درەو: هەر تاكێكی هەرێمی كوردستان بە تێكڕا ساڵانە (156) هێلكە دەخوات، رۆژانە لە هەرێمی كوردستان (2 ملیۆن و 520 هەزار) هێلكە دەخورێت، ساڵانە هەرێمی كوردستان پێویستی بە نزیكەی (ملیارێك) هێلكەیە. فەرمانگەی میدیا و زانیاری حكومەتی هەرێمی كوردستان بڵاویكردەوە، هەرێمی كوردستان رۆژانە (14) هەزار كارتۆن هێلكە بەرهەم دێنێت، (7) هەزار كارتۆنی هەناردە دەكات و (7) هەزار كارتۆنی بۆ پێداویستی ناوخۆیی.  پێویستی ناوخۆی هەرێمی كوردستان رۆژانە (7) هەزار كارتۆن هێلكەیە، هەركارتۆنێك (12) تەبەقەو هەر تەبەقێك (30) هێكەیە واتا رۆژانە   بەپێی ئاماری وەزارەتی پلاندانانی عێراق ژمارەی دانیشتوانی هەرێمی كوردستان ( 5 ملیۆن و 884 هەزارو 23) كەسە، واتا هەرێمی كوردستان رۆژانە پێویستی بە (2 ملیۆن و 520 هەزار) هێلكە، مانگانە ( 75 ملیۆن و 600 هەزار) هێلكە، ساڵانە دەكاتە (919 ملیۆن و 800 هەزار) هێلكە، واتا هەرتاكێكی هەرێم ساڵانە ( 156) هێڵكە دەخوات.

ئارام جەمال/پەیمانگای كوردی بۆ هەڵبژاردن له نوێترین ئەو راپرسییانەی کۆمپانیاکانی تورکیا ئەنجامیدەدەن ئەوە دەردەخەن کە رێژەی دەنگەکانی هەردوو حزبەکەی ئەردۆگان و دەوڵەت باخچەلی (هاوپەیمانی کۆماری فەرمانڕەوا) رووە و دابەزینە و لە بەرامبەریشدا رێژەی دەنگەکانی حزبەکەی مەراڵ ئاکشنەر (پارتی باش -IYI P) بەرەو بەرزبوونەوە دەچێت و ئاماژەکان ئەوە دەردەخەن کە هەتا هەڵبژاردنی (مانگی حوزەیرانی ٢٠٢٣)ی پەرلەمان و سەرۆکایەتی تورکیا نزیکتر بێتەوە ئەگەری بەرزبوونەوەی دەنگەکانی پارتی باش لەسەر حسابی هەردوو حزبە راستڕەوە ئیسلامی و نەتەوەپەرستەکەی فەرمانڕەوا بەرەو هەڵکشانی زیاتر دەچێت.  پارتی باش حزبێکی تازەیە و لە ئۆکتۆبەری ساڵی (2017)دا لە منداڵدانی پارتی بزووتنەوەی نەتەوەپەرستی مەهەپەوە هاتۆتەدەرو ئەم دۆخی گەورەبوونە بەردەوامەی پارتی پێگەکەی لە ناو حزبەکانی مێزی شەشینەی ئۆپۆزسیۆندا بەهێز کردووە و قسەی ئەوی زاڵکردووە بەوەی کە رێگربێت لە چوونی (پارتی هەدەپە-(HADAP  بۆ نێو هاوپەیمانێتییە تازەکەی مێزی شەشینە، کە ئەمەش بە سەرچاوەی خاڵی لاوازی بەرەی شەشینە دادەنرێت، چونکە هەدەپە رێژەی (10%)ی دەنگدەرانی تورکیا و باکوری کوردستانی لەگەڵدایە و هێزی یەکلاکەرەوەیە بۆ بردنەوەی پۆستی سەرۆککۆماری داهاتووی تورکیا لە گەڕی یەکەمی هەڵبژاردنی داهاتووی سەرۆکایەتیدا.  کەواتە ئەگەر ئەردۆگان نەتوانێت لە ژێر عەباکەی باخچەلی نەتەوەپەرستدا دەربچێت بۆ ئەوەی هەدەپە لە خۆی نزیکبکاتەوە ئەوا کەمال کلیچدار ئۆغلۆی سەرۆکی جەهەپەش ناتوانێت لە قسەی مەرال ئاکشنەری راستڕەوی نەتەوەپەرست دەربچێت بۆ ئەوەی هەدەپە بچێتە نێو مێزی شەشینەوە، ئەگەر ئەم دۆخە بەو شێوەیە بەردەوام بێت دواجار کورد ناچار دەبێت و مافی خۆشیەتی کاندیدی تایبەت بە خۆی بۆ سەرۆکایەتی هەبێت و ئەمەش وادەکات لە خولی یەکەمی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتیدا هیچکام لە دوو بەرەکە نەتوانن زۆرینەی رەها ببەنەوە و کار دەوەستێتە سەر ئەو گۆڕانکاریانەی لە ماوەی هەردوو گەڕی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی، لە تەرازووی دوو هاوپەیمانێتییەکەدا روودەدەن!.  راپرسییەکان چی دەڵێن؟!    بە پێی نوێترین راپرسی، کە کۆمپانیای (Area) لە نێوان رۆژانی (20-25ی كانونی یەکەمی 2022)دا لە (12) شاری تورکیا و باکوری کوردستاندا ئەنجامیداوە، ئەنجامی رێژەی دەنگەکان بەم شێوەیەیە:   پارتی داد و گەشەپێدان (AKP) بە سەرۆکایەتی ئەردۆغان : 32.7% پارتی گەلی کۆماری (CHP) بە سەرۆکایەتی کەمال کلیچدار ئۆغلو: 26.4% پارتی باش  (IYI P) بە سەرۆکایەتی مەراڵ ئاکشنەر: 14.4% پارتی دیموکراسی گەلان (HDP) بە سەرۆکایەتی سەلاحەددین دەمیرتاش: 9.8% پارتی بزووتنەوەی نەتەوەپەرست (MHP) بە سەرۆکایەتی دەوڵەت باخچەلی: 7.2% پارتی دیموکراسی و پێشکەوتن (DEVA) بە سەرۆکایەتی عەلی باباجان: 2.4% پارتی ئایندە (GP) بە سەرۆکایەتی ئەحمەد داود ئۆغڵو: 2% پارتی سەرکەوتن (ZP) بە سەرۆکایەتی ئۆمیت ئۆزداغ: 1.8% پارتی رەفاهی نوێ (YRP) بە سەرۆکایەتی فاتیح ئەربەکان: 1.3% پارتەکانی تر: 2.8% لەبەر رۆشنایی ئەو دەنگانەی سەرەوە، ئەنجامی رێژەی دەنگەکانی دوو هاوپەیمانێتییەکە (هاوپەیمانێتی کۆماریی ئەکەپە و مەهەپە) و (هاوپەیمانێتی میللەتی جەهەپ و پارتی باش) بەم شێوەیە دەبێت: هاوپەیمانێتی کۆماریی: (39.5%) هاوپەیمانێتی گەل: (40.4%) راپرسی سەرۆککۆمار دیارە ئەگەر راپرسییەکە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی کۆماری داهاتووی تورکیا بێت، ئەوا چەند گۆڕاوێکی دیکە دێنە پێشەوە، کە کاریگەرییان لەسەر گۆڕینی ئەنجامی دەنگەکان دەبێت، لەوانەش وەک:  - کاندیدی مێزی شەشینەی ئۆپۆزسیۆن کێیە لە بەرامبەر ئەردۆغاندا، کە تا ئێستا کاندیدەکەیان دیار نییە. - مێزی شەشینەی  ئۆپۆزسیۆن پێکهاتوون لە شەش حزبی (جەهەپە، پارتی باش، دەڤا، ئایندە، سەعادەت و دیموکرات)، بەمەش دەنگەکانیان بە رێژەیەک زیاد دەکات ئەگەر هەموویان لەسەر یەک کاندیدی هاوبەش رێکبکەون. دەرەنجام: یەکەم: رێژەی دەنگەکانی هاوپەیمانێتی کۆماریی رووی لە دابەزینە و دۆخی ئابووری و بەهای لیرەی تورکی زۆر خراپە و ئەوە پشتڕاستدەکەنەوە کە لەو پەڕی حاڵەتدا بتوانن رێژەی دەنگەکانیان لە نزمی ئێستادا رابگرن. ئەگەر ریژەی ئەو دەنگانەی سەرەوە بەراورد بکەین بەو دەنگانەی دوو حزبەکەی هاوپەیمانی کۆماری لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی رابوردودا (24-06-2018) بەدەستیانهێناوە، دەبینین بە دەنگەکانی هەردووکیان بە رێژەی (14.2%) دابەزیوە :    - دەنگەکانی پارتی داد و گەشەپێدان (AKP) بە رێژەی (10.3) کەمیکردووە. - دەنگەکانی پارتی بزووتنەوەی نەتەوەپەرست (MHP) بە رێژەی (3.9%) کەمیکردووە. دووەم: رێژەی دەنگەکانی هاوپەیمانێتی میللەت رووی لە بەرزبوونەوەیە و بەراورد بە هەڵبژاردنی رابوردوی پەرلەمانی ساڵی (2018) بە هەردووکیان دەنگەکانیان بەڕێژەی (7.7%) بەرزبۆتەوە: - دەنگەکانی پارتی باش (IYI P) بە رێژەی (4.4٪) بەرزبۆتەوە. - دەنگەکانی پارتی گەلی کۆماری (CHP) بە رێژەی (3.3٪) بەرزبۆتەوە. سێهەم: رێژەی دەنگەکانی هەدەپە جۆرێک لە جێگیری تێدایە و هەردوو هاوپەیمانێتییەکە بارگاوین بە هێڵێکی راستڕەوی نەتەوەپەرست کە دان بە مافی کورددا نانێن و ئەردۆغان دڵنیایە لەوەی کە هەدەپە و هاوپەیمانێتی میللەت لە یەکترەوە دوورن و ئەمەش ئەردۆعان ناچاردەکات نەچێتە ژێر فشاری باغچەلی بۆ داخستنی پارتی هەدەپە و هێرشکردنی زەمینی بۆ سەر رۆژاوای کوردستان لە سوریا.  

راپۆرت: درەو تەمەنی دوو مانگە، لەم ماوەیەدا حكومەتی سودانی دوو قەیرانی دارایی بەخۆوە بینیوە، یەكەمیان دزینی زیاتر لە (3 ترلیۆن) دیناری پارەی باج، ئەوەی ئێستاش بەرزبونەوەی نرخی دۆلار، بەم دۆخەوە حكومەتی سودانی لەناو ململانێی ئەمریكا‌و ئێراندا چۆن خۆی رادەگرێت ؟ ئایا بەهای دۆلار بەئاسانی دەگەڕێتەوە شوێنەكەی خۆی ؟ 43 ساڵ لەمەوبەر بەهای هەر دینارێكی (سەددام) بەرامبەر (3 دۆلارو 3 سەنت) بوو، ئێستا بەهای هەر دۆلارێك لەبەرامبەر (1550) دیناری (بریمەر)ە، چیرۆكی ململانێی دینارو دۆلار لە عێراقی پێشوو و عێراقی ئێستا لەم راپۆرتەدا.    سودانی لەبەردەم دووەم بومەلەرزەدا بازاڕ بەتەواوەتی شێواوە، ئەمڕۆ دۆلار بەرزبونەوەیەكی نوێی تۆماركرد، بەهای (100 دۆلار) گەیشتە (160 هەزار) دیناری عێراقی‌و پێشبینی دەكرێت بۆ (200 هەزار) دینار بەرزببێتەوە. دۆلار لە بازاڕدا نرخەكەی لە هەڵكشانی بەردەوامدایە، بەڵام لە بانكی ناوەندی عێراق نرخەكەی جێگیرە‌و لەدواین بەیاننامەدا كە ئەمڕۆ بڵاویكردوەتەوە، بانكی ناوەندی دەڵێ نرخی هەر دۆلارێك بۆ قەواڵەی پەسەندكراو بڕی (1465) دینارە‌و بەهای هەر دۆلارێكیش بۆ مەبەستی حەواڵە بڕی (1470) دینارە.  بەرزبونەوەی بەهای دۆلار لەكاتێكدا رویدا، لەگەڵ دەستبەكاربوونی كابینەی نوێی حكومەتدا لە عێراق، پێشبینی ئەوە دەكرا بەهای دۆلار كەمبكرێتەوە‌و بگەڕێندرێتەوە بۆ ئەو سەردەمەی كە (100 دۆلار) بەرامبەر بە (119 هەزار) دیناری عێراقی بوو، بەتایبەتیش لەكاتێكدا عێراق قۆناغی مەترسیداری داتەپینی داهاتەكانی بەهۆی بڵاوبونەوەی پەتای كۆرۆناو دابەزینی نرخی نەوت تێپەڕاند‌و ئێستا سەرڕێژی داهاتی هەیە.  لە دوای "دزی سەدە"، بەرزبونەوەی نرخی دۆلار گەورەترین ئاڵنگارییە كە لەماوەی دوو مانگی دەستبەكاربوونیدا روبەڕووی حكومەتەكەی محەمەد شیاع سودانی دەبێتەوە، حكومەتێك كە دوای نزیكەی ساڵێك لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن پێكهێنراو تێدا لایەنی براوەی یەكەمی هەڵبژاردن (سەدر) پشتگوێ خرا. شێواوی بازاڕ سیاسییە یان ئابوری ؟ بازاڕی دراو لە عێراق یەكێكە لەو بوارە ئابورییانەی كە زۆرترین لێڵی تێدایە، راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان‌و سیاسەتمەدارانی عێراقیش لەسەر ئەوە هاوڕان ئەم بازاڕە بووەتە هۆی بەهەدەردانی دراوی قورسی عێراق‌و یەكێك لە دەرگاكانی ئاودیوكردنی پارە دزراوەكان‌و ئەو پارانەی كە بە گەندەڵی كۆدەكرێنەوە.  چەند هەفتەی رابردوو كە سەرەتای گۆڕانكاری لە بەهای دۆلار بەرامبەر بە دینار دەركەوت، شیكارییە سەرەتاییەكان بەوشێوەیە بوون هۆكاری ناوخۆیی لەپشت دابەزینی نرخی دینارەوە بێت، بەدیاریكراویش بابەتی دورخستنەوەی چەند بانكێكی ئەهلی لە مەزادی دراوی بانكی ناوەندی، بەڵام كاتێك قەیرانەكە بەردەوام بوو، بانكی ناوەندی رونكردنەوەیەكی بڵاوكردەوە‌و رایگەیاند، ئەو بەرزبونەوەی لە نرخی دۆلاردا رویداوە بەهۆی ئەوەیە پلاتفۆرمێكی ئەلیكترۆنی دروستكراوە‌و بانكەكان دەبێت لەڕێگەی ئەو پلاتفۆرمەوە داواكاری كڕیارەكانیان بەرزبكەنەوە.  لەدواین راگەیەندراودا كە ئەمڕۆ بڵاویكردەوە، بانكی ناوەندی عێراق دەڵێ" نرخی دراوی بیانی چەند رۆژێكە لەژێر پەستانێكی كاتیدایە‌و ئەم پەستانە بەهۆی پاڵنەری ناوخۆی‌و دەرەكییەوە دروستبووە".  ئەوەی تائێستا لەبارەی هۆكاری (دەرەكی) سەبارەت بە شێواوی دۆخی بازاڕەكانی عێراق باسی لێوە دەكرێت، چەند رێوشوێنێكی بانكی فیدراڵی ئەمریكایە بۆ رێگەگرتن لە رۆشتنی دۆلار بۆ ئێران لەرێگەی عێراقەوە. پێشبینی دەكرێت واشنتۆن لیستێكی نوێی سزادان دەربكات‌و ئەمجارە نەك تەنیا بانكەكان، بلۆككردنی پارەی ژمارەیەك بەرپرسی عێراقی لە ئەوروپا‌و وڵاتانی ناوچەكە لەخۆبگرێت، ئەمەش بەهۆی رۆشتنی بڕێكی زۆری دۆلار لە عێراقەوە بۆ ئێران. رۆژنامەی (شەرقولئەوسەت) لە ژمارەی ئەمڕۆدا لەزاری چەند سەرچاوەیەكی باوەڕپێكراوی عێراقییەوە ئاماژەی بەوەكردووە، چەند لایەنێكی ناو هاوپەیمانێتی چوارچێوەی هەماهەنگیی داوایان لە محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران كردووە دەست بە دانوستان بكات لەگەڵ ئەمریكا بەمەبەستی هەمواركردنی رێككەوتنی ستراتیژی نێوان هەردوو وڵات، بەجۆرێك فڕینی فڕۆكە بێ فڕۆكەوانەكانی ئەمریكا لە عێراق قەدەغە بكرێت‌و هێزەكانی ئەمریكا بە تەواوەتی لە عێراق بكرێنە دەرەوە، تەنانەت بەو بنكانەشەوە كە لە هەرێمی كوردستان هەیانە.  لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی كە نوێنەرایەتی پێكهاتەی شیعە دەكەن‌و ئەوان كاندیدی سەرۆك وەزیرانیان داناوە، پێیان دەوترێت بەرە ئێرانییەكە‌و پێكدێن لە (هادی عامری+ نوری مالیكی+ فالح فەیاز+ خەزعەلی+  عەممار حەكیم+ حەیدەر عەبادی)، ئەم لایەنانە كە لەدوای دورخستنەوەی سەدر لە گۆڕەپانی سیاسی هەڕەشەكانیان بۆسەر ئەمریكا راگرت، چەند رۆژێكە‌و هاوكات لەگەڵ نزیكبوونەوەی ساڵیادی كوژرانی قاسم سولەیمانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران‌و ئەبو مەهدی موهەندیس جێگری سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبیی، هەڕەشە‌و لێدوانە توندەكانیان دژی ئەمریكا دەستپێكردوەتەوە‌و بەرزبونەوەی نرخی دۆلار لە بازاڕەكانی عێراقدا دەخەنە ئەستۆی ئەمریكاوە. سەرچاوەكان دەڵێن، محەمەد شیاع سودانی بەمدواییە لەلایەن ئەمریكییەكانەوە ئاماژەی بەوەی پێگەیشتتووە كە دەیانەوێت پەیوەندییەكانیان لەگەڵ عێراق بەهێزتر بكەن، بەڵام هەر هەنگاوێك بەم ئاڕاستەیە سودانی توشی روبەڕووبونەوەی سەخت دەكات لەگەڵ ئەو هێزە شیعانەی كە دژایەتی بوونی سەربازی ئەمریكا دەكەن لەناو عێراقدا، هاوكات ئەو بیرۆكانەی كە لایەنە شیعەكان پێشنیازی دەكەن لەگەڵ پلانی سودانی ناگونجێت سەبارەت بە راگرتنی باڵانسی پەیوەندییەكان لەنێوان ئەمریكا‌و ئێراندا. هەندێك سەرچاوەی تر لەناو شیعەكانەوە باسلەوە دەكەن، خاتوو ئیلینا رۆمانوسكی باڵیۆزی ئەمریكا لە بەغداد لەماوەی دوو مانگدا (7) جار سەردانی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی كردووە‌و لەو ماوەیەدا ئەنجومەنی وەزیران (9) كۆبونەوەی كردووە، هەندێك لایەنی نزیك لە ئێران نیگەرانن لەم نزیكبونەوەی ئەمریكا لە سودانی‌و پێیانوایە ئەمە هەژموونی ئێران لاواز دەكات.  دەوترێت لەو سەردانانەدا بۆلای سودانی، خاتوونی باڵیۆزی جەختی لەسەر ئەوە كردووە رێگری بكرێت لەوەی گروپە چەكدارەكان دەست بەسەر دامەزراوە دارایی‌و نەوتیی‌و ئەمنییەكانی عێراقدا بگرن.  مستەفا سەنەد كە پەرلەمانتارێكی نزیكە لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی دەڵێ" ساڵی 2021 حكومەتێكی دۆستی ئەمریكا (مەبەستی حكومەتی مستەفا كازمییە) بەهای دۆلاری بەرزكردەوە بۆ ئەوەی رێگری لە رۆشتنی دۆلار بكات بۆ توركیا‌و ئێران‌و لوبنان‌و سوریا بەمەبەستی سزادانیان، بەڵام ئەوەی ئەمجارە بەتەواوەتی جیاوازە، چونكە راستەوخۆ بەبێ نێوەندگیر بەهۆی ئەمریكاوەیە‌و ئامانج لێی رێگریكردنە لە هاتنی دۆلار بۆ عێراق، بۆ ئەوەی سزایەكی سوكی بدات‌و سەرەتای ساڵی 2023 لەسەر مێزی گفتوگۆ ئەمریكا چاوەڕێی عێراق دەكات بەمەبەستی رێككەوتن لەسەر چەند دۆسیەیەك لەوانە دۆسیەی ئێران‌و ئایندەی هێزەكانی ئەمریكا‌و رێككەوتنە ئەمنییەكان".  چارەسەر دەبێت ؟ رۆژی شەممەی ئەم هەفتەیە، بانكی ناوەندی عێراق لە یەكەم هەنگاودا بۆ كۆنترۆڵكردنی نرخی دراو لە بازاڕدا، سێ بانكی حكومی راسپارد بۆ ئەوەی دۆلار بۆ هاوڵاتیان دابین بكەن‌و بڕی خستنەڕووی دراوی بیانی لە بازاڕدا زیاتر بكەن.  ئەو سێ بانكەی كە راسپێردران بەوەی دراوی بیانی بۆ خەڵك فەراهەم بكەن بریتی بوون لە هەریەكە لە بانكەكانی (رەشید- رافیدەین- پیشەسازیی)، دابینكردنی دراوی بیانی لەم بانكانە بۆ مەبەستی گەشتیاری‌و خوێندن‌و دەرمان‌و بوارەكانی تری پێویستی رۆژانەی خەڵكە بە هەمان نرخی فەرمی، نەك بە نرخی فڕیوی دۆلار لە بازاڕدا.  بەپێی ئەوەی بڕیاری لێدراوە، هەڵگرانی (ماستەر كارت)‌و (ڤیزا كارت) ئەوانەی كە حسابیان لەو سێ بانكە هەیە دەتوانن تاوەكو بڕی (10 هەزار) دۆلار بە نرخی (1470) دینار وەربگرن ئەمە تەنیا بۆ خەڵكە، بۆ ئەوانەشی دەیانەوێت گەشت بكەن، ئەو سێ بانكە بڕی هەر دۆلارێكیان بە (1465) دینار پێدەفرۆشن.  رێوشوێنەكەی بانكی ناوەندی عێراق بۆ كەمكردنەوەی فشاری بەرزبونەوەی نرخی دۆلار بەجۆرێكە ئەوانەشی كە حسابی بانكییان نییە یاخود كارتی هیچ بانكێكیان نییە لەو سێ بانكەی دیاریكراوە، دەتوانن حسابێك بكەنەوە‌و كارت دەربكەن‌و دواتر تاوەكو بڕی (10 هەزار) دۆلار بەنرخی فەرمی وەربگرن.  سەرباری ئەم رێوشوێنانەی بانكی ناوەندی، هێشتا هەندێك لە چاودێرانی دۆخی ئابوری‌و بازاڕ پێیانوایە ناسەقامگیری نرخی دراو تاوەكو سەرەتای ساڵی نوێ بەردەوام دەبێت، چونكە بەبۆچونی ئەمانە دروستبوونەوەی باڵانس لەنێوان خواست‌و خستنەڕووی دراو لە بازاڕەكانی ناوخۆ ماوەی چەند هەفتەیەكی پێویستە، ئەمەش لەكاتێكدایە ئێستا وڵات لە پشووی سەری ساڵی نوێدایە‌و حساباتی ساڵی 2022 داخراوە، ئەمە وادەكات بانكی ناوەندی نەتوانێت لەم رۆژانەدا بڕێكی زیاتری دۆلار بخاتە بازاڕەكانەوە‌و قەیرانەكە تا ساڵی نوێ بەردەوام بێت. هەندێك لەمە زیاتر دەڕۆن‌و پێیانوایە قەیرانەكە لەوەی كە هەیە گەورەترەو رەهەندێكی جیهانی هەیە‌و بە دیاریكراوی پەیوەندی بە سیاسەتی نوێی ئەمریكاوە هەیە بەرامبەر بە ئێران، ئەوانەی باوەڕیان بەم بۆچونە هەیە، پێیانوایە لە كۆتایدا داڕمانی بەهای دینار كۆتایی بە حكومەتی سودانی دەهێنێت كە حكومەتێكی ئێرانییە‌و دۆستەكانی ئەمریكاش تێدا بەشدارن.    بژاردەی تر لەبەردەم حكومەتی عێراقدا هەیە بۆ گەڕاندنەوەی باڵانس بۆ ئاستی خستنەڕوو و خواست لەسەر دۆلار لە بازاڕدا، ئەویش ئەوەیە حكومەت بەو یەدەگەی دراوی بیانی كە هەیەتی، پاڵپشتی لە بەهای دینار بكات‌و نەهێڵێت بەتەواوەتی لەبەردەم دۆلاردا توشی داڕمان ببێت.   مستەفا سەنەد ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق دەڵێ" یەدەگی دراوی بیانی بانكی ناوەندی عێراق كە لە بانكی فیدراڵی ئەمریكا دانراوە 100 ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە‌و لە بەرزبونەوەی بەردەوامدایە، عێراق ناتوانێت مامەڵە بەم ژمارە زۆرەوە بكات‌و ئەمریكا مانگانە تەنیا رێگە بە هاتنی پێنج بار پارە دەدات بۆ ناو عێراقەوە".  نەبیل مەرسومی كە مامۆستای ئابورییە لە زانكۆی بەسرە دەڵێ" ئەوەی نرخی دۆلار گەیشتوەتە بەرزترین ئاست، بەواتای ئەوە دێت بانكی ناوەندی عێراق ناتوانێت یەدەگی نەختینەی خۆی بەكاربهێنێت بۆ بەرگریكردن لە بەهای دینارو كەمكردنەوەی كەلێنی نێوان نرخی فەرمی‌و ئەو نرخەی لە بازاڕدا هەیە كە ئێستا جیاوازی نێوان هەردوو نرخەكە زیاتر لە 6%ە".  لەم نێوەندەدا ئەوەی لەناوەندی سیاسی عێراق ئێستا قسەو باسی لەسەر دەكرێت ئەوەیە، حكومەتی محەمەد سودانی بۆ تێپەڕاندنی قەیرانی ئێستای نرخی دۆلار قوربانی بە (مستەفا غالب) پارێزگاری بانكی ناوەندی بدات‌و لە پۆستەكەی دوریبخاتەوە. دۆلاری ئەمریكا‌و دیناری بریمەر ! لەماوەی حوكمی سەددام حسێندا (1979-2003) ئەو دراوەی لە عێراق بەكاردەهێنرا دینارێك بوو كە وێنەی سەددامی لەسەر دانرا بوو.  ساڵی 1979 كاتێك سەددام حوكمی گرتە دەست بەهای هەر دینارێكی عێراقی بەرامبەر بە (3 دۆلارو 3 سەنت) بوو، بەڵام شەڕی هەشت ساڵەی عێراق لەگەڵ ئێراندا بەهای دیناری عێراقی توشی داڕمان كرد، ساڵی 1988 كاتێك جەنگ راوەستا، هەر دۆلارێكی ئەمریكی بەرامبەر بە (4 دینار)ی عێراقی بوو.  سەرەتای نەوەدەكانی سەدەی رابردوو، لەدوای جەنگی داگیركردنی كوەیت‌و كۆتایهاتنی جەنگی دووەمی كەنداو، عێراق كەوتە ژێر ئابلوقەی ئابوری، بەهۆی ئەم ئابلوقەوە ئیتر عێراق توانای ئەوەی نەما دیناری عێراقی لە چاپخانەكانی سویسرا دەربكات، ئەمە وایكرد سەددام پەنا بۆ دەركردنی دینار ببات لە چاپخانەكانی عێراقدا، چاپخانەكانی عێراق بێ كوالیتی بوون، تەكنەلۆژیای پێشكەوتوویان تێدا نەبوو، بۆیە نەیانتوانی دینار بە چاپێكی باش دەربكەن‌و دیاردەی ساختەكردنی دراو زیاتر بوو، لەپاڵ لاوازی چاپی دراوەكەدا، ئابلوقە ئابورییەكەش كاریگەری خۆی لەسەر بەهای دیناری عێراقی بەجێهێشت‌و لەبەرامبەر دۆلاردا توشی داڕمانی كرد، ساڵی 1995 بەهای هەر دۆلارێكی ئەمریكی بەرامبەر بە (3 هەزار) دیناری چاپی عێراقی بوو.  لەو ماوەیەدا كە عێراق كاركردنی بە دیناری چاپی سویسری راگرت‌و دیناری نوێی لەناوخۆدا چاپكرد، لە كوردستان كە لەدەستی دامودەزگاكانی بەعس رزگاری بوو بوو، لە مامەڵەكردندا هەر پشت بە دینارە سویسرییەكە دەبەسترا.  دوای روخانی رژێمی سەددام لە ساڵی 2003دا، پۆڵ بریمەر حاكمی مەدەنی ئەمریكا لە عێراق ساڵی 2004 كۆتایی هێنا بە كاركردن بە دیناری سەددامی لە عێراق‌و دیناری سویسری لە كوردستان هێناو دراوی نوێی عێراقی چاپكرد كە ئێستا كاری پێدەكرێت‌و پێی دەڵێن "دیناری بریمەر". ساڵی 2005 بەهای هەر دۆلارێكی ئەمریكا بەرامبەر بە (1146) دیناری بریمەر بوو، ساڵانی دواتر نرخی هەر دۆلارێك بۆ (1166) دینار بەرزبووەوە، كانونی یەكەمی 2015 جارێكی تر دەستكاری بەهای دراو كراو نرخی هەر دۆلارێك بەرزكرایەوە بۆ (1820) دینار.  دواینجار كە بانكی ناوەندی عێراق بەهای دۆلاری لەبەرامبەر دیناردا بەرزكردەوە لە كانونی یەكەمی 2020دا بوو، ئەوكات عێراق بەهۆی پەتای كۆرۆنا‌و دابەزینی بەهای نەوت‌و كەمكردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لە جیهان، داهاتەكانی رووی لە كەمی كرد.  حكومەتی مستەفا كازمی بە پاڵپشتی كوتلە جیاوازەكانی ناو پەرلەمان نرخی هەر دۆلارێكی ئەمریكی بەرزكردەوە بۆ (1460) دینار، ئەمە بەبەهانەی رێگرتن لە دروستبوونی كێشە بۆ موچەی فەرمانبەران.  عێراق وڵاتێكی رەیعیە، رێژەی 95%ی داهاتی بەردەستی حكومەت لە فرۆشی نەوتەوە بەدەستدێت، عێراق داهاتی نەوتی بە دۆلار بۆ دەگەڕێتەوە، پلانی حكومەت بۆ بەرزكردنەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر بە دینار بۆ ئەوە بوو داهاتی نەوتی عێراق (بە دۆلار) سەرڕێژی خەرجییە ناوخۆییەكان بكات (بە دینار) بكات، بەڵام بەهۆی ئەوەی عێراق وڵاتێكی هاوردەكارە‌و ئاستی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی لاوازە، هەركاتێك بەهای دۆلار لەبەرامبەر دینار بەرز دەبێتەوە، نرخ لە بازاڕەكاندا بەرزدەبێتەوە‌و زیان بە بژێوەی خەڵك دەگەیەنێت.  چارەسەركردنی پرسی كورتهێنانی داهاتی نەوت بە دابەزاندنی بەهای دینار لەبەرامبەر دۆلاردا هەر لەسەرەتاوە وەكو بۆمبێك تەماشا دەكرا كە دەكرێت لە هەر ساتێكدا بە كابینەی نوێی حكومەتی عێراقدا بتەقێتەوە، كابینەیەك كە سەرباری ئەوەی هێشتا رەزامەندی تەواوەتی ئەمریكای وەكو دەسەڵاتی باڵای ئابوری جیهانی وەرنەگرتووە، لەناوخۆشدا بۆمبێكی تەوقیتكراو (سەدرییەكان) لەژێری پێیدا دانراوەو دەكرێت لە هەر ساتێكدا پێیدا بتەقێتەوە.    

 درەو: لە دوو هەنگاوی بەرزبوونەوەی بەهای دۆلاردا، موچەخۆرێك لە (31%)ی بەهای موچەكەی لەدەستدەدات، ئەگەر موچەخۆرێك موچەكەی (ملیۆنێك) دینار بێت ئەوا (140) هەزار دینار لە بەهای موچەكەی كەم دەبێتەوە، پێشتریش (250) هەزار دینار بەهاكەی لەدەستدا، ئەمە لە كاتێكدایە كە لەو دوو پرۆسەیەدا حكومەتی هەرێم تەنیا لە پارەی نەوت بۆ موچە نزیكەی (190) ملیار دینار قازانج دەكات  بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار كاریگەری لەسەر موچەی موچەخۆران بەتایبەتی و نرخی كەلوپەل لە بازاڕەكانی هەرێمی كوردستان درووستكردووە، لەبەر ئەوەی زۆرینەی كەلوپەل و پێداویستی لە بازاڕەكاندا هاوردەیە.  لەماوەی هەفتەیەكدا بەهای (100) دۆلاری ئەمریكی لە (146) هەزار دینارەوە گەیشتە (160) هەزار دینار، واتا (14) هەزار دینار بەزبووەتەوە،بەو پێیەش ئەگەر موچەخۆرێك موچەكەی (ملیۆنێك) دینار بێت ئەوا ( 140) هەزار دینار زیاد دەكات، واتا بەڕێژەی (10%)ی بەهای موچەكەی لەدەستدەدات. پێشتریش لە سەردەمی كابینەكەی مستەفا كازمی كە بەهای (100) دۆلار لە (122) هەزار دینارەوە بەرزكرایەوە بۆ (147) هەزار دینار لە بازاڕەكانی عێراق و هەرێمی كوردستاندا، واتا (25) هەزار دینار بەرزبووەوە، ئەگەر موچەخۆرێك موچەكەی (ملیۆنێك) دینار بێت ئەوا ( 250) هەزار دینار بەهای موچەكەی لەدەستدەدات، واتا بەڕێژەی (20%)ی بەهای موچەكەی لەدەستدەدات. واتا لەم دوو هەنگاوەدا بەهای دۆلار لە (122) هەزار دینارەوە بەرزبووەوە بۆ (160) هەزار دینار، واتا (38) هەزار دینار لە (100) دۆلار زیانیانكرد، ئەگەر موچەخۆرێك موچەكەی (ملیۆنێك) دینار بێت ئەوا ( 380) هەزار دینار بەهای موچەكەی لەدەستدەدات، واتا بەڕێژەی (31%)ی موچەكەی لەدەستدەدات. ئەمە لە كاتێكدایە كە لە بەرزبوونەوەی بەهای دۆلاردا حكومەتی هەرێمی كوردستان بەرێژەی (31%) پارەكەی زیاد دەكات، بە نمونە، حكومەتی هەرێمی كوردستان مانگانە (500) ملیۆن دۆلاری نەوت بۆ موچە تەرخان دەكات كە پێشتر نرخی (100) دۆلار بە (122) هەزار دینار بوو، ئەوكات دەیكردە (610) ملیار دینار، بەڵام لە ئێستادا كە نرخی (100) دۆلار بە (160) هەزار دینارە، ئەوا (500) ملیۆن دۆلار دەكاتە (800) ملیار دینار، واتا لە بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار حكومەتی هەرێم تەنیا لە پارەی نەوت بۆ موچە (190) ملیار دینار قازانج دەكات كە بەهاكەی  لە هەنگاوی یەكەمدا كە بەهای دۆلار لە (122) هەزارەوە بۆ (147) هەزار دینار بەرزبووەوە، واتا بەرێژەی(31%) قازانج دەكات.   

  شیكاری: درەو 🔹 لە هەرێمی کوردستان (10) کێڵگەی گازی هەیەو (7) کێڵگەیان دەکەوێته سنووری پاریزگای سلیمانییەوە کە پێكدێن له کێڵگە گازییەكانی (چەمچەماڵ، میران، كورمۆر، كوردە میر، تۆپخانه، پەڵکانە و کێڵگەی گازی تازه) 🔹 دوو کێڵگەی گازی دەکەوێته سنووری پارێزگای هەولێر کە بریتین لە کێڵگەکانی (بنەباوێ و خورمەڵه).  🔹 یەك کێڵگەی گازی دەكەوێته سنوری پاریزگای دهۆكەوە، ئەویش کێڵگەی گازی (دهۆك)ە. یەکەم؛ دابەش بوونی كێڵگە گازییەكان لەپارێزگای سلێمانی و ئیدارەی گەرمیان كێڵگەكانی گازی سروشتی لەهەرێمی كوردستان بەشێوەیەكی یەكسان دابەش نەبوون، جیاوازن لەشوێنێكەوە بۆ شوێنێكی تر و بڕی یەدەگیان جیاوازە، لێرەدا باس لەدابەش بوونی جوگرافی و ڕووبەر و بڕی بەرهەم و یەدەگی ئەو كێڵگەكانە دەكەین لە چوارچێوەی هەرێمی كوردستاندا بەم شێوەیەی خوارەوە: لەهەرێمی كوردستان (57) كێڵگەی نەوتی هەیە، بەڵام كێڵگەكانی گازی سروشتی ژمارەیان كەمترە و دەگەنە (10) كێڵگەی گازی و هەندێک لە سەرچاوەکانی ئاماژە بە کێڵگەی زیاتریش دەکەن، بەتایبەت کاتێک ئەو ناوچانە دەکەونە سنوری پارێزگای موسڵەوە و لە ژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمدان بێنە هەژمار. تا وەكو ئێستا لەسەرجەم ئەو کێڵگانە تەنها دوو كێڵگەیان بەرهەمی هەیە و دەتوانرێت بۆ پێداویستی ناوخۆ و بۆ دابینكردنی گازی سروشتی بۆ وێستگەكانی بەرهەم هێنانی كارەبای هەولێر و سلێمانی و دهۆك و پڕکردنەوەی پێداویستی گازی ماڵان سودیان لێ وەربگیرێت. كێڵگەكانی تر بۆ بەرهەم هێنان ئامادەكراون بەڵام بەهۆی ئاستەنگی نەبوونی ژێرخانی پێویست نەتوانراوە سودیان لێ وەربگیرێت و گازیان تێدا دەربهێنرێت و هەناردەی دەرەوە بکرێت. كێڵگە سەرەكییەکانی گازی سروشتی لەهەرێمی كوردستان برتین لە؛ 1.     كێڵگەی گازی چەمچەماڵ یەکێکە لە كێڵگە كۆنەكانی هەرێمی كوردستانی عێراق، لەڕوی شوێنی جوگرافییەوە ئەم كێڵگەیە دەكەوێتە دووری (40) كم باكوری خۆرهەڵاتی شاری كەركوك و باكوری خۆرئاوای قەزای چەمچەماڵ، درێژییەكەی (32) كم و پانییەکەی (2.5) كم دەبێت، بەگوێرەی زانیارییەکانی كۆمپانیای گازی باکور ئەم كێڵگەیە لە ساڵی (1929 – 1930) یەکەم بیری ئەزمونی تێدا هەڵکەندراوەو دواتر لەساڵی (1935) بیرێكی دیکەی تێدا لێدراوە یەدەگی ئەم كێڵگەیە (3.4) ترلیۆن پێ سێجا خەمڵێندراوە، پشكەكانی ئەم كێڵگەیە بەپێی گرێبەستێك لەجۆری بەرهەم هێنانی هاوبەش( (PCSلە (10/11/2007) دراوە بە كۆمپانیای دانا گاز و کرێسنت پترۆلیۆم تا شارێكی پترۆكیمیاوی بنیاد بنرێت، بەڵام دواتر بەهۆی چەند كێشە و ناکۆکییەک لەنێوان کۆمپانیاکان و وەزارەتی سامانە سروشتییەکان وەستێنراو تا ئێستا بە هەڵپەسێردراوی ماوەتەوە. 2.    كێڵگەی میران لە تاجاسلوجەوه دەست پێدەكات و بەدرێژایی رێگای دوكان سلێمانی و بەشێك له ناحیەی ئاغجەلەر و شارۆچكەی بازیان و سەیرانگای چەمی ڕەزان دەگرێتەوه، روبەرەكەشی (11.15) كم دوجایه، دوو كێڵگەی گەورەی تێدایه )میرانی رۆژهەڵات- کە بڕێکی ئێجگار گەورە نەوتی تێدایە) و (میرانی رۆژئاوا) کە بەپێی زانیارییەکانی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان ئەم بلۆکەی کێڵگەی میران (57) ملیۆن بەرمیل کۆندێنسەیت (گازی شل)ی تێدایە. (3.5) ترلیۆن پێ سێجا گازی سروشتی تێدایە، کە ئەوەش ڕێژەیەکی زۆرەو بەیەکێک لە کێڵگە گەورەکانی سەرتاسەری عێراق دادەنرێت و لە دەتوانایدایە زیاتر لە (50) ساڵ گازی سروشتی لێوە هەناردەی تورکیاو وڵاتانی ئەورپا بکرێت.  3.    كێڵگەی كۆرمۆر دەكەوێته دووری (35) كم باشوری ڕۆژهەڵاتی کەرکوک، لە سنوری ناحیەی قادرکەرەمی سەر بە قەزای چەمچەماڵەوەو درێژییەکەی (33) كم و پانییەکەی (4) كم، ڕووبەرەكەی (510) كیلۆمەتر دووجایه، بڕی زیاتر له (4.4) ترلیۆن پێ سێجا گازی تێدایه، دانا گازو کرێسنت پترۆلیۆم بڕی (1) ملیار دۆلاریان تێدا وەگەڕخستووە. بەپێی ڕاپۆرتی هەردوو كۆمپانیای نەفت هیلال و دانا گاز سەرەتا له ساڵی (2008) دەستیان به بەرهەمهێنان كردوەو ڕۆژانە (15000) بەرمیل کۆندێسەیتی شل یان بەرهەمهێناوە، پاشان ڕێژەکەیان بەرزکردووەتەوە بە بەرهەمهێنانی (330) ملیۆن پێ سێجا گاز لە ڕۆژێکدا، کێڵگەی گازی کۆرمۆر بە کۆنترین کێڵگەی گازی دادەنرێت لە هەرێمی کوردستان، یەکەم بیری لە ساڵی (1928) بەشێوەی ئەزمونی لێدراوە، شوێنی جوگرافییەکەی دەکەوێتە سنوری ناحیەی قادرکەرەم و خۆرهەڵای شاری کەرکوکەوە بە دوری (35) کم. ئەم کێڵگەیە لە دوو کۆگای سەرەکی پێکدێت و بەپێی ڕاپۆرتی کۆمپانیاکانی (دانا گاز و هیلال) کۆگای یەکەمیان بڕی بەرهەمهێنانی گازی سروشتی تێیدا ڕۆژانە (340) ملیۆن پێ سێجا بووە لە ساڵی (2015)دا. کۆگای دووەمی دەکەوێتە ناحیەی قادرکەرەم و ڕوبەرەکەی (300) کم دووجایە، بڕێکی زۆر گازی سروشتی تێدایەو ئاستی بەرهەمهێنانی لە ساڵی (2016) گەیشتووەتە (308) ملیۆن پێ سێجا، یەدەگی گازی سروشتی بە (1.8) ترلیۆن پێ سێجا دەخەمڵێنرێت، بەرهەمی ئەم کێڵگەیە بە بۆری دەگوزارێتەوە بۆ وێستگەی کارەبای چەمچەماڵ و هەوڵێر بە درێژی (181) کم و بە تیرەی (24) ئینج. پشکی بەرهەمی ئەم کێڵگەیە داباشکراوە بەجۆرێک پشکی (40%) بۆ کۆمپانیای دانا گاز و پشکی (40%)ی بۆ کۆمپانیای کرێسنت پترۆلیۆم، کۆمپانیاکانی (MOL)ی نەمساوی و ((OMVی هەنگاری هەر یەکەو (10%)ی پشکەکانیان هەیە. 4.    کێڵگەی کوردەمیر دەکەوێتە خوارووی ناحیەی سەنگاو و باکوری قەزای کەلارو تا ڕۆخی ڕوباری سیروان درێژ دەبێتەوە، ڕوبەرەکەی (620) کم دووجایە. لە گوندی کوردەمیر بیر لێدراوەو پشکی (40%)ی دراوەتە ویسترن زاگرۆسی کەنەدی و (40%)ی پشکی تالیسمان ئینێرجی و (20%)ی پشکی کیپکۆیە، کەم بلۆکە (65) ملیۆن بەرمیل کۆندێنسەیت بونی هەیەو نزیکەی (2.3) ترلیۆن پێ سێجا گازی سروشتی تێدایە. ڕوبەری کێڵگەکە دەگاتە (340) کیلۆمەتر دووجا، یەدەگی گازی ئەم کێڵگەیە بە (2.26) ترلیۆن پێ سێجا دەخەمڵێنرێت، پشکەکانی ئەم کێڵگەیە بەپێی گرێبەستی جۆری بەرهەمهێنانی هاوبەش (PCS) لە (28/2/2008) بەم شێوەیە پشکەکانی دابەشکراون و (40%)ی بۆ کۆمپانیای ویسترن زاگرۆسی کەنەدی و کۆمپانیای گەنەڵ ئێنرجی تورکی و (40%)ی پشکەکانی پێدراو (20%) پشکەکان بۆ کیپکۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان ماوەتەوە. ئەوەی تایبەت بێت بە یەدەگی گاز و بەرهەمی کێڵگەی کوردەمیر بەم جۆرەیە؛ داوای گەیشتن بە قۆناغی کۆتایی بیری کوردەمیر (1) نزیکەی (5.27) ملیۆن پێ سێجا لە ڕۆژێکدا بەهەمهێنراوە. 1.    بیری کوردەمیر (2) لە یەکەم تاقیکردنەوەی چینێکی تایبەتی هایدرۆکاربۆنیدا بەرهەم هێنراوە گازی خەمڵێنراو بە (3.7) ملیۆن پێ سێجای ڕۆژانە مەزەندە کراوە. 2.    دوای گەیشتن بە دوا قۆناغ لە بیری کوردەمیر (2) لە کۆتاییەکانی ساڵی (2012)، دەرکەوتووە کە  بیری ناوبراو لەتوانایدایە بەرهەمی ڕۆژانەی (8.8) ملیۆن پێ سێجا گازی سروشتی بە شێوەیەکی جێگر دەربهێنرێت. 3.    بەپێی پشکنینەکان یەدەگی گازی کوردەمیر و گەرمیان ڕوو لە زیادبوون بکات. 4.    بەرهەمی بیری (1)ی کوردەمیر (27.5) ملیۆن مەتر سێجا و بیری (2) بڕی (7.3) ملیۆن مەتر سێجا و گازە. 5.    کێڵگەی تۆپخانه بلۆکی تۆپخانه ڕێژەیەك گاز کۆندێنسەیتی تێدایەو له ساڵی (2011) بیرێكی ئەزمونی تێدا لێدراوه بڕی (7.45) ملیۆن پێ سێجار رۆژانە گازی لێ دەرهێنراوه، هەروەها (هەزار و ٦٠٦) بەرمیل كۆندێنسەیتی لێوەرگیراوه. بەڵام تائێستا یەدەگەکەی به دیاریکراوی نەسەلمێنراوه. ئەم کێڵگەیه دەكەوێته باشووری ناحیەی قادرکەرەم و باکوری قەزای خورماتوو، رووبەری ئەم کێڵگەیه دەگاته (670) كم دووجا، دوو بیری تێدا لێدراوه، ئەم کێڵگەیه بەپێی گرێبەستێك له جۆری بەرهەم هێنانی هاوبەش (PCS) له (19/8/2011) له (80%) پشکەکانی دراوه به کۆمپانیای ویسترن زاگروسی کەنەدی و (20%)ی پشکی بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان، بڕی یەدەگی گازی ئەم کێڵگەیه به (1.7) ترلیۆن پێ سێجا خەملێندراوه. 6.    کێڵگەی پەڵکانە ئەم کێڵگەیه دەكەوێته باشووری ناحیەی قادرکەرەم و باکوری قەزای خورماتوو، رووبەری ئەم کێڵگەیه دەگاته (670) کم دووجا، ئەم کێڵگەیه بەپێی گرێبەستێك له جۆری بەرهەم هێنانی هاوبەش (PCS) لە (19/8/2011)، (80%)ی پشکەکانی دراوه به کۆمپانیای ویسترن زاگروسی کەنەدی و (20%)ی پشکەکانی بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان ماوەتەوە، بڕی یەدەگی گازی ئە م کێڵگەیه به (هەزار و 665) ملیۆن بێ سێجا خەملێنراوه.  7.     کێڵگەی گازی تازه ئەم کێڵگەیه شوێنی جوگرافیەکەی دەكەوێته بەشێك له سنوری ناحیەی نەوجول و خۆرئاوای ناحیەی قادرکەرەمەوه، رووبەری ئەم کێڵگەیه نزیکەی (700) كم دووجایە، بڕێکی زۆری گازی سروشتی تێدایه. کێڵگەکه به پێی گرێبەستێك له جۆری بەرهەم هێنانی هاوبەش (PCS) لە (27/7/2011) دراوه بە چەند كۆمپانیاییەك، به جۆرێك (60%)ی پشکەکانی بۆ کۆمپانیای ئویل سیرچی ئوسترالی و (20%) پشکەکانی بۆ کومپانیای تۆتاڵی فەرەنسی و (20%)ی بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان هێڵراوەتەوە. دووەم دابەش بوونی جوگرافی کێڵگە گازییەکانی پارێزگای هەولێر و دهۆك  1.    کێڵگەی بنەباوێ  ئەم کێڵگەیه له ناوچەی دەربەندی گومەسپان دەست پێدەکات و دریژ دەبێتەوه تاوەکو ناحیەی هیران و گوندی نازەنین، رووبەرەکەی دەگاته نزیکەی (240) کم دووجا، پشکەکانی ئەم کێڵگەیه بەپێی گرێبەستی جۆری بەرهەم هێنانی هاوبەش (PCS) له (12/12/2011) دراوه به کۆمپانیای گەنەڵ ئێنێرجی تورکی، بڕێکی باشی گازی سروشتی تێدایەو یەدەگی گازی ئەم کێڵگەیه به (4.9) تریلیۆن پێ سێجا دەخەمڵێنرێت. 2.    کێڵگەی خورمەڵه ئەم کێڵگەیه لە ساڵی (۲۰۰۳) دۆزراوەتەوه لەلایەن کۆمپانیای (کار)ەوە وەبەرهێنانی تێدا دەکرێت، دەکەوێته باشوری شاری هەولێر به دووری (٢٥) کم و باکوری شاری كەركوك به دووری (۸۰) کم. کێڵگەی گازی خورمەڵه دریژکراوەی کێڵگەی بابه گوڕگوڕه، دریژییەکەی دەگاته (20) کم و پانییەکەی (8) کم، لەم کێڵگەیەدا (18) بیر لێدراوەو قوڵییان له نێوان (1004 - 2400)م دایه، کومپانیای کارگروپ کە کۆمپانیاییەکی نێوخۆیی هەرێمی کوردستانه سەرپەرشتی دەکات. یەدەگی گازی ئەم کێڵگەیه به (3.6) تریلیۆن پێ سێجا دەخەمڵێنرێت. 3.    کێڵگەی گازی دهۆک کێڵگەی گازی دهۆک دەکەوێته سنوری قەزای سەنتەری دهۆك و باشوری شارەکەو قەزای سیمێل دەگرێتەوه، رووبەرەکەی دەگاته نزیکەی (162) كم، به گرتبەستێك له جۆری بەرهەم هێنانی هاوبەش(PCS) لە (14/10/2010) دراوه به چەند کۆمپانیایەك، به شێوەیەک له (40%) پشکی بۆ کۆمپانیای گەنەڵ ئێنێرجی تورکی و (40%) پشکی بۆ کۆمپانیای دی ئین ئۆی نەرویجی و (20%)ی بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان ماوەتەوە. یەدەگی گازی ئەم کێڵگەیه به (1.4) تریلیۆن پێ سێجا دەخەمڵێنرێت. کۆتایی ماوەتەوە بوترێت لە هەرێمی کوردستان (10) کێڵگەی گازی سەرەکی هەیەو (7) کێڵگەیان دەکەوێته سنووری پاریزگای سلیمانییەوە کە پێكدێن له کێڵگە گازییەكانی (چەمچەماڵ، میران، كورمۆر، كوردە میر، تۆپخانه، پەڵکانە و کێڵگەی گازی تازه)، دوو کێڵگەی گازی دەکەوێته سنووری پارێزگای هەولێر کە بریتین لە کێڵگەکانی (بنەباوێ و  خورمەڵه). یەك کێڵگەی گازی دەكەوێته سنوری پاریزگای دهۆكەوە، ئەویش کێڵگەی گازی (دهۆك)ە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) خشتەی ژمارە (1) دابەشبوونی کێڵگە گازییەکانی سنوری پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان تێکرای بلۆکە گازییەکانی هەرێم، ئەوە نیشان دەدەن سنوری پارێزگای سلێمانی و گەرمیان له گازی سروشتیدا دەوڵەمەندن و نزیکەی (70-80%)ی گازی هەرێمی کوردستانی لێ کۆبووەتەوە، تەنانەت هەرچەندە گاز له کوردستان دەرهێنرابێت بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا یان هەرشتیکی تر به کارهێنرابێت ئەوا  لە سنوری پارێزگای سلێمانی  و گەرمیان بووە. بەشێک لە سەرچاوەکان ئاماژە بە بوونی كێڵگەو یەدەگی زیاتری گازی سروشتی دەکەن لە هەرێمی کوردستان بۆ نمونە بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی پەیمانگای ئۆکسفۆرد بۆ لێکۆڵینەوەی وزە، لە ژێر ناوی (Under the Mountains :Kurdish Oil and Regional Politics) کە (Robin Mills) نوسیویەتی و لە مانگی 1ی ساڵی 2016 بڵاوی کردووەتەوە، ئاماژەی بە قەبارەو بەشێک کێڵگەکانی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان داوە (بڕوانە چارتی ژمارە (1)) چارتی ژمارە (1) سەرچاوەکان سەرچاوەی سەرەکی -    سفین جلال فتح اللە و هێمن احمد شریف، دابەش بوونی جوگرافی کێڵگەکانی گازی سروشتی لە هەرێمی کوردستانی عێراق، گۆڤاری زانکۆی گەرمیان ژمارە (9)، 2022. سەرچاوەی لاوەکی؛ -    درەو میدیا، توانای کەرتی غازی سروشتی هەرێمی کوردستان؛   https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8131 د. وحید انعام الکاکائي، جيوسياسية النفط والغاز في اقليم كوردستان العراق والفواعل الاقليمية والدولية؛ https://portal.arid.my/Publications/6e75af02-7f62-4c6d-8778-3c215ea66565.pdf Robin Mills, Under the Mountains :Kurdish Oil and Regional Politics https://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2016/01/Kurdish-Oil-and-Regional-Politics-WPM-63.pdf  

راپۆرت: درەو "بافڵ تاڵەبانی داوای لێكردم لەگەڵ یەكێتی یەكبگرینەوە" عومەر سەید عەلی ئەم پەیامەی بە ئەندامانی هەردوو جڤاتەكەی بزوتنەوەی گۆڕان رایگەیاند، ئەمە لەكاتێكدایە بڕیارە مانگی داهاتوو بزوتنەوەی گۆڕان كۆنفرانسی نیشتمانی سازبدات‌و دوای كۆنفرانس سەركردایەتییەكی نوێ هەڵبژێرێت، بژاردەكانی بەردەم گۆڕان چین ؟ ئاشتەوایی دەكات لەگەڵ ناڕازییەكان یاخود لەگەڵ یەكێتی یەكدەگرێتەوە ؟ یاخود بەم دۆخەوە بەردەوام دەبێت؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  یەكگرتنەوەی گۆڕان‌و یەكێتی ! رۆژی 24ی ئەم مانگە، جڤاتی نیشتمانی‌و جڤاتی گشتی بزوتنەوەی گۆڕان دواین كۆبونەوەی خۆیان لە ساڵی 2022دا ئەنجامدا.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەم كۆبونەوەیەدا عومەر سەید عەلی رێكخەری دەستلەكاركێشاوەی بزوتنەوەی گۆڕان وتویەتی" بافڵ تاڵەبانی داوای لێكردوم بزوتنەوەی گۆڕان لەگەڵ یەكێتی یەكبگرێتەوە" وتوشیەتی "چیتان دەوێت بۆتان دەكەم" . عومەر سەید عەلی سەرباری ئەوەی دەستی لەكاركێشاوەتەوە، هێشتا لە بۆنە فەرمییەكان وەكو كەسی یەكەمی بزوتنەوەكە نوێنەرایەتی دەكات. بافڵ تاڵەبانی كە لەدوای رووداوەكانی 8ی تەموزی 2021وە یەكێتی دوچاری پەرتبونێكی نوێ كردەوە، ئێستا دەیەوێت جارێكی ترو لە دەرەوەی چوارچێوەی تەقلیدییەكەی یەكێتییەوە گۆڕێك بە حزبەكەی بداتەوە، بۆ ئەمەش دەمێكە چاوی لەسەر بزوتنەوەی گۆڕانە، ئەو بەردەوام گۆڕان وەكو بەشێك لە یەكێتی ناودەبات. رۆژی 28/8/2022 ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی هەمواڕی بەشێك لە پەیڕەوی ناوخۆی كرد و لە هەموارەكەدا سەرۆك دەسەڵاتی ئەوەی دەبێت لەدەرەوەی ئۆگانەكانی یەكێتی كەسانیتر بكاتە سەركردایەتی و مەكتەبی سیاسی، ئەوكات وا لێكدرایەوە ئەم بڕگەیە بۆ بردنی بزوتنەوەی گۆڕانە بۆناو یەكێتی.  بەر لە تەقینەوەی كێشەی نێوان دوو هاوسەرۆكەكە (بافڵ تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگیی)، بزوتنەوەی گۆڕان رێككەوتنێكی لەگەڵ یەكێتی ئیمزا كرد بۆ ئەوەی پێكەوە بە لیستێك بەشداری هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق بكەن، بەڵام بەر لە هەڵبژاردن رووداوەكانی 8ی تەموز رویاندا‌و لاهور شێخ جەنگی لە یەكێتی دورخرایەوە، یەكەم ئەزمونی رێككەوتنی گۆڕان لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی ئەزمونێكی تاڵ بوو، چونكە رێككەوتنەكە هیچ بەرهەمێكی نەبوو، لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقدا گۆڕان گورزێكی گەورەی بەركەوت‌و هیچ كورسییەكی پەرلەمانی عێراقی نەبردەوە. بزوتنەوەی گۆڕان رێككەوتنێكی كۆنیشی لەگەڵ یەكێتی هەیە كە رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتە خۆجێییەكانە، ئەم رێككەوتنەش وادەكەی بەسەرچووە‌و گۆڕان هەندێك رەخنەی لە یەكێتی هەیە لەبارەی ئاڵوگۆڕی پۆستەكانەوە، بەمدواییە هەردوو حزبەكە جارێكی تر لەبارەی ئاڵوگۆڕی پۆستی پارێزگارو بەڕێوەبەرە گشتییەكان گفتوگۆیان كرد، بەڵام هیچ گۆڕانكارییەكی بەدوای خۆیدا نەهێنا، چونكە لەلایەن دۆخی ناوخۆیی یەكێتی سەقامگیر نییە لەلایەكی تر بزوتنەوەی گۆڕان سەری نەماوە‌و چاوەڕوانی سازدانی كۆنفرانس‌و هەڵبژاردنی سەركردایەتییەكی نوێ دەكات.  شكستی ئاشتەوایی‌و هەوڵەكەی بورهان یاسین  بڕیاربوو بەر لە كۆتایی ئەمساڵ بزوتنەوەی گۆڕان كۆنفرانسی نیشتمانی خۆی سازبدات، بەڵام بەهۆی ناكۆكی نێوان سەركردەكانی بزوتنەوەكە لەلایەك‌و هەوڵێكی ئەمدواییەی دكتۆر (بورهان یاسین) بۆ ئاشتەوایی لەنێوان (رازی‌و ناڕازییەكان)ی بزوتنەوەكەدا لەلایەكی ترەوە، كۆنفرانسەكە نەكرا. دكتۆر بورهان یاسین كە یەكێكە لە خوێندەوارەكانی ناو بزوتنەوەی گۆڕان‌و  بەمدواییە لە ئەوروپا گەڕایەوە، پرۆژەیەكی بۆ ئاشتەوایی نێوان هەردوو بەرەكەی گۆڕان خستەڕوو، بەڵام لە دواین كۆبونەوەی جڤاتی نیشتمانی‌و گشتی بزوتنەوەی گۆڕاندا راپۆرتی كۆتایی هەوڵەكانی خۆی ئاشكراكرد‌و كە بە شكست كۆتایی هاتووە.  ئەوانەی ئاگاداری وردەكاری هەوڵەكەی دكتۆر بورهان یاسین بوون دەڵێن، ناڕازییەكانی دەرەوەی بزوتنەوەی گۆڕان كە زیاتر (عوسمان حاجی مەحمود) نوێنەرایەتییان دەكات دوو مەرجیان هەبووە بۆ گەڕانەوە‌و كاركردن لەناو بزوتنەوەكەدا:  •    مەرجی یەكەم: گۆڕان لە حكومەت بكشێتەوە‌و درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان رەتبكاتەوە. •    مەرجی دووەم: كێشەی موڵك‌و ماڵەكان‌و گردی زەرگەتە لەنێوان بزوتنەوەی گۆڕان‌و كۆمپانیای (وشە)دا یەكلابكرێتەوە (دوای كۆچی دوایی نەوشیروان مستەفا، كوڕەكانی تاپۆی گردی زەرگەتە مەكۆی سەرەكی بزوتنەوەی گۆڕان‌و هەندێك موڵك‌و ماڵی تریان لەسەر ناوی باوكیانەوە گواستەوە بۆسەر ناوی خۆیان، ناڕازییەكان ئەمەیان ناو لێناوە تەوریسی سیاسی).  بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، كوڕەكانی نەوشیروان مستەفا‌و سەركردەكانی ئێستای بزوتنەوەی گۆڕان هەردوو مەرجەكەی ناڕازییەكانیان رەتكردوەتەوە، ئەمەش جارێكی تر خەونی ئاشتەوایی‌و رێكخستنەوەی گۆڕانی لەباربردەوە. دووەم كۆنفرانس پێشتر عومەر سەید عەلی‌و چەند سەركردەیەكی تری بزوتنەوەكە داوایانكرد سازدانی كۆنفرانس بۆكاتێكی نادیار دوابخرێت، بەڵام ئێستا كە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق لایەنەكانی ناچار كردووە لە زوترین كاتدا كۆنگرەی خۆیان ببەستن‌و خۆیان نوێ بكەنەوە، لەناوخۆی بزوتنەوەی گۆڕان كۆدەنگییەك دروستبووە لەبارەی ئەوەی مانگی 1ی ساڵی 2023 واتە مانگی داهاتوو كۆنفرانسی نیشتمانی سازبدرێت.  كۆنفرانسی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان جیاوازە لە كۆنگرەی حزبە سیاسییەكانی تر، چونكە لە كۆنفرانسی گۆڕاندا كەسی یەكەمی حزب‌و ئەندامانی سەركردایەتی هەڵنابژێردرێن، كۆنفرانسی ئەمجارەی گۆڕان بە پلەی یەكەم بۆ دەستكاریكردنی دەستوری ناوخۆیی بزوتنەوەكەیە، دەستورێك كە نەوشیروان مستەفا نوسیویەتییەوە‌و سەركردەكانی ئێستا پێیانوایە بۆ ژیانی ئێستا بزوتنەوەكە لەبار نییە‌و پێویستی بە دەستكاریكردنە.  بزوتنەوەی گۆڕان تەمەنی دەبێت بە (13) ساڵ، لەم ماوەیەدا تەنیا یەك كۆنفرانسی كردووە، ئەم كۆنفرانسە كۆتا رۆژەكانی ساڵی 2013 لە هەولێر بەڕێوەچوو، تێیدا یەكەمین دەستوری ناوخۆیی بزوتنەوەكە پەسەندكرا‌و لەم دەستورەدا بڕیار لەسەر دروستكردنی (خانەی راپەڕاندن) درا. خانەی راپەڕاندن بەرزترین دەسەڵاتی جێبەجێكردنە لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا، بڕیارەكانی خۆی لە جڤاتی نیشتمانی وەردەگرێت‌و جێبەجێان دەكات. درێژكردنەوەی پەرلەمان‌و كاریگەری لەسەر گۆڕان  بزوتنەوەی گۆڕان یەكێكە لە لایەنە پێكهنەرەكانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم، ئەم بزوتنەوەیە سەرباری ئەوەی لەسەرەتای دروستبونییەوە بە توندی دژی هەرجۆرە درێژكردنەوەیەكی تەمەنی دامەزراوەكانی هەرێمی كوردستان بوو، بەڵام بەمدواییە چووە ناو رێككەوتنێك لەگەڵ پارتی‌و یەكێتی‌و پێكەوە هەرسێ لایەنەكە تەمەنی پەرلەمانیان درێژكردەوە‌و بەوشێوەیەش لەگەڵ پەرلەماندا تەمەنی سەرۆكایەتی هەرێم‌و كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمیان درێژكردەوە. ئەگەر لەدوای كۆچی دوایی نەوشیروان مستەفا پرسی بەشداریكردنی گۆڕان لە كابینەی نۆیەم كاریگەری گەورەی لەسەر كەمبونەوەی دەنگی گۆڕان هەبوبێت، پێشبینی دەكرێت پشتیوانی بزوتنەوەی گۆڕان لە درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان، بۆ هەڵبژاردنەكانی داهاتوو كاریگەری زیاتر لەسەر پاشەكشێی دەنگەكانی گۆڕان دابنێت، چونكە بەلای زۆرینەی دەنگدەرەكانی پێشتری گۆڕانەوە بابەتی درێژكردنەوەكە هێڵی سوری تری بنەماكانی گۆڕان بووە  كە بەمدواییە لەو بنەمایەش دراوە.  نەوشیروان مستەفا دامەزرێنەرو رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان 19ی ئایاری 2017 بەهۆی نەخۆشییەوە كۆچی دوایی كرد، لە یەكەم هەڵبژاردندا دوای كۆچی دوایی نەوشیروان مستەفا (هەڵبژاردنی 30ی ئەیلولی 2018ی پەرلەمانی كوردستان) بزوتنەوەی گۆڕان ژمارەی كورسییەكانی لە پەرلەمانی كوردستان بەرێژەی 50% كەمیكرد‌و لە (24) كورسییەوە دابەزی بۆ (12) كورسی، هەمان ساڵ بزوتنەوەكە بەشداری هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقی كرد‌و لەوێش (4) كورسی لەدەستدا‌و ژمارەی كورسییەكانی لە (9) كورسییەوە دابەزی بۆ (5) كورسی.  سەرباری دەركردنی سەرۆكی پەرلەمان‌و دەركردنی وەزیرەكانی لە كابینەی هەشتەم لەلایەن پارتییەوە، دوای هەڵبژاردنی 2018 جارێكی تر‌و بزوتنەوەی گۆڕان چوەناو رێككەوتنێكی سیاسی لەگەڵ پارتی‌و لەچوارچێوەی ئەم رێككەوتنەدا بەشداری كابینەی نۆیەمی حكومەتی كرد.  بەشداریكردنەوەی گۆڕان لە حكومەت‌و ئەو قەیرانانەی بەسەر كابینەی نۆیەمدا هاتن بەتایبەتیش لێبڕینی موچەی فەرمانبەران، كاریگەری بەهێزی لەسەر پێگەی جەماوەری بزوتنەوەی گۆڕان دروستكرد‌و ئۆكتۆبەری 2021 كاتێك بزوتنەوەكە بە هاوبەشی لەگەڵ یەكێتی چوە ناو هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقەوە، هەموو كورسییەكانی لەدەستدا‌و نوێنەرایەتی لەناو پەرلەمانی عێراقدا نەما.  ئەم شكستەی هەڵبژاردن فشارێكی گەورەی خستە سەر سەركردەكانی بزوتنەوەكەو رۆژی  13ی ئۆكتۆبەری 2021 عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی‌و ئەندامانی خانەی راپەراندنی بزوتنەوەكەی ناچار بە دەستبەكاركێشانەوە كرد. بەر لەوەی گۆڕان توشی شكست ببێت لە هەڵبژاردن پێشوەختەی پەرلەمانی عێراقدا، رێكخەری گشتی‌و خانەی راپەڕاندن وادەی سازدانی دووەمین كۆنفرانسی نیشتمانی بزوتنەوەكەیان بۆ كۆتایی 2021 دواخست، بڕیاربوو لەم كۆنگرەیەدا گۆڕانكاری لە پەیڕەوی ناوخۆی بزوتنەوەكەدا بكەن، بەجۆرێك دەسەڵاتی مەركەزیی لەناو بزوتنەوەكە بەهێز بكرێت‌و رۆڵی خانەی راپەڕاندن بەهێزترو رۆڵی جڤاتی نیشتمانی لاواز بكرێت، بەڵام هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق‌و ئەنجامە خراپەكەی، هێندەی تر چارەنوسی سازدانی دووەم كۆنفرانس لە مێژووی بزوتنەوەی گۆڕان خستە لێڵییەوە‌و نزیكەی ساڵێك‌و دوو مانگە گۆڕان سەری نییە‌و رێكخەری دەستلەكاركێشاوە كاروبارەكان بەشێوەی كاربەڕێكەر بەڕێوە دەبات.  بژاردەكانی بەردەم گۆڕان  ئێستا گۆڕان كە خۆی بۆ سازدانی كۆنفرانسی نیشتمانی ساز دەدات، هەرێمی كوردستانیش لەبەردەم ئەگەری سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستاندایە لە كۆتاییەكانی ساڵی داهاتوودا، ئەگەری سازدانی هەڵبژاردنێكی پێشوەختەی تریش لە عێراق ئەگەرێكی دوور نییە. بەگشتی بەهۆی ئەو پاشەكشێ گەورەی كە لە بزوتنەوەی گۆڕان لە سێ هەڵبژاردنی رابردوودا لەسەر ئاستی هەرێم‌و عێراق روبەڕووی بوەتەوە، بزوتنەوەی گۆڕان بژاردەكانی بەردەمی ئەرێنی نین. لە لێدوانێكدا بۆ (درەو)، شوان قلیاسانی سەرۆكی لیژنەی ئامادەكاری كۆنفرانسی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان وتی: بە بۆچونی من بزوتنەوەی گۆڕان لەبەردەم سێ بژاردەدایە: یەكگرتن لەگەڵ یەكێتی یان رێكخستنەوەی ناو ماڵی گۆڕان‌و رێككەوتن لەگەڵ ناڕازییەكان كە گۆڕێك بە بزوتنەوەكە دەدات، یاخود بەردەوامیدان بە دۆخی ئێستا كە زیاتر بزوتنەوەكە بەرەو پوكانەوە دەبات.  چیرۆكی بزوتنەوەی گۆڕان دوای چەند ساڵێك ناكۆكی لەگەڵ جەلال تاڵەبانی، نەوشیروان مستەفا ساڵی 2009 لەگەڵ ژمارەیەك لە سەركردەكانی تری یەكێتی، جیابونەوەی خۆی راگەیاند‌و بزوتنەوەی گۆڕانی دروستكرد.  25ی تەموزی 2009 بزوتنەوەی گۆڕان لەژێر دروشمی دژایەتیكردنی "گەندەڵی" بەشداری یەكەمین هەڵبژاردنی كرد كە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بوو، لەم هەڵبژاردنەدا (25) كورسی بردەوە‌و بەسەر یەكێتیدا سەركەوت‌و لەدوای پارتی بوو بە دووەمین هێز لەسەر ئاستی هەرێم.  نەوشیروان مستەفا رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان ئایاری 2017 كۆچی دوایی كرد، رۆژی 25ی تەموزی 2017 جڤاتی نیشتمانی بۆ یەكەمجار ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی هەڵبژارد‌و شوێنەكەی نەوشیروان مستەفای بە (عومەر سەید عەلی) پڕكردەوە. بەپێی دەستوری ناوخۆیی بزوتنەوەی گۆڕان، خانەی راپەڕاندن "بەرپرسی جێبەجێكردنی بڕیارو راسپاردەكانی جڤاتی نیشتمانی لەنێوان دوو كۆبونەوەدا"، واتە ئەم خانەیە دەسەڵاتی جێبەجێكردنی هەیە لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا.  یەكەمین خانەی راپەڕاندن لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا ئەندامەكانی لە (7) كەس پێكدەهات كە بریتی بوون لە:  •  عومەر سەید عەلی: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و رێكخەری گشتی بزوتنەوەكە •  عوسمان حاجی مەحمود: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری باژێڕەكان (دوای 10 مانگ كاركردن، بەهۆی ناڕازیبوون لە چۆنیەتی سیاسەت‌و ئیدارەكانی بزوتنەوەكە، پەیوەندی كۆمپانیای وشە‌و بزوتنەوەكە، تاپۆكردنی گردی زەرگەتە لەسەر كوڕەكانی نەوشیروان مستەفا، خراپی مامەڵەی خانەی راپەڕاندن لەسەر پرسەكان، دەستی لە ئەندامێتی خانە كێشایەوە‌و بە فەرمی دوركەوتنەوەی لە بزوتنەوەی گۆڕان راگەیاند، دوای هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەرو شكستی گۆڕان لە هەڵبژاردنەكەدا گفتوگۆی لەگەڵ كراوە بگەڕێتەوە بۆ ناو بزوتنەوەكە‌و دەست بە كاركردن بكاتەوە، بەڵام رەتیكردوەتەوە‌و ئێستا تاوتوێی دروستكردنی جوڵانەوەیەكی سیاسی نوێ دەكات) •  جەمال حاجی محەمەد: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری جڤاتی نیشتمانی •  جەلال جەوهەر: ئەندامی خانەی راپەڕاندن، سكرتێری فراكسیۆنەكان •  محەمەد تۆفیق رەحیم: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری ژورەكان  •  شۆڕش حاجی: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری خەڵك •  رەئوف عوسمان: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سەرۆكی جڤاتی گشتی دیارترین كارێك رێكخەری گشتی‌و یەكەمین خانەی راپەڕاندن كردیان، بەشداریكردن بوون لە كابینەی (نۆیەم)ی حكومەتی هەرێمی كوردستان، ئەمە ناڕەزایەتی لەناو بزوتنەوەكەدا دروستكرد، چونكە كابینەی (هەشتەم)ی حكومەت بە شكست بۆ بزوتنەوەی گۆڕان كۆتایی هات‌و پارتی رێككەوتنی خۆی لەگەڵ گۆڕان هەڵوەشاندەوە‌و گۆڕانی لە حكومەت دەركرد‌و دەرگای پەرلەمانی كوردستانیشی داخست، بەڵام گۆڕان سەرباری ئەمانە جارێكی تر لەگەڵ پارتی تێهەڵچووەوە‌و رێككەوتنی سیاسی لەگەڵ ئیمزا كرد. خانەو رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان، بەگوێرەی دەستوری ناوخۆیی بۆ خولێكی (دوو ساڵ)ی هەڵدەبژێردێن، وادەی یەكەمین خانەی راپەڕاندن لە تەموزی 2019دا تەواو بوو. جڤاتی نیشتمانی كە خۆشی وادەی بەسەرچوو بوو، دوو مانگ دوای وادەی دیاریكراو و لە رۆژی 14ی ئەیلولی 2019دا ئەندامانی نوێی خانەی راپەڕاندنی هەڵبژارد، ئەمە دووەمین خانە بوو لە مێژووی بزوتنەوەی گۆڕاندا. پێكهاتەی خانەی راپەڕاندنی دووەمی گۆڕان كە رۆژی 13ی ئۆكتۆبەری 2013 بەهۆی شكستی گۆڕان لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق دەستیان لەكاركێشایەوە، بەمشێوەیە بوو: •  عومەر سەید عەلی: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان •  عەدنان عوسمان: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری جڤاتی نیشتمانی (دوای ساڵێك كاركردن دەستی لەكاركێشایەوەو شێخ كامیل پێنجوێنی لە شوێنەكەی دانرا) •  جەلال جەوهەر: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری فراكسیۆنەكان (دەستی لەكاركێشایەوە‌و سەفین مەلا قەرە لە شوێنەكەی دانرا)  • دەرباز محەمەد: ئەنجامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری ژورەكان •  شەماڵ عەبدولوەفا: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری باژێڕەكان (دەستی لەكاركێشایەوە‌و ئاسۆ رەحیم لە شوێنەكەی دانرا) •  برزۆ مەجید: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری خەڵك  خانەی دووەمی راپەڕاندن بە رێكخەری گشتیشەوە، لە 14ی ئەیلولی ئەمساڵدا، وادەی یاسایی بەسەرچوو، واتە رێكخەرو ئەم خانەیە لەكاتێكدا دەستیان لەكاركێشاوەتەوە كە خۆیان لەڕووی یاساییەوە وادەكەیان تەواو بوو.

ئامادەکردنی / ئەنوەر کەریم  هەر لەسەرەتای دەستپێکردنی شەڕە نایاسایی و ناڕەواکەی روسیا بۆ سەر ئۆکرانیا. ڕۆژئاواییەکان لە لێکدانەوەدان بۆ وەڵامی ئەو پرسیارەی چۆن بتوانن قازانجی نەوتی روسیا کەمبکەنەوە، بەمەرجێک نەبێتە هۆی بەرزبونەوەی زۆری نرخی وزە. دوای لێکدانەوەو جیاوازی زۆر، بەرپرسانی یەکێتی ئەوروپا بڕیاری (60 دۆلار)یاندا بۆ نرخی بەرمیلێک هەناردەی نەوتی ڕوسیا کە بە پاپۆڕ دەگوێزرێتەوە، ئەم نرخدانانە لەسەر نەوتی روسیا سەرەتا لە وڵاتانی (G7) بڕیاری لەسەردرا کە ئەبێت (5-12-2022) بچێتە بواری جێىەجێکردنەوە، ئەم پێشنیارە کۆمەڵێ بۆچونی جیاوازو کاردانەوەی جیاوازی لەناو یەکیتی ئەوروپادا دروستکردبوو، ئیستاش کاردانەوەی روسیا گرنگە بەرامبەر ئەم بڕیارە. گەیشتن بەم بڕیارە لەناو ئەوروپادا ئاسان نەبوو، هەندێ لە وڵاتانی ناو یەکێتییەکە کە بە هەڵۆکانی دژە پوتین ناسراون وەک (پۆڵۆنیاو وڵاتانی بەڵتیک) ئەیانویست زۆر بەزووی داهاتی ڕوسیا هەرەس پێبهێنن، نرخی (20-30) دۆلار بۆ بەرمیلێک دابنرێت کە زۆر نزمترە لە نرخی (40) دۆلارو تێچووی بەرمیلێک نەوتی روسیایە، تیمێکی تری ناو یەکێتی ئەوروپا کە ئەو وڵاتانەی هاوردەی نەوتی روسیا ئەکەن وەک ئەڵـمانیاو هەنگاریاو نەمساو فەرەنسا، ئەڵین ئەگەر نرخی نزم بسەپێنرێت بەسەر روسیادا ئەمە زیاتر بازاڕی وزە ناجێگیر ئەکات و ئەبێتە هۆی ئەوەی نرخی وزە زیاتر بەرزبێتەوەو بەقازانجی ڕوسیا بشکێتەوە. بەڵام بەو نرخەی ئێستا باری هەندێ وڵاتی تری یەکێتی ئەوروپا گران دەکات، گروپی دووهەم ترسیان لەوە هەیە ئەگەر بەتەواوی خستنەڕووی نەوت بۆ روسیا دیاریبکرێت لەوەئەچێت هەڵئاوسان زیادبكات و تێچوی ژیان لەسەر ئەوروپییەکان گرانتر ببێت، ببێتە هۆی ئەوەی خەڵک داوا لە حکومەتەکانیان بکەن پشتیوانییەکانیان بۆ ئۆکرانیا ڕابگرن. گومانی تیا نیە روسیا هەست به‌ جیاوازییەکانی نێوان ئەم دوو گروپە دەکات. ئەمەش کاریگەری لەسەر پشتیوانیکردنی ئۆکرانیا دەبێت. وە ئامادەیی بۆ ئەو سەختیەی ژیان کە ئێستا ئەوروپییەکان تووشی بوون بەهۆی ئەو شەڕەوە. پۆلۆنیاو وڵاتانی بەڵتیک، روسیا وەک هەڕەشەیەکی بەردەوام ئەیبینین بۆسەر خۆیان، بەڵام ئەڵمان و وڵاتەکانی تر ئەو تێروانینەیان نیە لەسەر روسیا.  هەرچەندە ئێستا نەوتی روسیا نرخی (60) دۆلاری بۆ دانراوە دوای ڕازیبونی ئەو وڵاتانەو ئەو سزایانەیەی کە لەسەر روسیا دانراوە، نەوتی ئۆڕاڵ (Urals) ئەفرۆشرا بە (60) دۆلار کە (27%) بەهاکەی کەمتر بووە لە نرخی نەوتی (برێنت). گومانی تیا نیە ئەم نرخەی کە لەسەر نەوتی روسیا دانراوە هه‌روه‌ها سزاکان کاریگەری تەواوایان ئەبێت لەسەر قازانجی وزەی ڕوسی بەرامبەر داگیرکاری ئۆکرانیا.   ڕەتدانەوەی روسیا چیە  روسیا هەڕەشەی ئەوەی کرد نەوت نافرۆشێت بەو وڵاتانەی کە بەشداریان کردوە لەو بڕیارەدا ئەمە زیاتر وەک خۆ هەڵخەڵتاندن وایە بۆ روسیا، چونکە قەبارەی هەناردەو داهاتی نەوتی روسیا توشی دابەزینێکی زۆر ئەبێت، ساڵانە یەدەکی بیانی ڕوسیا بە زیاتر لە (100 ملیار) دۆلار کەمدەکات. هەرچەندە ئێستا (حساب جاری) ڕوسیا بەهۆی بەرزبونەوەی نرخی نەوت لەئەمساڵدا سەرڕێژی هەیە. ڕوسیا توشی چەند کێشە ئەبێت وەک کێشەی تەکنیکی، ئەوەش لە ئەنجامی ئەگەر خستنەڕووی نەوت کەمبێتەوە ئەوا کێشە بۆ خەزانەکان دروست ئەبێت کە توانای گلدانەوەی  زیاتری نەوتیان نیە لەخەزانەکاندا، هەروەها وەستانی بەرهەمهێنان لە بیرە نەوتەکاندا لەدواڕۆژدا زیانی گەورە بە توانای بەرهەمهێنان وڵات دەگەیەنێت.  ڕۆژئاوا لێکدانەوەی زۆریان کرد تا ئەو بڕیارەیان دا کە نرخ لەسەر نەوتی روسیا دابنێن بەگشتی. سزادانان لەسەر وڵاتێکی وەک روسیا کاریگەری هەیە لەسەر (نەوت و وزە)ی جیهانی، وە بابەتی سزادانان لەسەر وڵاتێک بۆ ئەوەیە کە زیان بەو وڵاتە بگەیەنرێت لەڕووی ئابورییەوە، نەک ئەو وڵاتانەی کە سزاکەیان بەسەر ئەو وڵاتەدا جێبەجێدەکەن.  هەروەها فەرمانی سیاسی ئەوێت بۆ یەکگرتن و بەردەوامبوون لەسەر بڕیارەکە.  پاشەکشەی ئابوری لە جیهاندا ڕوویدا لەئەنجامی قەیرانی ئۆکرانیاوە، هەروەها رەتدانەوەی روسیا بۆ دیاریکردنی هەناردەی وزەی روسیا بۆ ئەوروپا. ئەمەش لەکۆتایدا وا ئەسەلـمێت. کە وەک ئەو پوشە وایە کە پشتی حوشتر بشکێنێت.   ئێستا سزاکانی سەر ڕوسیا وادەبینرێت گرنگە بەڵام بوارەکە فراونترە بۆ کاردانەوەی ڕۆژئاوا بەرامبەر بە روسیا. وە ک سزای دیبلۆماسی. وە بژاردەی سەربازی و هێرشی سایبەر. سزاکان تەنها کارتێكی سیحراویی نیە بەرامبەر کێشەی قورس و گەورە. ئەوەی کە دەکرێت بەزۆری بۆ ئەوەیە روسیا بەیەکجاری گۆڕانکاری بکات لە ڕەفتارو کردارەکانیدا.  دیاریکردنی تواناکانی روسیا وەک بەکارهینانی وزە وەک کارتێک  یەکێک لە خاڵە گرنگەکان بەتایبەتی بۆ نەوت و وزەو کەرەستە خاوەکان ئەوەیە کە چۆن بازاڕ بتوانێت ئەو هێزەی وزەی روسیا هێواش بکاتەوە بەرامبەر ئەو کاریگەریانەی لەسەر رۆژئاوا بەتایبەتی ئەوروپا هەیەتی. ئەوکاتەی روسیا غازی ئەوروپای راگرت، غازو وزە بەگشتی خواستی زۆر لەسەری بەرزبووەوه‌ بەتایبەتی نرخی غاز، ئێستا نرخی غاز خۆی ڕێکخستوه‌تەوە ئیستا 25-30% نرخەکەی کەمترە لە ئەڵمانیا ئەمەش تەنها  نوقڵانه‌ لێدان بوو لەلایەن بازرگانانی غازه‌وە وەک لەوەی کێشەی کەمی خستنەڕووی غاز بێت. وە گەشەی ئابوری بەرەو پاشەکشەو خاوبونەوە ئەڕوات ئەمەش کاریگەری لەسەر نرخی وزە لە جیهاندا دانا.  بەهۆی شەڕی ئۆکرانیا و سزاکانەوە ئابوری ڕوسیا پاشەکشەی کردوەو هەرەس بە داهاتی هەناردەی وزەی روسیا لە مەودایەکی مام ناوەندیدا ئەبێتە هۆیەکی ترسناک بۆ ڕژێمەکەی پوتین، هەوڵەکانی ڕۆژئاوا بۆ دانانی نرخ لەسەر هەناردەی نەوتی ڕوسی لەلایەن دەوڵەتانی بەرهەمهێنی نەوتەوە بە بێزاربوون و وەریدەگرن بەهۆی ئەوەی کە دەستخستنە ناو بازاڕەو هەوڵی تێكدانیەتی، ئەمەش وا دەکات کە ئەو ئەندامانی ئۆپێك دەیانویست بازاڕ کۆنتڕۆل بکەن بە قازانجی خۆیان لەدەستیان دەربچێت.  دەوڵەتانی ئۆپێک وا هەست دەکەن ئەم کاردانەوە ڕێکخراوەی ڕۆژئاوا تووشی دڵەڕاوکێی کردون لە بەکارهێنانی وزەدا، بۆ سەرەتایەک کە بتوانێت دەوڵەتانی ئۆپێک بەرەو ئەوە ببات کۆنتڕۆڵی بازاڕی نەوت لەدەستبدەن.  کات فاکتەرێكی سەرەکییە بۆ ئەوەی وڵاتانی کەنداو جێگەی نەوتی ڕوسی پڕبکەنەوە، ئەو بەهێزیەی کە ڕوسیا هەیەتی بەهۆی ئابورییە ناوازەکەیەوەیە، هەروەها ئەو داشاكاندنە زۆرەی کە لە هایدرۆکاربۆندا ئەیکات، هیچیان بۆ ماوەی درێژخایەن بەردەوام نابێت. کارتێڵی نەوت هەمیشە وا کاردەکات بگونجێت لەگەڵ ئابوری رۆژئاوادا، ئەیانەوێت نرخی نەوت و سوتەمەنی بەرز نەبێت كه‌ کاریگەری لەسەر ئابوری ڕۆژئاوا هەبێت، ئەمەش وا دەکات یارمەتی ئەوروپا بدات تا هاوردە لە وڵاتانی تری بەرهەمهێنەری نەوت زیاد بكات و هاوردەی نەوتی ڕوسی کەمبکاته‌وه‌. لە تێۆریدا سزاکان دەرفەتێک ئەخولقێنن بۆ ئەندامانی ئۆپێک پڵاس، بەپێی سزاکان دەبێت لەسەروو (3) ملیۆن بەرمیل نەوتی هه‌نارده‌ی ڕوسیاوە بۆ ئه‌وروپا بوەستێت بێجگە لە هەنگاریاو سلۆڤاکیاو چێک کە ئەوانە بەخشراون لە سزاکان و ڕۆژانە 250 هەزار بەرمیل نەوت هاوردە ئەکەن لە روسیاوە ئەمەش بەئاسانی ئەتوانرێت لەلایەن نەوتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە پڕبکرێتەوە.  نەوتی روسیا بۆ ئاسیا گومانی لەسەرە  سەرەتا کاردانەوەی روسیا ئەوە بوو نەوتەکەی هەناردەی ئاسیا ئەکات، ئەمەش ئەبێتە هۆی ئەوەی بەربەرەکانی دروستبکات بۆ میرنشینەکانی عەرەب کە ئەوە بازاڕی ساغکردنەوەی نەوتەکەیان بوو. ئێستا هەندێ وڵاتی ئاسیا بە قەبارەی گەورە نەوتی روسیا لەڕێی دەریاوە ئەکڕن بە داشکاندنێکی گەورە وەک (چین و هیندستان) بەتایبەتی چین کە لەئیستادا روسیا جێگەی سعودیەی بۆ گرتۆتەوە. بەڵام چین هەوڵ ئەدات باڵانسێک ڕابگرێت لەنێوان ڕوسیاو سعودیە کە بازاڕی هاوردەی سەرەکی نەوتی چین بوو پێشتر. سزاکان توانای بەرهەمهینانی نەوتی روسیا کەمدەکەنەوە بەڕێژەی (9-17%) بەپێێ وتەی بەرپرسانی ڕوسی بەڵام هەندێ سەچاوەی تر ئەڵێن بۆ ساڵی 2023 توانای بەرهەمی ڕوسی بەڕێژەی (20-30%) کەمدەبێتەوە، تەنانەت روسیا کێشەی هەبوو بۆ هێشتنەوەی بەردەوامبوونی بڕی نەوتی بەرهەمهینراوی پێش شەڕی ئۆکرانیا.  ئێستا هەردووکیان بەیەکەوە (داخوازی لەسەر نەوتی ڕوسی و دەستنەگەیشتن بە تەکنلۆجیای پێویست) وادەکات بەرهەمی نەوتی ڕوسی کەمبکات و نەتوانێت ڕۆڵی کاریگەر ببینێت لە بازاڕی نەوتدا وە کاریگەریەکانی کەمبکاتەوە لەناو (ئۆپێک پڵاس)دا. ڕەفتارکردن لە گەڵ روسیا نە وڵاتانی ئۆپێک پڵاس نە سەرکردەکانی کەنداو پەلە ناکەن لەوەی روسیا پشتگوێ بخەن بەوەی زۆرترین نەوت دەربهێنن و بیخەنە بازاڕەوە. هەرچەندە سەرۆکی پێشووی ڕیكخراوی ئۆپیک (محه‌مه‌د بارکینۆ) وتی توانای ئەوەمان نیە جێگرەوەی نەوتی روسیا بین، وەزیری دەرەوەی ئیماراتیش بە ناڕاستەوخۆ ڕۆژئاوای تاوانبار کرد بەوەی بازاڕی نەوت ئەشڵەژێنن. ئەم پشتگوێخستنەی کە ئاوا بەرژەوەندییەکانی روسیا لە بازاری نەوتدا لاوازبکرێت بەتەواوی بەهانە گرتنە بەبێ ئەوەی یارمەتییەکی چالاکی ئەوروپا بدرێت.  شەڕەکەی پوتین دەرفەتێکی ناوازە ئەخولقێنێت بۆ وڵاتانی ئۆپێک پڵاس بۆ ئەوەی خۆیان دەوڵەمەند بکەن و یەدەگی دراویان زیاد بکەن و ماکرۆئیکۆنۆمی وڵاتەکەیان گەشەبکات و هێزی‌ نەرمی خۆیان زیاد بکەن.  هەرچەندە هەندێ لە وڵاتانی کەنداو بوون بە کڕیارێکی بەوەفای نەوت و پێترۆکیمیاوی ڕوسی. سعودیە بەداشکاندنێکی زۆر لە هاویندا سوتەمەنی لە روسیا دەكڕی بۆ ئەوەی وێستگەی کارەباکانی کارپێبکات، ڕێکكەوتنێکی لەگەڵ كۆمپانیای (لیتاسکۆ) بەشی بازرگانی (Lukoil) کردبوو، هاوردەی سوتەمەنی روسیا گەیشتبووە 86%. (هەرچەندە لە بنچینەدا شەری ئۆکرانیا لەدەرەوەی بەرژەوەندییە گرنگەکانی وڵاتە بەرهەمهێنەرەکانی نەوتی کەنداون و هەندێ کلتورو مێژوویەک بە یەکەوە وابەستەی کردون کە هانیان بدات بۆ ئەوەی روسیا پێویستە یارمەتی بدرێت) لە راستیدا هیچ مانایەکی تیا نیە کەنداو دژایەتی خۆیان بەکراوەیی بەرامبەر نەوتی روسیا ڕابگەیەنن. وادەکات بیرکردنەوەی ئەوروپییەکان بۆ ئەوە بڕوات کە ئیتر بازاڕی هاوردەی نەوتیان بەرەو كەنداو بگٶڕن. نەوتی مۆسکۆ هێواش هێواش جێگای نامێنێت لە ئەوروپادا، ئەو کاتە وڵاتانی کەنداو دەتوانن بەوە نرخەکانیان ڕێکبخەن لەگەڵ ئەوروپادا، ئەنجامی زیانی ئابوری روسیا تائێستا دەرنەکەوتوە بەرامبەر بە میرنشینەکانی کەنداو، ئێستا زۆر ماوە بۆ ىازاڕی نەوت هەر لە کاریگەری کۆڤید -19 لەسەر چین و کەمکردنەوەی خستنەڕووی زیادەی نەوت، دابەزینی گەشەی ئابوری جیهان. هەتا ئیستا ئەو فاکتەرانە کاریگەری نێگەتێڤی زۆریان کردۆتە سەر بازاڕی نەوت، وایکردوە پابەندبوونێکی تەواو هەبێت لەنێوان ئۆپێک پڵاس، هەرچەندە ڕۆڵی روسیا لاواز بووە، ئەبێت پۆڵیسی ئۆپێک جارێکی تر ڕێکبخرێتەوە بۆ ئەوەی بتوانێت بەرەنگاری ئاڵنگارییەکان بببێتەوە.  هەرچەندە ئاشکرا نیە ئۆپێک پڵاس تا چەند ده‌توانن خواستەکانی سەرۆک بایدن جێبکەنەوە. سعودیە بەڵینی داوە بە ئەمریکا بۆ دڵنیای بازاڕی نەوت، بەڵام هەرگیز شی نەکردۆتەوە چۆن ئەو کارەدەکات، تەنها سعودیەو ئیمارات کە توانای بەرهەمهینانی زیادەیان هەیە بەردەوام دەتوانن بیخەنە بازاڕەوە، ئەوەش زەحمەتە ڕێگا بدەن هەموو بەرهەمەکەیان بخەنە بازاڕەوە.  1.    Chathamhouse, Will an EU oil price cap limit Russian aggression?; https://www.chathamhouse.org/2022/12/will-eu-oil-price-cap-limit-russian-aggression 2.    Chathamhouse, Timing is the key to the Gulf replacing Russian oil; https://www.chathamhouse.org/2022/07/timing-key-gulf-replacing-russian-oil  

درەو: ئەحمەد حاجی رەشید ئەندامی پێشوی لیژنەی دارایی عێراق بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار دەگەڕێنێتەوە بۆ ململانێی سیاسی نێوان ئەمریكا و ئێران، ئەو پێی وایە ئەو دۆخە لە ئێستادا هیچ پەیوەندی بە بانكی ناوەندی عێراقەوە نیە، چونكە ئەمریكا پێی وایە ئەو دۆلارانەی دەخرێنە بازاڕەوە دەچن بۆ ئێران، بۆیە ئەمریكا دەیەوێت سودانی خۆی یەكلابكاتەوە، عاقڵ بێت بەهای دۆلار دەگەڕێتەوە بۆ (148)هەزار دینار، عاقڵ نەبێت، بەهای دۆلار دەكاتە (175) هەزار دینار. ئەحمەد حاجی رەشید ئەندامی پێشووی لیژنەی دارایی عێراق سەبارەت بە بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار لە بازاڕەكاندا روونكردنەوەو لێكدانەوەی بۆ (درەو) بەم شێوەیە بوو:  بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر بە دیناری عێراقی پەیوەندی بە ململانێی سیاسی ئەمریكا و ئێرانەوە هەیەو عێراق باجەكەی دەدات، ئەمریكا داوای لە محەمەد شیاع سودانی كردووە سەردانی ئەمریكا بكات و خۆی یەكلابكاتەوە، ئایا لەسەربازگەی ئێرانیە، یان ئەمریكی؟ ئەگەر لە سەربازگەی ئێرانیدایە ئەوە ئەمریكا بڕیار دەدات، ئەوەی لەگەڵ ئێراندا دۆستایەتی بكات، چاوەڕوانی ئەوەبێت ئەمریكا وەكو ئێران سەیری دەكات. لە  9/1/2021 كۆبوونەوەیەكمان هەبوو ، عەلی عەلاق بەڕێوەبەری بانكی ناوەندی عێراق، تەیف سامی لێبوو، بانكی رافیدەینی لێبوو، دیوانی چاودێری دارایی لێبوو، بانكی TBI ی لێبوو، هەموو دامەزراوە داراییە گرنگەكانی عێراقی لێبوو، عەلی عەلاق وتی" ئێوە لە پەرلەمانی عێراق بڕیارێكتانداوە (بڕیاری دەركردنی هێزە بیانیەكان لە عێراق) ئەو بڕیارە جێبەجێبكەن لە حكومەتدا، ئەوا ئەمریكا بڕیار ئەدات شەحنی دۆلار نەكات بۆ عێراق، لەیەك هەفتەدا نرخی (100) دۆلار دەگاتە (200) هەزار دینار، هەر ئەو هەڕەشەیەی ئەوكاتی ئەمریكا بوو دوای هەفتەیەك لە بڕیارەكەی پەرلەمان بۆ دەركردنی هێزە بیانیەكان، هەموو هێزەكان بێدەنگیان لەو بڕیارەكردو جێبەجێنەكرا.  بۆیە ئەمریكا ئەزانێت هۆكاری بوونی دینارو ساغكردنەوەی كاڵاو كەلوپەلە، كە ئێران ووردە ووردە هەر ئەتوانێت بەردەوام بێت، بۆیە ئەمریكا نایەڵێت نە دۆلار بچێتە ئێران و نە دیناریش مامەڵەی بازرگانی لەگەڵ ئێراندا پێبكرێت، ئەشیەوێت مەسەلەی (غاز و كارەبا) كە ئێستا لە ئێرانەوە دێت بۆ عێراق هەردووكیان لە ئێران بپچڕێت. بۆیە ئیحتیمالیشە ژمارەیەك كەسایەتی و دامەزراوەی عێراقی بخرێنە لیستی سزاكانی گەنجینەی ئەمریكیەوە، سودانی ئەگەر رازی نەبێت بەرێوشوێنەكانی بانكی ئەمریكا، ئەوا دراوی عێراقیش تێكدەشكێت. دابەزینی بەهای دینار بەرامبەر بە دۆلاری ئەمریكی، پەیوەندی بە بانكی ناوەندی عێراق و رێوشوێنەكانیەوە نیە، پەیوەندی بە ململانێی ئەمریكا و ئێرانەوە هەیە كە عێراق باجەكەی دەدات، عێراق لەسەردەمی مستەفا كازمی زۆر وازح بوو كازمی سەربە ئاراستەی ئەمریكا بوو (ئەمریكی بوو) لەسەردەمی عادل عەبدولمەهدیدا یەك تۆز بەلای چیندا رۆی ئەوەبوو رووخاندیان و لایانبرد، مالكی باڵانسی ئیران و ئەمریكای راگرتبوو، عەبادی بەهەمانشێوە بەڵام محەمەد شیاع سودانی لەبەر ئەوەی حكومەتەكەی حكومەتی ئیتاریە (چوارچێوەی هەماهەنگی)، بەتەواوی ئیتار بەرپرسە لە حكومەتەكەی، ئەمریكا تێكشكانێك تێكی دەشكێنێت تەسەور نەكەیت، بۆ ئەوەی جارێكی تر خەڵكی دەنگ نەداتەوە بەم ئیتارییانە، با چاوەڕێ بكەین ماوەیەكی تر ئەگەر سودانی تەسلیم نەبێت بە ئەمریكا، سەدریەكان دەكەونە رەخنەگرتن ، خۆپیشاندان دەستپێدەكات، حكومەتەكەی سودانی ئیفلیج دەكەن. بڕیارە بانكی ناوەندی لە سبەینێوە دۆلاری زیاتر بخاتە بازاڕەوە، بەڵام لە ئێستادا دۆلاری زیادخستنە بازاڕەوە سودی نیە، چەند بخاتە بازاڕەوە دەیكڕن، ناتوانن بە خستنە بازاڕی دۆلارەوە چارەسەری دۆخەكە بكەن. پێشتر رۆژانە (150) ملیۆن دۆلاریان دەخستە بازاڕەوە، گەیاندیانە (250) ملیۆن دۆلار، لەسەردەمێكدا گەیاندیانە (450) ملیۆن دۆلار. پێشبینی بۆ چارەسەری بەرزبوونەوەی بەهای دینار پەیوەستە بەوەی تا چەند ئیتاری تەنسیقی ئامادەن لەگەڵ ئەمریكا رێكبكەون، بەواتایەكی تر تا چەند ئێران مۆڵەتیان پێدەدات لەگەڵ ئەمریكا رێكبكەون. شیاع سودانی گەورەترین هەڵە كەكردی نزیكترین سەردانی بۆ ئێران بوو ئەوە ئەیخاتە ژێر گەورەترین پرسیارەوە بەتایبەت رابەری كۆماری ئیسلامی ئێران ئامادە نیە پێشوازی زۆر كەس بكات، رابەر لەگەڵ ئیبراعیم رەئیسی پێشوازی لێكرد. سودانی سێ نامەی بۆ هاتووە كە بە زووترین كات بڕواتە ئەمریكا، هەڵوێستی حكومەتەكەی یەكلایی بكاتەوە ئایا حكومەتەكەی ئەجێندای ئێرانی دەپارێزێت، یان هاوسەنگی دەكات لە بەرژەوەندییەكانیدا. ئەتوانین بڵێین ئەم دۆخەی ئێستا دیوە سیاسیەكە زاڵە بەسەر دیوە دارایی و نەقدیەكەدا، تا ئێران ئامادەنەبێت لەسەر هەندێك پرس سازش بكات ئەوا ئەمریكیەكان سزاكانیان زیاتر دەكەن، تا عێراق موجامەلەی ئێران بكات و بەرژەوەندیەكانی بۆ یەكلا بكاتەوە، زیاتر سزا دەدرێن، ئێستا مامەڵەی ئەمریكا لەگەڵ عێراقدا خەریكە وەك ئێرانی لێدێت. ئەمریكا پێی وایە ئەو دۆلارانەی دەخرێنە بازاڕەوە دەچن بۆ ئێران، دوو ساڵ پێش ئیستا ئەو كات دۆلار بە (119) بوو بەزووی بەرزبووەوەو گەیشتە (151) دینار زۆر موتابەعەم كرد، ئاخر جار هەیسەم جبوری سەرۆكی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق پێی وتم، ( ملیارێك و 200 ملیۆن ) دۆلاری ئێران لای عێراق بووە هی غاز بووە، عێراق ویستوویەتی ئەو پارەیە بداتەوە بە ئێران، هەرچی بانكی دونیا هەیە بە بانكی ئەڵمانیشەوە تەكلیفمان لێكردووە وتویەتی ناتوانین لە ترسی گەمارۆی ئەمریكی ئەو پارەیە بگوازینەوە بۆ ئێران، بۆیە ئەمریكا زۆر هەستیارە بەرامبەر گواستنەوەی دۆلار بۆ ئێران.  ئەگەر ئەمریكا لە هەفتەیەكدا دۆلار شەحن نەكات بۆ بانكی ناوەندی عێراق خۆ بانكی ناوەندی عێراق دۆلاری تێدا نیە، ئێستا هیچ دۆلارێك لە عێراقدا نیە ئەو پارانەی كە دێتەوە لە بانكی ئەمریكیەوە دەچێتە حساب بانكی TBI  بەڵام ئەو (عملە صعبانە) هەموو لەدەرەوەن، ئەمریكا بەس بڕیار بدات لەسەر نەگەڕاندنەوەی ئەو پارانە، تەواو كۆتایی عێراقە. بۆیە ئەم پرسە (بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار و دابەزینی بەهای دیناری عێراق)ی لەدەستی بانكی ناوەندی عێراقدا نیە، لەدەستی حكومەتی عێراقیشدا نیە، ئەمریكا ئەتوانێت پارە تەجمید بكات، پارە تەجمیدكردن لە بانكی ناوەندی ئەمریكیە، نایەڵێت لە هیچ بانكێكەوە پارە بگوازرێتەوە بۆ بانكێكی تر،  عێراق چی نەوتێكی فرۆشتووە، پارەكەی عقودی ئاجیلەیە، لەو دەقەیەدا كە پارەكە دەگوازرێتەوە بۆ بانكی ناوەندی ئەمریكی ئەبێت لە 24 سەعاتدا بچێتە سەر حسابی بانكی ناوەندی 2 عێراق، ئیتر لەوێ لە ریزاڵت بانك سەیتەرە دەكات بەسەریدا، نایەڵێت بەهیچ شێوەیەك ئەو پارەیە بگەڕێتەوە بۆ عێراق. ئەمریكا یەك رۆژ دۆلار نەخاتە بازاڕەوە (هەزار) دینار بەرزدەبێتەوە، ببێت بە دوو رۆژ (5) هەزار دینار بەرز دەبێتەوە ببێت بە (3) رۆژ (10) هەزار دینار بەرز دەبێتەوە، لاوازترین خاڵی عێراقیەكان (نەختین)ەكەیانە، داهاتی عێراق زۆرە بەڵام نەختینەكەیان لاوازە، ئەمریكا لە رێگەی نەختینەوە دای لە توركیا، دای لە ئێران، ئەدات لە عێراقیش، بۆیە ئەم پرسە ململانێیەكە ئەمریكا ئەیكات، سودانی عاقڵ بێت بەهای دۆلار دەگەڕێتەوە بۆ (148) هەزار دینار، عاقڵ نابێت، بەهای دۆلار دەكاتە (175)هەزار دینار. 

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) زیاد لە دەساڵ لەمەوبەر لە نووسینێكدا بە ناونیشانی «ئێران: كۆماری درۆ و بێڕێزی»ی لەوەدوام كە ڕژێمی ئیسلامیەكەی ئێران «لەسەرەتای دروستبوونییەوە تا ئەمڕۆ ئەم دیكتاتۆریەتە دەستەجەمعییە دینییە مژدەی سەرفیرازی و ئازادیی و یەكسانیی بە دانیشتوانی ئێران ئەدات. باسی ئەوەدەكات مۆدێلێك لە شۆڕش و لە كۆمەڵگای ”ڕەسەن“ دروستدەكات لە ھی ھیچ میلەت و ناوچە و شوێنێكی تری دونیا نەچێت و ھیچ یەكێك لە نەخۆشییە سیاسیی و ئابوریی و كۆمەڵایەتیی و ئەخلاقییەكانی دونیای ھاوچەرخی تێدانەبێت.(...) كەچی ئەم ڕژێمە لەگەشەی خۆیدا بوو بە یەكێك لە ئەزموونە سیاسی و ئینسانییە ھەرە ناشیرینەكانی نیوەی دووھەمی سەدەی بیستەم.». ئێرانییەكان ئەمڕۆ لە جەنگێكی دەستەویەخەدان لەگەڵ ئەو ڕژێمە ئیسلامیەدا كە وادەی بەبەهەشتكردنی وڵاتەكەی پێدابوون. خەڵك بە سەدان شێوە نارەزاییەكانیان بەرامبەر بە «بەهەشتە ئیجباریی»ەكەی ڕژێمە ئیسلامییەكە نیشانئەدەن و لەو پێناوەدا قوربانی گەورە و بەردەوام دەبەخشن.    لە شۆرشی ئێرانی ساڵی ١٩٧٩دا كۆمەڵگای ئێرانی بۆ ماوەی ١٨ مانگ لە دۆخی یاخیبوون و ڕاپەڕیندا بوون، ١٨ مانگ خۆپیشاندان و بەریەكەكوتن و ڕووبەڕووبوونەوەی خوێناوی لەگەڵ پۆلیس و ئەمن و دەزگا سەركوتكەرەكاندا، لە دواهەمیان مانگەكانی ساڵی ١٩٧٩دا كاردانەوەكانی ڕژێم بە راگەیاندنی دۆخی ئەحكامی عورفی گەیشت. بەڵام هەموو ئەمانە ڕێیان لە خەڵكی ئەو وڵاتە نەگرت ڕژێمەكەی شا بڕوخێنن و كۆتایی بە دەسەڵاتی بنەمالەی پەهلەوی، بهێنن. ئەوەی ئێستا و دوای چل ساڵ لە باڵادەستی ئەو ڕژێمە ئیسلامییە لەو وڵاتەدا دەیبینین یاخیبوونێكی تازەی خەڵكی ئەو وڵاتەیە بە ڕووی ئەو ڕژێمەدا كە دوای شۆڕش و بەناوی شۆڕشەوە دروستبوو. ڕژێمێك باسی لە دەسەڵاتی شەریعەت و ئیسلام و قسەی لە پاراستنی ئەخلاق و بەها و كولتوری بەرز و پیرۆزی موسڵمانان دەكرد. لە ڕۆژی یەكەمەوە خەریكی بە ئیسلامیكردنی كۆی كۆمەڵگا و دەوڵەت و خوێندن و پەروەردە و میدیا و فەرهەنگ و پەیوەندیی نێوان مرۆڤەكان بوو، بە تایبەتی بە ئیسلامیكردنی پەیوەندییەكانی نێوان ژن و پیاو. ئەوەی ئێستا ڕووئەدات یاخیبوونی خەڵكی ئێرانە، یاخیبوونێكی هەمەلایەنە، بەڕووی كۆی ئەو سیستمە سیاسیی و ئابوریی و ئەخلاقیی و میدیایی و دینییەدا كە ئیسلامی سیاسیی لەماوەی ٤٠ ساڵ حومكڕانی تاقەنەی خۆیدا لەو وڵاتەدا دروستیكردوە. سیستمێك كۆی نەخۆشییە ترسناكەكانی خراپترین سیستمە سیاسییەكانی جیهانی ئەمڕۆی تێدایە و مرۆڤ تیایدا وەك بوونەوەرێكی بێماف و وەك كاڵایەكی بێنرخ، مامەڵەدەكرێت. ئەگەرچی تەمەنی ڕاپەڕین و خۆیشاندانەكانی ئێستای ئێران تەنها سێ مانگیكی تێپەراندوە، بەڵام لە ماوەی ئەم سێ مانگەدا شتێك بۆ هەموو دونیا و بۆ خودی دەسەڵاتدارانی ئێران ڕوونە: خەڵك ئەو «بەهەشتە ئیجبارییەی» ناوێت كە پیاوانی دین و ئیسلامی سیاسیی پێیانوایە لە ئێراندا، دروستیانكردوە.  ئەگەرچی شۆڕشی ئێرانی ساڵی ١٩٧٩ شۆڕشێكی دینیی یان شیعیی نەبوو، بەڵام دوای سەركەوتنی شۆڕش نەك تەنها تیورەی «ویلایەتی فەقیە» بوو بە تاقە فەلسەفەی حوكمڕانیی، بەڵكو دەستوری ئێرانی خۆیشی «شیعەی دوازدە ئیمامی» كرد بە دینی رەسمی دەوڵەت و ئیمام خومەینی خۆیشی بەرزكردەوە بۆ ئاستی «ئیمامی ئومەت». یەكێك لە ئامانجە گەورەكانی ڕژێمەكەشیان بریتیبوو لە بە ئیسلامیكردنی تەواوی ناوچەكە و گواستنەوەی مۆدێلە ئێرانیەكە بۆ سەرتاپای جیهانی ئیسلامی. لەدوای سەركەوتنی شۆڕشی ئێرانیەوە ئیسلامی سیاسیی بوو بە خاوەنی مۆدێلێك لە حوكمڕانیی كە هێزەكانی ئیسلامی سیاسیی و كادر و هەوادارەكانیان خەونیان بە دووبارەكردنەوەیەوە، دەبینی.  ئەگەرچی ئەم ڕژێمە ئیسلامییە، دوای چل ساڵ لە حوكمڕانی، فەشەلێكی تەواوی، تەنانەت لە ئاستە دینییەكەیشدا بەدەستهێناوە، بۆ نموونە نەیتوانیوە تەنانەت هەموو شیعە والێبكات باوەڕ با تیورەی ویلایەتی فەقیەی خومیەنی بهێنن، یان ھەموو شیعە لەژێر یەك ڕەھبەریەتدا كۆبكاتەوە. هاوكات نەشیتوانیوە لانی هەرەكەمی دابەشبوونە تائیفیە ناوەكییەكانی ئیسلام لەنێوان شیعە و سونەدا چارەسەربكات. هاوكات دوای چل ساڵ حوكمڕانی لەناو خودی ئێران خۆیدا یەكێك لە عەلمانیترین كۆمەڵگای ناوچەكەی بەرهەمهێناوە.  دەڵێم سەرەڕای ئەم هەموو فەشەلە گەورەیە، بە فەشەلی ئاستە دینیەكە خۆیشیەوە، كەچی بڕێكی گەورەی حوكمڕانان و پیاوانی دین لەو وڵاتەدا پێیانوایە ھەم بەھەشتیان بۆ موسڵمانانی وڵاتەكە دروستكردوە، ھەم ڕێگایان بۆ گەیشتن بە بەهەشت لە قیامەتدا بۆ كردونەتەوە. واتە لەوباوەڕەدان خەڵكی ئەو ولاتەیان هەم لەم دنیایەدا و هەم لەو دنیا ڕزگاركردوە. ئەوەی ئێستا لە ئێراندا دەیبینین تەقینەوەی خەڵكە بە ڕووی  ئەو بەھەشتە ئیجباریانەدا كە پیاوانی دین خەڵك لە هەردوو دونیایەكەدا بەزۆر دەخەنە ناویەوە.   لەناو ئەو بەھەشتە ئینجباریەدا زۆر شت وێرانە، بەڵام وێرانبوونی لەو ئاستەدا كە ئەوان بەناوی ئەخلاقەوە بەرگریان لێكردوە لە هەمووان بەرچاوترە. لەو بەهەشتە ئیجباریەدا بازاڕێكی گەورەی لەشفرۆشیی و بازاڕێكی گەورەتری موخەدەرات و مادی هۆشبەر ئامادەیە. «زەواجی كاتیی» و «زەواجی موتعە» لە لوتكەدایە، كچی نۆ ساڵان بەشوو ئەدرێت. پیاوی پارەدار بە ئاسانی چەندان ژن دەهێنێت و چەندان زەواجی موتعەیش ڕێكدەخات. ژمارەیەكی گەورەی خەڵك لەناو ئەو بەھەشتە ئیجباریەدا مودمین و گیرۆدەی مادەی ھۆشبەرن. بەڕادەیەك لە ساڵی ٢٠١٥  دا حكومەتی ئێرانی ناچاردەبێت سەد و پەنجا بنكەی تەندروستی بۆ چارەسەركردنی ئیدمان و گیرۆدەبوون بە مادەی ھۆشبەرەوە بكاتەوە. هاوكات بڕ و ڕادەی گەندەڵیی و جەردەیی و بێدادیی  لە ناو ئەو بەهەشتە ئیجبارییەدا لە لوتكەدایە، بێمافیی و سوكایەرتیكردن بە ژمارەیەكی گەورە لە دانیشتوانی وڵاتەكە بەگشتیی و بە گروپە ئەتنییە نافارسەكان و دیندارە ناشیعییەكان، هەمەلایەنە.   ئەم نەخۆشیی دروستكردنی بەهەشتە لەسەر زەویی و ئەم نەخۆشیی بەزۆربردنەی مرۆڤ لە قیامەتدا بۆ بەهەشت، لای زۆرینەی هەرەزۆری هێزەكانی ئیسلامی سیاسیی و لای بڕێكی هێجگار گەورە لە كادر و هەوادار و بانگخوازەكانیان بەخەستیی ئامادەیە. بە تایبەتی لەدوای بەهێزبوونی  باڵە سەلەفییە وەهابییە خەلیجیەكەوە لە ساڵانی هەشتا بەدوا. ئێستا ئیتر لەشكرێك بانگخواز و كادری دینیی دروستبوون ێیانوایە ئەوان دەتوانن هەم بەهەشت لەسەر زەوی دروستبكەن و هەم لە قیامەتیشدا خەڵك بۆ بەهەشت بنێرن.   لەناو ھەریەكێك لەمانەدا «وەلی»یەكی نارسیست و ئەنانی ئامادەیە، كە دەسەڵاتی موتڵەقی دەوێت، نوێنەرایەتی موتڵەقی ئەخلاق و دین و موقەدەس دەكات. وەكیلی خودایە و ئەوەی دەیڵێت سەرەتا و كۆتایی دین و ئیمانە، دەرەوەی لێكدانەوەكانی ئەو سەرزەمینی كوفر و بیدعە و ژەهرڕشتنە. ئەوان كۆمەڵگا و ئەخلاق و خێزان دەپارێزن و دەرەوەی ئەوان خەریكی ژەهرهەڵڕشتن و وێرانكردن و هەڵوەشاندنەوەی ئەو شتانەن.  ئەوەی ئەوان دەیڵێن سەرەتا و كۆتایی دین و ھەموو حوكم و بڕیار و ڕوانین و تێبینیەكە. ئەمانە خۆیان بە خاوەنی نیعمەتێكی خودایی دەزانن، پێیان وایە دەزانن خودا چی دەوێت و چی ناوێت، حەزی بەچییە و حەزی لە چی نییە.   دەشزانن ئارەزوەكانی خودا چییە و ئیرادەی خودا لە گەردوندا چۆن ئیشدەكات. بە كورتییەكەی، ئەمان خودا لە خودا خۆی باشتر دەناسن و زۆرجاریش تا ئەو شوێنە دەڕۆن لەباتی ئەو بڕیار لەسەر ئیمان و باوەڕ و تەنانەت ژیانی كەسانیتر، بدەن.  ئەمانە پێیانوایە ئەركی ئەوانە بە ئینسان بڵێن چۆن بژیی، چۆن ھەڵسوكەت بكات، چی بخوات و چی نەخوات، چۆن پەیوەندییەكانی لەگەڵ كەسانیتردا ڕێكبخات، لەگەڵ كێ قسەبكات، خۆی لە كێ بەدوور بگرێت، چی بە باش و شیاو بزانێت و جی بە خراپ و نەشیاو، چۆن بڕوات، چۆن دانیشێت، چۆن سەفەربكات، تا ئەو شوێنەیش چۆن بمرێت. لای ئەم هێزانە شاڕێگای گەیشتن بەم بەھەشتە ئیجبارییە ”ئەخلاق“ە، ئەخلاق بەو مانا سەلەفییەی ئەوان  لێیتێگەیشتون. ئەخلاقێك لە سێكس و ژیانی سێكسیدا كورتبۆتەوە. لەم ئەخلاقەدا بۆ پیاو، بێگومان پیاوی پارەدار، چوار ژن حەڵاڵ دەكات و تا دەشمرێت دەتوانێت دەیان ژن بھێنێت بەو مەرجەی لەیەككاتدا لە چوار زیاتر نەبن. بۆ ژنانیش خۆداپوشین و دەرنەكەوتن و  بێدەنگبوون و قبووڵكردن. ئەخلاقیاتێك پیاو وەك فەحل و كەڵەگایەك دەبینێت كە ژیانی سێكسی خۆی بۆ كۆنترڵ ناكرێت، بەڵام ژن وەك بوونەوەرێكی بێسێكس و بێئارەزو و بێئیحساس. پیاو وەك ڕاوچییەكی برسیی و ژنیش وەك نیچێرێك ئەم فەحلە كەی ویستی، بتوانێت بیگرێت و بیخاتە باخەڵی خۆیەوە ئەوەی ئەم هێزانە نایانەوێت لێیتێبگەن ئەوەیە نە ئەو ئەخلاقە سەلەفییە و جێی لە دونیای ئەمڕۆدا دەبێتەوە، نە بەھەشتیش بەزۆر بەسەر خەڵك و كۆمەڵگادا دەسەپێنرێت، نە لەم دنیایەدا و نە لەو دنیاشدا. بەهەشت مرۆڤەكان بە ئیرادەی ئازاد و ویژدانی ئینسانیی و عەقڵی رەخنەیی و وژیدانێكی ئینسانی یەكەسانخواز دروستیدەكەن، نەك ئەم هێز یان ئەو هێزی ئیسلامی سیاسیی، ئەم یان ئەو مەلا و بانگخواز بۆیان دروستبكەن و بەزۆر بیانخەنە ناویەوە.   ئەوەی خەڵك لە ئێرانی ئەم ساتەدا بەڕوویدا تەقیوەتەوە ”ئەو بەھەشەتە ئیجبارییە“یە كە ئەم هێزانە بەناوی خوداوە دەیانەوێت دروستیبكەن. بەهەشتێكی ئیجباری كە جەهەنمێكی ئینسانیی گەورە و كارەساتاوییە.  پێبینی: جەمكی«بەهەشتی ئیجباری» لە گۆرانییە بەناوبانگەكەی گۆرانیبێژی ئێرانی شیروان حاجیپوری وەرگیراوە. 

درەو: ئیتالیا كڕیاری سەرەكی نەوتی هەرێمە، بەتێكڕا ئیالیا نزیكەی (40%)ی نەوتی هەرێم دەكڕێت، مانگی ئابی 2021 ئیتالیا زۆرترین نەوتی هەرێمی كڕیوە بەڕێژەی(56%). جۆرجیا مێلۆنی سەرۆكوەزیرانی ئیتاڵیا، سەردانی بەغداو هەولێریكرد، لە پاڵ پرسی پەیوەندیە بازرگانی و سەربازییەكانی نێوان هەردوولا كە گفتوگۆی لەسەركراوە، پرسی نەوت بە گەرمترین پەیوەندی بازرگانی نێوان هەرێم و ئیتالیا ئەژمار دەكرێت، بەو پێیەی لە ساڵی 2014 ەوە لەسەرەتای ناردنەدەرەوەی نەوتی هەرێم، ئیتالیا كڕیاری سەرەكی نەوتی هەرێمە.    •       نەوتی باركراوی هەرێم لە مانگی ئەیلولی 2022  لە (ئەیلولی 2022)دا (13 ملیۆن و 220 هەزار) بەرمیل نەوتی هەرێم لە بەندەری جەیهانی توركی لە لەلایەن كەشتی (5) وڵاتی جیاوازەوە باركراوە،  -    بڕی (5 ملیۆن و 190 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (39.3%)ی لەلایەن كەشتییەكانی (ئیسرائیل)ەوە باركراوە. -    بڕی (2 ملیۆن و 740 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (20.7%)ی لەلایەن كەشتییەكانی وڵاتی (یۆنان)ەوە باركراوە. -    بڕی (2 ملیۆن 340 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (17.7%)ی لەلایەن كەشتییەكانی (ئیتاڵیا)وە باركراوە. -    بڕی (650 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (4.9%)ی لەلایەن كەشتییەكی (ڕۆمانیا)وە باركراوە. -    بڕی (600 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (4.5%)ی لەلایەن كەشتییەكی (كرواتیا)یەوە باركراوە. -    بڕی (1 ملیۆن و 700 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (12.9%)ی دیار نییە ئەو كەشتیانەی نەوتی هەرێمیان باركردووە‌ ناسنامەی چی وڵاتێكیان هەبووە.   •        نەوتی باركراوی هەرێم لە مانگی ئابی 2022  لە (ئابی 2022)دا (11 ملیۆن و 560 هەزار) بەرمیل نەوتی هەرێم لە بەندەری جەیهانی توركی لە لەلایەن كەشتی (4) وڵاتی جیاوازەوە باركراوە، (بڕوانە چارتی ژمارە (6)) بەجۆرێك؛  -    بڕی (3 ملیۆن و 620 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (31.3%)ی لەلایەن كەشتییەكانی وڵاتی (یۆنان)ەوە باركراوە. -    بڕی (3 ملیۆن) بەرمیلی بە ڕێژەی (26%)ی لەلایەن كەشتییەكانی (ئیتاڵیا)وە باركراوە. -    بڕی (2 ملیۆن و 670 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (23.1%)ی لەلایەن كەشتییەكانی (ئیسرائیل)ەوە باركراوە. -    بڕی (1 ملیۆن و 270 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (11%)ی لەلایەن كەشتییە (ڕۆمانیا)وە باركراوە. -    بڕی (1 ملیۆن) بەرمیلی بە ڕێژەی (8.7%)ی دیار نییە ئەو كەشتیانەی نەوتی هەرێمیان باركردووە‌ ناسنامەی چی وڵاتێكیان هەبووە. چارتی ژمارە (6) •    نەوتی باركراوی هەرێم لە مانگی تەموزی 2022  لە (تەموزی 2022)دا (13 ملیۆن و 340 هەزار) بەرمیل نەوتی هەرێم لە بەندەری جەیهانی توركی لە لەلایەن كەشتی (6) وڵاتی جیاوازەوە باركراوە، (بڕوانە چارتی ژمارە (5)) بەجۆرێك؛  -    بڕی (5 ملیۆن و 180 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (38.8%)ی لەلایەن كەشتییەكانی (ئیتاڵیا)وە باركراوە. -    بڕی (2 ملیۆن و 20 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (15.1%)ی لەلایەن كەشتییە (كرواتیا)یەكانەوە باركراوە. -    بڕی (1 ملیۆن و 940 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (14.5%)ی لەلایەن كەشتییەكانی وڵاتی (یۆنان)ەوە باركراوە. -    بڕی (1 ملیۆن) بەرمیلی بە ڕێژەی (7.5%)ی لەلایەن كەشتییە (تایوان)یەكانەوە باركراوە. -    بڕی (1 ملیۆن) بەرمیلی بە ڕێژەی (7.5%)ی لەلایەن كەشتییە (سەنگاپور)یەكانەوە باركراوە. -    بڕی (600 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (4.5%)ی لەلایەن كەشتی (ئیسرائیل)یەوە باركراوە. -    بڕی (1 ملیۆن و 600 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (12%)ی دیار نییە ئەو كەشتیانەی نەوتی هەرێمیان باركردووە‌ ناسنامەی چی وڵاتێكیان هەبووە.   شوباتی 2022 كۆی نەوتی باركراوی هەرێم لە بەندەری جیهانی توركیا لە مانگی شوباتی 2022 بریتی بووە لە : كۆی نەوتی باركراو: 12 ملیۆن و 443 هەزارو 878 بەرمیل بووە كڕیارانی ئیتالیا: 5 ملیۆن و 79 هەزارو 828 بەرمیل بووە بەرێژەی (41%) •    كانوونی دووەمی 2022 كۆی نەوتی باركراوی هەرێم لە بەندەری جیهانی توركیا لە مانگی كانونی دووەمی 2022 بریتی بووە لە : كۆی نەوتی باركراو: 13 ملیۆن و 970 هەزارو 479 بەرمیل بووە كڕیارانی ئیتالیا: 4 ملیۆن و 248 هەزارو 758 بەرمیل بووە بەرێژەی (27%)   •    ئابی 2021 كۆی نەوتی باركراوی هەرێم لە بەندەری جیهانی توركیا لە مانگی ئابی 2021 بریتی بووە لە : كۆی نەوتی باركراو: 9 ملیۆن و 710 هەزارو 824 بەرمیل بووە كڕیارانی ئیتالیا: 5 ملیۆن و 450 هەزارو 355 بەرمیل بووە بەرێژەی (56%) •    تەمووزی 2021 كۆی نەوتی باركراوی هەرێم لە بەندەری جیهانی توركیا لە مانگی تەموزی 2021 بریتی بووە لە : كۆی نەوتی باركراو: 12 ملیۆن و 716 هەزارو 986 بەرمیل بووە كڕیارانی ئیتالیا: 6 ملیۆن و 333 هەزارو 85 بەرمیل بووە بەرێژەی (50%) •    ئایاری 2021 كۆی نەوتی باركراوی هەرێم لە بەندەری جیهانی توركیا لە مانگی ئایاری 2021 بریتی بووە لە : كۆی نەوتی باركراو: 11 ملیۆن و 399 هەزارو 942 بەرمیل بووە كڕیارانی ئیتالیا: 5 ملیۆن و 399 هەزارو 973 بەرمیل بووە بەرێژەی (48%)       سەرچاوە: ڕێکخراوی ڕوونبیین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت

(درەو):  ھێرشێک بۆسەر ناوەندێکی کلتوری لە پاریس، خەڵکی فەڕەنسای ھەژاند، سێ کەس کوژران و زیاتر لە سێ کەسی تر بریندارن، دەوترێ یەکێک لە بریندارەکان گۆرانیبێژێکی ناسراوە، تەقەکەرەکە پێشینەی ھەیەو پێشتر بە چەقۆ لە پەنابەرانی داوە، وردەکاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. داواکاری گشتی پاریس رایگەیاند، (٣) کەس کوژراون و (٣) کەس تر برینداربوون، بەھۆی تەقەکردن لەبەردەم سەنتەرێکی کەلتوری کوردی لە بازنەی ژمارە (١٠)ی پاریس. داواکاری گشتی پاریس وتی" دۆسیەی لێکۆڵینەوەی بۆ تاوانی تیرۆرو کوشتنی بەئەنقەست و توندوتیژی کردوەتەوەو ئێستا لێکۆڵینەوەکان سپێردراون بە فەرمانگەی دووەمی پۆلیسی دادوەریی". بەپێی قسەی داواکاری گشتی، گومانلێکراوی رووداوی تەقەکردنەکە دەستگیرکراوە کە پیاوێکی تەمەن ٦٩ ساڵەو پێشینەی ھەیەو پێشتر تۆمەتبارکراوە بەوەی رۆژی ٨ی دێسەمبەری ساڵی رابردوو لە کەمپێکی پاریسدا بە چەقۆ لە دوو کۆچبەری داوە. سەرچاوەیەک لە پۆلیس بە میدیاکانی فەڕەنسای راگەیاندووە، تەقەکەرەکە پیاوێکی فەڕەنسی خانەنشینە کە وەکو شۆفێری شەمەندەفەر کاریکردووەو پێشینەی ھەیە، بەڵام ناوی لە دۆسیەی ھەواڵگریی ناوچەیی و بەڕێوەبەرایەتی گشتی ئاسایشی ناوخۆدا نییە. خاتوو ئەلیکسەندرا کوردبارد سەرۆکی شارەوانی بازنەی ١٠ی پاریس لەکاتی سەردانکردنی شوێنی رووداوەکە لە لێدوانێکدا بۆ میدیاکان ئاماژەی بەوەکرد، بکوژەکە خۆشی لە دۆخێکی دژواردایەو رەوانەی نەخۆشخانە کراوە. جیرالد دارمانان وەزیری ناوخۆی فەڕەنساش بە رۆژنامەنوسانی راگەیاند، بەھۆی ئەو ھێرشەی کراوەتە سەر قاوەخانەیەکی کوردی، حکومەت داوای لە پۆلیس کردووە پارێزگاریکردن لە شوێنەکانی کۆبونەوەی رەوەندی کوردی، توندبکاتەوە. وەزیری ناوخۆ باسی لەوەکرد، پاڵنەری تەقەکەرە فەڕەنسییەکە ھێشتا نادیارە، بەڵام پێدەچێت بەشێوەیەکی تاکلایەنە ئەو کارەی کردبێت. پۆلیس داوای لە خەڵک کردووە لە شوێنی رووداوەکە دوربکەونەوە، شایەتحاڵێکی رووداوەکە بە ئاژانسی ھەوڵەکانی فەڕەنسای وتووە" حەوت بۆ ھەشت فیشەک تەقێندراوەو ئەمەش شڵەژانی لەناو شەقامەکەدا دروستکردووە".  لە یەکتربڕی ھەردوو شەقامی (ئینگیان)و (ئۆتۆفیل) ئەمبوڵانسەکان کۆبونەوەو پۆلیس تەوقی ئەمنی دروستکرد، سەلما ئاکایا کە کچە رۆژنامەنوس و چالاکوانێکی کوردەو لەکاتی ھێرشەکەدا لەو شوێنە بووە، بە میدیای فەڕەنسای وتووە" شەش بریندار ھەیە، لەناویاندا گۆرانیبێژێکی ناسراوی کورد ھەیە.. تەقەکەرەکە بە ئاڕاستەی ئارایشتگایەک تەقەی کردووە". دوکاندارێکی ناوچەکەش کە داوای لە میدیای فەڕەنسا کردووە ناوەکەی بڵاونەکرێتەوە، باسی لەوە کردووە" شەش بۆ حەوت فیشەک تەقێندراوەو شڵەژانێکی تەواوەتی روویداوەو  ئەوان لەناو دوکانەکانیاندا گیریان خواردووە". "پیاوێکی بەتەمەنی سپی پێستمان ھاتە ناوەوەو دەستی کرد بە تەقەکردن لە ناوەندی کەلەپوری کوردو دواتر بەرەو ئارایشتگایەکی نزیک رۆیشت". جێگری بەڕێوەبەری رستۆرانتی "بولیش پاریس" کە دەکەوێتە ھەمان شەقامەوە، لە پەیوەندییەکی تەلەفۆنیدا بە ئاژانسی ھەواڵی فەرەنسای وتووە" لەگەڵ کارمەندەکانمان پەنامان بردە ناو رستۆرانتەکە". شەقامی "ئینگیان" ژمارەیەک رستۆرانت و باڕو دوکانی بازرگانی و شەقامێکی پیادەڕۆ لەخۆدەگرێت و ئەمە وایکردووە بەردەوام شوێنێکی قەرەباڵغ بێت. بەگوێرەی قسەی شایەتحاڵێکی تر کە ئاژانسی ھەواڵی فەڕەنسا قسەی لەگەڵ کردووەو یەکێکە لە دانیشتوانی گەڕەکەکە، لەکاتی تێپەڕبوونیدا بە شەقامەکەدا بینیویەتی کۆمەڵێک کەس لە دۆخی دڵەڕاوێکدا بوون و ھاواریان لە پۆلیس کردووە: ئەو لەوێیە.. ئەو لەوێیە، پەنجەیان بۆ ئارایشتگایەک راکێشاوە. شایەتحاڵەکە وتویەتی" پۆلیسم بینی کە دەچنە ناو ئارایشتگاکەوە، دوو کەسم بینی لەسەر زەوی کەوتبوون و قاچیان برینداربوو، خوێنم بینی". ناوەندی (ئەحمەد کایا) کە وەکو رێزلێنانێک لە گۆرانیبێژی ناوداری کورد (کایا) ئەم ناوەی لێنراوە، کۆمەڵەیەکی کوردییە لە پاریس کە بەگوێرەی یاسای (١٩٠١) دامەزرێندراوەو ئامانج لێی "بەھێزکردنی ئاوێتەبوونی لەسەرخۆ"ی ئەو کوردانەیە کە لە فەڕەنسا دەژین. سەرچاوە: فرانس ٢٤/ فرانس پرێس/ رۆیتەرز

درەو: رێباز بێركۆتی بۆ شوێنی شۆڕش ئیسماعیل، ئەحمەد عەسكەری بۆ شوێنی خالید شوانی، سەركەوت حەسەن بۆ شوێنی چەتۆ ساڵح. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) دوای رازی بوونی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم بە گۆڕینی پۆستەكان بەوانەی یەكێتیشەوە، یەكێتی شوێنگرەوەی پۆستە وزارییەكانی دیاریكرد: 🔹 رێباز بێركۆتی بۆ شوێنگرەوەی شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە. 🔹 ئەحمەد عەسكەری بۆ شوێنگرەوەی خالید شوانی وەزیری هەرێم بۆ كاروباری پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم و بەغداد 🔹 سەركەوت حەسەن بۆ شوێنی چەتۆ ساڵح بۆ پۆستی بریكاری وەزارەتی ناوخۆ. زانیارییەكانی (درەو) ئاماژە بەوە دەكەن كە بڕیاردراوە بڕیاری خانەنشینی سەركەوت حەسەن هەڵبوەشێنرێتەوەو چەتۆ ساڵحیش پۆستێكی تری پێبدرێت.

(درەو): رافی بیرگ- بی بی سی رێككەوتن كرا لەسەر پێكهێنانی حكومەتێكی نوێ، كە وەكو راستڕەوترین حكومەت لە مێژووی ئیسرائیلدا تەماشا دەكرێت، بەم رێككەوتنە بنیامین ناتانیاهۆ جارێكی تر دەسەڵات دەگرێتەوە دەست.  ناتانیاهۆ كە هەڵبژاردنی تشرینی دووەمی بردەوە، بەهۆی ئەو سەركەوتنەوە بۆ جاری شەشەم پۆستی سەرۆك وەزیران لە ئیسرائیل دەگرێتەوە دەست، ئیئتیلافە حكومییەكەی ناتانیاهۆ چەند پارتێكی راستڕەوی توندڕەو لەخۆدەگرێت، لەناویاندا پارتێك هەیە كە سەرۆكەكەی جارێك تۆمەتباركراوە بە رەگەزپەرەستی دژی عەرەبەكان.  فەلەستینییەكان ترسیان هەیە حكومەتی نوێی ناتانیاهۆ دەستی ئیسرائیل بەسەر كەناری خۆرئاوادا بەهێزتر بكات.  "توانیم حكومەت پێكبهێنم" بەر لە چەند خولەكێك لە ناڕەواستی شەو ناتانیاهۆم ئەم تویتەی كرد، ئەمەش وادەی كۆتایی ئەو كاتە بوو كە ئیسحاق هرتسوغ سەرۆكی ئیسرائیل دیاری كردبوو.  هاوبەشەكانی ناتانیاهۆ لەناو ئیئتیلافە حكومییەكەدا لەوانەن كە دامەزراندنی دوو دەوڵەت بۆ چارەسەری ململانێی نێوان ئیسرائیل‌و فەلەستین رەتدەكەنەوە، كە ئەمە فۆرمێكی ئاشتی پاڵپشتیكراوە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی‌و داوای دروستكردنی دەوڵەتێكی سەربەخۆ دەكات بۆ فەلەستینییەكان لە كەناری خۆرئاواو لە تەنیشت ئیسرائیلدا، بەجۆرێك شاری قودس پایتەختی هاوبەشی هەردوو دەوڵەتەكە بێت. رێبەری پارتی (زانیۆنیزمی ئاینیی) كە پارتەكەی لەگەڵ دوو پارتی راستڕەوی توندڕەوی تردا سێیەم گەورە براوەی كورسییەكانی پەرلەمانە (كنێست)، دەیەوێت ئەوە ببینێت ئیسرائیل ناوچەی كەناری خۆرئاوا دەخاتە ژێر ركێفی خۆیەوە، دەسەڵاتی فراوانی پێدراوە بۆ ئەوەی چالاكییەكانی لەوێ ئەنجام بدات. ئیسرائیل لە جەنگی 1967دا كەناری خۆرئاواو قودسی خۆرهەڵات‌و كەرتی عەززەی داگیركرد، زیاتر لە (600 هەزار) جولەكەی ئۆردوگانشین لە قودسی خۆرهەڵات‌و كەناری خۆرئاوا دەژین، سەرباری ناڕەزایەتی ئیسرائیل، ئەو ئۆردوگایانەی كە جولەكەكانی تێدا دەژین بەگوێرەی یاسای نێودەوڵەتی بە ئۆردوگای نایاسایی ئەژماردەكرێن. ساڵی 2005 ئیسرائیل ئۆردوگاو هێزەكانی لە كەرتی غەززە كێشایەوە.  سیاسەتمەدارانی ئۆپۆزسیۆن‌و داواكاری گشتی ئیسرائیل هۆشدارییان دا لەبارەی ئەو چاكسازییانەی كە حكومەتی داهاتوو پلانی بۆ داناوە ئەنجامیان بدات- لەوانە بەخشینی مافی ڤیتۆكردنی بڕیارەكانی دادگای باڵا بە پەرلەمانتاران- ئەمە بابەتێكە كە بەوتەی ئەوان دەبێتە هەڕەشە لەسەر دیموكراتیەتی ئیسرائیلی.  هەروەك هاوبەشەكانی ئیئتیلافی پێكهێنەری حكومەت پێشنیازی ئەنجامدانی چاكسازی یاساییان كردووە، ئەمەش بابەتیێكە كە رەنگە كۆتایی بە پرۆسەی دادگایكردنی ئێستای ناتانیاهۆ بهێنێت لەبارەی تۆمەتەكانی بەرتیل‌و ساختەكاری‌و شكاندنی متمانە. ناتانیاهۆ رەتیدەكاتەوە هیچ سەرپێچییەكی كردبێت.  لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئیسرائیل‌و رێكخراوەكانی بواری مافە مەدەنییەكان، بەشێوەیەكی تایبەتی لە بەشداری راستڕەوی توندڕەو لە حكومەتی نوێ نیگەران بوون.  ئیتمار بن غەفیر رێبەری پارتی "عوتسما یەهودیەت- هێزی یەهودی) بە لێدوانە توندەكانی دژی عەرەب دەناسرێت، داوای ئەوە دەكات ئەو بنەمایانە سوكبكرێن كە دانراون بۆ ئەو حاڵەتانەی تێیاندا دەكرێت هێزە ئەمنییەكان بۆ روبەڕووبونەوەی هەڕەشەكان تەقە بكەن. بن غەفیر كە جارێك تۆمەتبار كراوە رەگەزپەرەستی‌و پاڵپشتی رێكخراوە تیرۆرستییەكان، بڕیارە ببێت بە وەزیری ئاسایشی نەتەوەیی‌و دەسەڵاتی بەسەر پۆلیسی ئیسرائیل‌و كەنارۆی خۆرئادا دەبێت.  هاوبەشێكی تری راستڕەوی توندڕەو لە حكومەتدا (ئاڤی ماۆز)ە لە پارتی دژە هاورەگەزخوازانی "نوام"، كە داوای قەدەغەكردنی چالاكییەكانی "شانازی هاوڕەگەزخوازان" دەكات لە قودس‌و یەكسانی دەرفەت بۆ ژنان لەناو سوپا رەتدەكاتەوە‌و داوای دانانی سنور دەكات بۆ كۆچی جولەكە بەرەو ئیسرائیل، ئەمەش بەگوێرەی لێكدانەوەیەكی توندی شەریعەتی جولەكە.  ناتانیاهۆ رەخنەگرانی بەوە تۆمەتباركرد ترس دەوروژێنن، بەڵێنی ئەوەی داوە پارێزگاری لە دۆخی هەنوكە بكات. هەفتەی رابردوو بە ئێزگەی (NBR)ی ئەمریكی وت" بە دوو دەستی بەهێزەوە سوكانی سەركردایەتی دەگرمەدەست.. رێگە بە هیچ كەسێك نادەم هیچ شتێك بەرامبەر كۆمەڵگەی میم بكات یاخود هاوڵاتیانی عەرەبمان لە مافەكانیان بێبەش بكات یاخود هەر شتێكی تری لەو شێوەیە، ئەمە روونادات".   

درەو •    غازی سروشتی بەرهەمهێنراوی هەرێمی كوردستان كێڵگە سەرەكییەكەی لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیدایە كە كێڵگەی (كۆرمۆر)ە. •    ئەم كێڵگەیە پێداویستی رۆژانەی غازی ماڵان‌و وێستگەكانی كارەبای هەرێمی كوردستان دابین دەكات، لەپاڵ ئەمەدا نەوتی كۆندێنسەیت لەم كێڵگەیەدا بەرهەم دەهێنرێت كە پێداویستی سەرەكی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستانە‌و ئەم نەوتەی كۆرمۆر كاتێك تێكەڵ بە نەوتی هەناردەكراوی هەرێم دەكرێت كوالیتییەكەی بەرزدەكاتەوە. •    ڕووبەری ئەم بلۆكە 135 كیلۆمەتری دووجایە، دەكەوێتە خۆرئاوای ناحیەی (قادركەرەم) لە قەزای چەمچەماڵ، تا ساڵی 1976 قادركەرەم سەربە قەزای (خورماتوو) بوو لە پارێزگای كەركوك، لەو ساڵەدا قەزای خورماتوو خرایە سەر پارێزگای سەڵاحەدین، ساڵی 1987 ناحیەی (قادر كەرەم) خرایە سەر قەزای چەمچەماڵ‌و ئێستادا كێڵگەكە لە سنوری ئیداری چەمچەماڵدایە، ئەم كێلگەیە تاوەكو ساڵی 2003و رووخانی رژێمی سەددام لەژێر دەسەڵاتی حكومەتی عێراقدا بوو. •    سەرەتای دۆزینەوەی ئەم كێڵگەیە دەگەرێتەوە بۆ ساڵی 1928، ئەوكات كۆمپانیای نەوتی ئینگلیز گەڕانێكی سەرەتایی تێدا كردووە‌و بیرێكی لێداوە، بەڵام نەوتی دەرنەهێناوە، ئیتر كاركردن لەم كێڵگەیە راوەستاوە تاوەكو ساڵی 1953 دەست بەكاركردن كراوەتەوە، ئەوكات پشكنەرەیان زیاتر بەدوای نەوتدا گەڕاون، بەڵام بۆیان دەركەوتووە (1.8 ترلیۆن) پێ سێجا گاز لە كێڵگەكەدا هەیە.  •    لە كۆتای شەڕی ئێران- عێراقدا، دوای چۆڵكردنی ناحیەی قادر كەرەم‌و شاڵاوی ئەنفال، حكومەتی عێراق جارێكی تر لەڕێگەی هەردوو كۆمپانیای نەوت‌و غازی باكورەوە دەستیكردوەتەوە بە كاركردن لە كێڵگەی كۆرمۆردا‌و چەند بیرێكی نوێی لێداوە.  •    لە ساڵی 1990 بەهۆی شەڕی كوەیت‌و گەمارۆی ئابوری سەر عێراقەوە، رژێمی پێشوو كارەكانی خۆی لە كۆرمۆر راگرت.  •    لەدوای رووخانی رژێمی سەددام لە ساڵی 2003دا كێلگەكە كەوتە دەست حكومەتی هەرێمی كوردستان، نیسانی 2007 حكومەتی هەرێم گرێبەستی لەگەڵ هەردوو كۆمپانیای (دانەگاز)و (كریسنت پتریۆلیۆم)ی ئیماراتی ئیمزا كرد واژۆ كرد، گرێبەستەكە مافی دەرهێنانی نەوت‌و گاز لە هەردوو بلۆكی كۆرمۆرو چەمچەمال بەخشی بەو دوو كۆمپانیایە.  •    دوای 15 مانگ كاركردن لە ئۆكتۆبەری 2008دا غاز لە كۆرمۆر بەرهەم هێنرا، لەڕێگای بۆرییەكی 24 ئینجی‌و بەدرێژایی 174 كیلۆمەتر غاز گەیەندرایە وێستگەی كارەبای چەمچەماڵ‌و وێستگەی كارەبای هەولێر. •    لە ساڵی 2009وە هەندێك گۆڕانكاری لە پشكەكانی ئەو كۆمپانیایانەدا روویاندا كە گرێبەستی كۆرمۆریان وەرگرتبوو، بەڵام دواجار كارەكە لای كۆمپانیای (دانەغاز)ی ئیماراتی مایەوە. •    (دانە غاز) خۆی وەكو گەورەترین كۆمپانیای ناوچەیی تایبەت بە بەرهەمهێنانی غازی سروشی لەناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دەناسێنێت، ئەم كۆمپانیایە لە دێسەمبەری 2005 دامەزراوە‌و لە بازاڕی دراوی ئەبوزەبی تۆماركراوە، جگە لە هەرێمی كوردستان، لە میسر‌و ئیماراتی عەرەبیش كاردەكات. •    كێلگەی كۆرمۆر سێ جۆر بەرهەمی هەیە كە بریتین لە: - (غازی سروشتی) كە بە بۆری رەوانەی وێستگەكانی كارەبا دەكرێت لە چەمچەماڵ‌و هەولێر، بەپێی دواین راپۆرتی دانەغاز، ئێستا ئاستی بەرهەمهێنانی ئەم جۆرە لە غاز لە كێڵگەی كۆرمۆر گەیشتوەتە (500) پێ سێجای رۆژانە، ئەمەش بەهۆی پرۆژەیەكی پەرەپێدانەوە كە بەمدواییە كۆمپانیاكە لە كێڵگەكەدا جێبەجێی كردووە.     - (كۆندێنسەیت) كە تێكەڵی نەوتی هەناردەكراوی هەرێم دەكرێت بۆ بەرزكردنەوەی كوالیتییەكەی، بەپێی دواین راپۆرتی داناغاز، بەرهەمی كۆندێنسەیت لە كۆرمۆر ئێستا رۆژانە بۆ (34 هەزارو 300) بەرمیل بەرزبوەتەوە  - غازی شلی ماڵان (LPG) كە پێداویستی غازی ماڵان‌و كارگەكان دابین دەكات، كۆمپانیای دانەغاز ئەم غازە دەفرۆشێت بە كۆمپانیاكانی ناوخۆ، ئێستا كۆمپانیای (ساوس كوردستان) گرێبەستی كڕین‌و گواستەوەی ئەم غازەی بەدەستەوەیە، رۆژانە لە كێڵگەكەدا زیاتر لە (هەزار) تەن غازی شل بەرهەم دەهێنرێت، كۆمپانیای ساوس كوردستان بە تانكەر غازەكە دابەش دەكات بەسەر شارەكانی هەرێمدا بەمجۆرە: - 12 تانكەر غاز بۆ هەولێر - 11 تانكەر بۆ سلێمانی - 7 تانكەر بۆ دهۆك  •    دانەغاز لە راپۆرتی خۆیدا بۆ (9) مانگی ئەمساڵ، بە تێكڕا بڕی (85) دۆلاری بۆ نرخی هەر بەرمیلێك (كۆندێنسەیت) دیاریكردووە، بڕی (43) دۆلاریشی بۆ نرخی هەرمیلێك غازی (LPG) دیاریكردووە. •    بەمدواییە بەهۆی ناكۆكییەكانییەوە لەگەڵ پارتی لەبارەی چۆنیەتی حومكڕانی، یەكێتی جارێكی تر پرسی جیاكردنەوەی ئیدارەی سلێمانی لە هەولێر هێناوەتە پێشەوە، ئەگەر ئەمە رووبدات‌و كێڵگەی كۆرمۆر هەناردەی خۆی بۆ سنوری دەسەڵاتی پارتی رابگرێت، سنوری پارتی روبەڕووی قەیرانی غازی ماڵان (LPG) دەبێتەوە، هەروەها هەناردەی نەوتی هەرێمیش بەبێ (كۆندێنسەیت)ەكەی كۆرمۆر، كوالیتی دادەبەزێت‌و توشی قەیران دەبێت. •    غازی كارتی بەهێزی دەستی یەكێتییە بۆ فشار لەسەر پارتی،  بەمدواییە بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێكی ئاماژە بەم كارتە كرد‌و وتی كۆندێنسەیتی ئێمە كوالیتی نەوتی هەرێمی بەرزكردوەتەوە، ئەگەر هەناردەی كۆرمۆر رابگرین پارتی زەرەر دەكات.  •     بەپێچەوانەی نەوتەوە بەگشتی داتاكانی كەرتی غاز لە بەرژەوەندی پارتیدا نین وەكو حزبی حوكمڕانی سەرەكی هەرێمی كوردستان، چونكە:   - یەدەگی غازی سروشتی لە سنوری قەڵەمڕەوی یەكێتیدا بە (18 ترلیۆن‌و 300 ملیار) پێ سێجا دەخەمڵێندرێت. - یەدەگی غازی سروشتی لە سنوری قەڵەمڕەوی پارتیدا كەمترەو بە (300 ملیار) پێ سێجا دەخەمڵێندرێت. ئەم ژمارانە نیشانی دەدەن، لە حاڵەتی دوو ئیدارەیدا غاز كارتی بەهێزی دەستی یەكێتییە، هەروەك چۆن ژمارەكان نیشاندەری ئەوەن نەوت كارتی بەهێزی دەستی پارتییە، چونكە زۆرینەی هەناردەی نەوتی هەرێم لەسنوری پارتی بەرهەم دەهێنرێت‌و كۆنترۆڵی بۆری هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستانیش بۆ توركیا هەر لەژێر كۆنترۆڵی پارتیدایە. •    بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، پارتی‌و یەكێتی لەبارەی چۆنیەتی ئیدارەدانی كەرتی غازەوە بەدیاریكراویش كێڵگەی غازی كۆرمۆر ناكۆكن، پارتی خەونی ئەوەیە هاوشێوەی نەوتن غازەكەش رەوانەی توركیا‌و دەرەوە بكات، یەكێتی پرۆژەیەكی تری بۆ غازی كۆرمۆر هەیە‌و دەخوازێت كۆمپانیایەك دروست بكات‌و لەرێگەی ئەو كۆمپانیایەوە غازەكە بە بۆری بگوازێتەوە بۆ ماڵان، لەرێگەی ئەم كۆمپانیایەوە ئابوری خۆی بەهێز بكات، یەكێتیی بژاردەیەكی تریشی بۆ غازەكە لەبەردەستدایە كە تاوتوێی دەكات ئەویش رادەستكردنیەتی بە بەغداد لەبەرامبەر ئەوەی حكومەتی عێراق دور لە دەستی پارتی، موچە‌و بودجەی سلێمانی دابین بكات.    

درەو: پ.ی.د. كارزان محەمەد/ مامۆستا لە زانکۆی پۆلیتەکنیک/  گۆڤاری ئاییندەناسی بەرایی “ئاسایشی نەتەوەیی” لە زۆرینەی وڵاتانی جیهان بە شێوەیەكی بەردەوام ڕووبەڕووی چەندین تەوژمی مه‌ترسیدار دەبێتەوە، ئەمەش كاریگەری لەسەر بوارە گرنگەكانی ژیان لەو وڵاتانەدا دادەنێت. گەشەسەندنی تەكنەلۆژیای پەیوەندی له‌ ماوه‌ی چه‌ند ده‌یه‌ی ڕابردوودا‌ پڕۆسەی ئاڵوگۆڕی داتای له‌سه‌ر ئاستی نێوده‌وڵه‌تی خێراتر كرد. وێرای لایەنە ئەرێنییەكانی كە بووەته‌ مایه‌ی دامه‌زراندنى ده‌وڵه‌تی ئه‌لكترۆنی و په‌ره‌پێدانی هۆشیاریی جۆراوجۆر له‌ كۆمەڵگەكاندا، كۆمه‌ڵێك لێكه‌وته‌ و لایەنی نەرێنییشی لەگەڵ خۆیدا هێناوە كە پێویستی بە شرۆڤە هەیە، بەئامانجی دەستنیشانكردنی مەترسییەكان و هەنگاونان بۆ شێوازی خۆپارێزی لە مه‌ترسییه‌كانی بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی بە هەموو ڕەهەندەكانیەوە. هه‌رێمی كوردستان وه‌ك به‌شێك له‌و وڵاتانه‌ی له‌ژێر سایه‌ی شه‌پۆلی ته‌كنه‌لۆژیای مۆدێرندا، به‌ شێوه‌یه‌كی به‌رفراوان و له‌ ماوه‌یه‌كی كورتدا، چه‌ندین كۆمپانیای په‌یوه‌ندی و ئینته‌رنێتی تیادا دامه‌زرا، فاكته‌رێكی ده‌ره‌كیی گرنگ بوو بۆ سوودبینینی فراوان له‌و خزمه‌تگوزارییانه‌. دیارترین ئه‌و فاكته‌رە ناوخۆییانه‌ی له‌م هه‌رێمه‌دا‌ ده‌رفه‌تی ڕه‌خساند بۆ ئه‌وه‌ی ڕێژه‌یه‌كی زۆری دانیشتووان و ته‌نانه‌ت دامه‌زراوه‌ جۆراوجۆره‌ فه‌رمی و نافه‌رمییه‌كان هه‌وڵ بده‌ن ئه‌م ته‌كنه‌لۆژیا مۆدێرنه‌ به‌كار بهێنن، بریتی بوون له‌: ئازادیی ڕاده‌ربڕین و نه‌بوونی سانسۆر، ئاسانی له‌ ده‌ستڕاگه‌یشتن به‌ خزمه‌تگوزاریی ئینته‌رنێت و هه‌رزانی له نرخه‌كه‌یدا. واتە سه‌رجه‌میان ڕۆڵی گرنگیان له‌ هه‌ڵكشانى ‌ڕێژه‌ى به‌كارهێنه‌رانی خزمه‌تگوزارییه‌كانى ئینته‌رنێتدا هه‌بووه‌. له‌ ماوه‌ی زیاتر له‌ یه‌ك ده‌یه‌ی ڕابردوودا، تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانیش وه‌ك به‌رهه‌مێكی نوێی ئینته‌رنێت له‌ هه‌رێمی كوردستان به ‌شێوه‌یه‌كی به‌رچاو گه‌شه‌ی سه‌ند. واتە له‌ قۆناغێكی هه‌ستیاردا كه‌ چه‌ندین هه‌ڕه‌شه‌ی ده‌ره‌كی (تیرۆریزم) و هه‌ڕه‌شه‌ی ناوخۆیی (ناكۆكی و دووبه‌ره‌كی) ببوونه‌ مه‌ترسی بۆ سه‌ر دانیشتووان و سیستمی حكومڕانی له‌ هه‌رێمی كوردستاندا. لێكه‌وته‌كانى تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانیش له‌‌سه‌ر هه‌لومه‌رجی یه‌ك ده‌یه‌ی ڕابردوو پێویستى به ‌شرۆڤه‌یه‌كی زانستی هه‌یه‌ تا بتوانین بۆ دۆخی ئێستا و قۆناغی ئاینده‌ش مامه‌ڵه‌یه‌كی دروست له‌گه‌ڵ ئه‌م ته‌كنه‌لۆژیا نوێیه‌دا بكه‌ین. ئه‌مه‌ش ئامانجى ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌یه‌.   یەكەم: چەمكی ئاسایش و ئاسایشی نەتەوەیی و ڕه‌هه‌نده‌كانی   تا ئێستا پێناسەی جۆراوجۆر بۆ چەمكی ئاسایشی نەتەوەیی كراوە، فرەچەشنی لە تێڕوانینی پسپۆڕانی بوارەكەش دەگەڕێتەوە بۆ ڕەهەنده‌كانی ئەم چەمكە كە زۆر بواری تری ژیانی مرۆیی لەخۆ دەگرێت. مەبەست لە ئاسایش (Security)، دۆخێكە تیایدا مرۆڤ هەست بە ئارامیی ژیان بكات. لە ڕوانگەی پۆلێنی پسپۆڕانیشەوە لەسەر ئاستی ئاسایشی تاكەكەسی، ئاسایشی كۆمەڵایەتی، ئاسایشی نەتەوەیی و ئاسایشی نێودەوڵەتی شرۆڤە دەكرێت. گەشەسەندنی چەمكی ئاسایش پەیوەندیی بە چارەنووسی كۆمەڵگا و پێگە و چارەنووسی دەوڵەتانەوە هەیە، ئه‌مه‌ش بووەتە مایەی هاتنەئارای زاراوەی “ئاسایشی نەتەوەیی” كه‌ به‌ كۆڵه‌كه‌یه‌كی سه‌ره‌كیی پاراستنی سه‌روه‌ریی خاك و حكومڕانی داده‌نرێت. گه‌شه‌سه‌ندنی پڕۆسەی جیهانگیری و كاریگه‌رییه‌كانى له‌سه‌ر كاڵبوونه‌وه‌ی سنووری نێوان وڵاتان به‌ قۆناغێكی مۆدێرن بۆ ده‌وڵه‌تان داده‌نرێت، چونكە وێڕای دووریی سنوورەكانیان لە یەكتر، دەتوانن ببنە هاوپەیمان یاخود ململانێ و كاریگەری لەسەر بەرژەوەندی و پێگەی بەرامبەرەكانیان دروست بكەن. لەم ڕوانگەیەوە، مەبەست لە ئاسایشی نەتەوەیی: توانستی كۆمەڵگایەكه‌ بۆ پارێزگاری و برەودان بە كولتوور و بەهاكانی خۆی[1]. بە پێی پێناسەیەكی تر، ئاسایشی نەتەوەیی بەشێكی دانەبڕاو لە بەرژەوەندییە نەتەوەییەكانی هەر وڵاتێك پێك دەهێنێت، لەم دیدگایه‌وه‌ بەرژەوەندیی نەتەوەیی بە مانای بەدیهێنانی باشترین دۆخە بۆ میللەت بە بەراورد لەگەڵ دەوڵەتانی تردا[2]. ڕۆبەرت ماندل؛ پسپۆڕی بواری ئاسایشی نەتەوەیی، جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە بایەخی ئەم چەمكە و گەشەسەندنی بۆ دەستەواژەیەكی گرنگی نێودەوڵەتی، لە سەدەی بیستەم و بەتایبەتی لەدوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە بووەتە باو. ناوبراو له‌و باوه‌ڕه‌دایه‌: ئاسایشی نەتەوەیی هێنانەدیی پێداویستییە سایكۆلۆژی و ماددییەكانی ئاسایش و ئارامییە، لە بنەڕەتیشدا بەشێكە لە بەرپرسیارێتیی حكومەت بۆ خۆپارێزی لە هەڕەشە ڕاستەوخۆ دەرەكییەكان و پاراستنی سیستمی هاوڵاتێتی و شێوازی ژیانی هاوڵاتییانی خۆی[3]. به‌ پێی بۆچوونێكی تر، مەبەست لە دەستەواژەی ئاسایشی نەتەوەیی ڕەخساندنی هەلومەرجێكی ئارامە بۆ ژیانی هاوڵاتییان و ئاشتی لە وڵاتێكدا، واتە پاراستنی ئاسایشی تاكەكەس و خێزان و گرووپ و دامەزراوەكانی ناو كۆمەڵگا و نەتەوە و دەوڵەتێك كە سەرجەمیان لە چوارچێوەیەكدا كۆ بوونەتەوە[4]. دیارترین ڕەهەنده‌كانی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی، بە پشتبەستن بە بۆچوونه‌كانی پسپۆڕانی بواره‌كه‌، بریتین لە: ئاسایشی تاكەكەس (Individual Security) ئاماژەیە بۆ گرەنتیی گیان و جەستەی هاوڵاتییان لەهەمبەر ئەو مەترسی و زیانە تەندروستییانەی لەمپەرن لەبەردەم ژیانیاندا. بە مانایەكی تر: هەر جۆرە هەڕەشەیەك بۆ سەر گیان یاخود تەندروستیی مرۆڤ هەبێت، ئەوا ئاسایشی ژیانیان لەناو دەچێت[5]. ئاسایشی ئیتیك (Ehtic Security) چەمك و دەستەواژەی “ئیتیك” لە زاراوەی “Ethikos”ی یۆنانییەوە وەرگیراوە، بە مانای دابونەریت و خوو و ڕەوتاری زاڵ لەناو كەسێتی یاخود كولتوورێكدا دەوترێ. لە هەمان كاتدا پرەنسیپەكانی ئاكار و مامەڵەش دەربارەی چۆنیەتیی بوونیەتی تاكەكەس و شێوازی مامەڵەكەی دەوترێت، كە لە چوارچێوەی دامەزراوەیەك یان شوێنی ژیانیدا دەینوێنێت. ئاسایشی كۆمەڵایەتی (Social Security) باری بوزان (Barry Buzan) بۆ یەكەم جار لە ساڵی 1991دا چەمكی “ئاسایشی كۆمەڵایەتی” لە پەرتووكە بەناوبانگەكەی خۆیدا بە ناوی “جەماوەر، دەوڵەتان و ترس[6]” بەكار هێناوە، ئەم چەمكەش لە ڕوانگەی “بوزان”ەوە واتە “ڕزگاربوون لە هەر جۆرە هەڕەشەیەك، لە هەمان كاتدا توانای دەوڵەتان و كۆمەڵگاكان بۆ پاراستنی ناسنامەی سەربەخۆیی و یەكپارچەیی لە بواری مەیدانیدا[7]“. ئاسایشی سیاسی (Political Security) دابینكردنی ئارامی و دڵنیاییە لەلایەن فەرمانڕەوای وڵاتەوە بۆ هاوڵاتییانی هەرێمەكەی، لە ڕێگەی بەگژداچوونەوەی هەڕەشە جۆراوجۆرە دەرەكییەكان­ و دابینكردنی مافە سیاسییەكانیان لە پڕۆسەی بەشداری لە بەڕێوەبردنی وڵات، بە ئامانجی دەستنیشانكردنی چارەنووسی خۆیان و كۆمەڵگا. پێویستە ئاسایش و ئامادەگیی ئازادانە و یەكسان بۆ هاوڵاتییانیش فەراهەم بكرێت، واتە هیچ كەسێك بەزۆرەملێ بیروباوەڕی بەسەردا نەسەپێنرێ یان دەستگیر نەكرێت[8]. ئاسایشی ئابووری و دارایی (Fanance and Economic Security) بنەما سەرەكییەكانی ئەم جۆرە ئاسایشە لە پێناو ڕەخساندنی سیستمێكە بۆ سەرجەم پێكهاتە و بەشە جۆراوجۆرەكانی ئابووریی كۆمەڵگا، تا هاوڵاتییان هەست بە مەترسی لەهەمبەر كەمبوون یا نەبوونی پێداویستییە بنچینەییەكانی ژیانی خۆیان نەكەن. نموونەیەكی به‌رجه‌سته‌ش، بارودۆخی بازاڕ و بانكەكانه‌ كە لەسەر بنەمای دراو و مامەڵەیە. هەر بۆیە دابینكردنی ئاسایشی ئابوورییش پەیوەستە بە كۆمەڵێك بنەمای گرنگی وەك: سەرمایەگوزاری، دابەشكردنی دادپەروەرانەی سامان، سوودوەرگرتن لە دەرفەت و ئیمتیازاتەكان بە شێوەیەكی یەكسان، بەگژداچوونەوەی گەندەڵیی ئابووری و دارایی، بنەبڕكردنی دیاردەی دزی و بەرتیل و هاوشێوەكانی كە دەبنە مایەی سەقامگیریی ئاسایشی ئابووریی كۆمەڵگە[9]. ئاسایشی ژینگە (Enveromintal Security) دڵنیابوونی جەماوەر لەهەمبەر ئاسایش و ئارامیی ئەو ژینگە و كەشوهەوایەی تیایدا دەژی، بنەمایەكی گرنگی ئاسایشی كۆمەڵگا پێك دێنێت. لە ماوەی چەند دەیەی ڕابردوودا، هاوكاتی گەشەسەندنی تەكنەلۆژیا، پاكوخاوێنیی ژینگەش كەوتووەتە بەردەم مەترسییه‌وه‌، بە مانایەكی تر: ژینگە وەك بنه‌مایه‌كی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی بووەتە مەسەلەیەكی هەستیاری وڵاتان، كۆمەڵێك بابەتی وەك: پیسبوونی كەشوهەوا، كونبوونی بەرگی ئۆزۆن، دابارینی ئەسیدەكان، داخورانی خاك و بەبیابانبوون، لەناوچوونی جەنگەڵەكان تا پیسبوونی سەرچاوە ئاوییەكانی سەرزەوی و ژێرزەوی…؛ بە بنەما گرنگەكانی ژینگە دادەنرێت[10]. ئاسایشی كولتووری (Cultural Security) ڕەهەندێكی گرنگی ئاسایشی نەتەوەیی پەیوەندیدارە بە ئاسایشی كولتووری و بنەما هزرییەكانی كۆمەڵگە دەگرێتەوە: (عەقڵانیەت، واقیعبینی، دادخوازی، دینامیكی)، به‌ مه‌رجێك بە پێی پێوەرە زانستییەكان بێت. لە لایەكی تریشەوە بواری ڕووناكبیری و بەرهەمە كولتوورییەكانی كۆمەڵگاش لەخۆ دەگرێت، كە پێویستە بپارێزرێن و لە گەشەی بەردەوامیشدا بن[11]. ئاسايشى سه‌ربازی (M ilitary Security)  توانستى ده‌وڵه‌تان له‌ بواری سوپا، ته‌كنه‌لۆژیای جه‌نگی و ئاماده‌باشی بۆ كۆنترۆڵی بارودۆخی ناوخۆی وڵات و ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی هه‌ر هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی ده‌ره‌كی، به‌ بنه‌ماكانی ئاسایشى سه‌ربازی داده‌نرێت. به‌گشتی له‌سه‌ر ئاستی جیهان سه‌رجه‌م وڵاتان بایه‌خ به‌و جۆرانه‌ی ئاسایشى نه‌ته‌وه‌یی ده‌ده‌ن، پله‌به‌ندییه‌كه‌شی به‌ پێی هه‌ڵكه‌وته‌ی جیۆگرافی و سیستمی حكومڕانی گۆڕانی به‌سه‌ردا دێت. واتە وڵاتێك له‌ دۆخی جه‌نگدا بێت، به‌دڵنیاییه‌وه‌ ئاسايشى سه‌ربازی به‌ پله‌ی یه‌كه‌م دێت، یاخود وڵاتێك دووچاری قه‌یرانێكی دارایی بووبێته‌وه‌، ئه‌وا ئاسایشى ئابووری له‌ ئه‌وله‌ویه‌تدایه‌، كه‌واته‌ پله‌به‌ندییه‌كه‌ له‌ژێر كاریگه‌ریی فاكته‌ره‌كانى كات و شوێن و هه‌لومه‌رجدایه‌. دووه‌‌م: تۆڕه ‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی پڕۆژه‌ و هه‌نگاوه‌ زانستییه‌كانی دواى كۆتاییهاتنی جه‌نگی دووه‌می جیهانی‌، به‌تایبه‌تی له‌ ململانێی جه‌نگی ساردی نێوان ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانى ئه‌مەریكا و سۆڤیه‌ت، كاریگه‌ریی له‌سه‌ر زانستی ته‌كنه‌لۆژیای په‌یوه‌ندی هه‌بوو كه‌ دیارترینیان داهێنانی تۆڕی ئینته‌رنێته‌‌. له‌ ماوه‌ی دوو ده‌یه‌ى ڕابردووشدا، له ‌سایه‌ی گه‌شه‌سه‌ندنی ئینته‌رنێتدا مۆدێلێكی نوێی میدیای ئه‌لكترۆنی هاته ‌ئارا كه‌ به‌ تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان ناو ده‌برێت. سەرەتای ئه‌م داهێنانه‌ لە زانكۆی هارڤاردەوە دەستی پێ كرد. مارك زوكەر بێرگ لە قۆناغی خوێندنیدا لەو زانكۆیە، لە 4ی شوباتی 2004دا ماڵپەڕی “فەیسبوك”ی بۆ خوێندكارانی زانكۆ دروست كرد. دوای پێشوازییەكی گەرمی خوێندكاران، دەستین مۆسكۆڤیتز (Dustin Moskovitz) ماڵپەرێكی هاوشێوەی بۆ زانكۆكانی (ستانفۆرد، كۆڵۆمبیا، یێل) و چەند زانكۆیەكی تر بەرهەم هێنا، ئەمەش بە سەرەتاكانی هاتنەئارای تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان دادەنرێت[12]. سه‌باره‌ت به‌ پێناسەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانیش، دەتوانین بڵێین: میدیای كۆمەڵایەتی یاخود سۆشیالمیدیا (Social Media) جۆرێكی نوێی ڕاگەیاندنە كە دەرفەتی مامەڵە لەنێوان خاوەن پەیام و وەرگردا دەڕەخسێنێت، بەو مانایەی كە لەم جۆرە میدیایەدا “وەرگر” هەر تەنها كارتێكراو نییە، بەڵكوو بە مامەڵەیەكی چالاكانە لەگەڵ پەیام و نێرەردا پڕۆسەی ئاڵوگۆڕی پەیام دروست دەكات و توانای دەستكاری و سەرلەنوێ بڵاوكردنەوەی پەیامەكەشی هەیە، واتە پەیامەكە لەگەڵ هزر و بیروبۆچوونی خۆیدا ئاوێتە دەكات و دەینێرێتەوە بۆ كەسانی تر[13]. بە پێی پێناسەیەكی تر: تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بە مۆدێلێكی نوێی پەیوەندیی كۆمەڵایەتی دادەنرێن كە تیایدا پەیوەندیی نێوان بەكارهێنەران لە ڕێگەی ئینتەرنێتەوە فەراهەم دەبێت[14]. ئەركی سەرەكیی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بریتییە لە دروستكردنی پڕۆسەی پەیوەندی و ئاسانكاری لەو تۆڕە كۆمەڵایەتییانە بۆ هاوڵاتییان و گرووپەكان، بە ئامانجی ئاڵوگۆڕی زانیاری[15]. كۆمه‌ڵێك تایبه‌تمه‌ندیی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، ڕۆڵی گرنگی هه‌بووه‌ تا ببێتە بەربڵاوترین تۆڕی پەیوەندی لەنێو كۆمەڵگەدا: ئاسانیی گفتوگۆ و ئاڵوگۆڕی زانیاری لەگەڵ بەرانبەردا بە هۆی “چات”ەوە. خێرایی لە پڕۆسەی ئاڵوگۆڕی زانیاری، بودجەیەكی كەمیشی پێویستە. هەندێك جاریش بەكاربەران نەناسراون. توانستی بەرفراوانی ئینتەرنێت بۆ خستنەڕووی زانیاری بۆ كۆمەڵگە، وەك: دەستڕاگەیشتن بە زانیاری، وەرگرتن و ناردنی نامەی ئەلكترۆنی، كڕینی پێداویستی بە شێوەی ئەلكترۆنی كە ڕێگە لە بەهەدەردانی كات دەگرێت[16]. له‌ هه‌رێمی كوردستاندا دامه‌زراندنى سه‌نته‌ره‌كانى ئینته‌رنێت به‌ شێوه‌یه‌كی به‌رفراوان له‌ سه‌ره‌تای ساڵی (2000)ەوه‌ ده‌ستى پێ كرد، هاوكاتی گه‌شه‌ى تۆڕه ‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان له‌سه‌ر ئاستی جیهان. به ‌هۆى ئاسانی له‌‌ ده‌ستڕاگه‌یشتن به‌ ئینته‌رنێت و نه‌بوونى سانسۆر یاخود فلته‌ریش له‌ به‌كارهێنانیدا، به‌ شێوه‌یه‌كی خێرا بایه‌خدان و به‌كارهێنانى تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان بووه‌ بابه‌تێكی سه‌ره‌كی له‌ناو دانیشتووانى هه‌رێمی كوردستاندا. ئه‌م مۆدێله‌ نوێیه‌ كه‌ به‌ میدیای جه‌ماوه‌رییش ناو ده‌برێت، وێڕای ئه‌و تایبه‌تمه‌ندییانه‌ی له ‌سه‌ره‌وه‌دا ئاماژه‌مان پێ كرد كه‌ دیارترینیان ئاسانكارییه‌ بۆ وه‌رگرتن و ئاڵوگۆڕی داتا و بۆچوون و خزمه‌تگوزارییه‌كانی تر، كۆمه‌ڵێك لایه‌نى نه‌رێنی و مه‌ترسیی بۆ سه‌ر ئاسایشى نه‌ته‌وه‌یی له‌ هه‌رێمی كوردستاندا هێناوه‌ته ‌ئارا. له‌ ته‌وه‌ره‌ی سێیه‌مدا، به‌ شێوه‌یه‌كى زانستییانه‌ ئاماژه‌ به‌ دیارترین مه‌ترسییه‌كانى تۆڕە ‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان له‌سه‌ر ئاسایشى نه‌ته‌وه‌یی گه‌لی كورد ده‌ده‌ین، له‌ پێناو ده‌ستنیشانكردنی جۆری مه‌ترسییه‌كان و خستنه‌ڕووی ڕێكارێكی شیاو بۆ ڕێكخستنه‌وه‌ و ئۆرگانیزه‌كردنی تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان. سێیه‌م: مەترسییەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی پۆلێنی كاریگه‌رییه‌ نه‌رێنی و مه‌ترسییه‌كانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان به ‌پێی هه‌لومه‌رج و سیستمی ژیان و حكومڕانیی ده‌وڵه‌تان گۆڕانكاریی به‌سه‌ردا دێت. لێرەدا ئاماژه‌ به‌ دیارترین مه‌ترسییه‌كانى تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی له‌ هه‌رێمی كوردستاندا ده‌ده‌ین، به‌ جۆرێك ڕه‌نگدانه‌وه‌ی له‌سه‌ر ئاسایشى تاكه‌كه‌س و كۆمه‌ڵگا و بواره‌كانی تری ژیاندا ده‌بینرێت. یەكەم: سایبه‌رتیرۆریزم تیرۆر لە ڕووی زانستی زمانناسییەوە (Philology) لە بنەڕەتدا لە وشەی “Terrorisme”ی فەڕەنسییەوە هاتووە، بە مانای ترسێكی زۆر، تۆقاندن، دڕندەیی ‌و تێكدانی باری دەروونی دێت([17]). بە بڕوای دورۆتی دەنینگ، تیرۆریزمی ئەلكترۆنی واتە: بەكارهێنانی ژینگەی میدیا و بواری ئەلیكترۆنی بە ئامانجی تیرۆر، یاخود پەلاماردان و هەڕەشەی نایاسایی لە ڕێگەی بەكارهێنانی كۆمپیوتەر و تۆڕەكانی زانیاری و بڵاوكردنەوە، ئەویش بە مەبەستی بڵاوكردنەوەی ترس و دڵەڕاوكێ یان ناچاركردنی دەوڵەت یان جەماوەر لە پێناو بەدیهێنانی كۆمەڵێك ئامانجی تایبەت. گرنگترین تایبەتمەندییەكانی ئه‌م جۆره‌ تیرۆریزمه‌ ‌بریتییه‌ لە: بێسنووری: تیرۆر لە ڕێگای میدیاكانەوە ڕووبەڕووی سنووردارێتییەكی ئەوتۆ نابێتەوە. كەمیی بودجەی تێچوو: بە بودجەیەكی كەم دەتوانرێ زۆرترین كردەی تیرۆر ئەنجام بدرێت. زیانگەیاندنی دارایی بەبێ زیانی جەستەیی: ڕێوشوێنێكی گرنگی تیرۆری میدیایی لەوەدایە كە دەتوانێ زۆرترین زیانی دارایی و سایكۆلۆژی بگەیەنێ بێ ئەوەی خۆی زیانی جەستەیی هەبێت. ئاسانكاری لە ئەنجامدانی كردەی تیرۆریستی. هەماهەنگی لە كردەی تیرۆردا: فاكتەری خێرایی لە پڕۆسەی پەیوەندی و هاریكاری لە ڕێگەی میدیاوە، كاری تیرۆریستانی ئاسان كردووە. ئاڵوگۆڕی دراو و بانك: سوودوەرگرتنی نێگەتیڤانەی تیرۆریزم لە پڕۆسەی پەیوەندی بۆ ئاڵوگۆڕی دراو، فاكتەرێكی تری پەنابردنی گرووپە تیرۆریستییەكانە بۆ میدیای ئەلكترۆنی. لە هەمان كاتدا خەسڵەتەكانی تیرۆریزمی میدیایی بریتین لە: خێرایی لە پڕۆسەی تاواندا: فاكتەرەكانی كات و شوێن لە سایبەر تیرۆریزم گۆڕانی بەسەردا هاتووە، لە دنیای ئەلكترۆنیدا بە هۆی نزیكایەتی (تاوانبار، ئامانج و شوێنی تاوان) ئەنجامدانی تاوانی ئاسان كردووە. نادیاریی ناسنامەی تیرۆریست. قەوارەی تاوان: لە سایبەرتیرۆریزمدا قەوارەی تاوان و ئاستی كاریگەرییەكانی ناڕوونە. كەمیی بودجە: ئەنجامدانی تاوان لە دنیای ئەلكترۆنیدا تەنها پێویستی بە كۆمپیوتەر و هێڵێكی ئینتەرنێت هەیە، واتە بڕی تێچووی كەمە. نائامادەگی لە شوێنی تاوان: لە تاوانی ئاساییدا بەبێ ئامادەبوونی تاوانبار ئاستەمە تاوان ئەنجام بدرێت، بەڵام كردەی تاوان لە دنیای ئەلكترۆنیدا بەبێ ئامادەگی لە شوێنەكەدا ئەنجام دەدرێت، ئەمەش دەبێتە مایەی ونبوونی سەرەداوەكان. نێودەوڵەتیبوونی تاوان: لە تیرۆریزمی میدیای ئەلكترۆنیدا سنوورەكان تێدەپەڕێنرێت و دەشێ تیرۆریست لە وڵاتێك بێت و تاوان لە وڵاتێكی تردا ئەنجام بدات. هەڵكشانی ژمارەی ڕەش: واتە ئاستی زیانەكانی تاوان بەتەواوەتی نادركێنرێت. ئۆتۆماتیكبوونی تاوان[18]. لە پڕۆسەی جەنگی دژ بە تیرۆریزمدا، تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان و سه‌رجه‌م میدیاكانیش وەك پرەنسیپێكی نیشتمانی ئەركی سەرشانیانە بەشداری لە بەگژداچوونەوەی سایبه‌رتیرۆریزمدا بكەن. بە بڕوای پسپۆڕان، پێویسته‌ ستراتیژی بەگژداچوونەوەی سایبه‌رتیرۆریزم له‌ سێ ڕەهەندەوه‌ بێت: سیستمی بەرگری و خۆپاراستن: یەكەمین هەنگاوە بۆ پاراستنی ئاسایشی وڵاتان. ناسین: هەوڵدان بۆ ئاشكراكردنی ئەو كەس و لایەنانەی ئامانجی هێرشن و ناسینی كەس و لایەنی هێرشبەریش هەنگاوێكی گرنگە بۆ بەگژداچوونەوەی سایبەرتیرۆریزم. پووچەڵكردنەوە: لەم قۆناغەدا پەلاماردانی ئەلكترۆنی لە هەر سەرچاوە و هەلومەرجێكدا بێت پێویستە پووچەڵ بكرێتەوە[19]. دووه‌م: تەزویری ئەلكترۆنی دەستەواژەی تەزویر لە ڕوانگەی یاساییەوە پێناسەی جۆراوجۆری بۆ كراوە، بە پێی بۆچوونێكی گرنگی یاسایی ئه‌م تاوانه‌ لە پوختەترین پێناسەدا واتە: گۆڕینی ڕاستییەكە لە نووسینێكدا بە ئامانجی فێڵكردن و بە شێوازێك كە یاسا بە تاوانی داناوە، دەبێتە مایەی زیانبەخشین (دەشێ زیانەكە ماددی یاخود مەعنەوی یان هەردووكیان بێت)[20]. گەشەكردنی تەكنەلۆژیای كۆمپیوتەرییش، وێڕای خەسڵەتە گرنگەكانی لە پەرەپێدانی پڕۆگرام و سێرڤسی جۆراوجۆر، بە هۆی پڕۆسەی ئاسانكاری لە دەستكاری و ئاڵوگۆڕی داتا و وێنەدا، دەرفەتی بۆ كەسانی خراپیش ڕەخساندووە تا بۆ ئامانجی نادروست و نایاسایی بەكاری بهێنن، بەتایبەت بۆ تاوانی ئەلكترۆنی. لەم ڕوانگەیەوە پسپۆڕێك پێی وایە: بەكارهێنانی سیستمی كۆمپیوتەر و پڕۆگرامەكانیەتی بۆ ئەنجامدانی تاوان[21]. تەزویری ئەلكترۆنی؛ بەكارهێنانی پڕۆگرامی جۆراوجۆر بۆ دەستكاریی (داتا، وێنە، مۆر و ڤیزا…) به‌كار ده‌هێنرێت، له ‌ڕێگه‌ی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانه‌وه‌ به‌ خه‌ڵك ده‌فرۆشرێن. بۆ نموونه؛‌ دێكۆمێنتێكی فه‌رمی (بڕوانامه‌، ناسنامه‌ و پاسپۆرت…) به ‌ناوی كه‌سێكه‌وه‌یه‌، وێنه‌ یاخود داتایه‌كی ده‌ستكاری ده‌كه‌ن بۆ مامه‌ڵه‌یه‌كی ته‌زویر. هه‌روه‌ها ئەم تاوانە له‌ تۆڕه ‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كاندا بۆ چەند جۆرێك پۆلێن دەكرێت: – دروستكردنی ئەكاونت و پەیجی تەزویر. – بەكارهێنانی پڕۆگرامی پێشكەوتوو بە مەبەستی تەزویركردنی دەنگ و ڕەنگ و وێنە و ڤیدیۆ یاخود دەستكاریكردنیان.  سێیه‌م: ژیانی تایبه‌ت سەرهەڵدان و ڕێزگرتن لە سنوورەكانی چەمكی ژیانی تایبەت؛ مێژوویەكی دێرینی هەیە و لە زۆربەی ئایینە ئاسمانییەكانیشدا جەخت لەسەر پاراستنی كراوەتەوە، بەڵام هاتنەئارای وەك چەمكێكی سەربەخۆ؛ دەگەڕێتەوە بۆ كۆتایی سەدەی نۆزدە، كاتێك هەردوو یاساناسی ئەمەریكی سامۆئیل وارین و لویس براندیس لە ئەنجامی دەركەوتنی ڕۆژنامەی ڕووزەرد كە بێــپەروا كەوتبووە ‌گیانی پێشێلــكردنی ژیانی تایبەتیی كەسەكانەوە، ‌توێژینەوەیەكیان لە ساڵی 1890 بە ناوی مافی ژیانی تایبەت بڵاو كردەوە[22]، ‌تیایدا داوای پاراستنی مافی ژیانی تایبەتیان لە یاساكانی ئەو سەردەمەدا كردبوو، ئەمەش بە سەرەتای پشتیوانیی یاسا لەو مافە ئیتیكییەی مرۆڤ لەناو كایەی میدیادا دادەنرێت. هەروەها پسپۆڕێكی تری بواری یاسا و ئیتیك لەو باوەڕەدایە كە ڕێزگرتنە لە ژیانی تایبەت و سەربەخۆیی، واتە مرۆڤ لە ڕەفتارەكانیدا سەربەست بێ و لە خەڵك بەدوور بێ، ئەویش لە چوارچێوەی یاسادا[23]. تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان له‌ هه‌رێمی كوردستان مه‌ترسییه‌كى گه‌وره‌یه‌ بۆ سه‌ر ژیانى تایبه‌ت كه‌ به‌ ئاسایشى تاكه‌كه‌س داده‌نرێت. پێشێلكردنی ئه‌م مافه‌ تایبه‌تییه‌، گیروگرفتی زۆری بۆ كه‌سێتی و ئاشته‌وایی خێزان دروست كردووه‌، به‌ جۆرێك له‌دواى هاتنه‌ئارای تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه‌وه‌ ئاژاوه‌ و ناته‌بایی كۆمه‌ڵایه‌تی بووەته ‌مایه‌ی ئه‌نجامدانى چه‌ندین تاوانی جۆراوجۆر و هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی خێزانیش. چواره‌م: پێكدادانى كولتووره‌كان و ناته‌بایی كۆمه‌ڵایه‌تی لە هەرێمی كوردستاندا ئایین و ئایینزای جۆراوجۆر (ئیسلام، مەسیحی، ئێزیدی…) و ئایینزا و ڕێچكەی ئایینی (كاكەیی، هەقە، نەقشبەندی، قادری) و ئایدۆلۆژیای جیاوازی (ئیسلامی، عەلمانی…) و حیزب و عه‌شیره‌تی جۆراوجۆری تێدایە، زۆر جاریش خراپ به‌كارهێنانی تۆڕه ‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان، بووەته ‌مایه‌ی پێكدادانى كولتووری و ئایینی كه‌ سه‌رچاوه‌یه‌كی سه‌ره‌كییه‌ بۆ ناته‌بایی كۆمه‌ڵایه‌تی. پێنجه‌م: مامه‌ڵه‌ی ئه‌لكترۆنی بۆ كاڵای نایاسایی گه‌رموگوڕیی بازاڕی ئۆنلاین فاكته‌ره‌كه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ئه‌و ڕاستییه‌ی كه‌ تۆڕه ‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان توانیویه‌تی سنووری ده‌وڵه‌تان ببه‌‌زێنێت، واتە هه‌ر هاوڵاتییه‌ك ده‌رفه‌تی كڕینی پڕۆگرام و خزمه‌تگوزاری و كاڵای هه‌یه‌. ئه‌م تایبه‌تمه‌ندییه‌ش هه‌ندێك جار بۆ مه‌به‌ستى خراپ و تاوانی جۆراوجۆر به‌كار هێنراوه‌، دیارترینیان كڕینی جۆره‌ها كاڵا و به‌رهه‌می نایاساییه‌ وه‌ك: كڕین و فرۆشى چه‌ك و ته‌قه‌مه‌نی، پڕۆگرامی سیخوری و ئابڕووبه‌ر، مادده‌ی هۆشبه‌ر، قاچاخچێتی، هاككردنی داتا بۆ مه‌به‌ستى فرۆشتنه‌وه‌ و زۆر تاوانی تریش. گرفته‌كه‌ له‌وه‌دایه‌ ئه‌م بێسنوورییه‌ له‌ تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان كێشه‌ی بۆ دامه‌زراوه‌ یاساییه‌كانیش خوڵقاندووه‌، چونكه‌ زۆر جار كه‌سه‌ تاوانباره‌كه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی سنووری وڵاته‌كه‌دایه‌، یاخود ناسنامه‌ی خۆی ون ده‌كات تا له‌ سزای یاسایی خۆی ده‌رباز بكات. به‌گشتی كاریگه‌رییه‌ نه‌رێنییه‌كانی تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان له‌سه‌ر ئاسایشی‌ نه‌ته‌وه‌یی هه‌رێمی كوردستان زۆرن، به‌ڵام ئه‌م پێنج مه‌ترسییه به‌ دیارترین هه‌ڕه‌شه‌ بۆ سه‌ر‌ ئاسایشی‌ نه‌ته‌وه‌یی داده‌نرێن. چواره‌م: پێشنیار و ڕاسپاردەكان بۆ پارێزگاری له‌ ئاسایشى نه‌ته‌وه‌یی داڕشتنی چه‌ندین بەرنامە و خستنەڕووی پێشنیارەكان بۆ پراكتیزه‌كردنیان له تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی هه‌رێمی كوردستاندا، ڕۆڵێكی گرنگ له‌ ئاڕاسته‌كردنی تۆڕه ‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كاندا ده‌بینێت بۆ به‌كارهێنانی به ‌مه‌به‌ستی پاراستن و خزمه‌ت به‌ ئاسایشی‌ نه‌ته‌وه‌یی كه‌ ژیان و چاره‌نووسی سه‌رجه‌م دانیشتووانیشی به‌خۆیه‌وه‌ گرێ داوه‌. ئه‌م سیناریۆیانه‌ ته‌واوكاری یه‌كترن، واتە فره‌ڕه‌هه‌ندیی تۆڕه ‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان پێویستى به‌ كۆمه‌ڵێك ڕێوشوێن هه‌یه‌ تا بتوانرێت زیانه‌كانی كۆنترۆڵ بكرێت. په‌ره‌پێدانی ئاستی هۆشیاریی جه‌ماوه‌ر هه‌وڵدان بۆ گه‌شه‌پێدانی هۆشیاری و دروستكردنی هه‌ستی به‌رپرسیارێتی له‌ناو به‌كارهێنه‌رانی تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان، ڕێكارێكی گرنگه‌ بۆ هاندانی هه‌ر به‌كارهێنه‌رێك  به ‌ئامانجی خزمه‌تكردن به‌ ئاسایش و ئارامیی كۆمه‌ڵگا، هه‌روه‌ها له ‌كاتی پێویستدا ده‌توانرێ هه‌ژموونی جه‌ماوه‌ر بخرێته‌ خزمه‌ت پاراستنی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی له‌سه‌ر ئاستی ناوخۆی وڵات و نێوده‌وڵه‌تییشدا. بۆ نموونه‌؛ هه‌ر به‌كارهێنه‌رێك یاخود خاوه‌ن ئه‌كاونت و په‌یجێك له‌ تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كاندا، كۆمەڵێك ڕاسپاردە و ڕێنمایی یاسایی تایبه‌ت وه‌ربگرێت تا ئاگادار بێت كه‌ پاراستنی سه‌رجه‌م ڕه‌هه‌نده‌كانی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی ئه‌ركی سه‌رشانیه‌تی. هه‌روه‌ها له ‌كاتى قه‌یران و مه‌ترسییشدا به‌شداری له‌ هه‌ڵمه‌تی هۆشیاری بۆ خۆپارێزی له‌ تاوانه‌ جۆراوجۆره‌كان بكه‌ن، به‌ شێوه‌یه‌كی به‌رده‌وامیش هاوكار بن له‌گه‌ڵ دادگا و هێزه‌كانى پۆلیس بۆ دۆزینه‌وه‌ی تاوانباره‌ ئه‌لكترۆنییه‌كان. ئه‌ركێكی تری جه‌ماوه‌ر، به‌شدارییه‌ له‌ ڕیپۆرتكردنی ئه‌كاونت و په‌یجه‌كان كه‌ هاندان و پڕوپاگه‌نده‌یان بۆ تاوانه‌ جۆراوجۆره‌كانی وه‌ك تیرۆر و مادده‌ی هۆشبه‌ر و له‌شفرۆشی و هاوشێوه‌كانیان تێدایه‌، تا كۆمپانیاكانى نموونه‌ی فه‌یسبوك، به‌ هۆی ئه‌و ڕیپۆرتانه‌وه‌ دایبخه‌ن. بابه‌تێكی گرنگی تری هۆشیاریی جه‌ماوه‌ری، بێئاگابوونى زۆرینه‌ی به‌كارهێنه‌رانه‌ له‌و ڕاستییه‌ی كه‌ ئه‌مڕۆ ته‌كنه‌لۆژیا هێنده پێشكه‌وتووه‌، له‌ توانایدایه‌ تاوانباره‌ ئه‌لكترۆنییه‌كان بدۆزێته‌وه. له‌ ماوه‌ی دوو ده‌یه‌ى ڕابردوودا، زۆر جار تاوان له‌ ڕێی ئه‌لكترۆنییه‌وه‌ ئه‌نجام دراوه‌، چونكه‌ تاوانبار به‌ئاسانی ناسنامه‌ی خۆی حه‌شار داوه‌ و به ‌ناوى خوازراو تاوانه‌كه‌ی كردووه‌، ئێستاش ڕێژه‌یه‌كی زۆری به‌كارهێنه‌ران هه‌ر بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ تۆڕه ‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان بۆ تاوانی جۆراوجۆری وه‌ك تیرۆر و ته‌زویر و مامه‌ڵه‌ی نه‌شیاو به‌كار ده‌هێنن، پێویسته‌ به‌كارهێنه‌ران هۆشیار و ئاگادار بكرێنه‌وه‌ كه‌ به‌ هۆی ته‌كنه‌لۆژیاوه‌ شیاوی دۆزینه‌وه‌ن تا تاوان ئه‌نجام نه‌ده‌ن. ‌2. دانانى دەرگاوان له‌ تۆڕه ‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان چه‌مكی دەرگاوانەكان (Gatekeepers) بۆ یەكەم جار لەلایەن كورت لوین (Kurt Lewin)ەوە بەكار هێنرا. بە تێڕوانینی ناوبراو، كۆمەڵێك فلتەر هەن كە هەواڵەكانی پیادا تێدەپەڕن، ئەم فلتەرانەش دەروازەیەكی چوونەژوورەوەن و تەنها مۆڵه‌ت به‌ هەندێك هەواڵ دەده‌ن و هەندێكیشیان دوور دەخاتەوە و بە نەشیاو ناوزەدیان دەكات[24]. بەگشتی ئەو كەسانەی لە ستافی نووسین و دامەزراوەكانی میدیادا بەشداری لە پڕۆسەی ئامادەكردن و هەڵبژاردن و خستنەڕووی پەیامەكانی هەواڵدا دەكەن، پێیان دەوترێ‌ دەرگاوان (gatekeeper)[25]. له‌ هه‌رێمی كوردستان بۆ پارێزگاری له‌ ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی له‌ مه‌ترسییه‌كانى تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان، پێویسته‌ له‌سه‌ر چه‌ند ئاستێك سوود له‌ ده‌رگاوانه‌كان ببینن: – خاوه‌ن ئه‌كاونت و په‌یج و وێبسایته‌كان كه‌ به ‌پێی یاسا به‌ركاره‌كانى هه‌رێمی كوردستان به‌رپرسن له‌و بابه‌تانه‌ی بڵاوی ده‌كه‌نه‌وه‌، پێویسته‌ كه‌سێكی شاره‌زا له‌ یاسا و پره‌نسیپه‌كانى ئازادیى ڕاده‌ربڕین وه‌ك ده‌رگاوان دابنێن تا سه‌رجه‌م بابه‌ته‌كان هه‌ڵبسه‌نگێنێت، دوای دڵنیابوونه‌وه‌ له‌ پاراستنى ئاسایشى نه‌ته‌وه‌یی، پاشان بڕیاری بڵاوبوونه‌وه‌یان بدات. – به‌كارهێنه‌ران هۆشیار بكرێنه‌وه‌ له‌ دروست به‌كارهێنانى تۆڕه ‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان، ئه‌گه‌رنا لایه‌نى به‌رپرس به‌دواداچوون بۆ سه‌رجه‌م ئه‌و هه‌واڵ و داتا و وێنانه‌ بكات كه‌ زیان به‌ ئاسایشى نه‌ته‌وه‌یی ده‌گه‌یه‌نن. – كۆمپانیاكانی ئینته‌رنێت و مۆبایل ئاگادار بكرێنه‌وه‌ بۆ فلته‌ركردن یاخود كۆنترۆڵكردنی سه‌رجه‌م ئه‌و ئه‌كاونت و په‌یجانه‌ی زیان به‌ ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی ده‌گه‌یه‌نن. هه‌ندێك له‌و په‌یج و ئه‌كاونتانه‌ ده‌شێ له‌ وڵاتانی تره‌وه‌ ئاڕاسته‌ بكرێن. ئه‌گه‌ر هاندانیان بۆ تاوان تێدا بوو، به‌تایبه‌ت تاوانه‌كانى تیرۆر و بازرگانیی هۆشبه‌ر و ڕیكلام بۆ كاڵای مه‌ترسیدار، پێویسته‌ فلته‌ر بكرێن. ڕێككه‌وتنامه‌ی نێوده‌وڵه‌تى بۆ به‌گژداچوونه‌وه‌ی تاوانی ئه‌لكترۆنی خه‌سڵه‌تێكی گرنگی تۆڕه ‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان؛ گڵۆباڵیزه‌بوونی خزمه‌تگوزارییه‌كه‌یه‌، واتە به‌كارهێنه‌ران سنووری وڵاتان ده‌به‌زێنن و له‌سه‌ر ئاستی جیهان په‌یامه‌كانیان بڵاو ده‌كه‌نه‌وه‌. هه‌رێمی كوردستان وه‌ك هاوپه‌یمانێكی گرنگی به‌ره‌ی دژه‌تیرۆر، پێویسته‌ ڕێككه‌وتننامه‌ی نێوده‌وڵه‌تیى له‌گه‌ڵ كۆمپانیاكانی ئینته‌رنێت و وڵاتانی تری به‌ره‌ی دژه‌تیرۆردا هه‌بێت، به ‌مه‌به‌ستى هاریكاریی دوولایه‌نه‌ بۆ دۆزینه‌وه‌ی ئه‌و تاوانبارانه‌ی زیان به‌ ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی كورد ده‌گه‌یه‌نن، هه‌روه‌ها هه‌رێمی كوردستان به‌ شێوه‌یه‌كی به‌رده‌وام ئاگاداریان بكاته‌وه‌ بۆ فلته‌ركردنى هه‌ر ئه‌كاونت و په‌یجێك كه‌ زیان به‌ ئاسایشى نه‌ته‌وه‌یی ده‌گه‌یه‌نن. به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستى خزمه‌تگوزاری هه‌ڵسه‌نگاندنى بارودۆخی ژیانی دانیشتووانی وڵاتان، میتۆدێكی گرنگه‌ بۆ تێگه‌یشتن له‌ ئاستی بایه‌خدانیشیان به‌ ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی، واتە هه‌ر وڵاتێك خۆشگوزه‌رانی و بژێوییه‌كی شایسته‌ بۆ هاوڵاتییانی خۆی دابین بكات، به‌دڵنیاییه‌وه‌ زیاتر خه‌مخۆری پاراستنى ئاسایشى نه‌ته‌وه‌كه‌یانن له‌و مه‌ترسییه‌ جۆراوجۆرانه‌ی دێنه ‌ئارا. له ‌هه‌مان كاتدا هه‌ڵكشانی فشارە ئابووری و سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانیش، كاریگه‌ریی ڕاسته‌وخۆی له‌سه‌ر هه‌ڵكشانى هه‌ڕه‌شه‌  بۆ سه‌ر ئاسایشى نه‌ته‌وه‌یی هه‌یه‌. هه‌تا ڕێژه‌ی قه‌یران له‌ناو كۆمه‌ڵگایه‌كدا زیاتر بێت، پتر ئاسایشى نه‌ته‌وه‌یی ده‌كه‌وێته‌ به‌رده‌م مه‌ترسییه‌وه‌. له‌م ڕوانگه‌یه‌وه‌، حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و ده‌سه‌ڵاتداران پێویسته‌ به‌به‌رده‌وامی پڕۆژه‌ی خزمه‌تگوزاریی وه‌ك: ڕه‌خساندنى هه‌لی كار، بایه‌خدان به‌ ناوه‌نده‌ فێركاری و ئه‌كادیمییه‌كان، دابینكردنى شوێنی نیشته‌جێبوون، بنه‌بڕكردنى ڕۆتین، چاككردنی ڕێگاكانى هاتوچۆ، كه‌مكردنه‌وه‌ی فشاره‌ ئابوورییه‌كان، یارمه‌تیدانى چینوتوێژه‌ جۆراوجۆره‌كان، كردنه‌وه‌ی ده‌یان ناوه‌ندی ڕووناكبیری و هونه‌ری به‌ ئه‌ركی سه‌رشانی خۆی بزانێت تا دانیشتووانى هه‌رێمی كوردستان هه‌ست به‌ خۆشگوزه‌رانی و ئاسووده‌یی بكه‌ن و ئه‌مه‌ش ببێته‌ پاڵنه‌رێك بۆ پاراستنى ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی. سەرچاوە و پەراوێزەكان [1]  Aminian, Bahadur (1991), Evolution Of National Security Concept, Rewal Pind, P2. [2] Iain McLean (editor) (1996), Oxford concise Dictionary of politics New York: Oxford university press, P332. [3]  ماندل رابرت (1377)، چهره متغیر امنیت ملی، ترجمه پژوهشکده مطالعات راهبردي، تهران، ص ص51-52. [4]  هيثم الكيلاني (1996)، مفهوم الامن القومي العربى، دراسة فى جانبية السياسى و العسكرى، بحث في كتاب (الامن العربى التحدديات الراهنة و التطلعات المستقبلية)، مركز الدراسات العربى-الاوروبى، الطبعة اڵاولى، ص70. [5]  نبــوی، سیدعبدالحســین و همــکاران (1387)، “بررســی تأثیــر پایــگاه اجتماعــی- اقتصــادی و هویــت قومــی بــر اســاس امنیــت اجتماعــی”، نشريه دانش نظامى، شماره 2، ص82. [6] People, states and fear. [7] Buzan, Barry; Weaver, Ole (1998): “Liberalism and security: the contradictions of the liberal leviathan”, Copenhagen peace research institute (COPRI) Working papers, P302. [8] افتخاری، اصغر  (1381): مراحل بنيادين انديشه در مطالعات امنيت ملي تهران: پژوهشكده مطالعات راهبرد، ص67. [9] صالحــی امیــری، ســیدرضا و افســر افشــاری نــادری (1389)، “مبانــی نظــری و راهبــردی مدیریــت ارتقــای امنیــت اجتماعــی و فرهنگــی در تهــران”، شــمارۀ پنجــاه و نهــم، ســال بیســتم، 1389، ص ص6-7. [10] ربیعی، علی (1383)، مطالعات امنیت ملی، تهران، وزارت امور خارجه، ص147. [11] دكتر سيد مجتبی تهامی (1384)، امنيت ملى، دكترين، سياست هاى دفاعى و امنيتى، انتشارات كانون پژوهش های دریای پارس، ص13. [12] Alexander, B. (2008), “Web 2.0: A New Wave of Innovation for Teaching and Learning”, University of Southern California, P93. [13] علی اكبری تبار و ابراهیم اسنكدر پور (1392)، رسانەهای اجتماعی و شبكەهای اجتماعی مجازی، موسسه فرهنگی هنری تقارب و تبادل فرهنگی، ص8. [14] Boyd, Danahm.& Ellison, Nicole B (2008), Social Network Sites: Definition ,History and Scholarship ,Journal of Computer-Mediated Communication ,Vol.13. P211. [15] Obar, Jonathan A. and Wildman, Steven S. (2015), “Social Media Definition and the Governance Challenge: An Introduction to the Special Issue”, SSRN Electronic Journal, doi:10.2139/ssrn.2647377, P745. [16] كامیان خزایی (1391)، “آسیب­های نوپدید شبكەهای اجتماعی مجازی”،  نخستین کنگره ملی فضای مجازی و آسیب های اجتماعی نوپدید، ص ص6-7. [17] محمد علی سفری (1384)، مفاهیم تروریسم در قاموس زورمداران جهان، انتشارات صبا، ص22. [18] عبدالرضا جوان جعفری (1389)، جرایم سایبر و رویكرد افتراقی حقوق كیفری، مجلە دانش و توسعە، سال هفدهم، شمارە 34، ویژە اسفند 1389، ص ص176-180. [19] اردشير زابليزاده‌ (1397)، “قدرت بازدارندگی در فضای سايبر”، مجله‌ رسانه‌و فرهنگ، شماره 1، ص68. [20] جمال ابراهیم الحیدري (2013)، القسم الخاص من قانون العقوبات، دار السنهوري، ص43. [21] الدكتور عبدالفتاح بيومي حجازي (2008)، التزوير في جرائم الكمبيوتر و اڵانترنت، دارالكتب القانونية، مصر، ص106. [22] Warren and Brandeis: The Right to Privacy, Harvard Law Review, Vol. IV, December 15 1890, No. 5, http://groups.csail.mit.edu/mac/classes/6.805/articles/privacy/Privacy_brand_warr2.html – [23]  فتحى حسين عامر: المسئولية القانونية و الآخلآقية للصحفي، القاهرة، 2014، ص24. [24] ژان كازنو (1365)، جامعەشناسی وسایل ارتباط جمعی، ترجمە: باقر ساروخانی و منوچهر محسنی، تهران، ص61. [25] نەعیم بەدیعی (2009)، ڕۆژنامەگەریی ئەلكترۆنی، وەرگێڕانی: كارزان محەمەد، چاپ و پەخشی سەردەم، چاپی یەكەم، 2009، ل21.