كامیان مه‌ترسیدارتره: بۆردومانی بنكه‌كانی ئه‌مریكا یان فرۆشتنی نه‌وت به دراوێكی تر جگه له دۆلار ؟
2024-02-01 08:04:09
نه‌بیل مه‌رسومی- شاره‌زای ئابوری
ساڵی ١٩٧٣ شا فەیسەڵی سعودیە ڕازی بوو دۆلار وەک تاکە دراو بۆ کڕینی نەوت قبوڵ بکات لەبەرامبەردا ئەمریکا پاراستنی سەربازی بۆ کێڵگە نەوتییەکانی سعودیە دابین بکات.. له ساڵی 1975 وڵاتانی تری ئۆپێك رازی بوون له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی نرخی نه‌وت ته‌نیا به دۆلار بێت، له‌م رێككه‌وتنه‌دا ئه‌مریكا سه‌ركه‌وت له‌وه‌ی له‌بری زێڕ، دۆلار ببه‌ستێته‌وه به نه‌وته‌وه. ئه‌م رێككه‌وتنه هەموو وڵاتانی هاوردەکاری نەوتی ناچار کرد دابینکردنی دۆلاری جێگیر بۆ کڕینی نەوت، دروست بکەن. بۆیه ئه‌و وڵاتانه په‌نایان برد بۆ هه‌نارده‌كردنی كاڵا بۆ ئه‌مریكا له‌به‌رامبه‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌مریكا دۆلاریان پێبدات كه جگه له چاپكردنه‌كه‌ی هیچ تێچوویه‌كی تری نییه. لێره‌وه سیسته‌مێكی نوێ ده‌ستیپێكرد كه هه‌ژموونی ئه‌مریكای به‌سه‌ر سیسته‌می دارایی جیهاندا ئه‌هێڵێته‌وه، كه ناوی پترۆدۆلاره. دۆلاره‌كانیش له ئه‌مریكاوه ده‌رده‌چن و هه‌رشتێك ئه‌مریكا پێویستی پێی بێت بۆی دێت و له ئه‌نجامیشدا ئه‌مریكا زۆر ده‌وڵه‌مه‌ند بووه.
ئه‌م پرۆسه‌یه هه‌ڵاوسانی لێنه‌كه‌وته‌وه، چونكه وڵاتانی جیهان به‌شێوه‌یه‌كی به‌رده‌وام پێویستان به دۆلاره بۆ كڕینی نه‌وت و به‌شداریكردن له بازرگانی نێوده‌وڵه‌تیدا، بۆیه ئه‌و دۆلارانه له ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریكادا مانه‌وه.
دوای به‌ستنه‌وه‌ی دۆلار به نه‌وته‌وه، ئه‌مریكا توانی پاره‌ی زیاتر بۆ هێزه سه‌ربازییه‌كانی خه‌رج بكات كه بوو به یه‌كه‌م هێز له‌سه‌ر ئاستی جیهان.
لە ساڵی ٢٠٠٠دا عێراق دەستپێکردنی بەستنەوەی فرۆشتنی نەوتی عێراقی بە یۆرۆوە لەبری دۆلار ڕاگەیاند، ئه‌مه له‌گه‌ڵ چه‌ند هۆكارێكی تردا وایكرد ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا به هێزی سه‌ربازی رژێمی سه‌ددام حسێن بڕوخێنێت. له ساڵی 2011دا موعه‌مه‌ر قه‌زافی هه‌وڵیدا دراوی ئاڵتونی له ئه‌فریقا به‌ناوی دیناری ئاڵتونی دروستبكات و سه‌ركه‌وتوو بوو له دروستكردنی بلۆكی وڵاتانی ئه‌فریقا، به‌ڵام ئه‌مریكا رژێمی لیبیای روخاندو قه‌زافییان كوشت، فرۆشتنی نه‌وت به دراوێكی تر جگه له دۆلار له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌تێكه‌وه ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر بچوكیش بێت، ده‌بێته‌هۆی تێكچوونی هێزی دۆلار.
له ئێستادا جگه له نه‌وت هیچ شتێك نییه پاڵپشتی له دۆلار بكات، ئه‌مریكاش درێغی ناكات له به‌كارهێنانی هێزی سه‌ربازی بۆ له‌ناوبردنی هه‌ر مه‌ترسییه‌ك له‌سه‌ر دۆلار، به‌ستنه‌وه‌ی نه‌وت به دۆلارو پاراستنی بۆ ماوه‌یه‌كی دورو درێژ ئه‌وله‌ویه‌تی ئه‌مریكایه.
دانانی نرخی نه‌وت به دۆلار ته‌نیا به نه‌وتی خاوی پێوانییه‌وه نه‌به‌ستراوه‌ته‌وه كه به دۆلار داده‌نرێت و بریتییه له خاوی برێنت و خاوی خۆرئاوای ته‌كساس، به‌ڵكو له‌به‌ر ئه‌وه‌یه نه‌وت گه‌وره‌ترین بازرگانییه له جیهانداو ته‌نیا له ئاڵوگۆڕی نه‌وت له بازاڕی كاڵادا كورت نه‌بووه‌ته‌وه‌و بازاڕێكی زۆر گه‌وره‌ی به‌رمیلی كاغه‌زیش هه‌یه كه ده هێنده‌ی ئاڵوگۆڕی راسته‌قینه‌یه، به‌تایبه‌تیش له بۆرسه‌ی نیویۆرك و بۆرسه‌ی له‌نده‌ن له‌رێگه‌ی جامبازیی به گرێبه‌سته ئاینده‌ییه‌كانه‌وه، وه‌ك بۆرسه‌ی نیویۆرك كه ساڵانه مامه‌ڵه به نزیكه‌ی 3 ملیار گرێبه‌سته‌وه ده‌كات و به‌تێكڕا به‌هاكه‌ی ده‌گاته (1000) ترلیۆن دۆلار.
به‌م پێیه بانگه‌شه‌كان بۆ فرۆشتنی نه‌وتی عێراق به دراوێكی جگه له دۆلار واقیعبینانه نییه‌و ده‌رخه‌ری تێگه‌یشتنی هه‌ڵه‌ن له‌باره‌ی بنه‌ماكانی نرخی نه‌وت له بازاڕی جیهانیداو عێراق روبه‌ڕووی كاردانه‌وه‌ی زۆر توندی ئه‌مریكا ده‌كه‌ن، چونكه ده‌ستبه‌رداربوون له دۆلار به هێڵی سوری ئه‌مریكا داده‌نرێت و هه‌ڕه‌شه له‌سه‌ر پێگه‌ی دۆلار له جیهاندا دروستده‌كات، كه ئێستا رێژه‌ی 60%ی یه‌ده‌گی نه‌ختینه‌یی جیهان پێكده‌هێنێت و بایه‌خی ئابوری ئه‌مریكا له‌سه‌ر ئاستی جیهان تێكده‌دات.
.jpg)
.jpg)
.gif)
.jpg)
.jpg)
