرتر کەمبوونەوەی داهاتی نەوت بووە. لە ماوەی (10) مانگی یەکەمی ئەمساڵیش، ڕێژەی بەشداری داهاتی نەوت لە داهاتی گشتی ڕادەیەکی ئێجگار بەرزەو گەیشتووە بە (95.4%). بۆ بەرچاو ڕوونی داهاتی نەوت و پشکی لە داهاتی گشتی عێراق لە ساڵانی (2004 – مانگی 10/2022) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (2)) خشتەی ژمارە (2) چارتی ژمارە (2) سێیەم؛ داهاتی نانەوتی و پشکی لە داهاتی گشتی عێراق (2004 – مانگی 10/2022) داهاتی نانەوتی گەورەترین خاڵی لاوازی ئابوری عێراقەو لەدوای ساڵی (2004)ەوە تا ئێستا نەتوانراوە وەک پێویست پشتی پێ ببەسرێت و بەتێکرا (7.5%)ی داهاتی گشتی عێراق پێکهێناوە. لە ساڵی (2004) تەنها (1.1%)ی داهاتی گشتی لەداهاتی نانەوتییەوە سەرچاوەی گرتووە، لە سالی (2015)شدا بەهۆی پاشەکشەی نرخی نەوت و سەرهەڵدانی شەڕی داعشەوە تونراوە بەرزترین ئاستی پێوانەیی خۆی تۆمار بکات و گەیشتووە بە (22.8%). لە ماوەی (10) مانگی ساڵی (2022)شدا بەڕێژەی (4.6%) بەشداری کردووە لە پێکهێنانی داهاتی گشتیدا، ئەمەش پاشەکشەیەکی گەورەیە بەراورد بەساڵێک پێش خۆی بۆ زیاتر لە دوو هێندو و نزیکەی سێ هێندە ئاستەکەی دابەزیوە.  بۆ بەرچاو ڕوونی ئاستی داهاتی نانەوتی و پشکی لە داهاتی گشتی عێراق لە ساڵانی (2004 – مانگی 10/2022) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (3)). خشتەی ژمارە (3) چارتی ژمارە (3) چوارەم؛ خەرجی گشتی عێراق و ڕێژەی گەشەکردنی (2004 – مانگی 10/2022) هاوتا لەگەڵ زیادبوونی داهاتی گشتی عێراق، خەرجییەکانیش تا ڕادەیەک گەشەکردنیان بەخۆ بینیووە، (وەک لە خشتەو چارتی ژمارە (4))دا نیشان دراوە، بەردەوام خەرجی گشتی عێراق ڕووی لە هەڵبەزو دابەز بووە. بەرزترین ڕێژەی خەرجیش لە ساڵی (2019)ەدا تۆمار کراوەو گەیشتووە بە زیاتر لە (111 ترلیۆن) دینار، لە ساڵی (2016)شدا زۆرتر لە (106 ترلیۆن) دینار بووە. کەمترین خەرجیش لە ساڵی (2005)دایە کە بڕەکەی زۆرتر لە (26 ترلیۆن) دینارە. هاوکات لە (10) مانگی یەکەمی ئەمساڵ نزیەکی بڕی (89 ترلیۆن) دینار خەرجی گشتی عێراق بووە. خشتەی ژمارە (4) چارتی ژمارە (4) پێنجەم؛ بەراوردی داهات و خەرجی گشتی عێراق و ڕێژەی سەرڕێژو کورتهێنانی داهات لە ماوەی (2004 – مانگی 10/2022) لە ماوەی (18) ساڵی ڕابردوودا، تەنها لە ساڵانی ((2015) بەڕێژەی (6%)، (2016) بەڕێژەی (23%)، (2019) بەڕێژەی (4%) و (2020) بەڕێژەی (20%)) کورتهێنان ڕوویداوە. (14) ساڵیش داهاتی گشتی عێراق سەرڕێژەی کردووە (داهات زۆرتر بووە لە خەرجی)، لە ماوەی ئەو (14) ساڵەدا سەرجەم سەرڕێژی داهات زیاتر بووە لە (207 ترلیۆن) دینار. جێگەی ئاماژەی (10) مانگی یەکەمی ساڵی (2022) گەورەترین سەرڕێژەی داهات تێدا ڕوویداو _هێشتاو دوو مانگی ماوە ساڵ تەواو بکات_ نزیکەی (50 ترلیۆن) دینار سەرڕێژی داهات هەبووە. (بۆ وردەکاری بڕوانە چارتی ژمارە (5))  خشتەی ژمارە (5) سەرچاوەکان -    ابتسام عبد اللطيف محمد،  نسبة الايراد النفطي من اجمالي الايرادات ومقدارالفائض والعجز المتحقق للدولة للمدة 2004 – 2020، مجلس النواب العراقي، دائرة البحوث والدراسات النیابیة، قسم بحوث الموازنة، شباط 2022. -    هيمن احمد مخلص  و هدايت حمد حمدامین  و هيلین مقصود حسین، دراسة وتحلیل هیکل الموازنة العامة لدولة العراق من2010 – 2020، جامعة صلاح الدين - كلية الإدارة و الاقتصاد - قسم الاقتصاد. -    وزارة المالیةٌ دائرة المحاسبة قسم التوحید/  نظام توحیدٌ حسابات الدولة على الموازنة الجاریةٌ والاستثماریةٌ لغایةٌ كانون الاول لسنة 2021. -    وزارة المالية دائرة المحاسبة قسم التوحيد/ نظام توحيد حسابات الدولة على الموازنة الاتحادية لغاية تشرين الاول لسنة 2022.

 درەو: توانا ئەحمەد چین ئێستا گەورەترین سەرچاوەی وەبەرهێنانی دەرەکیە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، یەکێکە لە  شەریکە هەرە بەهێزەکانی وڵاتانی کەنداو. پێویستی خۆی بۆ نەوت بەشێوەیەکی سەرەکی لەوێ  دابین ئەکات و بەشی هەرە زۆری هەناردەی کەلوپەلەکانیشی هەر بۆ ئەو ناوچەیە.    لەرووی سیاسیەوە چین تاێستا دەستی وەرنەداوەتە ناکۆکیە ئیقلیمیەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەت کێشەکانی نێوان ئێران و وڵاتانی کەنداو، کەواتە بۆ پارێزگاری لەو قەبارە گەورەیەی وەبەرهێنانی لەناوچەکە لەداهاتودا چی ئەکات؟ بەتایبەت گەر ئاماژەی جۆرێک لە پاشەکشەی ئەمریکا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست روویدا؟ لەکاتێکدا بەشێکی زۆری وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێویستیان بە پاڵپشتی دەرەکی هەیە بۆ پارێزگاری لەخۆیان و سیستمی حوکمڕانیان، گەر چین بیر لە پڕکردنەوەی بۆشایی ئەمریکا بکاتەوە لەرووی ئابووریەوە، ئەی لە ئاستی سیاسی و ئەمنیەوە چۆن هەڵسوکەوت ئەکات؟   ئەمساڵ وەزیرانی دەرەوەی که‌نداو  سەردانی به‌یجینیان کرد، سەرەڕای سەردانەکەی وەزیری دەرەوەی تورکیا، هەر لەم دوایانە وەفدێکی باڵای دیپلۆماسی ئێرانی سەردانی به‌یچینیان کرد بۆ جێبەجێکردنی  رێکه‌وتنێکی ستراتیژی وئابووری ٢٥ ساڵە کە لە ساڵی ٢٠٢١ بە بڕی٤٠٠ ملیار دۆلار ئیمزایان کردبوو، جگە لەمانەش چین دزەی کردە دۆخی سوریاش، بەتایبەت کە روسیاو ئەمریکا لەرووی مەیدانیەوە زاڵن، بەڵام ئەمریکا بەهۆی هەڵوێستی لە بەشار ئەسەدو روسیاش بەهۆی لاوازی ئابووری و به‌م دوایه‌ش جه‌نگی ئۆکرانیا بەشداری ئاوەدنکردنەوەی سوریا ناکەن .   عیراق لە سەردەمی حکومەتەکەی عادل عەبدولمەهدی لە ئەیلولی ٢٠١٩ چەند رێکەوتنامەیەکی بۆ پەرەپێدانی ژێرخانی وڵاتەکەی ئیمزا کرد، بەڵام دەستلەکارکێشانەوەی عادل عەبدولمەهدی رێکەوتنەکانی لەباربرد یان بە پێچەوانەوە. بەڵام سەرەڕای ئەوەش قەبارەی وەبەرهێنانی چین لە عیراق بۆ ساڵی ٢٠٢١ گەیشتە ١٠ ملیارو نیو دۆلار ، بەهەمان شێوە لە ساڵی ٢٠١٨ چین بە بڕی ١٨ ملیار دۆلار رێکەوتنی لەگەڵ میسر ئیمزا کرد بۆ پەرەپێدانی ژێرخان، لەکۆبوونەوەی لوتکەی سەرۆکی چین لەگەڵ وەڵاتانی عەرەبیش بیرۆکەی دروستکردنەوەی رێگای ئاوریشمی ئەفسوناوی زیندوکردەوە کە تێچووکەی ترلیۆنان دۆلار ئەبێت و بەتەواوبوونیشی سێیەکی بازرگانی چین و رۆژئاوا لەرێگەی کەنداوەوە ئەبێت.  بەشێوەیەکی گشتی قەبارەی بازرگانی نێوان چین و وڵاتانی عەرەبی بۆ ساڵی ٢٠٢١ گەیشتە ٣٣٠ ملیار دۆلار، تەنیا قەبارەی بازرگانی ئیمارات و سعودیە لەهەمان ساڵ ٢٠٠ ملیار دۆلار بووە، سەرەڕای ئەمەش سعودیە بەتەنیا  زیاتر له‌٢٥%  نەوتی هاوردەکراوی چینی پێک ئەهێنێت.   ئێستا چین بەراشکاوی رۆڵێکی ئابووری گرنگ لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەبینێت، بەڵام وەک سەرچاوەکان ئاماژەی پێ ئەدەن ئەیەوێ بەهەمان ریتمی رابردوو خۆی لە تێوەگلان لەکێشەو ململانێکانی ناوچەکە بەدوور بگرێت، بگرە هەندێ ئاماژە هەن کە رۆڵی سیاسی و ئەمنی ناوچەکە بەگشتی بۆ ئەمریکا بەجێدێڵێت، ئەمەىش وا ئەکات وڵاتانی ناوچەکەو کاراکتەرە سیاسیەکانی رووبەڕووی دۆخێکی قورسی ئیدارەدانی ململانێ ببنەوە لەنێوان دوو زلهێزی جیهان، هەر یەکێک لەوانە بەقاچی ئابووری لەگەڵ چین و بەقاچی سیاسی و ئەمنی لەگەڵ ئەمریکا بڕوات چ چارەنووسێک چاوەڕوانیان ئەکات؟   سەبارەت بە سعودیە، ئایا مەبەستیەتی دوای پەیوەندی خراپی نێوان جۆبایدن و محمد بن سەلمان جارێکی تر سەنجی ئەمریکا رابکێشێتەوە، یان بەشێوەیەکی ستراتیژی مەیلی بەلای چین و روسیادا بڕوات، هەرچۆنێک بێ ئەو وتەیە گرنگەی وەزیری پێشووتری سعودیەمان بیر دێتەوە کاتێ سەبارەت بە پەیوەندی لەگەڵ ئەمریکا رایگەیاند پەیوەندی نێوان سعودیەو ئەمریکا(هاوسەرگیری کاسۆلیکی)نییە، بەڵکو (هاوسەرگریەکی ئیسلامیە)  واتا سعودیە ئەتوانێت زیاد لەهاوسەرێکی هەبێ.  ئایا سه‌ردانی سه‌رۆکی چین ته‌نیا زاخاودانه‌وه‌ی ئه‌و پڕه‌نسیپه‌یه‌، یان پشتکردنه‌ رۆژئاواو باوه‌شکردنه‌وه‌یه‌ بۆ رۆژهه‌ڵات؟

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) دوای ٣٠ ساڵ لە حوکمڕانیی، دوای تێپەڕین بەناو چەندان ساڵ لە جەنگ و ململانێ و ڕێکەوتنی پڕ لە ھەڵبەز و دابەزدا، دوای ئەوەی زۆرینەیان لە پێشمەرگەیەکی سادەوە بوون بە ملیۆنێر و ملیاردلێرەکانی دوای ڕاپەڕین، تازە بە تازە، پارتی و یەکێتی، ”زەمینەسازیی“ دەکەن، بۆ ئەنجامدانی گفتوگۆ و ڕێکەوتن لەسەر ئەوەی ڕێز لە یەکتری بگرن و غەدر لەیەکتری نەکەن. تازە بە تازە ئەم ئەندام یان ئەو ئەندامی تیپی پێنجەمی سیاسەتکردنی ئەم حیزبانە، مەبەستم ئەندام پەرلەمانەکانیانە، یەکتری بە ناشیرینترین شێوە تاوانباردەکەن و ئەو زمانە چالاک دەکەنەوە کە لە ھەموو کون و قوژبنێکی ناو مێژووی ئێمەدا، بۆنی خوێن و بۆگەنی پێکدادانی گەورەی، لێدێت. تازە بە تازە بە نوێنەری وڵاتانی دەرەوە و بە ھێزە ناوچەییەکان و بە سیاسەتمەدارانی عێراق و بە خەڵکی کوردستان دەڵێن کە نێوانیان خراپە و ھەرێمەکە لەبەردەم بە ڕەسمیناساندنی دوو ئیدارەیی و پارچەپارچەبوونێکی دانپیانراودایە. ھەموو ئەمانەش لە دۆخێکی جیھانیی و ناوچەیی و ناوخۆیی، تەواو ئاڵۆز و پڕ لە قەیران و ھەڕەشە و کارەساتی گەورەدا.   میلەتان لە میانەی سی ساڵدا لە قۆناغێکە دەگوازنەوە بۆقۆناغێکی تر، لە سەردەمێکی حوکمڕانیی خراپەوە بۆ سەردەمێکی باشتر و لە لۆژیکێکی بیماری سەیرکردنی دونیاوە، بۆ لۆژیکێکی تەندروست و بەرھەمھێن. ٣٠ ساڵ لە مێژووی میلەتاندا ماوەیەکی درێژە. تیایدا کەسایەتییەکان و پارتە سیاسییەکان و دەسەڵاتداران و نوخبەی حوکمڕان، دەگۆڕێن، کەسانی نوێ دێن و دیدی نوێ و تازە لەگەڵخۆیاندا دەھێنن، کەسە کۆنەکان دەڕۆن و وازدەھێنن. لە ھەڵەکانی پێشویانەوە فێردەبن و دونیایەک دروستدەکەن باشتر و ئازادتر و ئینسانیتر لەوەی بەر لەوان ھەبووە. کەچی لە دونیای ئێمەدا، زۆربەی جار، شتەکان لە خراپەوە بۆ خراپتر دەڕۆن، ھەمان تاقم و ھەمان نوخبە، بە ھەمان تاس و ھەمان حەمامی پڕ تاوان و پڕ گەندەڵیی و خراپەکارییەوە، ئامادەن. باوکەکان دەڕۆن کوڕەکانیان دێن و کوڕەکانیش کە دەڕۆن ڕێگایان بۆ ھاتنی کوڕەکانی خۆیان، خۆشدەکەن. ھەمووشتێک تاپۆ و قۆرخکراوە. لەمەشدا بڕی ھەرەزۆری ئەو کێشە و ململانێ خێزانیی و بنەماڵەیی و حیزبیی و ناوچەییە دووبارەدەکەنەوە، کە ئاکاریی سەرەکیی حوکمڕانییەکەیانە.  لەناو ئەم دیمەنە ناشیرینەدا کۆمەڵگایەکی ماندو و نائومێد و توڕەیان دروستکردوە، کە بەردەوام لە لێواری تەقینەوەدایە، کۆمەڵگایەک ئەم قەیران دەیداتە دەستی ئەو قەیران و ئەم نەھامەتیی دەیگوازێتەوە بۆ ناو ئەو نەھامەتیی تر. دڵی ھێزە بیانییەکانیش بەوە ئەدەنەوە کە بەڵێنی شەڕنەکردنیان پێئەدەن. ئەو پرسیارەی بکرێت لێرەدا لە خۆمانی بکەین ئەوەیە: ئایا بە ڕاست بۆ دانوسان و گفتوگۆ و ڕاگۆڕکێ لە دونیای ئێمەدا چارەسەری کێشەکان ناکات؟ بۆ ئەو ھەموو یەکتربینین و بەیەکەوە دانیشتانە، ئەو ھەموو موجامەلە و ھێرشە میدیایانە، دەرەنجامێکی تەندروستیان نییە؟ بۆ ھەندێکجار سوێند بە سەری یەکتری دەخۆن ھەندێکجاری تریش یەکتری دەکەنە  خائینی عەیار بیست و چوار؟ بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە با بگەڕێینەوە بۆ یەکێک لە تێزە فیکرییە بەناوبانگەکانی دونیای دوای جەنگی جیھانی دووھەم، دونیای دوای کوشتن و بڕینە گەورەکانی جەنگەکە و دوای کەوتنی ئەزموونی نازیزم و فاشیزم لە ئەوروپادا. مەبەستم تێزەی ”عەقڵانیەتی پەیوەندکار“،  ”التواصل العقلاني“، Communicative rationality، فەیلەسوفی ئەڵمانی یورگن ھابرمازە.  ئەم تێزە پێ لەسەر گرنگیی ڕاگۆڕکێ و گفتوگۆ و دانوسان دادەگرێت بۆ گەیشتن بە ڕێکەوتن لەنێوان مرۆڤە جیاوازەکاندا، باس لەوەدەکات کە گەیشتن بە ڕێکەوتن بەناو دیالۆگ و گفتوگۆ و ڕاگۆڕکێ و دانوساندا تێدەپەڕێت.  بەخشینی ئەم توانا گەورەیە بە گفتوگۆ و دانوسان لای ھابرماز لەسەر دوو کۆڵەکەی سەرەکیی وەستاوە.  یەکەمیان ھێزی زمانە ھەم وەک ئامرازێک بۆ پەیوەندییکردن و ھەم وەک توانایەک بۆ دروستکردنی واقیع. زمان وەک پردێک بۆ پەڕینەوەی ھاوبەش.  دووھەمیش ئامادەگیی جۆرێکی بەرھەمھێنە لە عەقڵانیەت. پرسیارەکە ئەوەیە ئایا ئەو عەقڵانیەتەی کە پێویستە ئامادەبێت و کاری خۆی لەگەیشتن بە مەیسەرکردنی گفتوگۆ و گەیشتن بە ڕێکەوتندا بکات، چ جۆرە عەقڵانیەتێکە؟  زۆر بە کورتیی، وەڵامی ھابرماز ئەوەیە ئەم عەقڵانیەتە عەقڵانیەتێکە دۆزینەوەی قازانجی گشتیی ئاراستەی دەکات، قازانجی گشتیش قازانجی ئەم ھێز یان ئەو ھێز بەتەنھا، یان قازانجی چەند ھێزێکی سیاسیی بەیەکەوە نییە، بەڵکو قازانجی ”کۆمەڵگا“یە وەک گشتێک. دەستگرتن بە بەھا عەقڵانییەکان و بە بەھای گفتوگۆ و ڕاگۆڕکێ و دانوسانەوە، ئەو ستراتیژە ئینسانییە سەرەکییەیە کە دەتوانێت ”کۆمەڵگا“ بباتە دەرەوەی دۆخی پڕ لەدابەشبوون و توندوتیژیی و ئەگەری پێکدادانەوە. بە کورتییەکەی ژێرخانی ئەم عەقڵانیەتە چەمکی ”کۆمەڵگا“ و چەمکی ”قازانجی گشتیی“ە.  لە دونیای ئێمەدا ھەردوو کۆڵەکەکە وێرانە. زمانی سیاسیی لە دونیای ئێمەدا زمانی دیالۆگ و بەیەکگەیششتن نییە، بەڵکو زمانی دابڕانە کە بە جنێو سواغدراوە و پڕە لە توانای سوکایەتیکردن و تاوانبارکردنی سیاسیی و ئەخلاقیی، یەکتری. لەشکرێکیش لە میدیاکار و ئەندام پەرلەمان و کادر و ھەواداری حیزبیش ھەن، بە تێپەڕین بەناو چەند نەوەیەک لە سەرکردەی سیاسیدا، جگە لەم زمانە سیاسییە داوەشاوە خاوەنی ھیچ زمانێکی تر بۆ قسەکردن و گفتوگۆکردن، نین. لە دۆخی ئیشکردنیدا ئەم زمانە یاخود زمانی بەشەیتانیکردنی یەکترییە، یان، کەی ویستیان، زمانی دیوە پێچەوانەکەیەتی، واتە زمانی بە فریشتە و بە مەرجەعکردنی یەکترییە. دووھەمیان غیابی تەواوەتی ئەو عەقڵانیەتەیە کە ڕێخۆشکەرە بۆ لەیەکتری تێگەیشتن و دۆزینەوەی چارەسەری ھاوبەش. ئەم عەقڵانیەتە ئەو ژێرخانە سەرەکییەیە کە گفتوگۆ و ڕاگۆڕکێ و گەیشتن بە ڕێکەوتن ئاراستە دەکات.  ئەوەی ئێمە بە درێژایی ساڵانێکی درێژ لە ھەرێمی کوردستاندا دەیبینین، غیابی تەواوەتیی و ترسناکیی ھەر دوو چەمکی ”کۆمەڵگا“ و ”قازنجی گشتیی“ە لە سیاسەتی کوردیی و لە خەیاڵی سیاسیی خێزان و بنەماڵە و حیزبە سیاسییە حوکمڕانەکاندا. جێگرتنەوەی ئەو چەمکانە بەڕستێک لە چەمکی تر کە بریتین لە: خێزان و بنەماڵە و خێڵ و ناوچە و پارتی سیاسیی. واتە جێگرتنەوەیان بە کۆمەڵێک ھێز کە جگە لە پارچەپارچەکردنی زیاتر و زیاتر، ھیچ شتێکی دیکەیان لێ چاوەڕوان ناکرێت.  ھەموومان دەزانین ساڵانێکی درێژە گفتوگۆ و یەکتربینین و دانوسانی زۆر و بەردەوام لەنێوان ھێزە ناکۆکە حوکمڕانەکانی ھەرێمدا ھەبووە، دەیەھا جار وەفد ھاتون و وەفد چوون، لیژنەی جیاواز و ھەمەجۆر بۆ گفتوگۆ دروستکراون، قسەی زۆر و بێکۆتایی کراوە، بەڵام ئەوەی کۆی ئەم شتانەی ئاراستەکردوە، چ لە دۆخی گەیشتن بە ڕێکەوتن و چ لە دۆخی ڕێنەکەواتندا، غیابی ”کۆمەڵگا“ و لەوێشەوە غیابی ”قازانی گشتیی“ە. غیابی زمانێکە بتوانێت بچێتە دەرەوەی ئەو زمانە سیاسییە بارگاوییە بە سوکایەتیکردن و جەنگ لە ھەرێمدا.  ئەوەی غائیبە ئەو ”عەقڵانیەتە پەیوەندکار“ەیە کە چەمکی ژمارە یەک و ھەرەسەرەکی لەناویدا، چەمکەکانی کۆمەڵگا و قازانجی گشتییە. قسەکردنە بە زمانێک دوور لە زمانی درۆکردن و فێڵکردن لە یەکتریی و لە کۆمەڵگا. ئەوەی لە دونیای ئێمەدا لە شوێنی ”عەقڵانیەتی پەیوەندکار“ ئامادەیە، فۆرمی جیاوازی ”عەقڵانیەتی سنووردار“ە، کە لە پەیوەندیاندا بە چەمکەکانی کۆمەڵگا و قازانجی گشتییەوە، وەک ھێزی ترسناک و ھێزی ناعەقڵانیی دەردەکەون و کاردەکەن. ئەوەی لای ئێمە ھەیە و ئیشدەکات، بە پلەی یەکەم، ”عەقڵانیەتی خێزانیی“ و ”بنەماڵەیی“یە، واتە عەقڵانیەتێکە ئەوەی، بە پلەی یەکەم، ئاراستەی دەکات خواست و ویست و قازانج و دەسکەوتی خێزان و بنەماڵەیە. دوای ئەوە ”عەقڵانیەتێکی حیزبیی“ە کە ”قازانجی تایبەتیی“ حیزبێک دەخاتە پێش ”قازانجێکی گشتیی“ ھەموو کۆمەڵگاوە. بە کورتییەکەی، ئەوەی لە دونیای ئێمەدا پێویستە، ئەو شانۆگەرییە بێلەزەتەی یەکتربینین و پەیوەندیکرن و گفتوگۆ نییە، کە جارێک بە جنێو و ھەڕەشە و جارێکیتر بە مەدح و سەنایەکی درۆزنانەی یەکتری سواغدراوە. شانۆگەرییەک ئێمە سی ساڵە دەیبینین. ئەوە بەس نییە، کەسەکان و ھێزەکان لەگەڵ یەکتریدا دابنیشن و دەرگای گفتوگۆ دانەخن، ئەوەی پێویستە داھێنانی زمانێکی سیاسییە بتوانێت ئەو کەلەپورە پڕ جنێو و سوکایەتییە تێپەڕێنێت کە زمانی سیاسیی لە دونیای ئێمەدا دروستیکردوە. ھەروەھا بەرھەمھێنانی عەقڵانیەتێکە تیایدا کۆمەڵگا و قازانجی گشتیی کۆڵەکە سەرەکییەکانی بن. ھەردوو ئەگەرەکە لە ئێستادا لە مەحاڵ دەچن تا ئەگەرێکی کراوە. 

د. هەردی مەهدی میکە (وردەمێژوویەکی پەراوێزکەوتوو)       کاتێک قسە ڕەسمییەکان باسی سەردەمێکی چارەنووسسازی لە مێژووی گشتی دەکەن، ئیدی "سەردەمە مێژووییە کەمبایەخەکان"  دەخرێنە پەراوێزەوە و لە باشترین حاڵەتیاندا هیچ جۆرە دەرکەوتنێک لە ئۆقیانووسی نووسینەوەی مێژوودا جێناهێڵن. ئەڵبەت ئەمە ڕێگا ڕاستەکە نییە، بە دڵنیایی ڕەنگە مێژووی گشتی و قەبە، وێنەیەکی گشتیی باو و گێڕدراوە بخاتە بەردەست، بەڵام هەرگیز وێنە ڕاستەقینەکە دەرناخات و ئەوەی گۆڕانکارییە مەزنەکان ئاراستە دەکات، وردەمێژوو و جوڵەی گرووپە پەراوێزخراو و سەردەمە بە کەمسەیرکراوەکان و مرۆڤە دەستخاڵییەکانن، ئەوان دروستی دەکەن بەڵام مێژووە گشتی و سیاسییەکان ئەمانە نانووسنەوە و بە کەمبایەخ لێیان دەڕوانن یان لانیکەم ناتوانن بپەردەچێنە سەر ئەو وردەکارییانە!  ئێستا دەرفەتێکی باشە بە بیانووی مۆندیالی ٢٠٢٢ی قەتەرەوە، لە پەنای مێژووی ڕەسمی تۆپیپێی کوردستاندا، گوڵچنێک لە مێژووی پەراوێزخراوی هەمان مێژووی وەرزش لە کۆتا دەیەی سەدەی بیستەم و سەرەتای سەدەی بیستویەکدا بکرێت، یەکەم: بیری نەوەی خۆمانی بخەینەوە و بە خۆمان بڵێین چەند مەزڵووم و هەمانکات چەند چالاک بەڵام ڕەنج بەخەسار؟  دووەم: بیری نەوەی شۆڕشگێڕ و سیاسییە بەبازرگانبووەکانی پێش خۆمانی بخەینەوە چۆن مێژووی نەوەی دوای خۆیانیان قۆرخکرد و ڕەنج و مێژووی یەک نەوەی دەستخاڵی و بێپێڵاو و بێ گیرفانیان کردە مێژووی خۆیان و لە ئەدەبیاتی مێژووی ڕەسمیدا بەناویانەوە کرا، لەکاتێکدا پاڵەوانی ڕاستەقینە هەر ئەو پەراوێزخراوانە بوون چ لە هاندەران و چ لە یاریکەران و چ لە کارسازانی بوارەکە. لەم نووسینەدا لە چەند وێستگەیەکی یادگەی خۆمدا وەستاووم و لە تێهەڵکێشی سەردەمێکی تاریک(ڕابردوو) و بیرەوەریی مناڵی و نەوجەوانیم (وەک نموونەی نەوەیەک) و کاراکتەرە ناوەرزشیە کاریگەرەکان لەسەر وەرزش (جەنراڵەکانی شەڕی نێوخۆ)، سێکوچکەیەکم دروستکردووە و لەو ڕێگەیەوە مێژوویەکی پەراوێزکەوتووی تۆپیپێم بەتامی هەرێمم لە نۆستاڵجیای نەوەدەکان بۆ چنیوون، کە تەریبی مێژووی ڕەسمیی پڕ شکۆ و شانازیەکان، مێژووە پەراوێزیی مێژووی قوربانی و دەستخاڵیەکانە. (ئومێد دەکەم هەرکەس یادەوەرییەکی زارەکیی لەم شێوەیەی هەیە بیخاتە سەر کاغەز) ١. وەرزشکار وەک کەمتەرخەم و ناڕۆشنبیر لە مێژووی وردی کۆمەڵایەتی و کۆیادەوەریی کۆمەڵگەی دەیەی نەوەدەکاندا، ئەهلی تۆپ و یارییەکانی قاچ و بازوو، ڕێک بەرامبەر ئەهلی قەڵەم و خوێندەواری و "ڕۆشنبیربوون" وەستابوونەوە، واتە نەوەدەکان هەرکەس سەرقاڵی یاریکردن و وەرزش بووایە، ئیتر بە ئەهلی قەڵەم لەقەڵەم نەدەدرا، ئەگەر باوکێک کوڕەکەی زیرەک نەبووایە، ئەم تەمەڵییەی کوڕەی دەکردە خەتای تۆپ و قاچوقولی و دەیووت "سەعی ناکات و تا نیوەشەو بە شۆرتێکەوە لە ساحە نایەتەوە"، کتێبخوێن و یاریکەران لە دووجەمسەری پێچەوانە بوون.  پێچەوانەی ئێستا، کە سەردەمەکە گۆڕدراوە و هەم وەرزش و هونەر پسپۆڕییەکی پێویستن و هەم یاریەکانیش بە نیوەشەودا دەکرێن، هەم بەخێوکاران خۆیان مناڵەکانیان دەبەنە یاریگا نەفرەتییەکانی جاران. بۆ هونەریش بە نزیکی ئەم هاوکێشەیە ڕاست بوو، تەنانەت لە پەروەردەی ڕەسمیشدا،  وەرزش و هونەر و دەرسی "شاغر" هاوواتای یەک بوون، بەگشتیش یان مامۆستایان هەر نەبوو، یان بە قسەی خۆش و چوونەدەرەوە و "خۆبەخۆردان" مامۆستایەکی ناپسپۆڕ یان کەمتەرخەم سەعاتی بەشەوانەی خۆی پێ پڕدەکردەوە. ئەوسا و ئێستاش لای من وەرزشە بێغەلوغەشەکە ئەوە نییە لە زەینمدا وێنام کردووە، بە تایبەت تۆپی پێ، لای من تۆپەکان شتێکن لە هەست وەک وشەکان لە شیعردا، وەک چۆن وشەکان دەبێت حەسوودی بەیەک بەرن و یەک یەک بۆ هەستی "گۆرانی شاعیر" سەرەبگرن بۆ ئەوەی بیانکاتە مۆزەی نەمریی و لە نێو دێڕێکی ئاواودا جێیان بکاتەوە: وەختێ کە ئەکەی چەشنی نەسیم لەنجە بەرەوماڵ ئەگریجەی تەڕ پەخشە لەسەر کوڵم و خەت و خاڵ ڕێک ئاواش لە تۆپەکانی دەڕوانم کە دنیا حەسوودی بەیەک دەبەن تا ئەم ئەندامێکی جەستەی مارادۆنا بەریان بکەوێت و شانازییەکیان بۆ تۆمار بکات، ئاخر ڕەنگە بۆ مارادۆنا وشەی تۆپی پێ کەم بێت، ئەو تاقانە یاریکەرە کە نەک هەر بە قاچ بە دەست و سەر و سنگ و سمتیش گۆڵی بەهەردەر نەداوە، قیبلەی تۆپەکان خۆی بوو. چێژی جوانی لە هەر شوێنێکدا هەبێت فەرق ناکات، دەبێت دوای بکەویت، هێمنی موکریانی وتەنی:  جیلوەیی جوانی لە هەرچیدا هەبێ خۆشم دەوێ ڕۆژێ کوشتەی مینی ژۆب و ڕۆژێ گیرۆدەی شەدەم یاری ئاوایە، دەبێت واش بیت بۆی، تۆپی پێ یەک ڕۆمانی گەورەیە، هێشتا ڕۆماننووسەکە لە گێڕانەوەی نەبووەتەوە یان ڕەنگە هەر مردبێت و هەرکەس لای خۆیەوە بە جۆرێک تەواوی بکات، بەڵام لە هەر جێیەکەوە دەستپێبکەیت دەروازەکەیەتی، بۆ کۆتایی ڕۆمانەکە نازانم؟ ڕەنگە یەکێک بە شادییەوە تەواوی بکات وەک ئەوانەی کاسەکە بەرزبکەنەوە و هەندێکیش بە ستەمی زەمانە و سەرمایەدارەکان بەزۆر کۆتاییەکی غەمگین بکەنە نسیبیان (وەک ڕیکیلمێ و ڕۆماریۆ). یان ئەوی دی وەک ڕۆناڵدۆیەک کامێراکان بۆ پۆزێکی، نۆرەیان بۆ دەگرت و ئێستا بۆ گریانەکانی! هەندێکی دیکەش وەک شەڕی خێر و شەڕ و هەندێکیش وەک جەنگی شوناس! هەندێکیش وەک سەیرکەری جوانی و چێژبینین. بە بڕوای من ئەمانەی دوایی لە هەمووان بگرە لە پاڵەوانەکانی تۆپیپێش براوەترن، لای ئەمان وەرزش ڕاوگەی جوانییەکانە، ئەمانیش ڕاوچیی چرکە نەمرەکانن(خوایە لەوانە بمانگێڕیت). زۆرێک هاندەران، تۆپی پێ هێندە لەگەڵ هەست و  هەڵچوونەکانیاندا تێکەڵ دەبێت، جوانی و هونەرکاریی پاڵەوانێکی وەک مارادۆنا دنیای ڕاستەقینە و ئاین و سیاسەتیان بیردەباتەوە، بە ڕادەیەک پەرستگای بۆ دەسازێنن و دەیپەرستن، وەک ئەوەی کرا. خۆ گەر جادووی مێسی نەهاتایەتە کایەوە، ئەوا هەم ئەم نەوەیە بتی مارادۆنای بە ئاسانی نەدەشکێنرا و خودی مارادۆناش لە "خوایەتی تۆپی پێ" نەدەکەوت، مێسی هەم توانای مرۆڤایەتی لە بەرهەمهێنانەوەی مارادۆنایەکی دیکی لە ئەستەمەوە کردەوە مومکین و ئەم نەوەیەشی ئومێدەوار کردەوە بە تۆپ و جوانی و چێژەکانی. ئاخر ناهەقیان نەبوو مارادۆنا بە چەپی و ڕادیکاڵیتی خۆی نووسەر و ڕۆمانننوسێکی ڕاستی وەک یۆسا-ی ئەبڵەقی خۆی کردبوو، لای ئەو "مارادۆنا بتێکی زیندووە، مرۆڤ خۆی درووستی کرد تا بە هۆیەوە ستایشی خۆی بکات". تۆپی پێ ئاوایە. ئاخر نابێت لە هاوڕێیەتی تۆپدا، بەدوای بەڵگە و لۆژیی فیزیایی و پزیشکی و کیمیاییدا بگەڕێیت، ئەوە یاساکەیەتی گەر دەتەوێت چێژی لێوەربگرت. چێژ لە شێتییەکی جوان، چێژ لە بتی تۆپ کە ٢٢ یاریکەر خۆیان دەیکڕن و دەیخەنە نێوەڕاستی یاریگا و بەدوایدا ڕادەکەن و بۆیان ناگیرێتەوە! بۆ سبەی و دووسبەی و ساڵانی دادێش هەمان سرووت دووبارە دەکەنەوە! ئەمەیە گرێ و جادووی "بتی تۆپ"! نووسەری مەکسیکی (خوان بیۆرۆ) کاری ئەدەبی و یاری تۆپی پێ هاوشێوە نیشان دەدات و دەڵیت: گەرچی دوو دنیای لەیەک جیاوازن، بەڵام "هەردووکیان لە گرەوی وروژاندنی هەستەکان" دان، ڕاست دەکات ئەم دوو بوارە بەردەنگ(مخاگب)یان پێش عەقڵ، سۆز و هەست و هەڵچوونەکانی مرۆڤە. وەرزش لەوێ ئاوا بوو، با ئێستا بچمەوە نەوەدەکانی لای خۆمان (ڕێک ئەوکاتەی تۆپی پێ ئەستێرەکانی وەک باجیۆ، مارادۆنا، باتێستوتا، ڕۆماریۆ و ڕۆناڵدۆیان پێشکەشی جیهان دەکرد) و بچمە سەر گرێدانەوەی یادەوەری خۆم بە دوو کوچکەکەی ژەنراڵەکانی شەڕی ناوخۆ و زەمانەکەی ئێمە. بزانین لێرە چییان گوزەرا؟ ٢. وەرزش لە جەمسەربەندی سیاسەتدا پاش ڕاپەڕین، وەرزشکاران، وایان دەزانی ئیتر کاتی هەناسەیەکی ئازاد و خۆنواندنە، وەک گەلانی دنیا، چییان لەو عالەمە کەمە؟ خەیاڵەکە خاو بوو، عومری پەپولەیەکی هەبوو! ئاخر "شۆڕشگێرەکان" هاتنەوەوە نێو شار و وەک نەدی و بدی دەستیان بەسەر هەموو شتێکدا گرت عەرزەوە تا ئاسمان، خۆیان وتەنی لە "نەوتەوە تا جەوت"، ئەی خۆ چی لە وەرزش و تۆپ ئاسانتر، تۆپ هەر بۆ تێهەڵدان باشە، هەر بەو دیدگایەوە، ڕێک پاش بەرەی کوردستانی، هەر حزبە و دەستی بەسەر چەند یانەیەکدا گرت، پاشان بەرپرسەکان هەریەکە و یانەی خۆی وەک بەشە غەنیمەتی شەڕ هەڵگرتەوە، شۆڕشگێڕ ئەوە بوو یانەیەکی بەناوەوە بکرێت، ئیتر هیچ نەمایەوە بۆ وەرزشکار، هەر  بەرپرسە کەتافییەکی لەبەردەکرد و دەمانچەیەک لەقەد و بە چوار قەڵەمی بەکارنەهاتووی سەرباڵێکیەوە، ئێواران خۆی دەکرد بە یانەیەکدا و پلان و بەرنامەی پێنجساڵەی دەکێشا (ئێوە باوەڕ بەم قسەیەم مەکەن و ئاوا بیخوێننەوە: هەر بەرپرسێک وەک باخێکی خۆی وەک خانووەکەی وەک موڵک و کوڕەکانی، وەک ژنەکانی، وەک تۆڵەی ئەو هەلانەی بەعس لێی زەوتکردبوو سەیری یانەکەی دەکرد و چێژی لێوەردەگرت و هەڵیدەسوڕاند)! ئەم دۆخە زۆری نەبرد شەڕی نێوخۆی بەسەردا هات و هەموو باشوری کوردستانیان لە چەک و جبەخانە و جامانە و فیشەک و ئاسمان و ڕێسمان و زەوییان دابەشکرد، وەک چۆن قوتابی و ئافرەت کەوتە لای پارتی، خوێندکار و ژنیش بۆ یەکێتی، یانەکانیش هەر ئاوا: هەولێر و دهۆک بۆ پارتی و سیروان و کەمال سەلیم بۆ یەکێتی، جیهاد و ڕاستی(یان هاوکاری) بۆ بزوتنەوە (چونکە بزوتنەوە هاوپەیمانی پدک بوو)، ئاسۆ و ئاشتی و پەیامیش بۆ یەکگرتوو، (چونکە ئەم وەک هەمیشە لە هەردوولا هەبوو!). یانەش هەبوو، هی هەولێر بوو بەڵام تەنها لەدەڤەری سلێمانی بۆی هەبوو یاری بکات وەک برایەتی(چونکە هی کاک کۆسرەتی بوو). یانەش هەبوو، بە کاملی بندیوار یان لە مەنفا بوو، بۆ نمونە یانەی هەورامان لە خورماڵ، زۆرێکی کادیرانی پارتیی هەڵەبجە لەوێدا ڕازی کرابوون، بەڵام ئەم تەنها لەگەڵ تیپی دەفرەفڕیوەکان و جنۆکەکانی مەلاعەلی کەڵەکدا یاری دەکرد، بۆیە هەرگیز نەبینرا، بە ئیمتیازات نەبێت! دواتر مۆدێلی بەڕێوەبردن و دیدگای وەرزشیی گۆڕدرا، بەرپرسی یانەکان لەگەڵ پێشکەوتنەکانی سەدەی بیستویەک و شۆڕشی تەکنۆلۆژیای سمارتدا، ئەمانیش وتیان با دوانەکەوین، دیدگایان لە پشتیوانی و پاڵپشتی ماددیی یانەکانەوە گۆڕدرا، بۆ هەڵگوشینی یانەکە و سپیکردنەوەی پارە و زەویخۆری و بەبیانووککردنی یاریکەران وەک قەڵغانی کۆکردنەوەی سامان، ئەوەبوو هەر سێکتەرە بوو یانەیەکی بەناوە دەکرایەوە، پێشمەرگە و ئاسایش و سەرجەم هێزەکان و بوارەکان... هەر یانە بوو دەکرایەوە، ڕێک وەک کۆمپانیاکانی ئێستا کە بەلێشاو دەکرێنەوە و زەوییان بەناوەوە دەخورێت.  ئیتر باوی ئەوە بوو زەوی و پارە بەناوی یانەکانەوە و بە بیانووی کۆمەکی وەرزش و وەرزشکارانەوە وەردەگیرا و چۆڕێکی کەمی دەردرا بە یاریکەران، نیوەی یاریکەران پاتەی لاستیکیان لە پێدا بوو بەڵام بەرپرسەکەیان بە سێ لاندکرۆزەرەوە دەهاتە حەوشەی یانەکە! ئەمەش تەواو بوو، مۆدێلی زەویوەرگرتن هاتەگۆڕێ بە هێکتار و دۆنم بە ناوی یانەکانەوە، بەڵام بە هاوڵاتیان دەفرۆشرایەوە و بەمەرجێ وەک یاریکەر خۆی تۆمار بکات. ئێستاش هەیە دەپرسێت بۆ وەرزش لە کوردستان پێش ناکەوێت؟ ٣. هاندەران پەراوێزکەوتووانی مێژووی تۆپی پێ (خۆم بە نموونە) با نەیشارمەوە، لەگەڵ ئەوەی هەمیشە تۆپێک هاوڕێم بوو، تیپ و تۆپ و ساحە و هاوڕێی باشم هەبوو، سەرکەوتوو نەبووم لەوەی وەرزشکارێکی باش بم، ئەمەیان ڕەنگە خۆم تیامدا نەبووبێت، بەڵام با بیکەمە خەتای ئەم شتانە:- بەسەریەکەوە تەنها لە ماوەی چوار ساڵدا: دەستم شکا، دووجار نەخۆش کەوتم و عەمەلیات کرام، هەریەک لەمانە بە ٢٠ ڕۆژ بۆ مانگێک لانیکەم لە ساڵەکەدا لە ماڵەوە منیان خستە سەرجێ، وازم لەو خەونە هێنا. ئیتر بوومە هاندەرێکی تۆپی پێی سەرکەوتوو، لە باشترین ئەستێرەکانەوە نزیک بووم، کەچی نەوەی پێشوو و سیاسەت نەیانهێشت لەوەشدا بگەمە کۆتا! ئێستا مەگەر جادووەکانی میسی و یادگارەکانی مارادۆنا جارجارە پشکۆی قەقنەسئاسای وەرزشیم بگەشێننەوە. ڕەنگە بڵێن جا هاندەری چییە؟ وانیە هاندەری واتە خۆ بە "یاریزانی دوانزەیەم" زانین، موڵکایەتیکردنی تیپێک، یانەیەک و هەڵبژاردەیەک بێ ئەوەی بست و فلسێکی هی تۆ بێت! بە یاریکەرێکدا هەڵدەڵیت و دەیکەیتە پاڵەوان و ئەوی دی دەدەی بە زەویدا، لەم توڕە دەبیت و بەدەم ئەوەوە پێدەکەنیت، لە نێوان گێمەکاندا دەچیتە لای کاپتن و یاریکەران و بگرە ئامۆژگاریشیان دەکەیت! ڕەنگە هەموو ئەمانە لای ئەوان فشە و قسەی نێوخاڵی بن، بەڵام گرنگ ئەوەیە لای خۆت هەم یاریکەری دوانزەیەم و هەم هەموو ئەوانەی باسم کردن، ئیتر عالەمەکە چی دەڵێن کەیفی خۆیانە. خۆ کە تیپەکەت دەیباتەوە تۆ لە گۆڵکارەکە و گۆڵچیەکەش زیاتر مکوڕ و بەخۆنازینت دەبێت! بەداخەوە هاندەریشم بۆ نەگەیشتە کۆتا گەر ئەوی تریان خەتای نەخۆشی و جەستەم بووبێ، ئەمەیان خەتای سیاسەت و شەڕی نێوخۆ و جەمسەربەندیی زەمانە بوو... هاندەری یانەی هەڵەبجە بووم کە ببووە دووەمین یانەی هەرێمی کوردستان، بەڵام شەڕی نێوخۆ هەڵەبجەی کردە دارولهیجرەی "موجاهیدین"ی بزوتنەوە و "پێشمەرگە"ی پارتیی و کارگێڕیی یانەی هەڵەبجەش نزیک بوون لە یەکێتییەوە، بەوشێوەیە، یانەکە بەنزیکەیی نەما یان هەر ناو بوو. بەداخەوە ڕۆژ دوای ڕۆژ تا ئەمڕۆ پاشەوپاش دەکشێتەوە! پاش ئەوە دەبوو ببمە هاندەری یانەی تازەی پەیام، لە یەکەمینەکانی دەڤەرەکە بوو، بەڵام ئەوە دادی نەدا و سیاسەتی یەکێتیی تۆپی پێ (تۆ بڵێ یەکێتی نیشتمانی) ڕەحمی پێنەکرد، بەتایبەت سەرکردەیەک کە لە لێدوانی فەلسەفی ناوەندەکانی هزرەوە تا لێدانی پێناڵتیەکانی بەدەست بوو و قسەی تێدا دەکرد، ئامر و ناهی خۆی بوو، پەیامی داخست، ئیتر هەر تیپەکانی کوردستان و شەهیدان و جارجارەش شنروێ-مان بۆ مایەوە و بەمانەش تۆڵەی خۆمان لە تیپی حزبەکانی دیکە و شارەکانی دیکە دەکردەوە.  لەو مێژووە کورتەی منێکی پەراوێزکەوتووی نێو دنیای وەرزشەوە بیگرە، بۆت دەردەکەوێت کە وەرزش و تۆپ و یاریکەران و هاندەران چەند قوربانی دەستی سیاسەت و ئەزموونی هەرێمی کوردستان و شەڕی نێوخۆن. ئێستاش هەر دەپرسیت بۆ وەرزش لە کوردستان وەک وڵاتان پێشناکەوێ؟ بۆ پاڵەوانەکانمان عومری پەپولەیەکیان هەیە؟  

(درەو): دانیشتنی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لەبارەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان بۆ 15ی مانگی داهاتوو دواخرا، سكاڵاكانی (یوسف محەمەد)و (نەوەی نوێ) یەكخران، نوێنەری پەرلەمانی كوردستان داوای كردووە مۆڵەتی پێبدرێت.   ئەمڕۆ دانیشتنی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لەبارەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەچوو. چوار سكاڵای یاسایی كە لەبارەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانەوە پێشكەشكرابوون، لە دانیشتنی ئەمڕۆدا یەكخران. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، نوێنەرەكانی پەرلەمانی كوردستان كە لەبەردەم دادگا ئامادەبوون، باسیان لەوە كردووە هێشتا سكاڵاكانیان بەدەست نەگەیشتووە‌و بۆ ئەمەش داوایان كردووە كاتێكی زیاتریان پێبدرێت بۆ ئەوەی وەڵام بدەنەوە.  هەر لە دانیشتنی ئەمڕۆدا، بریكاری سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستانیش لەبەردەم دادگای باڵای فیدراڵی عێراق ئامادە بوو، داوای كرد سكاڵاكان رەتبكرێنەوە.  دوای تاوتوێكردنی ئەم بابەتانە، دانیشتنی دادگای فیدراڵی بۆ بڕیاردان لەبارەی دەستوریبوون یان نەبوونی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان بۆ رۆژی 15ی مانگی داهاتوو دواخرا، ئەمە بۆ ئەوە بوو سەرۆكی پەرلەمان‌و بریكارەكانیان وەڵامی خۆیان لەبارەی سكاڵاكەوە ئامادە بكەن.  ئەو چوار سكاڵایەی كە لەبارەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان تۆماركراوە، یەكێكیان (یوسف محەمەد) سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان تۆماریكردووە‌و سێ سكاڵاكەی تریش لەلایەن جوڵانەوەی نەوەی نوێ بەجیا تۆماركراوە‌و یەكێكیان (شاسوار عەبدولواحید)‌و ئەوی تریان (سروە عەبدولواحید)‌و سكاڵای سێیەمیش لەلایەن (كاوە عەبدولقادر)ی سەرۆكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ- كشاوە لە پەرلەمانی كوردستان تۆماركراوە.  پەرلەمانی كوردستان مانگی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ تەمەنی خۆی بۆ ماوەی ساڵێك درێژكردەوە، ئەمە ناڕەزایەتی دروستكرد، جگە لە فراكسیۆنی پارتی‌و یەكێتی‌و گۆڕان‌و پێكهاتەكان كە دەنگیان بۆ درێژكردنەوە داوە، فراكسیۆنەكانی تر‌و پەرلەمانتارانی سەربەخۆ بەشێوازی جیاواز لە پەرلەمان كشاونەتەوە یاخود بایكۆتی دانیشتنەكانیان كردووە.  ئەمە جاری یەكەم نەبوو پەرلەمانی كوردستان تەمەنی خۆی درێژبكاتەوە، لەسەرجەم خولەكاندا بەتێكڕا پەرلەمان (8) جاری تر تەمەنی خۆی درێژكردوەتەوە، ئەمەش بەهۆكاری جیاواز لەوانە شەڕی ناوخۆ‌و شەڕی داعش‌و قەیرانی سیاسی ناوخۆیی. 

درەو: وەك زەمینە سازییەك بۆ ئەنجامدانی گفتوگۆو كۆبونەوەی نێوان یەكێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان لەسەر چارەسەركردنی كێشەكانیان، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان رەزامەندە بە گۆڕینی وەزیرو  بەرپرسانی یەكێتی لەناو حكومەت و هەڵوەشاندنەوەی خانەنشینینەكەی سەركەوت حەسەن. كێشەی گۆڕینی وەزیر و بەرپرسانی یەكێتی لەناو حكومەتی هەرێمی كوردستان یەكێك بوو لە ناكۆكیەكانی نێوان یەكێتی و پارتی و قوباد تاڵەبانی نیگەران بوو لەوەی نوسراوی گۆڕینی چەندین بەرپرس و وەزیریان كردووە بەڵام سەرۆكی حكومەت رەزامەندی لەسەر نەداوە. سەرچاوەیەك لە پارتی دیموكراتی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند: لە ئێستا مەسرور بارزانی رەزامەندە بە گۆڕینی ئەو وەزیرو بەرپرسانەی یەكێتی لەناو كابینەكەی كە یەكێتی خۆی دەیەوێت بیانگۆڕێت و كێشەی خانەنشینی سەركەوت حەسەن (سەركەوتی كوبە)ش هەڵدەوەشێننەوە. یەكێتی ماوەیەكە داوای گۆڕینی ژمارەیەك بەرپرسی دەكات ئەوانیش: •     شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە، لە كۆبوونەوەی پێشتری كارگێڕانی مەكتەبی سیاسی یەكێتی بەدیلەكەی دیاریكرا. •    خالید شوانی وەزیری هەرێم بۆ پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم و بەغداد شوێنەكەی پڕ دەكرێتەوەو لە كۆبوونەوەی پێشتری كارگێڕانی مەكتەبی سیاسی یەكێتی بەدیلەكەی دیاریكرا. •    چەتۆ ساڵح بریكاری وەزیری ناوخۆ، لە شوێنەكەی سەركەوت حەسەن دادەنرێت. •    گۆڕینی بەڕێوەبەری پشكنین لە وەزارەتی ناوخۆ، عەدنان كاكەڕەش لە شوێنەكەی دادەنرێت.  

درەو: یادگار سدیق گەڵاڵی/ گۆڤاری ئاییندەناسی بەرایی لە ماوەی ١٥ ساڵی ڕابردوودا و پاش نووسینەوەی دەستووری هەمیشەیی عێراق، بەردەوام بەڕێوەبردن و مامەڵەکردن بە نەوت و گازی هەرێمەوە جێی ناکۆکی بووە لەنێوان حکومەتی فیدراڵ و هەرێمدا. بەغدا پێی وا بوو کە لە تایبەتمەندییەکانی حکومەتی فیدراڵە و هەولێریش بەپێچەوانەوە بە مافی خۆی دەزانی ئەو سێکتەرە بەڕێوە ببات. چارەسەری ناکۆکییەکان بە ڕێککەوتنی سیاسی لە چەندین قۆناغدا دوا خراوە، تا کار گەیشت بەوەی لەلایەن دادگای فیدراڵەوە مامەڵەکانی هەرێم بە سەکتەری نەوتەوە بە نادەستووری بناسرێت و چەندین هەنگاوی خێرا لەلایەن وەزارەتی نەوتەوە دژی هەرێم و کۆمپانیا نەوتییەکانی کە لەگەڵ هەرێم مامەڵە دەکەن؛ بگیرێتە بەر. لەم توێژینەوەدا دەمانەوێ سەرەتا کورتەیەکی مێژوویی لەسەر کێشەکانی هەرێم باس بکەین و پاشان بۆ تێگەیشتن لە چۆنیەتیی بەڕێوەبردنی نەوت؛ جۆری گرێبەستەکان شی بکەینەوە و بەراورد بکەین لەنێوان ئەو جۆرە گرێبەستانەی لەلایەن حکومەتی فیدراڵ و هەرێمی کوردستانەوە پەیڕەو دەکرێن. ئامانجمانە لە هەلومەرجی پێش دەرچوون و کاتی دەرچوونی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵ تێبگەین، بۆ ئەوەی بتوانین هەنگاوەکانی ئایندە و چۆنیەتیی مامەڵەکردن لەگەڵی ڕوون بێت لامان. ١. کورتەیەکی مێژوویی کێشەی چۆنیەتیی بەڕێوەبردنی سێكتەری نەوت لەنێوان هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵدا دەگەڕێتەوە بۆ کاتی نووسینەوەی دەستووری هەمیشەیی عێراق و شێوازی داڕشتنەوەی ئەو مادانەی کە پەیوەستن بە بەڕێوەبردنی سێكتەری نەوت و دەسەڵاتەکانی حکومەتی فیدراڵ و هەرێمەکان و پاشتریش لە کاتی نووسینی ڕەشنووسی یاسای نەوت و گازی فیدراڵدا زیاتر زەق بووەوە  و جیاوازیی تێڕوانینەکان ڕەنگڕێژ بوو، تا گەیشتە ئەوەی ڕەشنووسی جیای یاساکە بڵاو بکرێتەوە و لێکدانەوەی جیای بۆ بکرێت و گۆڕانکاری بەسەر ئەو ڕەشنووسەدا هات کە پەسەند کراوە لەلایەن هەرێمەوە. لە ڕێکەوتی  9ی ئازاری ٢٠٠٧دا، وەزارەتی سامانە سروشتییەکان دەقی پەسەندکراوی ڕەشنووسی یاسای نەوت و گازی فیدراڵی بە زمانی عەرەبی و ئینگلیزی لە ڕاگەیەنراوێکدا بڵاو کردەوە و هەر لەو ڕاگەیەنراوەدا هاتووە: ” لیژنەی نەوت و وزە لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق دەبێت چوار هاوپێچ ئامادە بکات کە لە ڕەشنووسی یاساکەدا ئاماژەی پێ کراوە كە بەڕێوەبردنی كێڵگە نەوتییەكان و ناوچە تایبەتەكانی گەڕان لە عێراق بۆ حكومەتی هەرێم و كۆمپانیای نیشتمانیی نەوتی عێراق و وەزارەتی نەوتی عێراق تەرخان دەكات. هەروەها لیژنەکە پێویستی بە ڕێککەوتن هەیە لەسەر گرێبەستە نموونەییەکانی نەوت و ڕێنماییەکان بۆ مەرجەکانی گرێبەست و یاسای دابەشکردنی داهات(١)“. وەزیری سامانە سروشتییەکان لە لێدوانێکیدا بۆ ڕۆیتەرز ڕایگەیاند: “هاوپێچەكان وەك ئەوەی ئێستا نووسراون، لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە قبووڵ ناكرێن. ئامانج لێی، لێسەندنەوەی کێڵگە نەوتییەکانە لە هەرێم(٢)“. دەرەنجام، دەرچوونی یاساکە لە پەرلەمان پەک خرا. پاش ئەوەی ڕەشنووسی یاسای نەوتی فیدراڵ لە ئەنجوومەنی نیشتمانیی عێراق دەرنەچوو، هەرێم لە هەمان ساڵدا  ڕەشنووسی یاسای نەوت و گازی هەرێمی ئامادە کرد. پێش ئەوەی لە پەرلەمان دەربچێت، کۆبوونەوەی لایەنە سیاسییەکانی لەسەر کرا تاوەکوو بەرگێکی نیشتمانیی بەبەردا بکرێت و پشتگیریی هەموو لایەک مسۆگەر بکات. لە ٩ی ئابی ٢٠٠٧دا، یاسای ژمارە 22ی ساڵی ٢٠٠٧: “یاسای نەوت و غازی هەرێمی کوردستان-عێراق” لە پەرلەمانی كوردستان پەسەند کرا، لەنێوان ساڵانی ٢٠٠٦ بۆ ٢٠١٣ بڕی ٥٧ گرێبەستی بەرهەمهێنانی هاوبەش لەنێوان حکومەتی هەرێم و کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی نەوتدا واژوو کرا. چارتی ژمارە (1) ژمارەی ئەو گرێبەستانەی بەرهەمهێنانی هاوبەش پیشان دەدات کە لە هەرێمی کوردستان لەنێوان 2006 بۆ 2013دا واژوو کراون  لە ساڵی (٢٠١٧)شدا پێنج کێڵگەی تر گرێبەستی بۆ کرا لەگەڵ کۆمپانیای ڕۆسنەفتی ڕووسی(٣). سەرجەم گرێبەستەکانی هەرێم جیاوازن لەگەڵ ئەو جۆرە گرێبەستانەی کە لەلایەن وەزارەتی نەوتی فیدراڵەوە پەیڕەو دەکرێن. ١١ گرێبەست لە ٩ کێڵگە پێش دەرچوونی یاساکە تا ساڵی ٢٠٠٦ ئەنجام دراون و ٢٩ گرێبەستیش لە ساڵی ٢٠٠٧ و ٢٠٠٨دا ئەنجام دران(٤) لەو کاتەی کە مشتومڕ لەسەر یاسای نەوت و گازی فیدراڵ هەبوو. دەستووریبوون و نەبوونی یاسای نەوت و بەڕێوەبردنی سێكتەری نەوت، لێکدانەوە و تەفسیری جیاوازی هەبوو لەلایەن حکومەتی هەرێم و حکومەتی فیدراڵەوە. هەرێم لە یاسای نەوت و گازدا و لە مادەکانی دووەم و سێیەمدا پشتی بە مادەکانی ١١١، ١١٢، ١١٥ و ١٢١ی دەستوور بەستووە کە مافی بەڕێوەبردنی سێكتەری نەوت دەدات بە هەرێم. لە بەشی دەیەمی یاساکەدا جۆری گرێبەستەکان بە گرێبەستی بەرهەمهێنانی هاوبەش دیاری کراوە و لە مادەکانی ٣٧ تا ٣٩ مەرجەکانی گرێبەستەکەی تێدا دیاری کراوە. بەڵام حکومەتی فیدراڵ داوای ڕادەستکردنی سەرجەم نەوتی بەرهەمهاتووی هەرێمی دەکرد و هەناردەکردنیشی بە دەسەڵاتی حکومەتی فیدراڵ دەزانی. ئەو هەنگاوانەی هەرێم لەو بوارەدا ناونی، بە نادەستووریی دەزانی. ٢. خاڵی ناکۆکیی هەرێم و حکومەتی فیدراڵ خاڵی سەرەکیی ناکۆکیی نێوان هەرێم و ناوەند بریتی بوو لە بەڕێوەبردنی هەرێم بۆ سێكتەری نەوت کە لە ڕەشنووسی یاساکەی کە نێردرا بۆ ئەنجوومەنی نیشتمانی و هەرێم لەسەری ناڕازی بوو. لەو ڕەشنووسی یاسایەدا ڕۆڵی هەرێم تەنها ڕاوێژکاری بووە و بڕیاری کۆتا لای وەزارەتی نەوت و کۆمپانیای نیشتمانیی نەوتی عێراق دەبێت(٥) و هەرێم مافی واژووکردنی گرێبەستی نەوتی نابێت. خاڵێکی تر کە زۆر جەختی لەسەر دەکرێتەوە، زۆر جار وا نیشان دەدرێت کە یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی ناکۆکییەکان جیاوازیی جۆری گرێبەستەکانی نێوان هەرێم و حکومەتی فیدراڵە، لە کاتێکدا هەرێم پەیڕەویی گرێبەستی بەرهەمهێنانی هاوبەش (Production Sharing Contracts) دەکات و حکومەتی فیدراڵ جۆری خزمەتگوزاریی مەترسیدار (Risk Service Contract) پەیڕەو دەکات، هەر چەند ڕەخنەگران و ئەوانەی دژی ڕەشنووسی پڕۆژەیاسای نەوت و گازن دەڵێن ئەوەی لە ڕەشنووسی یاساکە و لە مادەی ١٥دا هاتووە: “گرێبەستی گەڕان و بەرهەمهێنان یان گرێبەستی پەرەپێدان و بەرهەمهێنان” تەنها یاریکردنە بە وشە، ئەگینا مەبەست لێی هەمان گرێبەستی هاوبەشیکردن بووە لە بەرهەم. دوای ئەوەی لە ماوەی ساڵەکانی ٢٠٠٦ و ٢٠١٣دا زیاد لە ٥٧ گرێبەست کراون(٦)، هەرێم لە سەرەتاوە بە ئاستی جیا و بە بڕی کەم هەناردەی نەوتی دەکرد، پاشتر لە ٢٢ی ئایاری ٢٠١٤دا بەفەرمی هەناردەی نەوتی ڕاگەیاند. بەڵام لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٩دا بۆریی نەوتی هەرێم لە ڕێوڕەسمێکدا بەفەرمی کرایەوە و لە ساڵی ٢٠١٣دا حکومەتی هەرێم ئابووریی سەربەخۆی ڕاگەیاند. لە ٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٣دا، لە پەراوێزی سێیەمین کۆنفڕانسی نەوت و گازدا ئاشتی هەورامی؛ وەزیری سامانە سروشتییەکانی ئەوکات ڕایگەیاند ماوەی ساڵێکە نەوت بە تەنکەر بۆ تورکیا دەنێرین و سێ چوار ساڵیش دەبێت بە هەمان شێوە نەوتمان بە ئێران فرۆشتووە. لە کۆنفڕانسەکانی نەوتدا حکومەتی هەرێم سیاسەتی نەوتی خۆی ڕادەگەیاند، لە لایەک جەختی لە دەستووریبوونی گرێبەستەکان و بەرهەمهێنان دەکردەوە، لە لایەکی تر هەڕەشەی بەکارهێنانی داهاتی نەوتی دەکرد گەر شایستەی کۆمپانیاکانی نەوت و شایستە داراییەکانی هەرێم لەلایەن حکومەتی فیدراڵەوە نەدرێت(٧). لێرەوە کێشەی نەدانی شایستە داراییەکانی کۆمپانیاکانی نەوت و هەرێم دەستی پێ کرد. لەگەڵ هەناردەکردنی نەوتدا کێشەکان چوونە قۆناغێکی ترەوە، چەندین جار ڕێککەوتن لەنێوان هەرێم و بەغدادا ئەنجام دراوە، هەر لە حکومەتی ئیبراهیم جەعفەری تا دەگات بە مستەفا کازمی، هەردوو لای کێشەکە یەکتر تۆمەتبار دەکەن بە جێبەجێنەکردنی ڕێککەوتنەکە. لە سەرەتادا حکومەتی فیدراڵ ڕازی بوو شایستەی کۆمپانیاکانی نەوت بدات. لە کۆنفڕانسی هەولێر لە کانوونی یەکەمی ٢٠١٢دا، دکتۆر ئاشتی هەورامی وەزیری سامانە سروشتییەکانی ئەوکاتی هەرێم  ڕایگەیاند کە یەکەم گوژمەی شایستەی کۆمپانیاکان بە بڕی ٥٤٠ ملیۆن دۆلار دراوە لەلایەن حکومەتی  فیدراڵەوە و چاوەڕێش دەکرێت تا کۆتایی ساڵ دووەم گوژمە بدرێت(٨). بەغدا و هەولێر ناکۆکییەکانیان بە چەند قۆناغێکدا تێپەڕیوە و چەندین جار گەیشتوون بە ڕێککەوتن، بەڵام هیچ کات ڕێککەوتنەکان وەک خۆی جێبەجێ نەکراون. بەغدا دوو جووڵەی یاسایی کرد دژی هەرێم لە ڕێگەی  تۆمارکردنی دوو داوا لە دوو دادگای جیاواز. جووڵەی یەکەم: بە ئاڕاستەی دادگای ئیتیحادی و لە ساڵی ٢٠١٢دا وەزیری نەوتی عێراق پێشکەشی دادگای ئیتیحادیی کرد کە هەرێم ئەو نەوتەی بەرهەمی دەهێنێت ڕادەستی حکومەتی فیدراڵی ناکات، هەروەها هەناردەی نەوت دەکات بەبێ ڕەزامەندیی عێراق. ئەم داوایە و داوایەکی تر کە لەلایەن علی شەداد فارس؛ ئەندامی ئەنجوومەنی پارێزگای بەسڕە، لە ساڵی ٢٠١٩دا پێشکەش بە دادگاکە کرابوو بۆ هەمان مەبەست، دوای چەندین دواخستن، لە کۆتاییدا دوای ١٠ ساڵ لەلایەن دادگای فیدراڵەوە یەکلا کرایەوە، دادگا بڕیاری دا بە: نادەستووریبوونی یاسای ژمارە ٢٢ی ساڵی ٢٠٠٧، تایبەت بە نەوت و گازی هەرێم. ڕادەستکردنی هەموو بەرهەمی نەوت بە وەزارەتی نەوت. داواکردن لە وەزارەتی نەوتی عێراق بەدواداچوون بکات بۆ  نایاساییبوونی ئەو گرێبەستانەی کە هەرێم لەگەڵ لایەنە دەرەکییەکان کردوویەتی سەبارەت بە گەڕان و پشکنین، بەرهەمهێنان و هەناردەکردنی نەوت(٩). جووڵەی دووەم: بەئاراستەی دادگای نێوبژیوانیە  لە ڕێگەی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لەبریی وەزارەتی نەوت، بە تۆمارکردنی داوایەکی یاسایی لە دادگای ژووری بازرگانیی نێودەوڵەتیی پاریس لە مانگی ئایاری ٢٠١٤دا، تیایدا حکومەتی تورکیا کە لەلایەن کۆمپانیای بۆریی نەوتی تورکیا (BOTAS) نوێنەرایەتی دەکرێت، تۆمەتبار دەکات بەوەی بەبێ ڕەزامەندیی حکومەتی عێراق ڕێگەی بە هەرێم داوە لە ڕێی بۆریی عێراق تورکیاوە نەوت هەناردە بکات و ئێستا لە مانگی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢دا چاوەڕێ دەکرێت دادگا بڕیاری کۆتایی لەسەر ئەو داوایە بدات. وەزیری نەوت زۆر گەشبینە کە داواکە لە بەرژەوەندیی عێراق کۆتایی پێ دێت(١٠). تیایدا عێراق داوای قەرەبووی زیاتر لە  ٣٠ ملیار دۆلار لە تورکیا دەکات. بۆ ئەوەی بۆمان دەربکەوێت ئایا هۆکاری کێشەکان جۆری گرێبەستەکان و گەڕانەوەی داهاتە بۆ وڵاتی خانەخوێ یان نا، گرنگە کە ئاشنا ببین بە سیستمی دارایی نەوت و جۆری گرێبەستەکانی نەوت و بەراوردکردن لەنێوان ئەو جۆرە لە گرێبەست لە هەرێم و بەغدا پەیڕەو دەکرێت. ٣. سیستمی دارایی نەوت کاتێک باسی سیستمی دارایی نەوت دەکرێت، مەبەست لێی گرێبەستە نەوتییەکانە. پڕۆسەکانی نەوت پڕۆسەگەلێکی دوورودرێژی چەندین ساڵەن، وەبەرهێنان و پەرەپێدان تیایاندا پێویستی بە سەرمایەی زەبەلاح و ژێرخان و تەکنەلۆجیای بەهێز هەیە. سیستمی دارایی هەر وڵاتێک، چوارچێوەی کارکردن و شێوازی مامەڵەکردن لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکان دیاری دەکات. هەندێک لە وڵاتان لە ڕێگەی یاساوە جۆری گرێبەستەکان دیاری دەکەن و هەندێکی تر لە ڕێگەی دانووستانەوە مەرجەکانی و شێوازی گرێبەستەکانی دادەڕێژن. سیستمی دارایی پەترۆل پۆلێن دەکرێت بۆ دوو جۆر ، یەکەم سیستمی ئیمتیاز Concessionary Systems و دووەمیش سیستمی  تەعاقدی Contractual Systems (١١). ٣.١. سیستمی ئیمتیاز   Concessionary Systems مافی ئیمتیاز دەدات بە کۆمپانیا لە کێڵگەیەکی دیاریکراو و لە ماوەیەکی دیاریکراودا بەرهەمهێنان بکات و خاوەندارێتیی نەوت یان گازە بەرهەمهاتووەکە لە زۆربەی کاتدا لە سەری بیرەکەوە واتە لە دەرهێنانیەوە بۆ کۆمپانیا دەگوازرێتەوە، حکومەت تەنها “موڵکانە و باج و پاداشتی بەرهەم” وەردەگرێت. ئەم جۆرە لە گرێبەست کۆنترین جۆریانە، لە عێراق تا ساڵی ١٩٧٢ کە نەوت خۆماڵی کرا؛ پەیڕەو دەکرا . زۆر جار ئەم جۆرە لە گرێبەست پەیوەست دەکرێت بە سەردەمی ئیستعمارییەوە.  ٣.٢. سیستمی تەعاقدی CONTRACTUAL SYSTEMS پێک دێت لە دوو جۆر: ا. گرێبەستی هاوبەشیکردن لە بەرهەم (لە کوردستان پەیڕەو دەکرێت) و ب. گرێبەستی خزمەتگوزاری (لە عێراق پەیڕەو دەکرێت). ئەم دوو جۆرە گرێبەستە خاڵی هاوبەش و جیاوازیان هەیە. شێوازی خەرجییەکان و پشکی کۆمپانیا نەوتییەکان و پشکی کۆمپانیای نیشتمانی بە پێی گرێبەستەکە دیاری دەکرێت. جیۆلۆجیی بلۆکی نەوتی یان گازی، جیۆپۆلەتیکی وڵاتەکە، ژێرخانی ئابووری و ژێرخانی نەوت و گازی وڵاتەکە کاریگەرە لەسەر ڕێککەوتنەکە و پێگەی بەهێز یان لاوازی هەر لایەکی گرێبەستەکە دیاری دەکات لە دانوستاندن بۆ هەر ڕێککەوتنێک.  تا پێگەی وڵاتی خانەخوێ بەهێزتر بێت، گرێبەستی باشتری لێ بەرهەم دێت بۆ حکومەت و لە بەرانبەریشدا کۆمپانیاش دەیەوێت زۆرترین قازانج بۆ خۆی ببڕێت لەبەرانبەر وەگەڕخستنی سەرمایەیەکی زۆر. ٤. گرێبەستی بەرهەمهێنانی هاوبەش بە پێی ئەم جۆرە لە گرێبەست، کۆمپانیای نەوت مەترسیی گەڕان و پشکنین و خەرجی لەئەستۆ دەگرێت لەبەرانبەر بەشێک لەو نەوتە یان گازەی کە بەرهەم دێت لە ناوچەی گرێبەستەکەدا ئەگەر نەوت یان گاز دۆزرایەوە و بەرهەم هات. بەڵام گەر نەدۆزرایەوە، ئەوا حکومەت هیچ خەرجییەک ناداتەوە بە کۆمپانیا، ماوەی گەڕان و پشکنین پێنج ساڵە و دەتوانرێت بۆ ٢ ساڵ زیاتر درێژ بکرێتەوە. کاتێک نەوت بەرهەم دێت لە کێڵگەیەکدا، ئەوکات دەچێتە قۆناغی دووەمەوە کە قۆناغی بەرهەمهێنانە و ماوەکەی ٢٠ ساڵە و دەکرێت بۆ ٥ ساڵی تر درێژ بکرێتەوە بە پێی گرێبەستەکانی هەرێم(١٢). لەم جۆرە لە گرێبەست، کۆنترۆڵی نەوت و گاز لە دەست حکومەتدا دەبێت و کۆمپانیای نیشتمانییش بەشدار دەبێت لەگەڵ کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکاندا(١٣). لە گرێبەستەکانی بەرهەمهێنانی هاوبەشدا، وڵاتی خانەخوێ چەند جۆر داهاتی دەست دەکەوێت. پاداشتێک هەیە کاتێک کۆمپانیا گرێبەستی لەگەڵ دەکرێت بۆ کێڵگەیەکی نەوت یان گاز، دەیدات بە وڵاتی خانەخوێ یان حکومەت. ئەم پاداشتە کە لە هەرێم بە شیرینییە نەوتییەکان ناسراوە، چەند جۆرێکی هەیە و لە چەند قۆناغێکی جیادا وەردەگیرێت، بەم شێوەیە: ٤.١. پاداشت ا. پاداشتی واژووكردن (signing bonus): لە کاتی واژووكردنی هەر گرێبەستێکدا، بۆ هەر کێڵگەیەکی نەوتی کۆمپانیا پاداشتی واژووکردنی گرێبەست دەدات بە حکومەت، لە گرێبەستەکەدا بڕەکەی دیاری دەکرێت و هەر ناوچەیەکی گرێبەستیش، گرێبەستی جیایە و دەکرێت ڕێژەکانیش جیا بن(١٤). ب. پاداشتی بنیادنانی تواناکان: ئەم پاداشتە لە کاتی واژووكردنی گرێبەستەکەوە لە ماوەیەکی دیاریکراودا کە لە گرێبەستەکەدا دەستنیشان کراوە، دەبێت بدرێت بە حکومەت. ج. پاداشتی بەرهەمهێنان: کاتێک کێڵگەیەک دەگاتە بەرهەمهێنانی بازرگانی، کۆمپانیا بڕێکی تر پاداشت دەدات بە حکومەت، ئەم بڕەش بە پێی گرێبەستەکان دەگۆڕێت. ٤.٢. دابەشکردنی پشکەکان ا. موڵکانە بریتییە لە ڕێژەیەک لە کۆی داهات یان نەوتی بەرهەمهاتوو، لەلایەن وڵاتی خانەخوێوە وەردەگیرێت. لە گرێبەستەکانی نەوتی هەرێم و یاسای نەوت و گازی ژمارە ٢٢ی ساڵی ٢٠٠٧دا، ڕێژەکەی بە ١٠٪ دیاری کردووە(١٥). ب. خەرجیی کۆمپانیا نەوتییەکان لەدوای دەرکردنی موڵکانە، لەو نەوتەی دەمێنێتەوە ڕێژەیەک دەدرێتە ئەو کۆمپانیایانەی نەوتیان بەرهەم هێناوە وەکوو وەرگرتنەوەی خەرجی (Cost recovery)، لە گرێبەستێکەوە بۆ گرێبەستێکی تر جیاوازە، هەندێ وڵات تا ڕێژەی ٤٠٪ی دیاری کردووە بۆ وەرگرتنەوەی خەرجیی کۆمپانیاکان، واتە سەقفێک دیاری کراوە بۆ وەرگرتنەوەی خەرجییەکان. ئەوەی دەمێنێتەوە لە خەرجییەکان کە وەرنەگیراوەتەوە، دەگوازرێتەوە بۆ ساڵی دواتر و بەو شێوەیە بەردەوام دەبێت تا هەموو خەرجییەکان وەردەگیرێتەوە یان گرێبەستەکە کۆتایی دێت. هەندێ وڵات ڕێژەی وەرگرتنەوەی خەرجییەکانی زیاترە لە وڵاتێکی تر، ئەو ڕێژەیە لە هەندێ شوێندا دەگاتە ئاستی ١٠٠٪ی بەرهەم. لە گرێبەستەکانی هەرێمی کوردستاندا ئەم ڕێژەیە جیاوازە لە کێڵگەیەکەوە بۆ کێڵگەیەکی تر، لەنێوان ٤٠٪ بۆ ٤٥٪ دیاری کراوە. ج. نەوتی قازانج (Profit oil) ئەو نەوتەی لەدوای لێدەرکردنی مۆڵکانە و خەرجیی کۆمپانیاکان دەمێنێتەوە و پێی دەوترێت نەوتی قازانج، ئەم قازانجە لەنێوان کۆمپانیای نەوت و وڵاتی خانەخوێدا دابەش دەکرێت بە پێی ئەو بڕەی کە لە گرێبەستەکەدا لەسەری ڕێک کەوتوون. لە گرێبەستەکانی هەرێمدا قازانجی نەوت دابەش دەکرێت بە پێی فاکتەری “R” کە بریتییە لە “داهاتی کەڵەکەبوو”، دابەشی “تێچووی کەڵەکەبوو”، لە باری نموونەییدا کاتێک فاکتەری “R” دەگاتە ٢، قازانج بە لە سەددا ٨٥/١٥ لە بەرژەوەندیی حکومەتی هەرێم دابەش دەکرێت.  وە کاتێک “R” لە ١ کەمتر یان یەکسانە بە ١، قازانج بە لە سەددا ٧٠/٣٠ لە بەرژەوەندیی حکومەت دابەش دەکرێت. ئەم هاوکێشەیە لە زۆربەی گرێبەستەکاندا بەکار دەهێنرێت. بە پێی مادەی ٢٦، بڕگەکانی ٤ و ٥. R = X/Y = X داهاتی کەڵەکەبوو = Y تێچووی کەڵەکەبوو R < or = 1 30% 1 < R< or = 2   30 – (30 – 15) * (R – 1) / (2 – 1) R > 2    15% لە باری نموونەییدا بۆ حکومەت ڕێژەی ٨٥٪ی قازانجی بەر دەکەوێت و کۆمپانیاکانی نەوت ڕێژەی ١٥٪ی قازانج. بەڵام پشکی حکومەت لێرەدا تەواو نابێت، بەڵکوو حکومەت لە ڕێی کۆمپانیای کیپکۆوە بەشدارە لە قازانجی کۆمپانیا نەوتییەکان، بۆیە لە پشکی کۆمپانیا نەوتییەکان جارێکی تر حکومەت بە ناوی کۆمپانیای کێپکۆوە پشکی ٢٠٪ی هەیە. چارتی ژماره (2)  چۆنیەتیی دابەشکردنی پشکەکان بە پێی گرێبەستەکانی هەرێم   ٥. گرێبەستی خزمەتگوزاری لەم گرێبەستەدا حکومەت گرێبەست لەگەڵ کۆمپانیایەکی نەوت دەکات بۆ ماوەیەکی دیاریکراو و لە ناوچەیەکی دیاریکراودا کە کرداری گەڕان و پشکنین و بەرهەمهێنان یاخود پەرەپێدان و زیادکردنی بەرهەم لە کێڵگەیەکی دیاریکراودا ئەنجام بدات، لەبەرانبەر ئەو خزمەتگوزارییەدا کۆمپانیا بڕە پارەیەکی دیاریکراو یان گۆڕاو وەردەگرێت(١٦). هەروەک گرێبەستی بەرهەمهێنانی هاوبەش، لەم جۆرە گرێبەستەشدا بەڵێندەر دەبێت تەواوی مەترسییەکانی گەڕان لەئەستۆ بگرێت و هیچ قەرەبووکردنەوەیەک بۆ وەبەرهێنانەکانی وەرناگرێت ئەگەر لە دۆزینەوەی بازرگانیدا سەرکەوتوو نەبێت. ئەم گرێبەستە چەند جۆرێکی هەیە: تەنها خزمەتگوزاری، خزمەتگوزاریی مەترسیدار و خزمەتگوزاریی تەکنیکی. ٥.١. گرێبەستی خزمەتگوزاریی تەکنیکی گرێبەستی خزمەتگوزاریی تەکنیکی لە بنەڕەتدا بۆ بەرزکردنەوەی ئاستی بەرهەمی نەوت یان نۆژەنکردنەوەی کێڵگەیەک بەکار دەهێنرێت. ئەم گرێبەستانە دەتوانن لە ڕێگەی گرێبەستی بەرهەمهێنانی هاوبەشەوە، یان لەژێر سیستمی ئیمتیازیشدا ئەنجام بدرێن. ئەم گرێبەستانە پەیوەستن بە کێڵگە هەبووەکان، یان کێڵگە جێهێڵراوەکانەوە. بەگشتی، مەرجە داراییەکانی توندن بە هۆی کەمیی مەترسییەوە. ئەم جۆرە لە کێڵگەی ڕومەیلە پەیڕەو دەکرێت. حکومەتی عێراق لەگەڵ ئەوەی خاوەنی پێنجەمین گەورەترین یەدەگی نەوتە لە جیهاندا و لە ساڵی (١٩٧٢)ەوە نەوتی خۆماڵی کردووە و  چەندین کۆمپانیای لە بوارە جیاکانی پڕۆسەکانی نەوتدا هەیە، هەر لە گەڕان و پشکنین تا هەڵکەندنی بیر و گواستنەوە و بەبازاڕکردنی نەوت، بەڵام ئاستی بەرهەمی زۆر کەمتر بووە لەو یەدەگە زەبەلاحەی کە هەیەتی. هەندێک لە هۆکارەکان بۆ ئەو شەڕە یەکلەدواییەکانە دەگەڕێنەوە کە عێراق پیایدا تێپەڕیوە لە چوار دەیەی ڕابردوودا. پێش ڕووخانی ڕژێم، لە ساڵی ٢٠٠٣دا ئاستی بەرهەمی نەوتی عێراق بەتێکڕا بریتی بوو لە ٢ ملیۆن و ٣٤٠ هەزار بەرمیل(١٧) و لە کاتی کاراکردنی گرێبەستەکانی خزمەتگوزاریی گەڕی یەکەم بەتێکڕا بەرهەمی ڕۆژانەی ناوچەی گرێبەستەکان ١ملیۆن و ٩٦٨ هەزار بووە(١٨). بە ئامانجی پەرەپێدانی کێڵگە نەوتییەکانی و زیادکردنی بەرهەم، وەزارەتی نەوتی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٨دا پەنای بۆ گرێبەستکردن لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکاندا برد و لە ڕێی گەڕەکانی مۆڵەتپێدانەوە (جولات التراخیص) و جۆری ئەو گرێبەستەی عێراق پەنای بۆ برد؛ گرێبەستی خزمەتگوزارییە. لە چوار خولی گرێبەستدا، ١٨ گرێبەستی خزمەتگوزاری واژوو کراوە، چوار گرێبەست لە خولی یەکەمی مۆڵەتدان، حەوت لە خولی دووەم، سێ لە سێیەم و چوار لە خولی چوارەم، جگە لە گرێبەستی کێڵگەی نەوتی ئەحداب و گرێبەستی کێڵگەی ڕۆژهەڵاتی بەغدا/بەشی باشوور(١٩). هەروەها خولی پێنجەمی گرێبەستەکان   بریتی بوو لە تەرخانکردنی شەش کێڵگە بۆ وەبەرهێنانی بیانی، کە چواریان کێڵگەی نەوت و دووانیان کێڵگەی گازن. ٦. خاڵە هاوبەشەکانی گرێبەستی بەرهەمهێنانی هاوبەش و گرێبەستی خزمەتگوزاری  گرێبەستی درێژخایەنن، ٢٠ بۆ ٢٥ ساڵ. حکومەت خاوەندارێتیی نەوت و گازی لەبەردەستە. پاداشتی واژووكردنی گرێبەست لە هەردوو گرێبەستەکەدا هەیە. کۆمپانیا خەرجییەکانی وەردەگرێتەوە ساڵانە بە ڕێژەیەک کە لە گرێبەستدا دیاری کراوە. کۆمپانیای نیشتمانی بە ڕێژەیەک بەشدار دەبێت لەگەڵ کۆمپانیای نەوتی نێودەوڵەتیدا. وەرگرتنی باج لەو بڕە قازانجەی کۆمپانیا یان بەڵێندەر دەیکات. ٧. خاڵی جیاواز لە گرێبەستی بەرهەمهێنانی هاوبەش و گرێبەستی خزمەتگوزاری  لە گرێبەستی هاوبەشیکردن لە بەرهەم، حکومەت لە کۆی بەرهەمی کێڵگەکە ڕێژەیەک نەوت یان بەهای نەوت وەردەگرێت وەکوو موڵکانە کە لە گرێبەستەکانی هەرێمی کوردستاندا لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکان ١٠٪ی کۆی بەرهەمی ئەو کێڵگەیە، بەڵام لە گرێبەستی خزمەتگوزاریدا موڵکانە نییە. لە گرێبەستی هاوبەشیکردن لە بەرهەم، کۆمپانیای نێودەوڵەتی کاتێک دەگات بە نەوتی بازرگانی بەشدار دەبێت لە پشکێکی ئەو نەوتەی بەرهەم دێت، واتە خاوەنداریی بەشێک لەو نەوتە دەکات یان بەهای نەوتەکە، بەڵام لە گرێبەستی خزمەتگوزاریدا کۆمپانیا بڕێک پارە بۆ بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێک وەردەگرێت، دەکرێت بە پێی گرێبەستەکە تەنها بڕە پارەیەکی دیاریکراو یان گۆڕاو بۆ هەر بەرمیلێک وەربگرێت یان لەبریی پارە؛ نەوت یان گاز وەربگرێت و خاوەنداریی ئەو بڕە دەکات وەک پشکی خۆی. گرێبەستی بەرهەمهێنانی هاوبەش زیاتر سەرنجی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان ڕادەکێشێت، بەتایبەت لە کێڵگە بچووک و مەترسیدارەکان، چ مەترسیی جیۆلۆجی یان سیاسی و ئەمنی کە بە شێوەیەکی گشتی کێڵگەی نوێن و لە قۆناغی گەڕان و پشکنینەوە دەست پێ دەکەن. کۆمپانیا لەبریی ئەو مەترسییانە، بڕێکی زیاتر قازانج دەکات لە کاتێکدا گرێبەستی خزمەتگوزاری زیاتر لە کێڵگەی زەبەلاح و ئامادە (پێشتر وەبەرهێنانی تیاکراوە)دەکرێت، وڵاتی خانەخوێ بە مەبەستی سوودوەرگرتن لە توانای تەکنیکی و تەکنەلۆجی و زیادکردنی بەرهەم پەنای بۆ دەبات. لە گرێبەستەکانی هەرێمدا سەقفی وەرگرتنەوەی خەرجیی کۆمپانیا لەنێوان ٤٠٪ بۆ ٤٥٪دا دەبێت، بەڵام لە گرێبەستی خزمەتگوزاریی حکومەتی فیدراڵدا ئەم سەقفە بە ٥٠٪ی کۆی بەرهەمی ئەو کێڵگەیە(٢٠). پاشان لەوەی دەمێنێتەوە کە پێی دەوترێت نەوتی قازانج لە گرێبەستەکانی هەرێم، بە پێی هاوکێشەیەکی ماتماتیکی لەنێوان ٧٠٪ بۆ ٨٥٪ بۆ حکومەت و ٣٠٪ بۆ ١٥٪ کۆمپانیا دەبێت، بەڵام لە گرێبەستی خزمەتگوزاری، حکومەتی فیدراڵ ڕێژەیەکی جێگیرە بۆ هەر بەرمیلێک کە لە بەرهەمی ئەو کێڵگەیە زیاد دەکرێت، ڕێژەکە لەنێوان ١.٢٥ بۆ ٦ دۆلارە، لە کێڵگەیەکەوە بۆ کێڵگەیەکی تر دەگۆڕێت(٢١). لە هەردوو جۆری گرێبەستەکەی حکومەتی هەرێم و فیدراڵدا، کۆمپانیای نیشتمانیی نەوت بە ڕێژەیەک بەشدارە لە گەڵ کۆمپانیا  نێودەوڵەتییەکان کە لەنێوان ٢٠٪ بۆ ٢٥٪  بە پێی گرێبەستەکان دەگۆڕێت. لە هەرێم لە  قازانج  بەشدارن و لە حکومەتی فیدراڵ لە کرێی خزمەتگوزاری . لەو بەراوردەی سەرەوەدا، دەردەکەوێت هەردوو جۆری گرێبەستەکان خاڵی هاوبەشیان زۆرە. لە ڕووی پێکهاتەوە جیاوازیی زۆریان نییە، هەریەکەیان خاڵی ئەرێنی و نەرێنیی خۆیان هەیە، بەتایبەت کاتێک نرخی نەوت نزمە، بە پێی بنەما سەرەکییەکانی گرێبەستی بەرهەمهێنانی هاوبەش زیاتر لە بەرژەوەندیی حکومەتە و داهاتی زیاتر دەگەڕێتەوە بۆی. بەڵام کاتێک نرخی نەوت بەرزە، کۆمپانیاکان لە گرێبەستی هاوبەشیکردندا قازانجیان زیاد دەکات، بەڵام لە خزمەتگوزاری و بەتایبەت ئەوەی حکومەتی فیدراڵ؛ کۆمپانیا ڕێژەکەی جێگیرە و داهاتی حکومەت لە کاتی بەرزیی نرخدا بە ڕێژەیەکی بەرچاو زیاد دەکات. خاڵێکی لاوازی گرێبەستی خزمەتگوزاریی حکومەتی فیدراڵ ئەوەیە کرێی خزمەتگوزارییەکە جێگیرە بۆ هەر بەرمیلێک نەوت کە بەرهەمی دەهێنن، لە کاتی نزمیی نرخی نەوتدا کرێی کۆمپانیا هەمان کرێیە کە نرخ بەرزە، ئەمەش دەبێتە هۆی گەڕانەوەی داهاتێکی کەم بۆ حکومەت و داهاتێکی زیاتر بۆ کۆمپانیا، لە ئەنجامدا لەبەر ئەوەی زۆر پشت بە داهاتی نەوت بەستراوە، کێشە بۆ بودجەی حکومەت دروست دەبێت. لە کاتی پەتای کۆرۆنادا و دابەزینی نرخی نەوتدا لە ساڵی ٢٠٢٠دا، ئەمە بەڕوونی دەرکەوت. خاڵێکی تری هاوبەشی هەردوو گرێبەستەکە، خەرجیی کۆمپانیاکانە لە سەرەتای دەستبەکاربوونیانەوە تا کۆتایی ژیانی کێڵگەکە. حکومەت بەڕێوەبردنی کێڵگەکان دەکات بە هاوبەشی لەگەڵ کۆمپانیادا لە ڕێی لیژنەیەیەکی هاوبەشەوە لەنێوان کۆمپانیای نەوت و حکومەتدا و بڕیاری کۆتایی لای حکومەتە، بەڵام ئەگەر نوێنەری حکومەت لە ئەم لیژنەیەدادا بەتوانا و کارا نەبن، ئەوا دەبێت بە سەرچاوەی بەهەدەردان و گەندەڵی. ڕاستە پلانی پەرەپێدانی کێڵگەکە لەلایەن وەزارەتەوە بڕیاری لەسەر دەدرێت و قبووڵ دەکرێت، بەڵام لە پراکتیزەکردندا ئەم پلان و بەرنامانە چەندین جار گۆڕانکاریی تێدا دەکرێت و پێویستی بە دەستەیەکی بەتوانا و کارا هەیە لە بەڕێوەبردنی کێڵگە نەوتییەکاندا، ئەگەرنا دەرئەنجام خەرجی و تێچوو زیاد دەکات. ئەم خاڵە زۆر بەڕوونی هەستی پێ دەکرێت لە کێڵگەکانی هەرێمی کوردستاندا پاش ئەوەی کە هەندێ کێڵگەی هەرێم زیاد لە ١٥ ساڵە نەوت بەرهەم دەهێنن، بەڵام هێشتا ئاستی خەرجییەکان زۆر بەرزە و بە پێی لێکدانەوەکان بۆ ڕاپۆرتەکانی حکومەت هێشتا پشکی حکومەت لە هاوکێشەی دابەشکردنی قازانجدا نەگەیشتووەتە باری نموونەیی. ٩. داهاتی گەڕاوە بۆ حکومەتی هەرێم بە پێی بەرز و نزمیی نرخی نەوت (PSA) لە ساڵی ٢٠٢٠دا  کاتێک نرخی فرۆشی نەوتی هەرێم بەتێکڕا ٢٨ دۆلار بوو، بڕی نزیکەی ١٦٦ملیۆن بەرمیل هەناردە کراوە و لە ناوخۆدا بەکار براوە، کۆی داهاتی نەوتی هەرێم بریتی بووە لە نزیکەی ٣٤,٤ ملیار دۆلار، لەم بڕە ١.٧٦ ملیاری بۆ کۆمپانیاکانی نەوت ڕۆیشتووە و زیاتر لە ٩٥٠ ملیۆنیش بۆ گواستنەوە ڕۆیشتووە(٢٢) کە ڕێژەی کۆمپانیاکانی نەوت لە کۆی داهات، ٣٩.٦٪ بووە و ڕێژەی کرێی گواستنەوەش لەو ماوەیەدا ٢١.٤٪ بووە کە بەسەریەکەوە خەرجییەکانی بەرهەمهێنان و گواستنەوە بریتی بووە لە نزیکەی ٦١٪ی کۆی داهات. کاتێک نرخی نەوت لە ١٠٠ دۆلاردا بوو، لە چارەکی دووەمی ٢٠٢٢دا بڕی ٤٠ ملیۆن و ٣١٦ هەزار بەرهەم هاتووە و بەکار براوە، کۆی ٣ ملیار و ٧٨٩ ملیۆن داهاتی نەوتی ئەو ماوەیە بووە. لەم بڕە ١.٦٣٢ی بۆ کۆمپانیاکانی نەوت چووە کە دەکاتە ٤٣٪ی کۆی بەرهەم، بڕی ٢٥٩٠ ملیۆن بۆ کرێی گواستنەوە چووە کە دەکاتە ڕێژەی ٦.٦٪ی کۆی داهات و کە ئەم ڕێژەیە کەمترین ئاستە لە چەند ساڵی ڕابردوودا (کرێی بۆریی ناو هەرێم کەمترە لە ١٪ی کۆی بەرهەم، لە کاتێکدا لە ساڵانی ڕابردوودا لەنێوان ٦٪ بۆ ١٥.٥٪دا بووە(٢٣))، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە هەرێم بە گرێبەستی گواستنەوەی نەوتی نێوان کۆمپانیای “کار-گازپرۆم”دا چووەتەوە. ئەم بەراوردە بەو دەرەنجامەمان دەگەیەنێت کە بە پێچەوانەی بنەما سەرەکییەکانی گرێبەستی بەرهەمهێنانی هاوبەش، کاتێک نرخی نەوت نزم بووە؛ کۆمپانیاکان داهاتی زۆرتریان دەست کەوتووە لەو کاتانەی کە نرخی نەوت زۆر بەرز بووە، ئەمەش بۆ کێشە لە بەڕێوەبردنی کێڵگە نەوتییەکان و خەرجیی کۆمپانیاکان لە لایەک و لە لایەکی تر جێبەجێنەکردنی گرێبەستەکان وەکوو خۆی دەگەڕێتەوە، بەتایبەت کە سەیری ڕاپۆرتی دیلۆیتی چارەکی دووەمی ٢٠٢٠ دەکەین، کۆمپانیاکان ٨٤.٨٪ی هەموو داهاتی نەوتی ئەو ماوەیەیان وەرگرتووە کە ئەمە لەگەڵ دابەشکردنی پشکەکانی گرێبەستەکانی هەرێم یەک ناگرێتەوە(٢٤).  سەرچاوەی خشتەكان: ژمارەکان لە ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت بۆ وردبینیی بەرهەمهێنان، هەناردەکردن، بەکاربردن و داهاتی نەوتی حکومەتی هەرێم وەرگیراوە.   ١٠. کێڵگە نەوتییەکانی ناوچەی گرێبەستی خزمەتگوزاری زیادکردنی داهات لەنێوان ساڵەکانی (٢٠١١ -٢٠١٥)دا، کۆی بەرهەمی زیادەی کێڵگەکانی خولەکانی مۆڵەتی ١و ٢ بریتی بووە لە ٢.٣ ملیار بەرمیل نەوت لە کۆی بەرهەمی ٤.٧ ملیار کە دەکاتە ڕێژەی نزیکەی ٥٠٪، دەرئەنجامی ئەم زیادەیە لە بەرهەم بڕی ١٧٥.٦ ملیار دۆلار لە کۆی داهاتی ٣٩٥.٥ ملیار دۆلار دەست حکومەت کەوتووە، کە دەکاتە نزیکەی ٤٤٪ی داهاتی ئەو کێڵگانە(٢٥). تێچووی نەوت کە لەو ماوەیەدا دراوە بە کۆمپانیا نەوتییەکان، بریتی بووە لە نزیکەی ٤٥.١ ملیار دۆلار، وە قازانج یان کرێی کۆمپانیاکان ٢.٢ ملیار دۆلار بووە، لە هەمان کاتدا گەڕاوە بۆ حکومەتی فیدراڵ بریتی بووە لە نزیکەی ٣٤٨.٣ ملیار دۆلار بە پشکی کۆمپانیای هاوبەشی حکومی و باجەوە. ڕێژەی دابەشکردنی داهاتە داراییەکان ڕێژەی قازانجی کۆمپانیا بەڵێندەرەکان لە کۆی داهات:  ٠.٥٧٪ ڕێژەی شایستەکان لە کۆی داهات: ١١.٩٪ ڕێژەی کۆی داهاتی گەڕاوە بۆ حکومەت: ٨٨.١٪ کۆی تێچوو (بەرهەمهێنان و کارکردن) بۆ هەر بەرمیلێك بریتییە لە ١٠.٥ دۆلار(٢٦). ئاسان نییە ئاستی بەرهەم و زیادکردنی بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێم و حکومەتی فیدراڵ بەراورد بکەین، چونکە کێڵگە نەوتییەکانی فیدراڵ هەندێکیان کێڵگەی نەوتی زەبەلاحن نەک لە عێراقدا بەڵکوو بە کێڵگەی زەبەلاحی جیهانی ئەژمار دەکرێن و لە هەمان کاتیشدا ئەو کێڵگانە لە کاتی بەرهەمهێناندا بوون و گرێبەستەکان بۆ زیادکردنی بەرهەم کراون، بەڵام کێڵگە نەوتییەکانی هەرێم کێڵگەی زۆر بچووکترن، هەندێکیان چەند بیرێکی تێدا بوو جێ هێڵرابوون، وەکوو تاوکی، تەقتەق، ئەوانی تر لە قۆناغەکانی سەرەتای گەڕان و پشکنینەوە دەست پێ کراون، واتە لە سەرەتای پڕۆسەکەوە، بۆیە مەترسیی دۆزینەوەی نەوت زیاترە بەراورد بە گرێبەستەکانی حکومەتی فیدراڵ کە بریتی بوون لە پەرەپێدان و زیادکردنی بەرهەمی کێڵگەکان، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەرێم بەخێرایی بەرەو قۆناغی پەرەپێدان چوو. بەرهەمهێنانی نەوت لە ٧٥,٠٠٠ بەرمیل لە شوباتی ٢٠١١دا بۆ ٢٠٠,٠٠٠ بەرمیل لە ٢٠١٢دا بەرز بوویەوە و ئامانجی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان  ئەوە بوو تا ساڵی ٢٠١٥ بەرهەم بگەیەننە یەک ملیۆن بەرمیل و لە ساڵی ٢٠١٩دا بۆ ٢ ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا بەرز بکاتەوە(٢٧)، نەک ئەو ئامانجە نەهاتە دی، بەڵکوو ئێستاش دوای ١٠ ساڵ لەو ڕاگەیاندنەی حکومەت و کەوتنە بەرهەمی چەند کێڵگەیەک، لەگەڵ ئەوەی کێڵگەی خورمەڵەش کە کێڵگەیەکی ئامادەی نەوت و گازی حکومەتی فیدراڵ بوو خرایە سەر کێڵگەکانی هەرێم و لەو کاتەدا و ئێشتاش بەرهەمی ڕۆژانەی مەزندە دەکرێت بە ١٤٠ هەزار بۆ ١٧٠ هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە، بەڵام بە پێی لێکدانەوە بۆ دوایەمین ڕاپۆرتی دیلۆیت، لە چارەکی دووەمی ٢٠٢٢دا بەرهەمی ڕۆژانەی نەوتی هەرێم بەتێکڕا بریتی بووە لە ٤٤٣ هەزار بەرمیل نەوت(٢٨)  کە ئەگەر نەوتی خورمەڵەی لێ دەربکەین، لە باشترین گریمانەدا نزیکەی ١٠٠ هەزار بەرمیل ئاستی بەرهەم زیادی کردووە لە ماوەی ئەم دە ساڵەدا، واتە ٠٥٪ی ئەو ئامانجەی کە دانرابوو لە ساڵی ٢٠١٩دا پێی بگەن. چارتی ژمارە (3)  زیادکردنی بەرهەمی نەوتی هەرێم لە ماوەی ساڵانی ٢٠٠٨ تا ٢٠١٢ سەبارەت بەو ئامانجانەی حکومەتی فیداراڵ داینابوو بۆ ئاستی بەرهەمی نەوت پێی بگات، بەم شێوەیە بوو: حکومەتی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٩دا چەند گرێبەستێكی خزمەتگوزاریی واژوو کرد بە ئامانجی ئەوەی لە ماوەی ٦ ساڵدا ئاستی بەرهەم بۆ ١٢ ملیۆن بەرمیل بەرز بکاتەوە(٢٩)، پاشان ئامانجی بۆ ٩ ملیۆن بەرمیل دابەزاند، دوایەمین جاریش لە ساڵی ٢٠٢٢دا وەزارەتی نەوت ئامانجیەتی کە تا ساڵی ٢٠٢٧ ئاستی بەرهەمهێنانی بگەیەنێتە ٨ ملیۆن بەرمیل. لەگەڵ ئەوەی لە ساڵی ٢٠٠٩ تا ٢٠٢٢ ئاستی بەرهەم لە ٢ ملیۆنەوە بۆ ٤،٥ ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانە بەرز بووەتەوە(٣٠) کە دەکاتە ڕێژەی ١٢٥٪، بەڵام هێشتا زۆری ماوە ئاستی بەرهەم بگەیەنرێتە ئەو ئاستەی کە ئامانجیانە، ئەمەش بۆ چەند هۆکارێک دەگەڕێتەوە: ناسەقامگیریی بازاڕی نەوت و خستنەڕووی نەوتێکی زۆر کە دەبێتە هۆی دابەزینی نرخی زۆری نەوت لە بازاڕی جیهاندا، کە وڵاتانی ئەندامی ئۆپیکی ناچار کردووە لە ساڵی (٢٠١٦)ەوە ئاستی بەرهەمیان کەم بکەنەوە و سنوورداری بکەن لە پێناو گەڕانەوەی سەقامگیری بۆ بازاڕی نەوت (مەبەست لێی هێشتنەوەی نەوتە لە ئاستێکدا کە لێی ڕازی بن و ڕێگری بکەن لە دابەزینی زۆری). عێراقیش وەکوو دامەزرێنەری ڕێکخراوی ئۆپیک و دووەمین گەورەوەبەرهێنی ناو ڕێکخراوەکە، پابەند بووە بە دیاریکردنی ئاستی بەرهەمیەوە. بڵاوبوونەوەی پەتای کۆڤید ١٩ لە کۆتایی ساڵی ٢٠١٩دا لە چین و بڵاوبوونەوەی بە جیهاندا کە بووە هۆی کەمبوونەوەی زۆر خێرای خواست لەسەر نەوت، تا ئێستاش جیهان لەژێر سێبەری کاریگەرییەکانی دەربازی نەبووە. لە ساڵی ٢٠٢٠دا وڵاتانی ناو ڕێکخراوی ئۆپیک و دەرەوەی ئۆپیک کە بە ئۆپیکپڵەس ناسراون، ڕۆژانە ١٠ ملیۆن بەرمیل نەوتیان لە بازاڕ گرتەوە. لە مانگی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢دا، جارێکی تر دوای ئەوەی چاوەڕوان دەکرا ئەو بڕەی کە لە بازاڕ گیراوەتەوە؛ لە ساڵی ٢٠٢٣دا بەتەواوەتی بگەڕێنرێتەوە بۆ بازاڕ، بەڵام هاوپەیمانییەکە جارێکی تر ڕێک کەوتن بڕی یەک ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانە تا کۆتایی ٢٠٢٣ لە بازاڕ بگرنەوە. ناسەقامگیریی ئەمنی و سیاسییش هۆکارێکی ترە کە وەبەرهێنان کەمتر بکرێت. پابەندبوونی ئەندامانی ڕێکخراوەکە یارمەتیدەر بووە کە نرخی نەوت لە ئاستێکی بەرزدا بمێنێتەوە کە ئەمەش لە بەرژەوەندیی وڵاتانی بەرهەمهێنی نەوتە بە بڕێکی کەمتر داهاتێکی زیاتریان دەست دەکەوێت، لە هەمان کاتدا ڕێگرە لە زیادکردنی بەرهەمیان. وڵاتە پیشەسازییەکان و بەتایبەت ڕۆژائاوا، بە شێوەیەکی خێرا ڕوو لە سەرچاوەی وزەی نوێبووەوە دەکەن، دەیانەوی خۆیان لە بەکارهێنانی نەوت کە سەرچاوەی وزەی پیسە؛ دوور بخەنەوە و ئەوەی ئەم هەوڵانە خێراتر دەکات جەنگی ئۆکرانیایە و ئەو کێشانەیە کە ڕووبەڕووی ئەورووپا بوونەتەوە و ئاسایشی وزەی بۆ دروست بووە. عێراقیش وەکوو ئەندامی ڕێککەوتننامەی پاریسی ساڵی ٢٠١٥، پەیوەستە بە ڕێککەوتنەکەوە. بە پێی ڕێککەوتنەکە، پێویستە بە زووترین کات دەردانی گازی ژەهراوی کەم بکرێتەوە، تا ناوەڕاستی سەدەی بیست و یەکەم بگاتە سفری پاك (zero emission). بۆ ئەوەی گەرمبوونی جیهان لە خوار )1.5( پلەی سەدی بمێنێتەوە، پێویستە تا ساڵی 2030 ڕێژەی دەردانی گازی ژەهراوی بە نزیکەی (٥٠٪) کەم بکرێتەوە(٣١). بۆیە جێبەجێکردنی و گەیشتن بەو ئامانجە بەربەستی زۆری لە بەردەمدایە و جیهان بە ئاڕاستەی کەمکردنەوی بەکارهێنانی نەوت چ لە پیشەسازی یان بەکارهێنانی ئۆتۆمبێل هەنگاو دەنێت، بۆیە لەبریی ئەوە گرنگە سیاسەتی وزەی حکومەتی فیدراڵ و لەگەڵیشیدا هەرێم بە ئاڕاستەی سیاسەتی جیهان بێت، هەنگاوی جددی بنرێت بۆ فرەکردنی سەرچاوەکانی وزە لە وزەی نوێبووەوە (با و خۆر). ١١. بڕیاری دادگا و کاریگەرییە هەرێمایەتییەکان ئەم داوایە ڕاستە لە ٢٠١٢دا تۆمار کراوە و چەندین جار لە قۆناغە جیاجیاکاندا دوا خراوە و  هۆکارەکەشی بۆ ڕێککەوتنە سیاسییەکان دەگەڕایەوە، بۆیە هەلومەرجی پێش دەرچوونی بڕیارەکە ناتوانرێت نادیدە بگیرێت. لەدوای دروستبوونی عێراقی نوێوە، وڵاتە هەرێمایەتییەکان و لە ناویشیاندا ئێران و تورکیا بە شێوەیەکی بەهێز ئامادەییان هەیە لە عێراقدا و کاریگەرییان لەسەر بڕیاری سیاسی شتێكی شاراوە نییە، بەرژەوەندیی ئابووریی بەهێزیان هەیە، لە ناویشیاندا وزە. هەلومەرجەکانی پێش دەرچوونی بڕیاری دادگا لەسەر کەیسی نەوتی هەرێم، عێراق لە قۆناغی دوای هەڵبژاردنی پێشوەختە بوو و پڕۆسەی سیاسی بەرەو بنبەست دەچوو. لایەنە براوەکانی هەڵبژاردن لە ململانێیەکی بەهێزدا بوون و بەتایبەت نێو ماڵی شیعە کە بەسەر دوو بەرەدا دابەش بووبوون، لە لایەک موقتەدا سەدر زۆرترین کورسیی هێنابوو، لە لاکەی تر مالیکی و هاوپەیمانەکانی بوو. کورد لەگەڵ ئەوەی داوای (چاوەڕێی) لێ دەکرا نەکەوێت بەلای ململانێکانی نێو ماڵی شیعەدا، بەڵام  کورد بەیەکگرتوویی نەچووە بەغداد. پارتی دیموکراتی کوردستان کە  خاوەنی زۆرترین کورسیی هەرێمە، لەگەڵ خاوەن زۆرترینی  کورسی شیعەکان کە فراکسیۆنی سەدر بوو کەوتە بەرەیەکەوە و لە بەرانبەردا یەکێتیی نیشتمانیی کوردستانیش بەلای چوارچێوەی هەماهەنگی (مالیکی و هاوپەیمانەکانی)دا کەوت کە ئەمەی دووەمیان ئێران پشتگیریی دەکات. لەدوای دروستبوونی عێراقی نوێوە، ئێران یاریچییەکی سەرەکییە لە عێراق و کاریگەریی گەورەی هەیە لە ڕووی سیاسی و ئەمنی یان لە ڕووی ئابووری و وزەوە. عێراق بۆ ئێران هێڵی پێشەوەی ڕووبەڕووبوونەوەیە لەگەڵ نەیارە تەقلیدییەکەیدا کە ئەمەریکایە. حکومەتە یەک لەدوای یەکەکانی عێراق بەمەی ئێستاشەوە نابێت ڤیۆتۆی  ئێرانی لەسەر بێت بۆ پێکهێنان. تا سەدر ناچار بە کشانەوە و سوننە و پارتییش وەک خاوەن زۆرترین کورسییەکانی کورد بە ڕێککەوتن لەگەڵ بەرەی چوارچێوەی هەماهەنگی نەکرا، ئاسۆی پێکهێنانی حکومەت ڕوون نەبوو. لە ڕووی ئابوورییشەوە لەگەڵ ئەوەی عێراق بازاڕێکی گەورەی کاڵاکانی ئێرانە، لە هەمان کاتدا توانیویەتی بە هۆی پێداویستیی زۆری عێراق بە وزە بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا ببێت بە هەناردەکەرێکی سەرەکیی گاز بۆ عێراق، سەرەڕای گەمارۆ ئابوورییەکان لەسەری و لەم بوارەدا چەند گرێبەستێکی واژوو کراوە بە نرخێکی زۆر زیاتر لە نرخی بازاڕ و بوویە سەرچاوەیەکی باشی داهات بۆی، ئەمەریکاش چاوپۆشیی لێ کردووە. لەگەڵ ئەوەی هەوڵی فرەسەرچاوەکردنی سەرچاوەی دابینکردنی کارەبا دەدرێت لەلایەن عێراقەوە، بەڵام ئێران ئەوپەڕی هەوڵی خۆی دەدات تاوەکوو ماوەی پەیوەستبوونی عێراق پێوەی بۆ دابینکردنی وزە درێژ بکاتەوە. لە هەمان کاتدا عێراق بازاڕێکی گەورەی دەستخستنی دراوی قورسە بۆ ئێران بەتایبەت دۆلار و بووە بە دەروازەیەک لە ڕێیەوە دەتوانێت هەناسەیەک بدات. ئێران بە هێڵێکی گاز بەستراوەتەوە بە تورکیاوە، بڕێکی زۆر بە نرخێکی تا ڕادەیەک گران گاز هەناردەی تورکیا دەکات)٣٢) و ساڵی ٢٠٢٦ گرێبەستی نێوانیان کۆتایی دێت و مەترسیی ئەوەی لەسەر بوو کە گرێبەستەکە نوێ نەکرێتەوە ئەگەر تورکیا بژاردەی باشتری لە بەردەمدا بێت. هەروەها هیوای ئەوەی هەیە لە ڕێی تورکیاوە  ببێت بە یاریچییەکی گەورەی گاز بۆ ئەورووپا و بۆشایی ڕووسیا پڕ بکاتەوە. هەوڵی هەرێمی کوردستان بۆ وەبەرهێنانی زیاتر لە بواری گازدا، بەتایبەت دوای لێسەندنەوەی هەردوو کێڵگەی گازی بنەباوێ و میران لە کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی کە لە قۆناغی پەرەپێداندا بوو و ئێستا ئامادەکاری دەکرێت بۆ گرێبەست لەگەڵ کۆمپانیای گازی گەورەدا، هەروەها پلانی زیادکردنی بەرهەمی کێڵگەی گازی کۆرمۆر بە دوو قۆناغ لە یەکەمدا بەرهەم ٥٠٪ زیاد بکەن و بەرهەمی گاز بگەیەننە ٦٩٠ ملیۆن پێ سێجا لە ڕۆژێکدا و پاشتر یەک ملیار پێ سێجا تا ساڵی ٢٠٢٤(٣٣). لێرەوە هەرێمی کوردستان دەچێتە قۆناغێکی نوێوە و بە مەترسی بۆ سەر ئەو بەرژەوەندییانەی ئێران ئەژمار دەکرێت کە لە سەرەوە باس کران، بەتایبەت کە باسی ئەوە دەکرا هەرێم تا ساڵی ٢٠٢٦ دەتوانێت پێداویستیی ناوخۆی هەرێم و حکومەتی فیدراڵ پڕ بکاتەوە و  گاز بۆ تورکیا هەناردە بکات(٣٤). لێدوانەکانی بەرپرسانی هەرێم بەبەردەوام بەوەی هەرێم دەبێت بە هەناردەکەری گازی سروشتی بۆ تورکیا و پاشتر بۆ ئەورووپا، تەنانەت ئەوانەشی باسی دابینکردنی گازی سروشتی دەکەن بۆ حکومەتی فیدراڵ، مەترسی بۆ بەرژەوەندییەکانی ئێران چ لە عێراق و چ لە تورکیا دروست دەکات ئەگەر لە ماوەی کورتیشدا نەبێت، لە ماوەی مامناوەند و دووردا. لە لایەکی تر، حەزی بەسەنترالیزەکردنی سێكتەری نەوت و سیاسەتی نەوت لەلایەن سیاسییەکانی عێراقەوە و ئامادەکردنی زەمینە بۆی لە ڕێی لێدوانەکانی بەرپرسانەوە بەتایبەت وەزارەتی نەوت، تاوەکوو لە ئەنجامدا ڕایەکی گشتیی لەسەر دروست بکەن کە ناکرێت لە عێراقدا دوو سیاسەتی جیای نەوت هەبێت و هەرێم نەوت هەناردە بکات و بە هۆیەوە زیانی زۆر بە ئابووریی عێراق دەگەیەنێت بەوەی کە لە لایەک نەوت دەفرۆشێت و داهاتەکەی ناگەڕێنێتەوە، لە لایەکی ترەوە عێراق پابەندە بە ڕێککەوتنی ڕێکخراوی ئۆپیکەوە بۆ کەمکردنەوەی ئاستی بەرهەمی نەوت و نەوتی هەرێمیش هەر نەوتی عێراقە و بەمەش ناچارین بەرهەم کەم بکەینەوە. ئەو هەلومەرجانە پێش دەرچوونی بڕیارەکەی دادگا بوون، بۆیە وا دەبینرێت بەو هەژموونە سیاسی و ئەمنی و ئابوورییەی ئێران هەیەتی لەناو عێراقدا بارگاوی بووبێت. ١١. دەرئەنجام لەگەڵ ئەوەی کێشەکانی مەلەفی نەوتی نێوان بەغدا و هەولێر زیاد لە ١٠ ساڵە بەردەوامە، بەڵام هەمیشە لە ڕێی ڕێککەوتنی کاتیی سیاسییەوە چارەسەرەکان دوا خراوە. لەدوای ساڵی (٢٠٠٥)ەوە، ساڵ دوای ساڵ پێگەی کورد لە بەغدا لاوازتر دەبینرێت. لە کاتی بەهێزیی هەرێم و بوونی زۆرێک لە کەسە یەکەمەکانی حیزبە سیاسییەکان و سیاسییە خاوەن پەیوەندییە زۆرەکان، چ لەگەڵ ناوەندی نێودەوڵەتی بەتایبەت ئەمەریکی و بەریتانییەکان، چ لەگەڵ سیاسییەکانی بەغدا، بەڵام نەتوانرا لە ساڵی ٢٠٠٧دا یاسای نەوت و گازی فیدراڵی تێپەڕێنرێت لە پەرلەمان، گۆڕانکاری بەسەر ئەو ڤێرژنەدا هات کە کورد لای پەسەند بوو، هەر ئەوکات زۆرێک لە شارەزایان و پسپۆڕانی عێراقیی بواری نەوت و یاسا کەوتنە دژایەتیکردنی ڕەشنووسی یاساکە و لە چەندین   بۆنە و سیمینار و بابەتی شیکاری و تەنانەت بە نووسینی کتێبیش لەو بارەوە دژایەتیی خۆیان بۆ  ڕەشنووسی یاساکە دەربڕی و بە دژ بە بەرژەوەندییەکانی گەلی عێراقیان مەزەندە کرد. دوای ئەوەی یاساکە پەک خرا، بەدوایدا داوا دژی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان تۆمار کرا و پاشتر نەتوانرا ڕێگری بکرێت لە دەرنەچوونی بڕیار دژی مامەڵەی هەرێم لەگەڵ سێكتەری نەوت، وەزارەتی نەوت هەر خێرا دەستی کرد بە فشارکردن لە هەرێم و داوای گرێبەستەکانی نەوتی دەکرد بۆ پێداچوونەوە و دروستکردنی کۆمپانیای نەوتی هەرێم کە فەرمان لە وەزارەتی نەوتەوە وەربگرێت بۆ بەڕێوەبردنی کێڵگە نەوتییەکان و هەڕەشەکردن لە هەرێم لە ڕێی کۆمپانیا نەوتییەکان و هەناردەی نەوت و کڕیارانی نەوتی هەرێمەوە و تا ئێستاش فشار و هەڕەشەکان بەردەوامە. بەشێکی لاوازیی کورد لە بەغدا بۆ پەرتەوازەیی و نەبوونی یەک گوتاری سیاسی و ڕەنگدانەوەی کێشەکانی ناوخۆی هەرێم لە بەغداد و نەبوونی سیاسەتێکی یەکگرتووی نەوت و گاز دەگەڕێتەوە. سیناریۆكان سیناریۆی یەکەم: فشارەکانی وەزارەتی نەوت بەردەوام دەبێت لەسەر حکومەت و کۆمپانیاکان و کڕیارانی نەوت و وڵاتی تورکیا بەوەی ڕێگری بکرێت لە هەناردەکردنی نەوت لەلایەن هەرێمەوە، تا وای لێ دێت هەرێم ناچار دەکەن بە ڕادەستکردنی هەموو مەلەفی نەوت بەرانبەر بە دابینکردنی بودجە. هەر چەند ئەگەر بڕیارەکەی دادگای فیدراڵ وەکوو خۆی جێبەجێ بکرێت بەو ئەنجامە دەگەین، بەڵام ئەگەرێکی زۆر لاوازە لەبەر تێکهەڵپژانی بەرژەوەندییەکان بەتایبەت کۆمپانیاکانی ڕۆژئاوا و تورکیا. سیناریۆی دووەم: مانەوەی بارودۆخەکە وەکوو پێش ١٥ی شوباتی ٢٠٢٢، هەرێمی کوردستان کۆنترۆڵی تەواوی بەسەر بەرهەمهێنان و هەناردە و بەبازاڕکردنی نەوت بمێنێتەوە و فشار بکات بۆ هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەکەی دادگا و دەرچوواندنی یاسای نەوت و گازی فیدراڵی و تیایدا بەڕێوەبردنی نەوت و فرۆشتنی لە بەرژەوەندیی هەرێم جێگیر بکات. ئەم سیناریۆیە بە لەبەرچاوگرتنی لاوازیی گوتاری هەرێم و هەوڵدان بۆ دەستکەوتی حیزبی لە بەغداد و شەڕی پشکەکان و جیاوازیی ڕوون لە بۆچوونی لایەنە کوردییەکان لەسەر بەڕێوەبردنی سێكتەری نەوت و گاز، وای لێ دەکات ئەگەرێکی لاواز بێت. بەڵام ئەگەر وڵاتانی هەرێمی و ڕۆژئاوا لە بەرژەوەندیی هەرێم فشار بکەن لەسەر حکومەتی فیدراڵ، ئەوا ئەگەری ڕوودانی ئەم سیناریۆیە زیاد دەبێت لە ڕێگەی ڕێککەوتنی سیاسی بەبێ دەرچوواندنی یاسای نەوت و گازی فیدراڵی، بەڵام دیسان ڕێککەوتنێکی کۆنکرێتی و پتەو نابێت. سیناریۆی سێیەم:  مانەوەی بەڕێوەبردنی نەوت لە کێڵگە نەوتییەکان و هەناردەکردنی لەژێر دەستی حکومەتی هەرێم و بەبازاڕکردن و فرۆشتنی بخرێتە ژێر دەسەڵاتی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) بە مەرجێک شایستەی دارایی کۆمپانیا نەوتییەکان و ئیلتیزاماتی هەرێم بەرانبەر کڕیارانی نەوت بگوازرێتەوە بۆ سمۆ و بە شێوەیەک لە یاسای نەوت و گازی فیدراڵیدا جێگیر بکرێت. لە بەرانبەردا حکومەتی فیدراڵ پابەند بکرێت بە ناردنی بودجە و شایستە داراییەکانی هەرێم بەبەردەوامی. ئەم سیناریۆیە زیاتر لە واقیعەوە نزیکە. ڕاسپاردەكان لە بەغداد چی بکرێت؟ گرنگە هەرێم بە یەک گوتار لە بەغداد بێت، دوو دیدیی جیاوازی بۆ نەوت و گازی نەبێت و چارەسەری کێشەی نەوت و گاز مەرجی سەرەکیی بەشداریی بێت لە گفتوگۆی پێکهێنان و بەرنامەی حکومەتی نوێ. دەبێت لە زووترین کاتدا هەرێم ڤێرژنی ڕەشنووسی یاسای نەوت و گازی فیدراڵی ئامادە بکات، بڕگەکانی بە شێوەیەک دابڕێژرێت کە کەمترین بوار بدات بە لێکدانەوەی جیاواز. پڕکردنەوەی ئەو بۆشاییانەی لە وەزارەتی نەوتدا لە پشکی کورد هەبووە، هەر لە جێگری وەزیری نەوت تا جێگری سەرۆکی کۆمپانیای نەوتی نیشتمانیی عێراق و کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوت (سۆمۆ) بە مەرجی ئەوەی کەسی شارەزا و خاوەن دەسەڵات بن و دانەبڕێن لە هەرێم و بەتایبەت وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. سەبارەت بە فرۆشی نەوتی هەرێم، ئامادەیی ئەوەی تێدا بێت نەرمی بنوێنێت لە ڕێی سۆمۆوە بیفرۆشێت، چونکە سۆمۆ هەر بەرمیلێک نەوت بە  ٨ بۆ ٩ دۆلار زیاتر لە هەرێم دەفرۆشێت، بەمەش داهاتێکی زیاتر دابین دەکات. ئەم خاڵە چ لە هەرێم، چ لە شەقامی عێراقیش وەبەرهێنانی زۆری تێدا کراوە و پێگەی وتوێژی هەرێمی لاواز کردووە، ڕازی بوون بەوە بەو مەرجەی شایستەی خەڵکی کوردستان مسۆگەر بکرێت لەڕیی مسۆگەرکردنی پشکی  هەرێم لە بوجەی فیدراڵ و هەموو شایستەداراییەکانی. دەتوانرێت ئەم خاڵە بەکاربهێنرێت بۆ کەمکردنەوەی فشار لەسەر حکومەت و لە ئەنجمدازەمینەی باشتر بۆ گفتوگۆ بڕەخسێت.  هاوتەریب لەگەڵ ئەو هەوڵانەدا، لە ڕێی پەیوەندییە هەرێمایەتییەکان و نێودەڵەتییەکانیەوە هەوڵی دروستکردنی فشار بدرێت لەسەر بەغداد بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان و کۆمپانیاکانی نەوت و گازیش لە ڕێی وڵاتەکانیانەوە کەرەستەیەکی باشن بۆ ئەم فشارانە. لە هەرێم چی بکرێت؟ لەم لێکۆڵینەوەدا دەرکەوت کە بەڕێوەبردنی نەوتی هەرێم لە ڕابردوودا  لە کێڵگە نەوتییەکان و جێبەجێکردنی گرێبەستەکانی نەوت کێشەیان تێدا بووە، بەوەی خەرجیی کۆمپانیاکانی نەوت و گواستنەوە زۆرن و هەندێ جار بە پێی داتا فەرمییەکان گرێبەستەکان وەکوو خۆی جێبەجێ نەکراوە. بۆیە پێویستە چاکسازیی ڕیشەیی لە بەڕێوەبردنی کۆی پڕۆسەی نەوتدا بکرێت، هەر لە پێداچوونەوە بە گرێبەستەکانی نەوت تا بەڕێوەبردنی کێڵگە نەوتییەکان و گرێبەستی گواستنەوە و فرۆشتنی نەوت، قۆناغ بە قۆناغ چی کراوە و چەند کاریگەر بووە ڕابگەیەنرێت تاوەکوو بواری شیکردنەوەی نادروست کەم ببێتەوە. هێزی کاری ناوخۆ یەکێکە لەو هۆکارانەی کە دەبێتە هۆی کەمکردنەوەی خەرجیی نەوت، لەگەڵ ئەوەی هەلی کار دەڕەخسێنێت دەبێتە هۆی پشتبەستنی زیاتر بە توانای ناوخۆ لە بەڕێوەبردنی سێكتەری نەوت، دەبێت پشت بە توانا و لێوەشایی ببەسترێت نەک شتی تر. پێگەی ئەلکترۆنیی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان کارا بکرێت و زانیارییەکان نوێ بکرێنەوە و ڕاپۆرتی ئاستی بەرهەم و داهات (هەناردە و بەکاربردن) بە شێوەیەکی مانگانە بڵاو بکرێنەوە. کاتێک دەستگەیشتن بە زانیاری فەراهەم بکرێت، بواری گەندەڵی کەم دەبێتەوە و ئاستێک لە شەفافیەت دروست دەبێت لە بەرانبەردا بە ئەندازەی کەمبوونەوەی گەندەڵی متمانش دەگەڕێتەوە.   سەرچاوەکان KRG, MNR, Prese release, (09/03/2007), “KRG publishes draft Federal Oil and Gas Law of Iraq in English and Arabic” http://archive.gov.krd/mnr/mnr.krg.org/index.php/en/press-releases/110-krg-publishes-draft-federal-oil-and-gas-law-of-iraq-in-english-and-arabic.html. (accessed: 01/10/2022). Webb, Simon, (18/04/2007) “Iraq oil law to go to parliament”, https://www.reuters.com/article/uk-iraq-oil-law-idUKL1816130120070418, (accessed: 01/10/2022). Rosnef, Press release, (25/05/2018), “Rosneft and The Kurdistan Regional Government of Iraq signed Gas Business Development Agreement for Kurdish Region of Iraq” https://www.rosneft.com/press/releases/item/191055/, (accessed: 01/10/2022). Roonbeen, (21/04/2020), “KRG Oil & Gas Contracts” https://www.roonbeen.org/krg-oilgas-contracts/, (accessed: 05/10/2022). ایلاف، (١٠/٠٧/٢٠٠٧)، ” نص قانون النفط و الغاز العراقي الجدید” https://elaph.com/Web/Politics/2007/7/246807.html, (accessed: 05/10/2022). KRG, MNR, Press release, (25/08/2013), “A New PSC” http://archive.gov.krd/mnr/mnr.krg.org/index.php/en/the-ministry/contracts/new-psc.html, (accessed: 08/10/2022). Hawrami, Ashti, (19/06/2013), “KRG oil policies produce real benefits and opportunities for Iraq’s citizens” http://archive.gov.krd/mnr/mnr.krg.org/index.php/en/press-releases/159-minister-hawrami-s-speech-at-london-oil-conference-krg-oil-policies-produce-real-benefits-and-opportunities-for-iraq-s-citizens.html, (accessed: 10/10/2022). KRG,MNR, Press release, (04/12/2012), “Oil and gas conference opens in Erbil, ‘exploration capital of the world” http://archive.gov.krd/mnr/mnr.krg.org/index.php/en/press-releases/147-oil-and-gas-conference-opens-in-erbil-exploration-capital-of-the-world.html, (accessed: 05/10/2022). المحكمة الاتحادية العليا، “تحكم بعدم دستورية قانون النفط والغاز لحكومة اقليم كردستان والغاءه”(١٥/٠٢/٢٠٢٢)، https://www.iraqfsc.iq/krarat/1/2012/59_fed_2012.pdf, (accessed: 10/10/2022). 10-    یوتیوب،(٢٦/٠٩/٢٠٢٢)، “النفط اليوم وغدا.. أسعار مرتفعة وملفات شائكة في العاشرة مع كريم حمادي” https://www.youtube.com/watch?v=XI4R-dXkpG8” (متاح علی ١٣/١٠/٢٠٢٢). “Mazeel, Muhammed Abed, (2010), “Petroleum Fiscal Systems and Contracts”, Hamburg, DEU: Diplomica Verlag, P8. 12-      “Production Sharing Contract, Shaikan Block, between the Kurdistan regional of Iraq and Gulf Keystone Petroleum International Limited and Texas Keystone Inc. and Kalegran Limited”,(06/11/2007), Page 66,68. Mezeel Mujammed Abed,Ibid, P18. PSC – Hillwood, (06/11/2007), “Production Sharing Contract, Sarsang Block, Kurdistan Region, between the Kurdistan region of Iraq and HKN Energy LTD” page 67-68. PSC – Hillwood,ibid, page 55 “Mazeel, Muhammed Abed,Ibid, P27. OPEC, (2003), “Monthly Oil Market Report”, https://www.opec.org/opec_web/en/publications/466.htm, (accessed: (11/10/2022). عبد المهدي حميد العميدي، (٢٠٠٨) “نظرة عامة على العقود النفطية لجوالت التراخيص في العراق”، صفحة٣. صباح الساعدي-عبد المهدي العميدي،(١/٨/٢٠٢٠) عقود التراخیص النفطیة مالها وما علیها، org/ar/عقود-التراخيص-النفطية-ما-لها-و-ما-عليها/، (متاح علی: ١٨/١٠/٢٠٢٢). “Technical Service Contract for Rumaila Oil Field” between South Oil Company of the Republic of Iraq and BP Iraq Limited and CNPC International (Iraq) limited and SOMO”, Article 19.2, page 33, (27/7/2009), https://s3.amazonaws.com/rgi-documents/24cf4f39ead2536ca9d94f5ad520a81cdb15ad38.pdf, (accessed: (15/10/2022). عبد المهدي حميد العميدي، مصدر السابق، صفحة ١. Deloitte, (20/06/2021), “Kurdistan Regional Government of Iraq Oil production, export, consumption and revenue for the year ended 31 December 2020”, https://gov.krd/english/information-and-services/open-data/deloitte-reports/deloitte-report-2020/ (accessed: 18/10/2022). Deloitte, (07/09/2022), “Kurdistan Regional Government of Iraq Oil production, export, consumption and revenue for the period 1 April 2022 to 30 June 2022” https://gov.krd/english/information-and-services/open-data/deloitte-reports/deloitte-report-2022/, (accessed: 18/10/2022)/ یادگار سدیق گەڵاڵی، فریا کاڵێ، (٢٠٢١)، “وردبوونەوە لە وردبینییەکەی دیلۆیت لێکۆڵینەوەی گرفتەکانی داهاتی نەوت لە ڕاپۆرتەکەی دیلۆیت ٣ چارەکی ساڵی ٢٠٢٠”، هەولێر: کامبرج، ل٢٧. بتروتیم-القاسم، (٢٠١٧)، النرویج،”تقیم عوقد الخدمة النفطیة في العراق وتأثیر أسعار النفط”، الصفحة ٢٧. بتروتیم-القاسم، مصدر السابق، الصفحة ٢٨. وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان، (٢٥/٨/٢٠١٣)، http://archive.gov.krd/mnr/mnr.krg.org/index.php/ku/oil-ku/vision.html، (بەردەستە: ١٩/١٠/٢٠٢٢). Deloitte, (07/09/2022), ibids, accessed: (20/10/2022). ارتفاع انتاج العراق من النفط لأعلى مستوى منذ 33 عاما، (٥/٣/٢٠١٢)، https://www.bbc.com/arabic/business/2012/03/120305_iraq_oil، (متاح علی: ١٩/١٠/٢٠٢٢). OPEC, (2003), “Monthly Oil Market Report”, https://www.opec.org/opec_web/en/publications/338.htm, (accessed: (11/10/2022). United Nations, https://www.un.org/en/climatechange/paris-agreement, (accessed: 17/10/2022). O’Byrne, David (22/5/2020), “FEATURE: Turkey eyes leverage as it drags feet on Iran gas pipeline repairs”, https://www.spglobal.com/commodityinsights/en/market-insights/latest-news/oil/052220-feature-turkey-eyes-leverage-as-it-drags-feet-on-iran-gas-pipeline-repairs, (accessed: 16/10/2022). Dana Gas, (24/04/2021),” Dana Gas and Crescent Petroleum Resume Khor Mor Expansion Project”, https://www.danagas.com/media/press-releases/?cat=2021, (Access: (20/10/2022). You tube, (12/1/2021) “Gas in Iraqi Kurdistan: Market Realities, Geopolitical Opportunities” (accessed: 19/10/2022)   *ماستەر لە بەڕێوەبردنی نەوت و گاز

  راپۆرتی: درەو   رۆژی 17ی تشرینی دووەمی هەموو ساڵێك بە رۆژی ئاڵای كوردستان دیاریكراوە و پەرلەمانی كوردستان بە بڕیاری ژمارە 48 ی رۆژی  19/6/2004 ئەو رۆژەی دیاریكردووە و ساڵی 1999ش یاسای ژمارە 4 بۆ ئاڵای كوردستان پەسەندكراوە و پێكهاتەی ئاڵای كوردستان رونكراوەتەوە. شێوەی ئاڵای كوردستان گۆڕاوە  لە یاسای ژمارە ( 14 ) ساڵی 1999ی یاسای ئاڵای هەرێمی كوردستانی عێراق كە پەرلەمانی كوردستان پەسەندیكردووە، ئاماژە بەوە كراوە  ئەو ئاڵایەی ئێستای هەرێمی كوردستان " سەركردەی نەمر قازی محەمەد بەر لە شەهیدبوونی ئەو ئاڵایەی تەسلیم بەسەركردەی روحی هەمیشە زیندووی نەتەوەی كورد مستەفا بارزانی كردووە" بەڵام كێشەكە لێرەوە دەستپێدەكات، چونكە ئەو ئاڵایەی ئێستا زۆر جیاوازە لە ئاڵاكەی قازی محەمەد كە لە سەردەمی دامەزراندنی كۆماری كوردستان لە مهاباد لە 16/12/1945 هەڵكراوە و لە بری خۆرەكەی ئێستا دوو گوڵە گەنم و قەڵەم و خۆرێكی تیایە و بەدەستكاریەكی كەمەوە لە ئاڵای سەردەمی پاشایەتی ئێران وەرگیراوە و قازی محەمەد تەنها شێرو خورشیدەكەی ناوی گۆڕیوە بۆ دوو گوڵە گەنم و قەڵەم و خۆرێك، ئەگەرنا تەختی ئاڵاكەو رەنگەكانی هەمان ئاڵایە، بەڵام ئەو ئاڵایەی ئێستا زۆر جیاوازە لەو ئاڵایەی قازی محەمەد. هەژاری موكریانی ( 1921 – 1991 ) لە شیعری ئاڵای كوردستاندا كە لە ژمارەی یەكی رۆژنامەی كوردستاندا لە 11/1/1946 بڵاوكراوەتەوە لە وەسفی ئاڵای كوردستاندا دەڵێت: بێ ببینێ ئەو كەسەی پێی وایە كورد سەرناكەوێ كێ بوو پێی وابوو تەمی نەگبەتی لەسەرمان ناڕەوێ داری ئاڵاكەم وەكو چقڵێكە بۆ چاوی عەدوو هەر دڵێ خۆشی نەوێ رەبی وەبەر خەنجەر كەوێ پارچەكەی سێ رەنگی خۆی دەنوێنێ رەنگی سور دەڵێ تا تنۆكێ خوێنی كورد مابێ قەدی من نانەوێ سپییەكەی مژدەی بەیانی بەختی كورد كرد بەیان رۆژی بەختی كوردی پەیدا بوو نەما پەردەی شەوێ دوو گوڵی گەنمی دەڵێ ئاگات لە رزقی خۆت بێ خۆت كە برسی بوو چی دوژمن پێی بژین لێرەو لەوێ پێو دەڵێ نوكی قەڵەم گەر ژینی خۆش و پێی دەوێ غەیری من دەست ناكەوێ بورجی تەرەقی پێش رەوێ رەنگی سەوزی یانی دایكی ( نیشتمان) لەو رۆكەوە جوان و سەرسەوزە وەرگیری كەوتەوە عومری نوێ لاوەكان ناموسی نۆ ملیۆنە ئەو ئاڵایەمان گیان بدەن بۆ حیفزی ئەو ناموسەتان لەمنوكەوێ بە هەموو پێوەرێك ئەو ئاڵایەی ئێستای هەرێمی كوردستان، تەواو جیاوازە لەو ئاڵایەی سەردەمی قازی محەمەد لە ساڵی 1946 كە لە كۆماری كوردستان لە مهاباد هەڵكراوە، بۆیە ئێستا پرسیارەكە لەسەر ئەوەیە كە ئایا ئەو ئاڵایە ئەگەر ئاڵاكەی سەردەمی قازی محەمەدە بۆچی دەستكاری كراوە، كێ دەستكاری كردووە، " ئەگەر قازی محەمەد بە ئەمانەت داویەتیە دەست مستەفا بارزانی" بۆچی ئەو ئاڵایەی ئێستا نیە، لەگەڵ ئەوەی بەپێی زۆربەی سەرچاوە مێژووییەكان لەسەردەمی كۆتایی كۆماری كوردستان و دەستگیركردنی قازی محەمەد هیچ جۆرە بینینێك لە نێوان مستەفا بارزانی و قازی محەمەد روینەداوە و قازی محەمەد لە 23/12/1946 دەستگیركراوەو دوای زیاتر لە سێ مانگ لە 31/3/1947 لە سێدارە دراوە، لەو كاتانەشدا مستەفا بارزانی و بارزانییەكان لە مهاباد نەبوون لە شنۆ و نەغەدە نیشتەجێبوون، تەنانەت ( عەقید بەكر حەوێزی) كە ئەفسەر بووە لە سوپای كۆماری كوردستان و خەڵكی كۆیەیە لە كتێبەكەیدا بەناوی ( گەشتێك بە كۆماری مهاباددا) ئاماژە بەوە دەكات كە دواینجار كە پێكەوە لەگەڵ مەلا مستەفا، قازی محەمەدیان بینیوە، هیچ ئەمانەتێكی نەداوە بە مەلا مستەفا تەنها بە منی ئەوی وتوە " ماشێنەكەی من بەرن و سودی لێ وەربگرن، منیش وتومە چاوم بەرایی نادات ماشێنی تۆ بەكاربهێنم و بۆ خۆت بیسوتێنە" بۆیە گەڕاندنەوەی ئەم ئاڵایەی ئێستا هەرێمی كوردستان بۆ ئاڵاكەی سەردەمی كۆماری كوردستان گومان و پرسیاری  زۆر هەڵدەگرێت.    ئاڵای كوردستان لە هەرێمی كوردستان ئاڵای كوردستان لەهەرێمی كوردستانن ساڵی 1999 لەلاین پەرلەمانەوە كە ئەو كات تەنها پارتی دیموكراتی كوردستان لە پەرلەماندا بوو بە یاسایی كرا. بەپێی یاسای ژمارە ( 4 ) ساڵی 1999ی یاسای ئاڵای هەرێمی كوردستانی عێراق كە لە پەرلەمانی كوردستان دەركراوە، لە مادەی یەكەمی یاساكەدا ئاماژە بەوە پێكهاتەی ئاڵای كوردستان كراوە كە : هەرێمی كوردستانی عێراق ئاڵایەكی دەبێت بە شێوەی لاكێشەیی كە پانیەكەی دوو لەسەر سێی درێژیەكەی دەبێت و دابەشكراوە بەسەر سێ لاكێشەی ئاسۆیی یەكسان لە درێژی و پانیدا و پێكهاتەكەی بەم شێوەیە دەبێت: 1-    لاكێشەی سەرەوە رەنگی سورە هێمای شەهیدانی بزاڤی رزگاری خوازی كوردە. 2-    لاكێشەی ناوەرسات رەنگی سپی دەبێت هێمای ئاشتی و ئازادی و دیموكراسی و لێبوردنە كە خەڵكی كوردستان ئاواتە خوازیەتی. 3-    خۆرێكی زەرد دەكەوێتە ناوەراستی لاكێشە سپییەكەوە چەقەكەی خاڵی یەكتربڕینی تیرەی لاكێشە سپیەكە دەبێت و تیرەی خۆرەكە ئەوەندەی پانایی لاكێشە سپیەكە دەبێت و ( 21 ) تیشكی لێوە دەردەچێت بە شێوەی سێ گۆشەی دولای یەكسان، خۆرە زەردەكە هێمای بەردەوام بونی ژیان و زانست و هێواو ئومێدەو 21 تیشكەكەشیش هێمای جەژنی نەورۆزە.  4-    لاكێشەی خوارەوە سەوز دەبێت و هێمای كشتوكاڵ و سروشت و ژینگەی كوردستانە. لە مادەی سێیەمیشدا ئاماژە بەوە كراوە كە هەڵكردنی ئاڵاكە لە كاتی خۆرهەڵاتندا دەبێت و هاتنە خوارەوەشی لەكاتی خۆرئاوابووندا دەبێت.  جیاوازی لەسەر ئاڵای كوردستان  ئەگەرچی لە هەرێمی كوردستان ئەم ئاڵایەی ئێستا بە یاسایی كراوەو لە رۆژهەڵاتی كوردستانیش بەكاردەهێنرێت، بەڵام ئەو ئاڵایە لە رۆژئاوا و باكوری كوردستان بەكارناهێنرێت و لەوێ زیاتر ئاڵای سەردەمی ماد بەكاردەهێنن كە سێ رەنگە ( زەرد و سور و سەوز) بەو پێیەش كورد لە چوار پارچەكەی كوردستان لەسەر شێوازی ئاڵایەك رێكنەكەوتوون و جیاوازیان هەیە.   پۆلێن كردنی مێژووی ئاڵای كورد: 1-    ئاڵای كورد لە سەردەمی دەوڵەتی ماد (700 ساڵ پێش زایین): لە سێ رەنگ پێكهاتووە (زەرد و سور و  سەوز)  2-    ڕاپەڕینی بەتلیس لە ساڵی 1914 ئاڵایەكی هەبوو بە قوماشێكی زێڕین دروستكرابوو ئایەتێكی قورئانی تێدا بوو. 3-    ئاڵای سەردەمی شێخ مەحمود لە ساڵی 1919 لەسەر باڵەخانەی ئەفسەری سیاسی بەریتانیا هەڵكرا كە بریتی بوو لە مانگێكی سور و ڕووبەرێكی سەوز. 4-    ئاڵای سەردەمی شۆڕشەكەی سمكۆی شكاك لە ساڵی 1922 هەڵكرا تیایدا نوسرا بوو كوردستانی ئازاد . 5-    شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران لە ساڵی 1925 ئاڵایەكی هەبوو ڕەنگی سەوز بوو ڕۆژێك لە ناوەڕاستیدا بوو. 6-    ئاڵای كورد لە كۆماری ئارارات 1927 – 1930: لە سێ رەنگی ( سور و سەوز و سپی و ناوەڕاستەكەشی بازنەیەكی زەردو و شاخێكی تیایە).  7-    لەسەردەم كۆمەڵەی هیوا لە ساڵی 1937 ئاڵایەكیان هەبوو، ئەندامانی ئەم كۆمەڵەیە بە قورئان و خەنجەر و ئاڵا دەبوو سوێندبخۆن. 8-    حزبی ئازادی كوردستان لە ساڵی 1938 دەمەزرا، ئاڵایەكەیان بریتی بوو لە دوو خەنجەر و سێ ئەستێرە. 9-    بۆ یەكەمجار لەسەردەمی دامەزراندنی كۆماری كوردستاندا لە مهاباد لە رۆژی 16/12/1945 لە گۆڕەپانی چوارچرا یەكەمین ئاڵا هەڵكرا تاوەكو ئێستا وەك ئاڵای كورد ماوەتەوە. 10-    ئێستاش ئاڵای كوردستان بەرەسمی لە پەرلەمانی كوردستان بە یاساییكراوەو لە رەنگەكانی ( سور و سپی و سەوز ) پێكهاتووەو ناوەڕاستەكەشی خۆرێكی تیایە.  ئاڵای كوردستان لە شیعری كوردیدا     ئاڵا یەكێكە لەو هێما نەتەوەییانەی كە شاعیرانی كورد بایەخێكی فراوانیان پێداوە و لەروانگەی جیاوازەوە لە شیعرەكانیاندا بەرجەستەیان كردووە. لێرەدا بە كورتی و چەند نمونەیەك ئاماژە پێدەدەین:  عەلی هەریری (1530 – 1600):  سەبیدی حەق نەزەر ڤێرا  د  ئیقلیمان عەلەم  گیرا  ئەحمەدی خانی (1650– 1707:  من دی عەلەما كەلامێ مەوزون  عالی بكرا ل بانی گەردوون  مەلای جزیری (1567 -1640):  رایەتا فەتحی بە نەسرا (لم یرل) مەنشوور بوو  شەهسواری فەردێ سوبحانی عەلەمدارێ تەبی   (مستەفا بەگی كوردی  1809 – 1849)  دڵ بوو؟ بردی ، عەقڵ ودین و ئابڕوو بوو ؟ لێی سەندم  بۆیە، نابووت، تەپڵی، تەپڵی سەر، لە دەس ئاڵا دەكا  خانای قوبادی (1704 – 1778):  مەهدی لە مەككەیێ دەردێ  ئاڵای تەبیبی لە بۆدێ  نالی (1797 – 1855):  وا چاكە خەیاڵت لەگەڵ ئەسراری هودابێ  نەك بەحسی سروور  و عەلەمی بادی هەوا بێ  حاجی قادری كوێی (1815 -1897):  بەشیر و خامە دەوڵەت پایەدارە  ئەمن خامەم هەیە شیر نادیارە  نە بەیداغی هەیە نە  تەپڵ و كورسی  ئەمەندەی پێ كرا بێ چارەنووسی   ئاڵا لە شیعری  نوێی كوردیدا:    شێخ نوری شێخ ساڵح (١٨٩٦- ١٩٥٨) لەشیعری (شیوەنی شێخ مەحمودی سەرۆك)دا دەڵێ:  هەزاران روحی جۆشانی وەتەن خواهانی كوردستان  لەسەر تابووتەكەی وەستاوە بۆ تەشیعی جوسمانی  بەسەر سەیارەوە بەیداخی رەش ئەشنێتەوە دایم  جلی ڕەش بوەتە مۆدە بۆ هەموو خەڵقی سلێمانی  كانی (١٧٩٧- ١٩٧٥):  بەشەر ئیللا بە كۆشش بەرز ئەكا بەیداغ و رەمزی خۆی  موحەققەق تەمبەڵی و سستی پەشیمانی لەگەڵ دایە  قانیع (١٨٩٩- ١٩٦٥)، لە ساڵی ١٩٤٦ و لەكاتی هەڵكردنی ئاڵای كۆماری كوردستان، نامە شیعرێك دەهۆنێتەوە و بۆ(بێكەس)ی شاعیری دەنێرێت، كە تیایدا دەڵێت:  ئەلحەمدولیلا ئاڵا  هەڵكرا  ماوەی ئەهلی دڵ ئەمڕۆكە درا  هەركەس لەهەرلا وڕ و سەرسامە  راكا ئەم ئاڵا كۆگای مەرامە  جگەر خوێن (١٩٠٣- ١٩٨٤):  وەرە خوشكێ تو زوو ڕابە دشەڕدا رەنگێ شێرابە  بەری ئاڵا مەیە رەنگن ل سەر شاخان تە هلدا بی  دڵداری شاعیر (1918 -1948) كە خاوەنی سرودی نەتەوەیی (ئەی ڕەقیب)ە و هەر لەنێو ئەو سرودەدا باس لە ئاڵای كوردستان) دەكات و دەڵێت:  كەس نەڵێ كورد مردووە كورد زیندووە  زیندووە قەت نانەوێ ئاڵاكەمان  سەید كامیلی ئیمامی " ئاوات " (1903 – 1989) لە شیعرێكدا بەناوی (ئاڵا) دەڵێ:  لەو پارچە سێ ڕەنگەی وەك باڵی هومای ئاڵا  هەودایەكی لێ بووە، فەوری لە ملم ئاڵا  تەعریفی نییە ئاڵا، ئاڵایەكی ڕەنگینە  سوور و سپی و سەوزە، ڕۆح حازرە بەسەودا كامەران موكری (1929 – 1986) لە شیعرێكیدا بە نێوی (بۆ قازی محەمەد) دوای لەسێدارەدانی پێشەوا بە حوزنێكی قوڵەوە لەو كارەساتە دەدوێت و ئاوا باس لە(ئاڵا) دەكات:  ئاڵای كورد لە دڵ و چاوا  لە كەژا جۆگەی خوێناوا  بۆ ئەم گەلەی هی تۆ و منە  وردە وردە كەوتە شنە  عەبدوڵڵا پەشێو لە (دوازدە وانە بۆ منداڵان)دا، وانەی یازدەمی تایبەت كردووە بەئاڵا و دەڵێت:  مناڵەكان! ئەی بێلانە ژین تاڵەكان،  شەو لە خەوما ڕێبوارێك بووم  بۆ بارەگای (یوتان) دەچووم  كە دەروازەكەی قووتی دام  ڕەشم بینی ـ ئاڵای هەبوو،  سپیم بینی ـ ئاڵای هەبوو،  هەرچیم بینی ـ ئاڵای هەبوو،  قیژاندییان:  “ئەی بێ وڵات، بۆ دەرەوە!  ئەی بێ ئاڵا، بۆ دەرەوە!”  منیش گوتم:  “مەقیژێنن!  كە دەچمەوە،  ئەم چیرۆكە بۆ منداڵان دەگێڕمەوە!  

درەو: بەرهەمی رۆژانەی نەوتی گەرمیان لە (35) هەزار بەرمیلەوە بۆ (14) هەزار بەرمیل نەوت كەمیكردووە واتا بەرێژەی (60%)، ئەمە لە كاتێكدایە خەریكە كۆمپانیای گازپرۆمی رووسی لە لێدانی بیرە نەوتێكی گەورە لە گەرمیان شكست دەهێنێت. بە پێی بەدواداچوونێكی دەنگی ئەمریكا، خەریکە کۆمپانیای گاز پرۆمی ڕووسی لە لێدانی بیرە نەوتێکی گەورە لە ناوچەی گەرمیان شکست دەهێنێت، بەهۆی ئەوەی بیرە نەوتییەکە نەگەیشتووەتە ئەو بڕە نەوتەی کۆمپانیاکە پێشبینی بۆ کردووە، لە کاتێکدا بڕێکی زۆر پارە لە لێدانی بیرە نەوتییەکەدا خەرج کراوە. لە مانگی حەوتی ئەمساڵەوە، کۆمپانیای گاز پرۆم سەرقاڵی لێدانی بیرە نەوتی سەرقەڵا پێنجە لە ناوچەی گەرمیان، ئەم بیرە نەوتییە دەکەوێتە گوندی ملە سورەی سەربە ناحیەی سەرقەڵای قەزای کفرییەوە، بەڵام سەرباری بوونی گازێکی زۆر، بیرە نەوتییەکە نەگەیشتووەتە بڕی نەوتی پێویست. تەها ئیبراهیم، بەڕێوەبەری ناحیەی سەرقەڵا، بە دەنگی ئەمەریکای وت"ڕێکارەکانی لێدانی بیرە نەوت بە پێنج قۆناغ دا تێپەڕ دەبێت، بیرە نەوتی سەرقەڵا پێنج، سێ قۆناغی بڕیووە، بەڵام بەو شێوەیە نەبوو کە پێشبینی بۆ دەکرا." بەپێی بە دواداچوونەکانی دەنگی ئەمەریکا، بیرە نەوتی سەرقەڵا پێنج کە خەریکە دەرهێنانی نەوت تێیدا شکست دەهێنێت، بڕێکی زۆر پارەی تێدا خەرجکراوە و بڕی پارەی خەرجکراو، بە نزیکەی 4 ملیۆن دۆلار مەزەندە دەکرێت. بیرە نەوتییەکانی گەرمیان کە لە ئێستادا ژمارەیان چوار بیرە نەوتییە و بلۆکی گەرمیانییان پێدەوترێت، پێشتر ڕۆژانە نزیکەی 35 هەزار بەرمیل نەوتییان لێ بەرهەم هێنراوە، بەڵام ئێستا بڕی بەرهەم هێنانی نەوت تێیاندا تەواو دابەزیووە. ئاراز محەمەد، ڕۆژنامەنوسی ئابووری و تایبەتمەندی بواری نەوت، بە دەنگی ئەمەریکای گوت"پێشتر ڕۆژانە 35 هەزار بەرمیل نەوت لە بیرە نەوتییەکانی گەرمیان دەرهێنراوە، بەڵام ئێستا بڕی بەرهەمهێنان دابەزیووە بۆ 14 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا." گوتیشی"دوو لە بیرە نەوتییەکان، نەوت تێیاندا تێکەڵ بە ئاو بووە، ڕەنگە ئەمە هۆکاری دابەزینی ئاستی بەرهەم هێنانی نەوت بێت." بیرە نەوتی سەرقەڵا یەکی گەرمیان، دەکەوێتە گوندی حەسیرەوە، بیرە نەوتی سەرقەڵا دوو لە گوندی ملە سورەیە، بیرە نەوتی سەرقەڵا سێ دەکەوێتە گوندی کەواچەرمووەوە، بیرە نەوتی سەرقەڵا چواریش لە گوندی کارێزەیە، بیرە نەوتی سەرقەڵا پێنجیش کە خەریکە شکست دەهێنێت، دەکەوێتە گوندی ملە سورەوە، سەرجەم گوندەکانیش لە ڕووی ئیدارییەوە سەر بە ناحیەی سەرقەڵای سنوری قەزای کفریین. تەها ئیبراهیم بەڕێوەبەری ناحیەی سەرقەڵا وتی"لە وەتەی من وەکو بەڕێوەبەری ناحیە دەست بەکاربووم، بەرهەم هێنانی نەوت لە بیرە نەوتییەکانی گەرمیان 17 هەزار بەرمیلی لە ڕۆژێکدا تێنەپەڕاندووە." ئەو نەوتەی ڕۆژانە لە بیرە نەوتییەکانی گەرمیان دەردەهێنرێت، بە تانکەر دەگوێزرێتەوە بۆ ناوچەی خورمەڵە،تێكەڵی بۆری نەوتی هەرێم دەكرێت و  لەوێشەوە ڕەوانەی تورکیا و بازاڕەکانی جیهان دەکرێت بە مەبەستی فرۆشتن.

درەو: ئارام جەمال، توێژەرو دیزاینەری سیستمەكانی هەڵبژاردن   پێشەكی رۆژی ١٠ی ئۆكتۆبەری ٢٠٢١ خولی پێنجەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەبەر رۆشنایی یاسای ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠٢٠دا بەڕێوەچوو. بەپێی ئەم یاسایە سەرتاسەری عێراق كرایە (٨٣) بازنەی هەڵبژاردن و هەر چوار پارێزكاكەی هەرێمی كوردستان (هەولێر، سلێمانی، دهۆك، هەڵەبجە) بەسەر (12) بازنەی هەڵبژاردندا دابەشكرا.  سێ ساڵ بەر لەو بەروارە و بە دیاریكراوی لە ٣٠ی ئەیلولی ٢٠١٨دا هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان ئەنجامدرا، ئەم لێكۆڵینەوەیە هەوڵدەدات ئەوە بخاتەڕوو كە لە دوا هەڵبژاردنی عێراقدا حزبە كوردییەكان لە سنوری هەریەك لەو پارێزگایانەی هەرێمی كوردستاندا چەند دەنگیان هێناوە و رێژەی دەنگدانیان تێیدا چەند بووە بۆ ئەوەی دەرگای بەراوردكاری بكاتەوە لەگەڵ ئەنجامەكانی دوا هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا (2018)، بەمەش راپۆرتەكە وەڵامی ئەم دوو پرسیارەی خوارەوەمان دەستدەخات سەبارەت بەوەی كە : •    ئایا ژمارەی ئەو دەنگانەی هەریەك لە حزبە كوردییەكان لەنێوان ئەو دوو هەڵبژاردنەدا بەدەستیانهێاوە زیادی كردووە یان دابەزیوە؟!  •    ئایا رێژەی بەشداریكردنی دەنگدەران لەنێوان ئەو دوو هەڵبژاردنەدا بە چ ئاڕاستەیەكدا رۆیشتووە، بەرزبۆتەوە یان دابەزیوە؟  ئەو دەرەنجامانەی لێكۆڵینەوەكە پێیگەیشتووە تارادەیەك دۆخی هەڵكشان و داكشانی دەنگی حزبە كوردییەكان و ئاستی رێژەی دەنگدان نیشاندەدات، كە دەتوانرێت وەك تووڵ و ئامرازێك ئەنجامی هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی كوردستانی پێبخوێنرێتەوە، دیارە ئەوەش بە لەبەرچاوگرتنی ئەو جیاوازییەی كە سیستمی هەڵبژاردنەكە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا زۆرینەی یەكدەنگی نەگوێزراوەیە بەڵام سیستمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، هەتا كاتی نوسینی ئەم راپۆرتە، لیستی نوێنەرایەتی رێژەییە، كە ئەمەش كاریگەرییەكی كەم دادەنێت لەسەر ئەنجامەكان بەڵام دیسانەوە بەشیوەیەكی زۆر نییە.    پارێزگای هەولێر (٤) بازنەی هەڵبژاردن •    بازنەی یەك: (چۆمان و سۆران و شەقلاوە) •    بازنەی دوو: (دەشتی هەولێر، كۆیە، خەبات) •    بازنەی سێ: (رۆژئاوای هەولێر) •    بازنەی چوار: (رۆژهەڵاتی هەولێر)     كۆی ژمارەی دانیشتوان: (1903609)     كۆی ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە: (1228030)     كۆی ژمارەی دەنگی دروست (441723)     رێژەی دەنگدان: (36%)     كۆی ژمارەی كورسی گشتی: 15 كورسی     كورسی تەرخانكراوی كۆتای پێكهاتەكان: 1 كورسی بۆ مەسیحی      كۆی ژمارەی حزبە بەشداربووەكان: (15) (8 حزب بۆ كورسی گشتی + 7 حزبی پێكهاتەی مەسیحی) كۆی ژمارەی دەنگ و كورسییەكانی حزبەكانی سنوری پارێزگای هەولێر هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (10-10-2022)   پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە (5) بازنەی هەڵبژاردن •    بازنەی یەك: (باكوری سلێمانی، شارباژێڕ) •    بازنەی دوو: (باشوری سلێمانی، قەرەداغ) •    بازنەی سێ: (هەڵەبجە، سەیدسادق، پێنجوێن و شارەزوور) •    بازنەی چوار: (پشدەر، رانیە، دوكان) •    بازنەی پێنج: (كەلار، كفری، دەربەندیخان، چەمچەماڵ، خانەقین)     كۆی ژمارەی دانیشتوان: (2219193)     كۆی ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە: (1361971)     كۆی ژمارەی دەنگی دروست (409784)     رێژەی دەنگدان: (31%)     كۆی ژمارەی كورسی گشتی: 18 كورسی     كۆی ژمارەی حزبە بەشداربووەكان: (12)   كۆی ژمارەی دەنگ و كورسییەكانی حزبەكانی سنوری پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (10-10-2022)   پارێزگای دهۆك (5) بازنەی هەڵبژاردن •    بازنەی یەك: (دهۆك، ئامێدی) •    بازنەی دوو: (زاخۆ، سێمێڵ) •    بازنەی سێ: (ئاكرێ، بەردەڕەش)     كۆی ژمارەی دانیشتوان: (1327188)     كۆی ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە: (827658)     كۆی ژمارەی دەنگی دروست (395977)     رێژەی دەنگدان: (48%)     كۆی ژمارەی كورسی گشتی: 11 كورسی     كورسی تەرخانكراوی كۆتای پێكهاتەكان: 1 كورسی بۆ مەسیحی      كۆی ژمارەی حزبە بەشداربووەكان: (10) (5 حزب بۆ كورسی گشتی + 5 حزبی پێكهاتەی مەسیحی)   كۆی ژمارەی دەنگ و كورسییەكانی حزبەكانی سنوری پارێزگای دهۆك هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (10-10-2022)   كۆی ژمارەی دەنگی بەدەستهاتووی حزبە كوردییەكان لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان •     كۆی ژمارەی دانیشتوانی هەرێمی كوردستان: (5,449,990) •    كۆی ژمارەی ئەوانەی لە هەرێمی كوردستاندا مافی دەنگدانیان هەیە: (3,417,659)  •    كۆی ژمارەی دەنگی دروست: (1,198,092) •    رێژەی دەنگدانی سەرتاسەری: (37.6%)  دەرەنجام: یەكەم: لە نێوان هەردوو هەڵبژاردنی (2018) و (2021)دا، رێژەی دەنگدان لە هەرێمی كوردستاندا (18%) دابەزیوە، بە بەڵگەی ئەوەی لە پێنجەمین خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا، كە لە )30 ئەیلولی 2018(دا بەڕێوەچوو، رێژەی دەنگدان (56%) بوو، بەڵام ئەم رێژەیە لە هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا (ئۆكتۆبەری 2021) دابەزیوە بۆ (38%). دووەم: هەر سێ حزبی پێكهێنەری كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەراورد بە هەڵبژاردنی ئەیلولی 2018 ژمارەی دەنگەكانیان زۆر دابەزیوە: - پارتی (110) هەزار و (118) دەنگ كەمیكردووە.  - یەكێتی (105) هەزار و (345) دەنگ كەمیكردووە. - گۆڕان (164) هەزار و (812) دەنگ كەمیكردووە سێیەم: نەوەی نوێ و یەكگرتووی ئیسلامی بەراورد بە هەڵبژاردنی ئەیلولی 2018 ژمارەی دەنگەكانیان لە هەڵبژاردنی (2021)دا بەرزبۆتەوە: - نەوەی نوێ (77) هەزار و (260) دەنگی زیادیكردووە.  - یەكگرتووی ئیسلامی (28) هەزار و (529) دەنگ زیادیكردووە. چوارەم: ژمارەی دەنگەكانی كۆمەڵی دادگەری (45) هەزار و (469) دەنگ كەمیكردووە. پێنجەم: ئاستی بەشداریكردنی دەنگدەران لەسەر ئاستی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان  لە نێوان هەردوو هەڵبژاردنی (2018) و (2021)دا بەم رێژانەی خوارەوە دابەزیوە:  - پارێزگای هەولێر بە رێژەی (25%) دابەزیوە.  - پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە بە رێژەی (28%) دابەزیوە.  - پارێزگای دهۆك بە رێژەی (16%) دابەزیوە.  

راپۆرت: درەو پردی (توەقوت) لە هەڵەبجە  نمونەی یەكێك لەو پرۆژانەیە كە بەدەست كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمەوە مرداربوەتەوە، ماوەی جێبەجێكردنی پرۆژەكە دوو ساڵ دەخایەنێت، بەڵام زیاتر لە سێ ساڵە بڕیاری لێدراوە‌و جێبەجێ نەكراوە، (درەو) راپۆرتێكی چاودێری دارایی دەستكەوتووە كە دەریدەخات، دانا عەبدولكەریم وەزیری ئاوەدانكردنەوە بەدەر لە پرۆسەی تەندەرین هاوكاری ئەو  دوو كۆمپانیایەی كردووە كە پرۆژەكەیان بۆ دەرچووە، چاودێری دارایی گومانی لەمە هەیەو داوای دروستكردنی لیژنە دەكات لەسەر ئاستی ئەنجومەنی وەزیران. وردەكاری راپۆرتی چاودێری دارایی لەبارەی وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە‌و پردەكەی توەقوت لەم راپۆرتەدا.  چاودێری دارایی داوای لیژنەی لێكۆڵینەوە دەكات رۆژی 23ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ فەرمانگەی وردبینی پارێزگای سلێمانی كە سەربە (دیوانی چاودێری دارایی)ە لەسەر داوای ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی دەستبەكاربووە بۆ وردبینیكردن لە پرۆژەی (دروستكردنی رێگای هەڵەبجە- توەقوت- قلیجە)‌و پرۆژەی (پردی توەقوت) لەسنوری پارێزگای هەڵەبجە.  تیمەكەی چاودێری دارایی دوای تەواوكردنی وردبینییەكەی لەبارەی پرۆژەكەوە داوا دەكات (لەسەر ئاستی ئەنجومەنی وەزیران‌و بە ئامادەبوونی نوێنەری داواكاری گشتیی، لیژنەیەكی پسپۆڕ پێكبهێنرێت بۆ لێكۆڵینەوە لە ئیحالەكردنی پرۆژەكە بۆ دوو كۆمپانیا‌و ئەو سەرپێچییانەی كە كراون، پاشان سەرپێچیكاران دیاری بكرێن‌و رێكاری یاساییان بەرامبەر بگیرێتە بەر).  تەندەرەكە بۆ كێ دەرچوو ؟ وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە بڕی (30 ملیارو 345 ملیۆن‌و 547 هەزار) دیناری تەرخانكردووە بۆ جێبەجێكردنی پرۆژەی (رێگای هەڵەبجە- توەقوت- قلیجە)‌و دروستكردنی هەردوو پردی (توەقوت‌و سازان).  بەگوێرەی راپۆرتی چاودێری دارایی (10) كۆمپانیا بەشدارییان كردووە لە كەمكردنەوەی تایبەت بە جێبەجێكردنی ئەم پرۆژەیە،  پاش پشكنینی بەرایی تەندەرەكان (3) كۆمپانیا دورخراونەتەوە كە بریتی بوون لە كۆمپانیاكانی (پەری شاد)‌و (MICG- میهرەبان)‌و (كارڤان رۆد). نرخی تەندەری هەرسێ كۆمپانیای یەكەم‌و دووەم‌و سێیەم، پاش پشكنینی وردی تەندەرەكان بەمشێوەیە بوون: رۆژی 21ی تشرینی دووەمی 2021، تەندەرەكان كراونەتەوە، لیژنەی شیكردنەوە پێشنیازی كردووە جێبەجێكردنی پرۆژەكە بدرێت بە هەردوو كۆمپانیای (ساكۆ و سەرسیر) بەهۆی ئەوەی كەمترین نرخیان بۆ جێبەجێكردنی پرۆژەكە پێشكەشكردووە كە بڕی (28 ملیارو 74 ملیۆن‌و 970 هەزار) دینار بووە. لەسەر ئەم بنەمایە، رۆژی 11ی كانونی دووەمی ئەمساڵ، وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە پرۆژەكەی ئیحالەی هەردوو كۆمپانیای (ساكۆ و سەرسیر) كردووە، لەم تەندەرەدا (ساكۆ) رێژەی 65%ی هەیەو (سەرسیر) رێژەی 35%و پێكەوە ئەنجامی دەدەن. وەزارەت نرخی تەندەری بۆ كۆمپانیاكە گۆڕیوە ! ئەوەی چاودێری دارایی لە وردبینییەكەیدا تێبینی كردووە‌و تۆماریكردووە، بابەتی دەستكاریكردنی نرخی جێبەجێكردنی پرۆژەكەیە لەلایەن وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە بۆ ئەو كۆمپانیای كە تەندەرەكەی بۆ دەرچووە.  بەگوێرەی راپۆرتی چاودێری دارایی، دوای زیاتر لە سێ مانگ لە ئیحالەكردنی پرۆژەكە بۆ ئەو كۆمپانیایەی تەندەرەكەی بۆ دەرچووە، وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە لە رۆژی 27ی نیسانی ئەمساڵدا نوسراوێكی بۆ ئەنجومەنی وەزیران كردووە‌و داوای كردووە رەزامەندی بدەن لەسەر ئەوەی كۆمپانیای (ساكۆ و سەرسیر) پرۆژەكە بەبێ جێبەجێكردنی (پردی سازان) ئەنجام بدەن، بەڵام بەهەمان نرخی خەمڵێندراوی حكومەت بۆ پرۆژەكە كە بڕەكەی (30 ملیارو 345 ملیۆن‌و 547 هەزار) دینارە.  وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە لەسەر داوای كۆمپانیای (ساكۆ و سەرسیر) دروستكردنی پردی سازانی لە پرۆژەكە دەركردووە، ئەمە بەبەهانەی ئەوەی كۆمپانیای جێبەجێكار دەڵێ "زیاتر لە چوار مانگ تێپەڕیوە بەسەر پێشكەشكردنی تەندەرەكەی‌و نرخ لە بازاڕدا گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە‌و كۆمپانیا هۆكار نەبووە لە دواكەوتنی پرۆسەی واژۆكردنی گرێبەستەكە لەكاتی خۆیدا، بۆیە ئەمە ناچێتە خانەی پاشگەزبوونەوە". رۆژی 4ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە دوای وەرگرتنی رەزامەندی ئەنجومەنی وەزیران، كۆمپانیای (ساكۆ‌و سەرسیری) ئاگاداركردووە كە پرۆژەكەیان بە هەمان نرخ پێ سپَردراوە بەبێ (پردی سازان).  چاودێری دارایی دەڵێ ناوەڕۆكی نوسراوەكەی وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە بەو مانایە دێت "پرۆسەی تەندەرینەكە كاری پێنەكرێت‌و راستەوخۆ پرۆژەكە لەلایەن ئەو دوو كۆمپانیاوە بە نرخی خەمڵێندراو جێبەجێ بكرێت". وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە بەبەهانەی ئیمزا نەكردنی گرێبەستی جێبەجێكردنی پرۆژەكە لەگەڵ كۆمپانیاكە، جێبەجێكردنی پردی (سازان) لە تەندەرەكە لابردووە، بەبێ ئەوەی روونی بكاتەوە بۆچی لەكاتی خۆیدا گرێبەستەكە ئیمزا نەكراوە، ئەمە جێگەی سەرەنجی چاودێری داراییە، چونكە:  •    لە ئەنجامی ئەم گۆڕانكارییەدا كە وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە كردویەتی (واتا دەركردنی پردی سازان) لە تەندەرەكە، نرخی جێبەجێكردنی پرۆژەكە لەلایەن كۆمپانیای (ساكۆ و سەرسیر)ەوە زیاتر بووە لەو نرخانەی كە لە تەندەریندا هەردوو كۆمپانیای دووەم‌و سێیەم پێشكەشیان كردووە‌و بۆیان دەرنەچووە. كۆمپانیای دووەم كە كۆمپانیای (سەلام تالب فەرەج)‌و تەندەرینەكەی بۆ دەرنەچووە، بۆ  جێبەجێكردنی پرۆژەكە بە پردی سازانیشەوە بڕی (29 ملیارو 533 ملیۆن) نرخی پێشكەش كردووە، كۆمپانیای سێیەمیش كە (كۆمپانیای هەڵەبجە- رێنوار)ە‌و بە هەمان شێوە بۆی دەرنەچووە، بڕی (29 ملیارو 562 ملیۆن) دینار نرخی پێشكەش كردووە.    پێشینەو دەستەبەری بانكی بابەتێكی تری گرێبەستی (توەقوت ) كە جێگای سەرەنجی چاودێری داراییە، لەو گرێبەستەی كە وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە لەگەڵ كۆمپانیای جێبەجێكار كردویەتی، ئاماژە بەوە كراوە لایەنی یەكەم واتە (حكومەت) دەبێت بەرێژەی 20%ی گوژمەی گرێبەستەكە پێشەكی بدات بە (كۆمپانیا)ی جێبەجێكار، چاودێری دارایی دەڵێ ئەمە پێچەوانەی رێنمایی جێبەجێكردنی بودجەیە كە رێژەی 10%ی گوژمەی گرێبەستی وەكو پێشەكی دیاری كردووە.  لەپاڵ ئەمەدا، چاودێری دارایی تێبینی ئەوەی كردووە، كۆمپانیای جێبەجێكار 15 رۆژ پێش پێشكەشكردنی پێشینەی یەكەمی پرۆژەكە، گرەنتی باش جێبەجیێكردنی پرۆژەكەی پێشكەش نەكردووە كە بریتییە لە دەستەبەری بانكی (خگاب چمان حسن التنفیژ)‌و ئەمە یەكێكە لە مەرجەكانی گرێبەستی پرۆژەكان.  زیادكردنی گوژمە بەبێ رونكردنەوە لەسەر داوای وەزیری ئاوەدانكردنەوە، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت لە 28ی تەموزی ئەمساڵدا رەزامەندی نیشانداوە لەسەر  زیادكردنی بڕی (2 ملیارو 664 ملیۆن‌و 370 هەزار) دینار بۆسەر گوژمەی گشتی پرۆژەكە، بەمەش تێكڕای گوژمەی جێبەجێكردنی پرۆژەی رێگاو پردی توەقوت‌و پردی سازان بۆ (30 ملیارو 345 ملیۆن‌و 547 هەزار) دینار بەرزبوەتەوە، ئەوەی جێگەی سەرەنجی چاودێری دارایی بووە، لەم رەزامەندبوونەی سەرۆكی حكومەتدا بۆزیادكردنی گوژمەی پرۆژەكە ئاماژە بەوە نەكراوە (جێبەجێكردنی پرۆژەكە لەلایەن ئەو دوو كۆمپانیاوە بەدەرە لە رێنماییەكانی كەمكردنەوە). پردێك لەنێوان دوو كابینەدا كابینەی هەشتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكایەتی دەكرد لەدواین رۆژەكانی تەمەنی خۆیدا،  رەزامەندی دەربڕی لەسەر تەرخانكردنی بڕی (8 ملیارو 450 ملیۆن) دینار بۆ دروستكردنی پردی (توەقوت) لەسەر رووباری سیروان، ئەوكات كە ئەم بڕیارە دەرچوو (دەرباز كۆسرەت رەسوڵ) وەزیری ئاوەدانكردنەوە بوو.  دروستكردنی ئەم پردە یەكێكە لە داواكارییە لە مێژینەكانی خەڵكی پارێزگای هەڵەبجە، چونكە پردەكە هەڵەبجە دەبەستێتەوە بە دەربەندیخان‌و لە داهاتوودا ئاسانكاری دەكات بۆ جوڵەی بازرگانی لەنێوان هەڵەبجە‌و ناوچەی گەرمیان، لەلایەكی ترەوە دروستكردنی ئەم پردە سودێكی ئابوری تایبەتی بۆ خەڵكی ناحیەی (بەمۆ)ی سەربە پارێزگای هەڵەبجە دەبێت‌و گاریگەری دەبێت لە كەمكردنەوەی قەرەباڵغی لەسەر رێگای هەڵەبجە- سەیدسادق، ئەمە سەرباری سودەكانی لەڕووی گەشتیارییەوە بۆ ناوچەكە، كە هەموو ئەمانە لەتوانایاندایە هەڵەبجە لە ناوچەیەكی چەپەكەوە بگۆڕێت بۆ سنورێكی پڕ جموجوڵی ئابوری‌و بازرگانیی. كابینەی هەشتەم رۆژی 1ی تەموزی 2019 بڕیاری تەرخانكردنی پارەی بۆ دروستكردنی ئەم پردە دەركرد‌و دوای 10 رۆژ دەسەڵاتی رادەستی كابینەی نۆیەم كرد بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی، كابینەی نۆیەم لە 10ی تەموزی 2019 سوێندی یاسایی خوارد، (دانا عەبدولكەریم) لە بزوتنەوەی گۆڕان پۆستی وەزیری ئاوەدانكردنەوەی وەرگرت، واتە پردی (توەقوت) پرۆژەی كابینەی هەشتەمە‌و رادەستی كابینەی نۆیەم كراوە. ماوەی سێ ساڵە‌و پێنج مانگە پارە بۆ ئەم پرۆژەیە تەرخانكراوە‌و هێشتا جێبەجێ نەكراوە، ئەمە لەكاتێكدایە ماوەی جێبەجێكردنە پرۆژەكە بە (2 ساڵ) دیاریكراوە.  دوای دەستبەكاربوونی كابینەی نۆیەم، جارێكی ترو لە شوباتی 2020دا بودجە بۆ پرۆژەكە تەرخانكرایەوە، بەڵام بانگەواز بۆ جێبەجێكردنی پرۆژەكە كەوتە رۆژی 14ی ئۆكتۆبەری 2021ەوە. ئەنجومەنی وەزیرانی لە 27ی شوباتی ئەمساڵدا گوژمەی پرۆژەكەی لە (8 ملیارو 450 ملیۆن) دینارەوە زیادكرد بۆ (27 ملیارو 682 ملیۆن) دینار، دواترو لە 27ی تەموزی ئەمساڵدا بڕی (2 ملیارو 664 ملیۆن‌و 370 هەزار) دیناری تر بۆ گۆژمەی پرۆژەكە زیادكراوە‌و تێكڕای بودجەكەی بووە بە (30 ملیارو 345 ملیۆن‌و 574 هەزار) دینار.  21ی تشرینی دووەمی 2021 پێشنیازی ئەوە كراوە پرۆژەكە ئیحالەی ئەو دوو كۆمپانیایە بكرێت كە تەندەرەكەیان بۆ دەرچووە، بەڵام دوای نزیكەی ساڵێك‌و لە 29ی ئەیلولی ئەمساڵدا وەزارەت گرێبەستی لەگەڵ كۆمپانیای (ساكۆ‌و سەرسیر) ئیمزا كردووە.  رۆژی 14ی ئەیلولی ئەمساڵ وەزارەتی ئاوەدانكردنەوەی رایگەیاند، لە ئایندەیەكی نزیكدا بەردی بناغەی پرۆژەی پردی (توەقوت) دادەنرێت، بەپێی قسەی كاوە عەلی جێگری پارێزگاری هەڵەبجە بڕیار بووە رۆژی 10ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ بەردی بناغەی پرۆژەكە دابنرێت، بەڵام بەهۆی كێشەی نێوان پارتی‌و یەكێتییەوە دواخراوە بۆ كاتێكی نادیار.  لەپاڵ كێشەی پارتی‌و یەكێتی، جێگری پارێزگای هەڵەبجە، كۆمپانیای جێبەجێكاری پرۆژەكەش بە كەمتەرخەم ناودەبات كە نەهاتووە بۆ ئەوەی پێگەی ئەنجامدانی پرۆژەكە وەربگرێت، بۆ ئەمەش وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە كەمتەرخەمی كردووە‌و لێپرسینەوەی لە كۆمپانیاكە نەكردووە. 

درەو: هاوپەیمانان نیگەرانن لە دەوامنەكردنی وەزیری پێشمەرگە، كێشەی بۆ لێكتێگەیشتنەكەی نێوان وەزارەتی بەرگری ئەمریكا و وەزارەتی پێشمەرگە درووستكردووە، چونكە شۆڕش ئیسماعیل دەسەڵاتی یەكەمی جێبەجێكردنی لێكتێگەیشتنەكەیە، هۆشدارییان داوە بەبەرپرسانی هەرێم "هاوكارییەكانمان رادەگرین". رۆژی 21/9/2022 لە رێورەسمێكی فەرمیدا شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەركەو سیلێست واڵاندەر، یاریدەدەری وەزیری بەرگریی ئەمەریكا واژۆكردنی یاداشتی لێكتێگەیشتنی نێوان وەزارەتی بەرگری ئەمریكا و وەزارەتی پێشمەرگە نوێكراویەوە كە پێشتر و لە ساڵی 2016 بۆیەكەمجار لە نێوان هەردوولادا واژۆكرا، بەپێی لێكتێگەیشتنەكە ئەمریكا پابەندیی خۆی بۆ پشیوانیكردنی رۆڵ و بەشداریی ھێزەكانی پێشمەرگە دووپاتدەكاتەوە لە ئۆپەراسیۆنەكانی تێكشكاندنی داعشدا و دەستنیشانی ئەو بەرەپێشچوونانە دەكات كە لە بواری چاكسازیی بنەڕەتیی دامەزراوەكاندا بە دەست ھاتوون و ھەمیش پابەندیی وەزارەتی پێشمەرگە بۆ ئەنجامدانی چاكسازیی زیاتر بە ئامانجی زیاتر پرۆفێشناڵكردنی ھێزەكانی لەخۆدەگرێت. بەڵام شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە، ماوەی زیاتر لە (40 ) رۆژە نەچووەتە دەوامی وەزارەت، لەدوای دواین كۆبونەوەی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی كە رۆژی 8ی ئەم مانگە بەڕێوەچوو، بافڵ تاڵەبانی هەریەكە لە شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە‌و چەتۆ ساڵح بریكاری وەزیری ناوخۆی هەرێمی كوردستانی بانگهێشت كرد‌و ئاگاداری كردنەوە لەوەی نابێت بگەڕێنەوە بۆ هەولێر، ئەمەی وەكو فەرمانی یەكێتی پێ راگەیاندن، لەدوای ئەو بڕیارەوە چەتۆ ساڵح هەرێمی كوردستان بەجێهێشتووەو شۆڕش ئیسماعیلیش چووەوە هەولێر و لەوێوە چووەتە دەرەوە وڵات. (درەو) زانیویەتی، شۆڕش ئیسماعیل نیگەرانە لە بڕیارەكەی بافڵ تاڵەبانی‌و پێیوایە بیانوی پێدەگرن لەبارەی ئەو هەنگاوانەی كە بۆ رێكخستنەوەی هێزەكانی پێشمەرگە گرتویەتییە بەر. بەپێی زانیارییەكانی (درەو) جێهێشتنی وەزارەتی پێشمەرگە لەلایەن وەزیری پێشمەرگەوە كە ( دەسەڵاتی یەكەمی جێبەجێكردنی لێكتێگەیشتنەكەیە) بەتەواوی هاوپەیمانانی نیگەران كردووە، چونكە ئەوان هەموو هەوڵێكیان بۆ ئەوەبوو چاكسازی لە وەزارەتی پێشمەرگەدا بكەن و یەكیبخەنەوە، بەڵام ئێستا هەنگاوەكەیان خەریكە بەتەواوی شكست دەهێنێت، هەربۆیە لە سەردانی باڵیۆز و نێردە دیبلۆماسیەكانیاندا، هۆشداری دەدەنە بەرپرسانی هەرێم  لەوەی ئەگەر كێشەی وەزارەتی پێشمەركە چارەسەر نەكەن ئەوا هاوكارییەكانیان رادەگرن، كە ئەویش خۆی دەبینێتەوە لە پێدانی موچەی مانگانەی لیوا هاوبەشەكان كە مانگانە (22) ملیۆن دۆلارە، لەگەڵ دابینكردنی چەك و كەرەستەی سەربازی و راهێنان و هەماهەنگی شارەزا و پسپۆڕی سەربازی، لەگەڵ هەوڵی بەردەوام بۆ یەكخستن و چاكسازی لە بواری سەربازی و هێزی پێشمەرگە، چونكە هاوپەیمانان بەتایبەت ئەمریكا لێكتێگەیشتنەكەی لەگەڵ وەزارەتی پێشمەرگەو خودی شۆڕش ئیسماعیل بۆ ماوەی (4) ساڵ بوو كە بەیەكەوە هەنگاوەكانی چاكسازی و یەكخستنی هێزی پێشمەرگە جێبەجێ بكەن، بەڵام دەوامنەكردنی وەزیری پێشمەرگە رێگری بۆ یاداشتی لێكتێگەیشتنەكە درووستكردووەو ئەوان نیگەرانن كە ئایا كەسێكی تر بێت ئەتوانیت وەك ئەو هەماهەنگ بێت لەگەڵیان. هەربۆیە ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان پیادەكردنی دەسەڵاتەكانی شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگەی بەخشی بە سەربەست لەزگین بریكاری وەزیری پێشمەرگە بۆ ئەوەی كاروبارەكانی وەزارەتی پێشمەرگە رانەگیرێت، نوسراوەكەی بریكاری وەزیری پێشمەرگە لە رۆژی 7/12/2022 دەرچووەو هاتووە: لەلایەن سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیرانەوە ئاگاداركراوین بە پیادەكردنی دەسەڵاتەكانی بەرێز وەزیری پێشمەرگە لە ماوەی نەهاتنی بەڕێزیان بۆسەر كارەكەیان تا ئەو كاتەی بەڕێزیان دەگەڕێنەوە، ئەویش بەمەبەستی بەردەوامبوونی كاروباری رۆژانەی وەزارەتی پێشمەرگە و درووست نەبووتی هیچ كێشەیەك و بەربەرستێك لەبەردەم راییكردنی كارەكانیدا.      هەواڵی پەیوەندیدار وەزیری پێشمەرگە گەڕایەوە بۆ هەولێر ئەنجومەنی وەزیران دەسەڵاتەكانی وەزیری پێشمەرگەی دایە جێگرەكەی

(درەو): كرێی كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی كارەبا مانگانە (80 ملیۆن) دۆلار لەسەر حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكەوێت، تەنیا خەرجی موچەی وەزارەتی كارەبا مانگانە (17 ملیار) دینارە، خەرجی خەڵك بۆ كڕینی كارەبا لە مۆلیدە ئەهلییەكان مانگانە زیاتر لە (70 ملیار) دینارە، بە كرێی بەرهەمهێنانی كارەبای حكومەت‌و خەرجی كڕینی كارەبای مۆلیدە ئەهلییەكانەوە مانگانە بە تێكڕا لە هەرێم نزیكەی (200 ملیار) دینار لە كارەبادا خەرج دەكرێت، بەم دۆخەشەوە ئێستا حكومەت تەنیا (7) كاتژمێر كارەبای نیشتمانی پێ دابین دەكرێت، بەپێچەوانەی پێشبینییەكانەوە لەدوای بەستنی (پێوەری زیرەك)ەوە پێدانی كارەبا بەرێژەی (56%) كەمیكردووە. خواست لەسەر كارەبا بەپێی راگەیەندراوە فەرمییەكانی وەزارەتی كارەبا، ئێستا (3600) مێگاوات كارەبا لە هەرێمی كوردستان بەرهەمدەهێندرێت، بەڵام خواست لەسەر كارەبا بۆ زیاتر لە (6600) مێگاوات بەرزبووەتەوە. لەكاتێكدا سایتی فەرمی وەزارەتی كارەبا لەسەرەتای ئەم مانگەدا رایگەیاند" لە كابینەی نۆیەمدا (615) مێگاوات كارەبا زیادیكردووە"‌و رۆژانە وێستگەی كارەبا دەكرێتەوەو باس لە زیادبوونی بڕی بەرهەمهێنانی كارەبا دەكرێت، بەڵام ئێستا رۆژانە تەنیا (7) كاتژمێر كارەبای نیشتمانی دابین دەكرێت. پێوەری زیرەك پێدانی كارەبای كەمكردوەتەوە ! ئایاری ئەمساڵ وەفدێك لە كۆماری (كۆنگۆ)وە سەردانی هەرێمی كوردستانی كرد، وەفدەكە (كەمال محەمەد) وەزیری كارەبای حكومەتی هەرێمی كوردستان بینی، وەزارەتی كارەبا لەبارەی ئەم دیدارەوە رایگەیاند، وەفدەكەی كۆنگۆ هاتوون بۆ ئەوەی سود لە ئەزمونی (پێوەری زیرەك)ی هەرێمی كوردستان وەربگرن. ئەوكات وەزارەتی كارەبا باسی لەوە دەكرد، بەهۆی پرۆژەی (پێوەری زیرەك)ەوە رێژەی بەفیڕۆچوونی كارەبای لە 49%ەوە بۆ 39% كەمكردوەتەوە، بانگەشەی وەزارەت بۆ پێوەری زیرەك بەوشێوەیە بوو پێوەرەكە ماوەی 2 بۆ 3 كاتژمێری كاتەكانی پێدانی كارەبا زیاتر بكات لەوەی كە هەیە.  كەمال محەمەد وەزیری كارەبایە لەسەر پشكی پارتی، ئەم پیاوە بەمدواییە وەزارەتێكی تریشی وەرگرت، بەهۆی دەستلەكاركێشانەوەی كەمال ئەتروشییەوە بە وەكالەت كراوە بە وەزیری سامانە سروشتییەكان، واتە لە یەككاتدا دوو وەزارەتی هەستیار بەڕێوەدەبات، كە هەردووكیان چەندین ساڵە گلەیی‌و ناڕەزایەتییان لەسەرە.  ئێستا لە هەرێمی كوردستان (ملیۆنێك‌و 776 هەزارو 963) هاوبەشی كارەبا هەیە، لەم رێژەیە (ملیۆنێك‌و 300 هەزار) هاوبەش پێوەری زیرەكی كارەبایان بەستووە، كە دەكاتە رێژەی (73%)ی تێكڕای هاوبەشەكانی كارەبا، سەرباری زۆری ژمارەی ئەوانەی پێوەری زیرەكیان بەستووە، بەڵام كاتی پێدانی كارەبای نیشتمانی ئێستا لە (16) كاتژمێرەوە بۆ (7) كاتژمێر كەمیكردووە، واتا بەپێچەوانەی لێدوانەكانی وەزارەتی كارەباوە، پێوەری زیرەك كاتی پێدانی كارەبای نیشتمانی بەڕێژەی (56%) كەمكردوەتەوە.  داهات‌و خەرجی كارەبا لە هەرێمی كوردستان داهاتێكی زۆر لە كارەبادا خەرج دەكرێت، بەجۆرێك ئێستا مانگانە زیاتر لە (80 ملیۆن) دۆلار بۆ ئەو كۆمپانیایانە خەرج دەكرێت كە كارەبا بەرهەمدەهێنن.  لەپاڵ خەرجی بەرهەمهێنانی كارەبادا، كۆی خەرجی مانگانەی موچەی فەرمانبەرانی وەزارەتی كارەبا (17 ملیارو 850 ملیۆن) دینارە، ئەمە سەرەڕای ئەو پارەیەی هاوڵاتیان مانگانە خەرجی دەكەن بۆ كڕینی كارەبا لە مۆلیدە ئەهلییەكان بۆ مۆلیدە ئەهلییەكان. لە هەرێمی كوردستان ژمارەی هاوبەشانی كارەبا بۆ (ملیۆنێك‌و 776 هەزارو 963) هاوبەش زیادیكردووە، ئەگەر بە تێكڕا (4) ئەمپێر بۆ هەر خێزانێك لە كارەبای مۆلیدە ئەهلییەكان ئەژمار بكرێت‌و نرخی هەر ئەمپێرێكیش بە (10 هەزار) دینار ئەژماربكرێت، ئەوا هەر خێزانێك مانگانە بەتێكڕا (40) هەزار دینار پارە لە كڕینی كارەبای مۆلیدە ئەهلییەكاندا خەرج دەكات، تێكڕای خەرجی هاوڵاتیان بۆ كڕینی كارەبای مۆلیدە ئەهلییەكان مانگانە دەگاتە (71 ملیار) دینار.  بەو پێیەش كۆی خەرجی كارەبا لە هەرێمی كوردستان بەوەی حكومەت دەیدات‌و  بەوەشەوە كە هاوڵاتیان دەیدەن بە كرێی مۆلیدە، مانگانە زیاترە لە (200 ملیار) دینارە. ئەم خەرجییە لەكاتێكدایە، بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی كارەبا، داهاتی كرێی كارەبا مانگانە نزیكەی (50 ملیار) دینارە، ساڵی رابردوو كۆی گشتی داهاتی كارەبا بڕەكەی (456 ملیار) دینار بووە، ئێستا نزیكەی (تریلیۆنێك‌و 298 ملیار) دینار قەرزی كارەبای حكومەت لای هاوڵاتیانە‌و حكومەت خۆشی بڕی (3 ملیارو 883 ملیۆن) دۆلار قەرزاری كۆمپانیاكانە.    راپۆرتی پەیوەندیدار  كەرتی تایبەت كێشەی كارەبا كۆتایی پێدێنێت؟  پێوەری زیرەك پێدانی كارەبای كەمكردەوە

نەوزادی موهەندیس بەشی پێنجەم •    ئاشكرایە كەرتی وزە كە خۆی دەبینێتەوە لە نەوت و گازی سروشتیدا لە عێراق و هەرێمی كوردستان،بۆتە سەرچاوەی یەكەمی داهات بۆ هەردوولا و كەرتەكەش كەرتێكی گەورە و گرنگ و كاریگەر و هەستیاریشە بۆسەر بڕیارە سیاسی و ئابوری و ئەمنی و كۆمەڵایەتیەكان و پێویستە گرنگی زیاتری پێبدرێت لەسەرخان و ژێر خانی ئەو كەرتەدا بۆئەوەی بەبەردەوامی گەشە و پێشكەوتنی زیاتری تیادا ئەنجامبدرێت،بۆئەوەی بتوانێت توانا و وزەی بەرهەمهێنانیان زیاتر بكات،لەبەرئەوەی عێراق و هەرێمی كوردستانیش بەهەردووكیان بڕی 145 ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگیان تیادایە  و چوارهەم وڵاتە لە جیهاندا لەدوای هەریەكە لە فەنزەوێلا و سعودیە و ئێرانەوە و گازی سروشتی یەدەگیشی بەبڕی 137تریلیۆن پێ‌ سێجا خەمڵێنراوە كە لە پلەی دەهەمدایە لەسەر ئاستی جیهان. كە ڕەنگە بەشی لانی كەم  50-100ساڵی ئایندەش بكات. •     لێرەدا باس لە دینگە و پایە گرنگەكانی ژێر خانی كەرتی وزە دەكەین بەشێوەیەكی گشتی لە عێراق و هەرێمی كوردستاندا كە خۆیان دەبیننەوە لە هەریەكە لە: 1.    كێڵگەكانی نەوت 2.    تۆڕی بۆری نەوت و گاز گواستنەوە 3.    كۆگاكانی هەڵگرتن 4.    پاڵاوگەكانی نەوت 5.    پیشەسازی پتڕۆ كیمیاویات •    بەم شێوەیە هەریەكێك لەم كەرت و وێسگانە گرنگی خۆیان هەیە. لەبەشی یەكەمدا باس لە گرنگی كێڵگەكانی نەوت دەكەین.كە بریتین لەسەرچاوەی نەوت و غازی سروشتی و بەبێ‌ بوونی ئەم كێڵگە نەوتیانە ناتوانرێت  هیچ كارێك لەكەرتی وزەدا ئەنجامبدرێت،بۆیە كێڵگە نەوتیەكان وێسگەی یەكەم و چاوگی سەرەكین لە ژێرخانی كەرتی وزەدا و چەندە گرنگی بدرێت بەكێڵگە نەوتیەكان لەڕووی گەشەپێدانی و هەڵكەندنی بیری نوێ‌ و سازكاری كردنی بەردەوام تیایاندا هێندەش بڕو وتوانای بەرهەمهێنانیان زیاد دەكات. 5-    پیشەسازی پتڕۆكیمیاویات : بەشێكی تر كە لە ئەنجامی پاڵاوتنی نەوتی خاوەوە دەستدەكەوێت بریتیە لە پیشەسازی پتڕۆكیمیاویات كە بەڕاستی پیشەسازیەكی گرنگە و  كاریگەری گەورەی هەیە لوەسەر بوژاندنەوە و دەسكەوتنی داهاتی گەورە و زەبەلاح بۆ وڵات.هەربۆیە پێویستە عێراق و هەرێمی كوردستان بە دجدی بیر لەم پیشەسازیە بكەنەوە.هەرچەندە عێراق لەساڵەكانی هەشتاكانی سەدەی ڕابووردوودا دامەزراوەیەكی گەورەی پترۆِكیمیاویاتی هەبوو لەبەیرە كە لەناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی ئەوكاتەدا گەورەترین بوو. پیشەسازی پتڕۆكیمیاوت دادەنرێت بە پیشەسازی سەدە لەبەر ئەو ڕۆڵە سەرەكیەی كە دەیبینێت لە ئابوری و كۆمەڵگادا.ئەم پیشەسازیە بازدانێكی گەورە و جۆری بەخۆوە بینیوە لە پێشكەشكردنی هەزاران بەرهەمی گرنگ كە خەڵكی ڕۆژانە بەكاریان دێنن وەك داودەرمان و كەلوپەلی ناوماڵ و كەلوپەلی جوانكاری و ئامێرەكانی ناو ماڵ و ئەلكترۆنیەكان و پلێتەكانی وزەی خۆر و تۆربینەكانی ڕەشەبا و ....هتد.زۆرێك لە وڵاتان گرنگی گەورەیان داوە بەم پیشەیسازیە لەبەر گرنگی لە وەدیهێنانی خۆبژێوی لە ئایندەدا. پترۆِكیمیاویات چییە؟ بریتیە لە پێكهاتەی ئەندامی((هایدرۆكاربۆنات)) یان توخمی كیمیاوی كە لە نەوتی خاو یان غازی سروشتیەوە بەرهەم هاتوون.كە دروست دەكرێن بۆ بەكارهێنانیان لە كەرتی بازرگانی جیاوازدا. بەرهەمی پترۆكیمیاویات پشتدەبەستێتە سەر چارەسەرە جۆربەجۆرەكان بەقۆناغی جیاواز بۆ نەوت و غازی سروشتی هەروەك پیشەسازی پترۆِكیمیاویات بەرهەمەكانی پاڵاوتنی نەوتیش دەگرێتەوە. پترۆكیمیاویاتە گرنگەكان: پترۆِكیمیاوت بەپێی پێكهاتە كیمیاویەكانیان پۆلێندەكرێن بۆ سێ‌ گروپی سەرەكی كە بریتین لە : 1.    ئۆلیفینات كە : •    ئەپیلین:  دەگرێتەوە و بەكاردێت لە دروستكردنی كاغەز و ئامێرە ئەلكترۆنیەكاندا. •    پڕۆپیلین: دەگرێتەوە كە بەكاردێت  لە  دروستكردنی ڕۆنەكان و كەلوپەلی ناوماڵ و چنراوەكان((قوماش)) و داودەرمان و پێچانەوەی كەرەسە خۆراكیەكان. •    بۆتادین: بەكاردێت لە دروستكردنی مەتاتی دروستكراودا. 2.    پێكهاتە عەتریەكان : كە بەنزین و تۆڵۆوین و زایلین دەگرێتەوە كە: •    بەنزین:  بەكاردێت لە دروستكردنی بۆیەكان و پاكەرەوە دروستكراوەكان. •    زایلین : بەكاردێت لە بەرهەمهێنانی پلاستیكی دروستكراو و قوماشە دروستكراوەكاندا. •    تۆڵەوین: بەكاردێت لە دروستكردنی كەرەسە وەرزشیەكاندا. 3.    غازی سروشتی : بریتیە لە تێكەڵەیەك لە یەكەم ئۆكسیدی كاربۆن و هایدرۆجین ، كە دوو توخمیان لێدەردەهێنرێت كە بەكاردێت لە دروستكردنی پەینەكان و میپانۆڵ كە وەك ناوەندێكی كیمیاوی بەكاردێت. •    ئەو توخمە هایدرۆكاربۆنیانەی كە بەكاردێن لە بەرهەمهێنانی پتڕۆكیمیاویاتدا: هایدرۆكاربۆنەكان بریتین لە كەرەسەی خاوی سەرەتایی بەكارهاتوو لە بەرهەمهێنانی پتڕۆكیمیاویاتدا و لە گرنگترین ئەو توخمە بەكارهێنراوانەش لە پیشەسازی پتڕۆكیمیاویاتدا بۆ بەرهەمهێنانی پتڕۆكیمیاویات بریتین لە : 1.    ئەو توخمانەی كە دەستدەكەون لە مامەڵەی چارەسەری غازی سروشتیەوە وەكو میپان و ئیپان و پڕۆپان و بیوتان. 2.    توخمە دەرچووەكان لە پاڵاوگە نەوتیەكانەوە وەكو نەفپا و نەوتی ڕەش. 3.    بەنزین و تۆڵەوین و زایلین. •    هەروەك ئاماژە دەدرێت بە بوونی چوار توخمی ناوەندی بۆ پتڕۆكیمیاوت كە بریتین لە هەریەكە لە : 1.    ئیپیلین 2.    پڕۆپیلین 3.    بۆتینات و بیوتادیین 4.    بەنزین •    گرنگترین بەرهەمە پتڕۆكیمیاویەكان: لەخوارەوە لیستی گرنگترین بەرهەمە پتڕۆكیمیاویەكان تۆماردەكەین كە دەستكەوتوون لە بەرهەمەكانی پتڕۆكیمیاویاتەوە: 1.    ئەو بەرهەمە پتڕۆكیمیاویانەی كە دەستدەكەون لە ئەپیلین وە: كە هەریەكە لە پۆلی ئیپیلین و ئیپانۆڵ و ئەسیتات فینیل و ئۆكسیدی ئیپیلین لەخۆدەگرن. 2.    ئەو بەرهەمە پتڕۆكیمیاویانەی كە دەستدەكەون لە پڕۆپیلین وە: وەكو كحولی ئایزۆپڕۆپیل و ئەكریلونیترۆڵ و پۆلی پڕۆپیلین و ئۆكسیدی پڕۆپیلین. 3.    ئەو بەرهەمە پتڕۆكیمیاویانەی كە دەستدەكەون لە تۆڵۆین وە: وەك بەنزین و ترشی بەنزەویك. 4.    ئەو بەرهەمە پتڕۆكیمیاویانەی كە دەستدەكەون لە زایلین وە: كە بریتین لە مێتا زایلین و نیمچە زایلین. 5.    ئەو بەرهەم ەپتڕۆكیمیاویانەی كە دەستدەكەون لە بەنزین وە: كلۆرۆبێنزین و ئەلكیل بەنزین لەخۆدەگرێت كە بەكاردێن لە دروستكردنی پاكەرەوەكان و نیترۆبێنزین و كەمیین كە لەڕێگەیەوە دەتوانرێت توێنەرەوەكان دەستبكەوێت و ئەپیل بەنزین كە لێیەوە ستایرین دەستدەكەوێت كە بەكاردێت لە دروستكردنی پۆلی ستایرین. •     بەكارهێنانەكانی پتڕۆكیمیاویات دەتوانرێت پتڕۆكیمیاویات لەگەلێك بواری گرنگدا بەكاربهێنرێت لە بەكارهێنانەكانی ناوماڵەوە تا بەرهەمهێنانی دروستكراوی گەورە كە لەهەموو جیهاندا  دروستدەكرێن ،لە گرنگترین بەكارهێنانەكانیشی : 1.    بواری كشتوكاڵی : وەك پەینەكان بۆ زیادكردنی بەروبومە كشتوكاڵیەكان و لەناوبەرەكان بۆ پاراستنی بەروبومەكان لەهەموو زیانێك. 2.    دروستكردنی مۆم و قوتووی شیر. 3.    پاكەرەوەكان. 4.    زیادكراوە خۆراكیەكان كە كەرەسەی پارێزەرن كە زیاد دەكرێن بۆ خۆراك و خواردنەوە بۆ زیادكردنی  ماوەی پاراستنی خۆراكی لە قووتوونراو و ڕێگەگرتنیش لە بەركەوتنی بەكارهێنەر بەزیان و ژەهراویبوون. 5.    پێڵاوی وەرزشی:بەكاردێت بۆ دروستكردنی پێڵاوی وەرزشی مەتاتی چڕی بەرز كە پارێزگاری لە نەرموونیانی دەكات لەهەموو كەشوهەوایەكدا. 6.    بۆیەكان : لەبەرهەمە پتڕۆكیمیاویە گرنگەكانن كە ڕەنگی جیاوازیان هەیە. 7.    شووشەی پلاستیكی: پۆلیئەستەر لە دروستكردنی زۆربەی كاڵا پلاستیكیەكاندا بەكاردەهێنرێت. 8.    دروستكردنی كیسەی خۆڵ و پاشەڕۆكان و فلیمی كامێراكان و جانتا كە هەمووانیان لە ئیپیلین دروستدەكرێن. •    بەم شێوەیە دەبینین كە پیشەسازی پتڕۆكیمیاویات كە سەرچاوەكەی نەوتی خاو و غازی سروشتیە و بەشێكیشی لە بەرهەمەكانی پاڵاوگە نەوتیەكانەوە دەستدەكەون،ئەم بەرهەمانە گرنگییەكی ئێجگار گەورەیان هەیە لە پێشكەوتن و گەشەی ئابوری وڵات و كۆمەڵگاكاندا،و هێندە ئەم پیشەسازیە گرنگە كە پێداویستیەكانی ژیانی مرۆڤ و ئاژەڵ و ڕووەكیشی لێوە بەرهەمدەهێنرێت و دەتوانرێت بووترێت كە ژیانی سەردەممان بەبێ‌ بەرهەمەكانی پتڕۆكیمیاویات مەحاڵە،چونكە هەموو كونج و قوژبن و پێداویستیەكانی ژیانمانی لێوە بەرهەمدەهێنرێت.بۆیە  چەندە گرنگی بەم پیشەسازیە بدرێت وەك ژێرخانی كەرتی وزە، ئەوەندە ئاستی گوزەران و ژیانی تاك و خێزان و كۆمەڵگاكەمان بەرزدەبێتەوە.و پیشەسازی پتڕۆكیمیاویات یەكێكە لە پێوەرەكانی گەشە و پێشكەوتنی وڵاتان.

شیكاری: (درەو) داهاتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2023)دا؛ 🔹 ئەگەر حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە بڕی (420 هەزار) بەرمیل نەوت بفرۆشێت، نرخی بەرمیلێک نەوت بە (75) دۆلار بخەمڵێنرێت، دوای لێدەرکردنی خەرجی (56%) و هەزانتر فرۆشتنی بە (11) دۆلار، هەر بەرمیلێک نەوت تەنها (28.16) دۆلای بۆ حکومەتی هەرێم دەمێنتەوە، بەم جۆرەش کۆی داهاتی نەوتی هەرێم (6.2 ترلیۆن) دینار دەبێت. 🔹 کۆی داهاتی نانەوتی لە هەرێمی کوردستان بە تێکڕا مانگانە بریتی بێت لە (400 ملیار) دینار، ئەوا بۆ هەر (12) مانگەکە بریتی دەبێت لە (4 ترلیۆن و 800) ملیار دینار. 🔹 پشکی هەرێم بە ڕێژەی (14%) دیاری بکرێت لە بودجەی گشتی عێراقدا، شایستەی دارایی هەرێم بریتی دەبێت لە (12.33 ترلیۆن) دینار. 🔹 کەواتە داهاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان جگە لە هاوکاری و هاریکارییە نێودەوڵەتییەکان بۆ ساڵی (2023) بە فرۆشی نەوتی هەرێم، داهاتی ناوخۆی هەرێم (نانەوتی)، پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق بریتی دەبێت لە نزیکەی (23.4 ترلیۆن) دینار، ئەم بڕەش زیاتر لە دوو هێندەی تەواوی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستانە. یەکەم؛ پێناسە و مۆدێلی داڕشتنی بودجەی گشتی بودجەی گشتی: بریتیە لە سیستمێک کە تیایدا پێشبینی داهات و خەرجیەکانی ساڵی دارایی داهاتوو تیایدا بەشێوەی خشتەی ژمارە دەخرێتە ڕوو، کە رەنگدانەوەی ئامانج و ویستەکانی حکومەتە و دەیەوێت بیانهێنێتە دی کە خۆی دەبینیتەوە لە ئامانجی سیاسی، ئابوری و  کۆمەڵایەتی، هەروەها وەک یەکێک لە ئامرازەکان دادەندرێـت بۆ چاودێری حکومەت. واتە بودجە بریتیە لە داهاتی گشتی لەدەستی حکومەت کە پێویستە بۆ بەرژەوەندی گشتی بەشێوەیەکی ڕوون و گشتگیر بەکاریبهێنێتەوە، دەکرێ بلێین ئەم پرۆسەیە لە سێ بەشی سەرەکی پێکدێت، چۆن داهاتی گشتی دەستدەخرێت، چۆن بەرێوەدەبرێت، دواتر چۆنیش دابەش دەکرێت. بەدەر لەوە حکومەت ناتوانێت بەرچاو ڕوونی پێویستی هەبێت لەبارەی داهاتەکان و سەرچاوەکانی بەشێوەیەکی شەفاف و چۆنیەتی خەرجکردنی کە بتوانێت بەرژەوەندی هەموو پێکهاتە و چین و توێژەکان رەچاوبکات. بە شێوەیەکی گشتی چەند شێوازێک پەیڕەو دەکرێت لە ئامادەکردنی بودجەی ساڵانەدا، ئەوانیش؛ بودجەی بنود: دەکرێت بڵێین ئەم شێوازەیان کۆنترین شێوازی ئامادەکردنی بودجەیە، کە لە دوای دروستبونی دەوڵەتی عێراق لە ساڵی (1921)ەوە پشتی پێبەستراوە، کە بە (بودجەی بنود) ناسراوە، لەم فۆرمە کۆمەڵێک خشتەی ئامادە هەیە، ساڵانە حکومەت داهات و خەرجیەکانی خۆی تێدا دادەرێژێت، بە پشت بەستن بە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانی رابردوو، بەسروشتی خۆی ئەم فۆرمە ساڵانە کەمترین گۆڕانکاری تێدا ڕوودەدات. فۆرمی دارشتنی بودجە لەم مۆدێلە لە خوارەوە بۆ سەرەوەیە، لەسەر بنەمای بەشداری لایەنەکان بۆ دیاریکردنی داهات و خەرجیەکانیان، بە گۆڕانکاریەکی کەم، کێشەی ئەم فۆرمە ئەوەیە وەک پێویست ناتوانێت وەڵامدەرەوەی پێویستیەکانی گەشەپێدانی ئابوری بێت، بەڵکو زیاتر لە بەرێوەبردنی سادەی خەرجی و داهاتە. واتە لەم فۆرمە حکومەت ناتوانێت گۆڕانکاریەکی ئەوتۆ لە داهات و خەرجی ساڵانەی خۆیدا بکات، بەڵکو پابەندە بە کۆمەڵێک خشتەی دیاریکراو کە دەبێت ساڵانە پڕ بکرێتەوە، لایەنەکانی خوارەوەش کە بەشداری لە دارشتنی دەکەن بەهەمان شێوە پابەندن بە کۆمەڵێک خشتەی پێشوەختە. لەم شێوازەدا کەمتر دەتواندرێت گۆڕانکاری ریشەیی لە بودجەی ساڵانە بکرێت بە قازانجی پلانە نوێیە ستراتیژیەکانی حکومەت، بەڵکو زیاتر تەواوکاری دەبێت بۆ بودجەی ساڵی پێش خۆی.  لە پاڵ ئەم مۆدیلەی داڕشتنی بودجەدا، چەند مۆدێلێکی نوێش لە هەندێک لە وڵاتان کاری پێدەکرێت وەک (بودجەی بنەما سفری، بودجەی ئەولەویەت پێدان، بودجەی بەشداری... هتد). بەڵام ئێمە لێرە زیاتر تیشک دەخەینە سەر شێوازی (بودجەی بنود) کە حکومەتی عێراق پەیڕەوی دەکات. دووەم؛ داهاتی گشتی عێراق لە ساڵی (2022) و بودجەی خەمڵێندراوی ساڵی (2023) 1.    داهاتی گشتی عێراق لە ساڵی (2022) ئەگەرچی تا ئێستا هیچ داتاو زانیارییەک دەربارەی پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023)ی عێراق بەردەست نییە، بەڵام بۆ خەمڵاندنی بودجەی ساڵی (2023) پشت بە داتاو زانیارییەکانی هەردوو وەزارەتی (نەوت و دارایی) عێراق بۆ ساڵی (2022) دەبەستین کە بەم جۆرەیە؛ پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق؛ -    کۆی هەناردەی نەوتی عێراق لە (10) مانگی یەکەمی ساڵی (2022) بریتیە لە (ملیارێک و 5 ملیۆن و 381 هەزار و 631) بەرمیل نەوت و بە تێکڕا بەرمیلێک نەوت بە (99.05) دۆلار فرۆشراوە کۆی بەهاکەی بریتی بووە لە (99 ملیار و 646 ملیۆن و 996 هەزار) دۆلار، کە بەرامبەرە بە (144 ترلیۆن و 488 ملیار و 144 ملیۆن و 200 هەزار) دینار، ئەگەر (1) دۆلار بەرامبەر بە (هەزار و 450) دینار بێت. -    هەر بە پێی ئامارە سەرەتاییەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە تشرینی دووەمی (2022)، (99 ملیۆن و 867 هەزار و 946) بەرمیل نەوت هەناردەکراوەو بە تێکڕا بەرمیلێک بە (82.41) دۆلار فرۆشراوە، کۆی بەهاکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 231 ملیۆن) دۆلار، کە بەرامبەرە بە (11 ترلیۆن و 934 ملیار و 950 ملیۆن) دینار. -    پشت بەو (11) مانگەی ڕابردوو عێراق ڕۆژانە (3 ملیۆن و 310 هەزار و 812) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، بەم پێیەش بێت لە مانگی (12)ی ئەمساڵ بە هەمان قەبارە بەردەوام بێت ئەوا کۆی هەناردەی نەوتی لە کانونی یەکەمی (2022) دا دەگاتە (103 ملیۆن و 196 هەزار و 878) بەرمیل و تێکڕای نەوتی برێنت لە نیوەی یەکەمی مانگی کانونی یەکەم بریتییە لە (80.80) دۆلار، ئەوا کۆی داهاتی نەوتی عێراق لە مانگی ناوبراو بریتی دەبێت لە (8 ملیار و 338 ملیۆن 307 هەزار و 742) دۆلار، کە بەرامبەرە بە (12 ترلیۆن و 90 ملیار و 546 ملیۆن و 226 هەزارو 480) دینار. -    کەواتە کۆی هەناردەی نەوتی عێراق لە تەواوی ساڵی (2022)دا دەگاتە (ملیارێک و 208 ملیۆن و 446 هەزار و 455) بەرمیل، بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 310 هەزار و 812) بەرمیل. بەتێکڕا نرخی بەرمیلێک نەوت لە هەمان ساڵدا بەرامبەر دەبێت بە (96.15) دۆلار. بۆیە کۆی داهاتی نەوتی عێراق لە تەواوی ساڵەکە بریتی دەبێت کە (116 ملیار و 216 ملیۆن و 303 هەزار و 742) دۆلار کە هاوتا دەبێت بە (168 ترلیۆن و 513 ملیار و 640 ملیۆن و 426 هەزار و 480) دینار.  پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق؛ -    لە (10) مانگی یەکەمی ئەمساڵ کۆی داهاتی نەوتی گەڕاوە بۆ وەزارەتی دارایی بریتی بووە لە (129 ترلیۆن و 945 ملیار و 398 ملیۆن و 980 هەزار و 835) دینار کە (10%)ی کەمترە لەو داهاتەی وەزارەتی نەوتی عێراق ڕایگەیاندووە _پێ دەچێت بۆ خەرجی نەوت تەخان کرابێت_ بەم پێیەش بە تێکڕا مانگانە بڕی (10 ترلیۆن و 741 ملیار و 455 ملیۆن) گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی. -    پاڵپشت بەو گریمانەی کە لە هەناردەکردنی بڕو تێکڕای نرخی نەوت بۆ دوو مانگی کۆتایی ساڵی (2022) پشتی پێبەستراوە کۆی ئەو داهاتەی لە فرۆشی نەوتەوە لە تەواوی ساڵی (2022) دەگەڕێتەوە بۆ وەزارەتی دارایی، بریتی دەبێت لە (151 ترلیۆن و 568 ملیار و 345 ملیۆن و 584 هەزار و 667) دینار. -    هەرچی دەربارەی داهاتی نانەوتییە بەپێی ڕاپۆرتی وەزارەتی دارایی عێراق لە (10) مانگی یەکەمی ئەمساڵ بریتی بووە لە (6 ترلیۆن و 316 ملیار و 686 ملیۆن و 501 هەزار و 256) دینار، واتە بە تێکڕای مانگانە بڕی (631 ملیار و 668 ملیۆن و 650 هەزار و 126) دینار داهاتی نانەوتی بووە، ئەگەر بۆ (2) مانگی کۆتایی ساڵ هەمان ئەو داهاتە نانەوتییە ڕاست بێت، ئەوا کۆی داهاتی نانەوتی لە تەواوی ساڵدا بریتی دەبێت لە (7 ترلیۆن و 580 ملیار و 23 ملیۆن و 801 هەزار و 507) دینار. -    کەواتە کۆی داهاتی عێراق (نەوتی نانەوتی) بۆ وەزارەتی دارایی عێراق لە تەواوی ساڵی (2022)دا بریتی دەبێت لە (159 ترلیۆن و 148 ملیار و 369 ملیۆن و 386 هەزار و 174) دینار. 2.    بودجەی خەمڵێندراوی ساڵی (2023) -    وەک لە سەرەوە گریمانەمان کردووە، ئەگەر وەزارەتی نەوتی عێراق بە هەمان ئاست و توانای ساڵی (2022) لە ساڵی (2023) بەردەوام بێت لە هەناردەکردنی نەوت و بڕی (ملیارێک و 208 ملیۆن و 446 هەزار و 455) بەرمیل، بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 310 هەزار و 812) بەرمیل. بەتێکڕا نرخی بەرمیلێک نەوت بەرامبەر (75) دۆلار بێت _وەک لە هەندێک سەرچاوەی نافەرمی باس دەکرێت کە لە پرۆژە یاسای بودجەدا بەو نرخە جێگیر دەکرێت_ ئەوا؛ -    کۆی داهاتی نەوتی عێراق لە ساڵی (2023) بریتی دەبێت کە (90 ملیار و 633 ملیۆن و 484 هەزار و 125) دۆلار کە هاوتا دەبێت بە (131 ترلیۆن و 418 ملیار و 551 ملیۆن و 981 هەزار و 250) دینار. ئەگەر (1) دۆلار بەرامبەر بە (هەزار و 450) دینار بمێنێتەوە. -    کۆی ئەو داهاتەی لە فرۆشی نەوتەوە بەدەست دێت و (10%)ی بڕوات بۆ خەرجی _وەک لە ساڵی 2022 ڕوویداوە_ ئەوا بڕی (118 ترلیۆن و 276 ملیار و 696 ملیۆن و 783 هەزار و 125) دیناری دەگەڕێتەوە بۆ وەزارەتی دارایی عێراق. -    هەرچی دەربارەی داهاتی نانەوتییە وەک پێشتر گریمانەمان کردبوو بۆ ساڵی (2022) و هەمان بڕ لە ساڵی (2023)شدا کۆبکرێتەوە کە بریتیە لە (7 ترلیۆن و 580 ملیار و 23 ملیۆن و 801 هەزار و 507) دینار. -    کەواتە کۆی داهاتی عێراق (نەوتی نانەوتی) بۆ وەزارەتی دارایی عێراق لە تەواوی ساڵی (2023)دا بریتی دەبێت لە (125 ترلیۆن و 856 ملیار و 720 ملیۆن و 584 هەزار و 632) دینار. خشتەی ژمارە (1) وردەکاری داهاتی گشتی عێراق لە ساڵی (2022) و بودجەی خەمڵێندراوی ساڵی (2023) ڕووندەکاتەوە. خشتەی ژمارە (1) سێیەم؛ پشکی هەرێمی کوردستان لە بودجەی خەمڵێندراوی ساڵی (2023) عێراق پشت بەست بە داهاتی گشتی (نەوتی و نانەوتی) عێراق لە ساڵی (2022) داهاتی خەمڵێندراوی عێراق بۆ ساڵی (2023) بریتی دەبێت لە (125 ترلیۆن و 856 ملیار و 720 ملیۆن و 584 هەزار و 632) دینار. _وەک لە خاڵی دووم ئاماژەمان پێدا_ لەو بڕەش نزیکەی (30%)ی دەبێتە بەشی بودجەی (سیادی و حاکمە) پشکی هەرێم بەشێوەی هەمیشەیی لە خەرجیە ڕاستەقینەکان دیاری دەکرێت دوای ئەوەی بودجەی سیادی و حاکمەی لێجیا دەکرێتەوە، بە جۆرێک؛ بوجەی سیادی؛ نزیکەی (%25 – 29%)ی داهاتی گشتی عێراق بۆ بودجەی سیادی تەرخان دەکرێت، وەک لە ساڵانی ڕابردوودا لەیاسای بودجەی عێراقدا ئاماژەی پێدەدرێت، کە هەرێمی کوردستان پاش لێدەرکردنی بوجەی سیادی پشکی کە بودجەی گشتیدا دیاریدەکرێت، دیارترین بوارەکانی بودجەی سیادیش لە دوای پەسەندکردنی یاسای بودجە لەلایەن وەزارەتی داراییەوە بە خشتەیەک ڕێکدەخرێت کە ئەم خەرجییانە دەگرێتەوە (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار، ئەمیندارێتی گشتی ئەنجومەنی نوێنەران، دەستەی حەشدی شەعبی، وەزارەتی دەرەوە، دەزگای دژە تیرۆر، وەزارەتی بەرگری، دادگای باڵای ئیتحادی، کۆمسیۆنی هەڵبژاردن بە خەرجی هەڵبژاردنەکانیشەوە، دەستەی لێپێچیەوەو دادوەری، دەستەی سکاڵای موڵکایەتی، نوسینگەی پشکنەری و گشتی دەستەی سکاڵای موڵکایەتی، دەستەی عێراقی بۆ سەرچاوەکانی تیشک، دەزگای هەواڵگری نیشتمانی عێراقی، نوسینگەی گشتی دەزگای هەواڵگری نیشتمانی، خەرجی دانوستان و داوا دادییەکان، کرێی کۆمپانیا وردبینیە نێودەوڵەتی و لیژنەی شارەزا داراییەکان، بەشداری لە تێچوونی بەرهەمهێنانی نەوتی خاوی هەناردەکراو، خەرجی بەڕێوەبەرایەتی باری شارستانی و پاسپۆرت و نشینگە، فەرماندەی هێزەکانی سنور و پۆلیسی ئیتحادی، سەرجەم پرۆژەکانی وەبەرهێنانی بەڕێوەبەرایەتی باری شارستانی و پاسپۆرت و نشینگە لە نێویشیاند کارتی نیشتمانی و بەڕێوەبەرایەتی دەروازە سنورییەکان، ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی، تەمویلی هاوبەش، پرۆژەکانی ئاوو ئاودێری، پرۆژەکانی هێڵی ئاسن، پرۆژەکانی بەنداو بۆ خزمەتی گشتی، پرۆژەکانی ئیدارەدانی کەش و هەوا، پرۆژەکانی گرێبەست و موڵەتپێدان لە سەرانسەری عێراق، دیوانی چاودێری دارایی، دەستەی دەستپاکی، کۆمسیۆنی مافی مرۆڤ، سودی بانکی قەزرەکانی بانکی نێودەوڵەتی و سندوقی دراوی نێودەوڵەتی و بانکی ئیسلامی و قەزی دەیان بانکی بیانی وڵاتانی دەرەکی .... هتد). بودجەی حاکمە؛ ئەم بەشە بودجەیە (1% - 5%)ی داهاتی گشتی بۆ تەرخان دەکرێت، بودجەی حاکمە ئەگەر چی هەرێمی کوردستانی لێ بێبەش دەکرێت، بەڵام بە ناڕاستەوخۆ دەچێتە خزمەت سەرجەم گەلی عێراقەوە بە هەرێمی کوردستانیشەوە، چونکە لە بوارەکانی (پسوڵەی خۆراك، سیستمی دابەشكردنی گشتی پشتگیری كڕینی بەروبومی گەنم وچەڵتوك ، دەرمان، هاوردەی وزە، سەرژمێرییە گشتییەکان لە نمونەی "سەرژمێری دانیشتوان) لە چوارچێوەی بودجەی حاکمەدان). بەم پێیە، داهاتی گریمانەکراوی عێراق بۆ ساڵی (2023) بە ڕێژەی (30%) بڕوات بۆ بودجەکانی (سیادی و حاکمە) بڕی (88 ترلیۆن و 99 ملیار و 704 ملیۆن و 409 هەزار و 242) دیناری دەمێنێتەوە، کەواتە سەبارەت بە پشکی هەرێم لە یاسای بودجەدا دوو سیناریۆ لە ئارادایە ئەوانیش؛ 1.    پشکی هەرێم بە ڕێژەی (12.67%) دیاری بکرێت هاوشێوەی چەند ساڵی ڕابردوو، ئەوا پشکی هەرێم بریتی دەبێت لە (11 ترلیۆن و 162 ملیار و 232 ملیۆن و 548 هەزار و 651) دینار. 2.    پشکی هەرێم بە ڕێژەی (14%) دیاری بکرێت وەک ئەوەی ئێستا هەندێک پەرلەمانتار پاڵپشت بە ژمارەی دانیشوان بانگەشەی بۆ دەکەن، ئەوا پشکی هەرێم بریتی دەبێت لە (12 ترلیۆن و 333 ملیار و 958 ملیۆن و 617 هەزار و 294) دینار. سەبارەت بە پشکی هەرێمی کوردستان لە بودجەی خەمڵێندراوی ساڵی (2023) عێراق، بڕوانە؛ (خشتەی ژمارە (2)) خشتەی ژمارە (2) چوارەم؛ کۆی داهاتی خەمڵێندراوی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2023) 1.    داهاتی نەوتی هەرێم؛ ئەگەر حکومەتی هەرێمی کوردستان هاوشێوەی ساڵی (2022) ڕۆژانە بڕی (420 هەزار) بەرمیل نەوت بفرۆشێت، ئەوا بەکۆی گشتی ساڵەکە دەکاتە (153 ملیۆن و 300 هەزار) بەرمیل نەوت. ئەگەر نرخی بەرمیلێک نەوت بە (75) دۆلار بخەمڵێنرێت _وەک ئەوەی پشبینی دەکرێت لە یاسای بودجەی عێراقدا جێگیر بکرێت_ بڕی (11) هەرزانتر بفرۆشرێت لە نرخی بازاڕ و (56%) بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت بڕوات _وەک لە ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای دیلۆیت لە ماوەکانی ڕابردوودا هاتووە_ ئەوا هەر بەرمیلێک نەوت تەنها (28.16) دۆلای بۆ حکومەتی هەرێم دەمێنتەوە، بەم جۆرەش کۆی داهاتی نەوتی هەرێم بریتی دەبێت کە بۆ هەرێم دەمێنێتەوە بریتی دەبێت لە (4 ملیار و 316 ملیۆن و 928 هەزار) دۆلار کە بەرامبەرە بە (6 ترلیۆن و 259 ملیار و 545 ملیۆن و 600 هەزار) دینار، ئەگەر (1 دۆلار بەرامبەر بە 1450 دینار) بمنێنێتەوە. 2.    کۆی داهاتی نانەوتی لە هەرێمی کوردستان بە تێکڕا مانگانە بریتی بێت لە (400 ملیار) دینار، ئەوا بۆ هەر (12) مانگەکە بریتی دەبێت لە (4 ترلیۆن و 800( ملیار دینار. 3.    ئەگەر پشکی هەرێم بە ڕێژەی (14%) دیاری بکرێت وەک ئەوەی ئێستا هەندێک پەرلەمانتار پاڵپشت بە ژمارەی دانیشوان بانگەشەی بۆ دەکەن، ئەوا بەشە بودجەی هەرێم لە حکومەتی ناوەندییەوە بریتی دەبێت لە (12 ترلیۆن و 333 ملیار و 958 ملیۆن و 617 هەزار و 294) دینار. 4.    کەواتە داهاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان جگە لە هاوکاری و هاریکارییە نێودەوڵەتییەکان بۆ ساڵی (2023) بە فرۆشی نەوتی هەرێم، داهاتی ناوخۆی هەرێم (نانەوتی)، پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق _ئەگەر خەج بکرێت_ بریتی دەبێت لە (23 ترلیۆن و 393 ملیار و 504 ملیۆن و 217 هەزار و 294) دینار، ئەم بڕەش زیاتر لە دوو هێندەی تەواوی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستانە، ئەگەر بۆ هەر مانگێک بڕی (925 ملیار) دینار پێویست بێت. تایبەت بە داهاتی خەمڵێندراوی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2023)دا، بڕوانە؛ (خشتەی ژمارە (3)) خشتەی ژمارە (3) سەرچاوەکان   قانون الموازنة العامة الاتحادية للسنة المالية 2019. قانون الموازنة العامة الاتحادية للسنة المالية 2021. وزارة المالية، حساب الدولة لغاية تشرين الاول 2022 للموازنة الاتحادية، وزارة المالية دائرة المحاسبة قسم التوحيد/ نظام توحيد حسابات الدولة على الموازنة الاتحادية لغاية تشرين الاول لسنة 2022. ڕێکخراوی ستۆپ، 9 ساڵ حوکمڕانى لە تاریکیدا، گرنگى بودجە لە پێشخستنى شەفافیەت و چاودێرى و چاکسازى لە داهات و خەرجى؛ http://stopac.org/2022/04/22/1494/ درەو میدیا، داهات و خەرجی گشتی عێراق؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=11582 درەو میدیا، هەناردە، داهات و خەرجی نەوتی هەرێم لە (10) مانگی ڕابردوودا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=11378