پ . د سەعید عەلی محەمەد بێگومان لەم سەردەمەدا زانست و خوێندن و مەعریفە زەرورەتێكی هەرە گرنگی ژیانی مرۆڤەكانە، چونكە زانست و مەعریفە سنووری جیاكەرەوەی نێوان پێشكەوتن و دواكەوتنە ، دیواری نێوان ڕووناكی و تاریكیە، هێمای شكۆ و گەورەیی و شۆرەت و بەدەستهێنانی مەقام و پلە بەرزو باڵاكانە! ئێستا زۆربەی وڵاتانی جیهان چ وڵاتانی پێشكەوتوو چ وڵاتانی تازە پێگەیشتوو بایەخێكی ئێجگار گەورە بە قۆناغەكانی پڕۆسەی خوێندن و پێشخستنی دەدەن. كۆمەڵگە و وڵاتی ئێمەش وەك هەر كۆمەڵگە و وڵاتێكی تری جیهانی ئیسلامی بەدوور نەبووە لە شوێنەوار و كاریگەرییەكانی ئەو گرنگی و بایەخ پێدانە ، هەروەها ئەو هەیمەنە زانستی و مەعریفیەی كە پەلی بە هەموو لایەكدا كێشاوە، ئەو هەیمەنەیەی كە عەولەمە و جیهانی پێشكەوتووی تەكنەلۆژیا بەسەر هەموو وڵات و كۆمەڵگە و كون و قوژبنێكی ئەم جیهانەدا فەرزیان كردووە! هەر لەو چوارچێوەیەدا دەبینین لەم ساڵانەی دواییدا لە كوردستان جگە لە لاوو تازە پێگەیشتووەكان تاكەكانی چینە جیاجیاكانی تری كۆمەڵگەش بە حەماسەوە ڕوویان لە قۆناغەكانی خوێندنی ڕەسمی و بەدەستهێنانی بڕوانامەی ئەكادیمی كردووە. ئەڵبەت لە ئەنجامی لێشاوی گەورە و بەرفراوانی ڕووكردنە زانكۆكان ، چ زانكۆكانی كوردستان چ زانكۆكانی دەرەوە ، چ حكومییەكان چ ئەهلی و تایبەتەكان ، چ لەڕێی ڕسومات و پارەوە یان بێ ڕسومات ، هەروەها چ بەڕیگەی شەرعی و لێهاتوویی و كەفائەتەوە بێت یان ڕێگەی ناشەرعی و نەشیاو، ژمارەی بڕوانامەكان ساڵ بە ساڵ بەشێوەیەكی سەرنجڕاكێش لە زیاد كردنێكی بێ وێنەدان و، دیاردەی بەدەستهێنانی بڕوانامەی باڵا لە پسپۆڕییە جیاوازەكاندا پەرە دەسەنێ، بەڕادەیەك كۆمەڵگە خەریكە بەرەو كۆمەڵگەیەكی نیمچە ئەكادیمیی هەنگاو دەنێت وەك ئەوەی بیەوێ لە ژمارەی بڕوانامەدا كێ بەركێی وڵاتێكی وەك یابان بكات. ئەوەی لێرەدا من دەمەوێت بیڵێم ئەوەیە : ئایا بڕوانامەكانی زانكۆ ئامانج و ئاواتی قوتابیان دەهێنێتەدی؟ تا چ ڕادەیەك خوێندنی زانكۆ قازانج و سوودی زانستی و مەعریفی بە قوتابیان دەگەیەنێ؟ پلەی زانستی و نازناوی ئەكادیمی باڵا تا چ ڕادەیەك زەمانەتی سەرچاوەیەكی باشی بژێوی و دارایی بۆ خاوەنەكانی دەستەبەر دەكات؟ ئایا خوێندنی حكومی و بڕوانامە باڵاكان دەتوانن كەسایەتییەكی بەهێزو ژیانێكی سەركەوتوو بۆ ئێمە دروست بكەن؟ لە بواری كردەیی و  ، هونەری مامەڵەكردن و ، توانای ڕاپەڕاندنی ئەركەكان و، سەلیقەی ڕاكێشانی بەرانبەرەكان و، بنیاتنانی كەسایەتی كۆمەڵایەتی و، عەقڵی چارەسەر كردنی كێشەكان و، زاڵبوون بەسەر عاتیفە و حەزو ئارەزووە شەخصی و تایبەتەكان؟! لە وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانەدا ئەم چەند سەردێڕەی خوارەوە دەخەینەڕوو: -    تەنها بڕوانامە : ساڵانە سەدان قوتابی لە زانكۆ حكومیی و تایبەتەكاندا دەردەچن و بڕوانامەی ئەكادیمیان پێ دەبەخشرێ ، هەندێك لەو قوتابیانە لە یەكەمەكانن و بە پلەی نایاب خوێندن تەواو دەكەن و زانكۆ بەجێدەهێڵن ، بەڵام ئەزموونی ڕۆژانە ئەوە دەسەلمێنێ كە زۆربەی زۆری ئەو قوتابیە دەرچووانە توانای زانستییان زۆر كزو لاوازە و، تەنانەت هەندێجار ئاشنا نین بە سەرەتایی ترین و سادەترین بابەتە مەعریفییەكانی پسپۆڕییەكەی خۆشیان كە بڕوانامەیان تێیدا بەدەستهێناوە، جێی داخە قوتابی و خوێندكارەكانی زانكۆ و پەیمانگاكان چوار پێنج ساڵی تەمەنیان لەسەر كورسی هۆڵەكانی خوێندن بەسەر دەبەن، دواتر بێ هیچ دەستكەوتێكی زانستی و هیچ هەگبەیەكی مەعریفی و ئەكادیمی ڕاستەقینە ملی ماڵەوە دەگرنەبەر و ماڵئاوایی لە زانكۆ دەكەن! ڕاستە هۆكاری ئەم ئاستە نزمە زانستییەی خاوەن بڕوانامە ئەكادیمییەكان هەندێكی پەیوەستە بە خۆیانەوە و، هەندێكیشی پەیوەندی بە سروشتی پڕۆسەكە و، كۆنی پڕۆگرامەكان و، ئاستی نزمی هەندێ مامۆستا و، شێواز و تەكنیكی سواوی ووتنەوەی وانەكانەوە هەیە، بەڵام لە كۆتاییدا ئەو حەقیقەتە حاشا هەڵنەگرە بۆ هەمووان ئاشكرا دەبێ كە بە بەشێكی زۆری ئەو بڕوانامانەی زانكۆكان دەیبەخشنە خوێندكارە دەرچووەكانیان بێ ئەوەی خاوەنەكانیان بكاتە خاوەن كوتلەیەكی زانستی مەعریفی ئەكادیمی شایستە دەكرێ - وەك پسپۆڕانی گەشەی مرۆیی- دەڵێن بە بڕوانامەی وەهمی و خەیاڵی و هەوایی لە قەڵەم بدرێن، كە بەداخەوە ئەمەش وایكردووە بەشێك لە پسپۆڕییە ئەكادیمییە گرنگ و باڵاكانی زانكۆ ببنە قوربانیی و بكەونە تەڵەی بەخشینی ئەم جۆرە بڕوانامانەوە! - بڕوانامە و زانست پێكەوە : ئاشكرایە بڕوانامە لەگەڵ زانست و مەعریفە دوو شتی زۆر لەیەك جیاوازن، واتە بەدەستهێنانی بڕوانامە بە تایبەت لەم ڕۆژگارەدا بە مانای بەدەستهێنانی زانست نیە، بە تایبەت كە ئێمە دەبینین زۆرێك لەو خاوەن بڕوانامانە دوای بەدەستهێنانی بڕوانامەكانیان لە كتێب و كتێبخانە و خوێندنەوەو پسپۆڕیەکەیان دوور دەكەونەوە! جا لێرەدا هەڵگرانی بڕوانامە بە تایبەت بڕوانامە باڵاكانی ماستەرو دكتۆرا لەبەرئەوەی چینێكی دیارو ئەكتیڤ و كاریگەری نێو كۆمەڵگەن بۆ پاراستنی سومعەی ئەكادیمی و كۆمەڵایەتی خۆیان  ، هەروەها بۆ پاراستنی سومعە و پێگەی مەعنەویی بڕوانامەكانیان پێویستە هەمیشە و بەردەوام لە خەمی بەهێزكردن و گەشەپێدانی توانای مەعریفی و پسپۆڕیی خۆیاندا بن، دەبێت ئاستی زانستی ئەكادیمییەكان لە ئاست گەورەیی و بەرزی بڕوانامەكانیاندا بێت، ئەگەرنا بەپێچەوانەوە دەیان نیشانەی پرسیار لەسەر خۆیان و بڕوانامەكانیان و ئەو دامەزراوە ئەكادیمییانەش دروست ئەبێت كە بڕوانامە و نازناوە زانستییەكانیان لێوە وەرگرتووە! - لەنێوان ئەكادیمییەكان و  سەرمایەدارو خاوەن پیشەكان : دیاردەیەك كە ئێستا لە مەیدان و بازاڕو دەرفەتەكانی كاردا زۆر هەستی پێ دەكرێ ئەوەیە : خاوەن بڕوانامە ئەكادیمییەكان ڕوبەڕووی ڕەخنە و سەرزەنشتی كەسایەتییە سەرمایەدارو خاوەن كۆمپانیا و پیشە سەربەخۆكان بوونەتەوە، ئەوان ڕەخنەی ئەوە دەگرن كە خاوەن بڕوانامەكان نەك تەنها كەسانی كردەیی نین، بەڵكو بڕوانامەكانیشیان لە بازاڕو بواری پراكتیكدا هیچ سوود و قازانج و بەرهەمێكیان نیە، ئەوان دەڵێن: دەرچووانی زانكۆكان توانای چوونە نێو جیهانی پێشكەوتوویان نیە و، لەڕیزی هەرە دواوەی گەشەی خێرای زانستی تەكنەلۆژیان و، ئاگاداری گۆڕانكارییەكانی بازاڕو كێ بەركێی ئەو مەیدانە زیندووە حەیاتییە هەستیارە نین، سەرمایەدارەكان و كۆمپانیاكانی كەرتی تایبەت ئەو بیرۆكەیان لا گەڵاڵە بووە كە ئەكادیمییەكان زانیارییەكانیان لە دوو توێی كتێبەكان  تێپەڕ ناكات و، لەبواری مومارەسەدا هیچ جۆرە كاریگەری و جێ دەستێكیان نیە و لە واقیعدا بوونیان و نەبوونیان وەك یەك وایە! ئەم ڕەخنانە ئەو ڕاستیە دەردەخەن كە نوخبەی ئەكادیمی لەبەردەم گرفت و قەیرانێكی جەوهەریی دان و، دەخوازێ حكومەت و دامەزراوەی خوێندنی باڵاو دەزگاو ناوەندەكانی توێژینەوە بەدوایدا بڕۆن و لێكۆڵینەوەی لەسەر بكەن و چارەسەری گونجاو و دوور مەودای بۆ بدۆزنەوە ، چونكە ئەم پرسە پرسێك و كێشەیەكی نیشتمانییە و ئاسەوارەكانی لەسەر نیشتیمان و چارەنووس و داهاتووی ئەم چینە ئەكتیڤە بەرفراوانەی كۆمەڵگە وێرانكەر دەبن. -    ڕاهێنان و برەودان بە تواناكان : زۆرێك بڕوایان وایە بەدەسهێنانی بڕوانامە و پلەی زانستی هەلی وەدەستخستنی كار ئاسان دەكات و سەرچاوەی بژێوی ژیان مسۆگەر دەكات، ئەم بیركردنەوەیە پاڵی بە زۆرێك لە خاوەن بڕوانامەكانەوە ناوە درێژە بە خوێندن بدەن لەپێناو بەدەستهێنانی بڕوانامەی باڵاترو بەرزكردنەوەی پلەی وەزیفی و دەستەبەر كردنی مووچەی بەرزترو ماف و ئیمتیازاتی ماددی گەورەتر! ڕاستە هەوڵدان و كۆشش كردن بۆ باشتركردنی بژێوی ژیان و بەرزكردنەوەی ئاستی وەزیفی و كۆمەڵایەتی هەنگاوێكی گرنگ و ئەرێنی و پەسەندە ، بەڵام دەبێت خۆمان لەو ڕاستییە بێ ئاگا نەكەین كە دنیای ئەمڕۆ دنیایەكی زۆر جیاوازو تایبەتە و هیچی لە ڕابردوو ناچێ و، بڕوانامەش بە تەنها پێوەری سەركەوتن و خۆسەلماندن نیە! دنیای ئەمڕۆ دنیای عەولەمەیە و لەگەڵ ووزە و تواناو سەلیقە و بەهرە تایبەتەكاندا مامەڵە دەكات و، دامەزراندن و بەخشینی هەلی كارو تەوزیف كردنی تاكەكان دوور لە ڕاهێنان و مومارەسە و فێربوونی پراكتیكی ڕەت ئەكاتەوە! ئەمە لەلایەك ، لەلایەكی ترەوە دەبێ بزانین خوێندنی حكومی دیوێك لە دیوەكانی دیواری هەلی كارو سەرچاوەی ژیانمان پێ ئاشنا دەكات كە بریتیە لەلایەن و دیوی مەعریفی و هیچی تر، هەر ئەمەیشە وای كردووە زۆربەی زانكۆكان و ناوەندە زانستی و كەسایەتییە ئەكادیمییە گەورەكان ئێستا داوای ئەوە بكەن شان بە شانی خوێندنی ئەكادیمیی ڕاهێنان و خوێندنی پراكتیكیش زیاد بكرێت ، لەڕێی دروستكردنی پەیوەندی و پردی هەماهەنگی لەگەڵ دامەزراوە زانستیەكان و ژمارەیەك لە كۆمپانیاكانی كەرتی تایبەت! ئێستا بەشێكی زۆر لە زانكۆكانی وڵاتانی ئیسلامی و زانكۆكانی وڵاتانی كەنداو بە تایبەتی لەڕێی پێداگری كردن لەسەر ئەم لایەنە و بەرزكردنەوەی ئاستی توانا و لێهاتوویی و لێوەشاوەیی قوتابی و مامۆستا و كادیرە ئەكادیمییەكانیانەوە كێبەركێی زانكۆ جیهانییە ناودارە ڕەسەنەكان ئەكەن!   پێگەی (Monster) كە پێگەیەكی جیهانییە بۆ دامەزراندن و دۆزینەوەی هەلی كار لە توێژینەوەیەكدا كە ئەنجامی دابوو بۆ بەڕێوبەرە گشتییەكان ، بۆ هەر كەسێك كە بیەوێت لە كۆمپانیادا دابمەزرێ پێنج توانا و بەهرەی تایبەتی بە مەرج گرتبوو كە بریتیبوون لە : توانای چارەسەكردنی گرفتەكان ، وریایی لە وردەكاریەكاندا ، توانای بەكارهێنانی مایكرۆسۆفت ، سەلیقە و بەهرەی دروستكردنی پەیوەندی چ بەگفتوگۆ چ بەنوسین ، توانای بە بازاڕ كردن! ئەگەر سەرنج بدەین لە هیچ یەكێك لەو پێنج مەرجەدا ئاماژە بە زانكۆ و بڕوانامە نەكراوە! هەر لەو چوارچێوەیەشدا بوو حوزەیرانی ساڵی 2020 (دۆناڵد ترەمپ)ی سەرۆكی پێشووی ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ڕەشنوسی یاسایەكی ئیمزا كرد كە حكومەتی فیدڕاڵی ناچاركرد لە هەڵبژاردن و دامەزراندنی فەرمانبەراندا بەهرەو توانا تایبەتەكان لەبەرچاو بگیرێن نەك بڕوانامە ئەكادیمییەكان، بە دەرچوونی بڕیارەكەش دوو ملیۆن فەرمانبەری حكومی جارێكی تر لەسەر بناغە و پێوەری توانا و لێهاتوویی هەڵسەنگاندنیان بۆ كرایەوە! سەرەڕای ئەمە لەبیرمان نەچێ هەندێ لە دەوڵەمەند و سەرمایەدارە ناودارەكانی جیهان وەك (بێڵ غێتس)ی خاوەنی كۆمپانیای مایكرۆسۆفت و، (ستیڤ جۆبز)ی دامەزرێنەری كۆمپانیای ئەپڵ و، (مارك زۆكەر بێرغ)ی دامەزرێنەری تۆڕی كۆمەڵایەتی فەبسبووك ، هیچ كام لەمانە دەرچووی زانكۆ و خاوەنی بڕوانامە نەبوون ، بەڵام لە جیهانی كارو كۆكردنەوەی سەروەت و سامان و بەڕێوەبردنی پڕۆژەدا سەركەوتنی بێ وێنەیان تۆمار كردووە! -    بڕوانامە پێوەر نیە : مەعلومە پلەی زانستی و بڕوانامە بە تەنها بەس نین بۆ سەلماندنی واقیع و دەرخستنی ڕووی ڕاستەقینەی مرۆڤەكان و دیاریكردنی ڕادەی چاك و خراپییان، بە تایبەت كە لەم ڕۆژگارەدا بڕوانامە و نازناوی زانستی بۆتە بەشێك لە دیاردەی خۆنواندن و خۆنمایش كردن و دەركەوتن، كە هەندێجار هەموو هەوڵێك دەدرێ بۆ بەدەست خستنیان ئەگەرچی لەسەر حیسابی نەریت و بەها ئایینی و ئەخلاقییەكانیش بێت! دەبێ هەمووان لەوە دڵنیابین كە ڕادەی باش و خراپی و ڕووی ڕاستەقینەی كەسایەتی و جەوهەرو ناوەڕۆكی حەقیقی مرۆڤەكان بە بڕوانامە و نازناوە زانستیەكان ناپێورێ ، بۆ نمونە : دەكرێ كەسێك ببێتە وەزیری پەروەردە كە هەڵگری هیچ پەروەردەیەك و پابەندی هیچ جۆرە یاسا و ڕێساو بەهایەكی پەروەردەیی نەبێت لە مامەڵە لەگەڵ دەوروبەریدا، دەگونجێ كەسانێك ببنە بەڕێوبەری گشتی بەڵام مرۆڤ ئەمین و دەستپاك و دڵسۆز و متمانەپیكراو نەبن ، دەكرێ  ئێمە ڕۆژانە دەیان كەس ببینین كە لە پشت مێزەكانەوە پاڵیان داوەتەوە و چەپ و ڕاستی خۆیان بە بڕوانامە و  نوسراوی سوپاسگوزاری ڕازاندۆتەوە ، بەڵام لەبواری هەڵسوكەوت لەگەڵ دەوروبەر و كەسانی تردا شكستیان هێناوە، لەبەرئەوەی بە چاوێكی سووك سەیری خوارەوەی خۆیان دەكەن و بەزمانی فەوقییەت مامەڵە دەكەن! د. سەعید عەلی محەمەد  

سەردەشت عەزیز - شارەزای ئایتی   پێشەکی ئەم بابەتە هەوڵدانە بۆ ڕوونکردنەوەیەکی زانستی لەسەر چۆنیەتی کارکردنی ئامێرەکانی دەنگدانی ئەلیکترۆنی و ئەگەرەکانی دەسکاریکردنی دەنگەکان،  تاکۆتایی بابەتەکە بڕیار نادەم دەسکاری ئەنجام کراوە یان نا، بەڵام هەموو شتەکانتان بۆ رووندەکەمەوەو تەنها بڕیارەکە بۆخۆتان جێدەهێڵم. ئایا دەنگدانی پەرلەمانی کوردستان ئەلیکترۆنی بوو؟ دەنگدانی پەرلەمانی كوردستان تێکەڵەیەک بوو لە دەنگدانی ئەلیکترۆنی و دەستی، چونکە دەنگدان بەئۆنلاین نەبوو بەڵکو لەناو بنکەکان دەنگدرا، هەروەها ژماردنی دەستی تێدابوو، لەدەنگدانی ئەلیکترۆنیدا ژماردنی دەستی نیەو تەنها چەند ئامێرێک وەک دڵنیابونەوە لەدروستی دەنگدان دەژمێردرێت بەڵام لەدەنگدانی پەرلەمان سەرجەم سندوقەکەکانی دەنگدان بەدەست ژمێردراون. ئامێرەکانی دەنگدانی پەرلەمانی کوردستان لەهەڵبژاردندا چەند ئامێرێک بەکارهێنراوە، تێگەیشتن لەو ئامێرانە یارمەتیمان دەدەن باشتر لەپرۆسەکەو ئەگەرەکانی هاککردن و هاککنەکردنی تێبگەین. یەکەم: ئامێری VVD؟ ئامێرێکە بۆ دڵنیابونەوە لەناسنامەی دەنگدەر بەکاردێت پێش ئەوەی ڕێگەی بدەن دەنگ بدات، ئەم ئامێرە شێوازی کارت، کۆد یان بایۆمەترییە وەک ناسینەوەی پەنجە مۆر یان دەموچاو. کاتێک ئەم ئامێرە زانیاری دەنگدەرەکە وەردەگرێت لەگەڵ لیستی دەنگدەرانی کۆمیسیۆن بەراوردی دەکات بۆ ئەوەی بزانێت کە ئەم کەسە ناوی هەیە. ئەم ئامێرە ڕێگە دەگرێت لەکەسێک چەندجارێک دەنگ بدات چونکە کاتێک بۆ یەکەمجار زانیاری دەنگدەرەکە پشتڕاستدەکاتەوە ئەم کەسە تۆماردەکات بەوەی کەدەنگی داوەو جارێکی دیکە ڕێگەی پێناداتەوە دەنگ بدات. کارێکی دیکەی ئەم ئامێرە ئەوەیە کیو ئاڕ کۆدی کاغەزی دەنگدانەکە دەخوێنێتەوەو لەڕێگەی کێبڵەوە دەینێرێت بۆ ئامێری پیکۆسەکە و هاوتا دەکرێن بۆ ئەوەی بزانرێت ئەم کاغەزی دەنگدانە لەهەموو ڕووەیەکەوە دروستە، واتە لەڕێگەی ئەو کۆدەوە دڵنیادەبێتەوە لەزانیاریەکانی دەنگدەر و لەهەمانکاتدا پرۆسەی دەنگدان بەنهێنی دەهێڵێتەوە (ئەگەر کۆمیسیۆن بیەوێت). بۆچی ئەم ئامێرانە پەنجە مۆری هەندێ کەس ناخوێنێتەوە؟ یەکێک لەو گرفتانەی لەڕۆژی هەڵبژاردن باسکرا ئەوەبوو کە چەندین کەس بەهۆی ئەوەی ئامێرەکە پەنجەمۆری نەخوێندوەتەوە نەیتوانیوە دەنگبدات، ئەم کێشە تەنها تایبەت نیە بەئامێری دەنگدان و هەر ئامێرێک کار بەپەنجە مۆر بکات ئەم گرفتەی رووبەروو دەبێتەوە. چەند هۆکارێک هەن کەئامێرەکان لەخوێندنەوەی پەنجەمۆر زۆرجار روبەروی گرفت دەبنەوە لەوانەش ئەو کەسانەی کەکاریان بەدەستە وەک خاوەن پیشەو کرێکار زۆرجار هێڵەکانی پەنجەیان تێکدەچێت، هەروەها گەرمبونی پەنجە، پێستی وشک و شێدار، تەمەن، هەندێک جۆری نەخۆشی کاریگەرییان هەیە لەسەر نەخوێندنەوەی پەنجەمۆر ئەمە لەکاتێکدا هەندێک هۆکاری تەکنیکی وەک کوالیتی ئامێرەکە، پیسبونی هەستەوەری ئامێرەکە، خراپ بەکارهێنان، چۆنیەتی دانانی هەستەوەرەکە، بەرزی پلەی گەرما و هەبونی شێ کاریگەرییان هەیە لەسەر ئەم نەخوێندنەوە هەیە. ئەگەر گومان خرایە سەر VVD چی بکرێت؟ ئەگەر لایەنێک گومانی هەبوو یان رایگەیاند کە ساختەکاری کراوەو دەبێت دەستنیشان بکرێت جۆری گومانەکە چیە؟ وە لێکۆڵینەوە لەئامێرەکان بکرێت، چونکە هەر ئامێرێک و ڕێگەی هاککردنی جیاوازە بۆ ئەم ئامێرە ئەم ئەگەرانە هەن: ١- ئەگەر باسلەوەکرا کەسانێک دەنگیان داوە کەناویان لەلسیتی دەنگداندا نیە. ٢-  بەبێ پەنجەمۆر و کارتی دەنگدان دەنگدەر دەنگی داوە. ٣- کەسانێک هەبوون چەندجارێکی دەنگیانداوە. ٤- ئەگەر ژمارەیەکی زۆری دەنگدەر پەنجەمۆریان نەخۆێنرایەوە دەبێت پشکنین بۆ هەستەوەرەکانی ئامێرەکە بکرێت بزانرێت دەسکاری نەکراوە یان تێکنەدراوە. دووەم: کاغەزی دەنگدان ئەو کاغەزەی لەدەنگدانی پەرلەمانی کوردستاندا بەکارهاتوە پێی دەوترێت کاغەزی (Thermal)یان حەراری، )وەک ئەو پسولە بچوکانەیە کەلەناو مارکێتەکان هەیە(.  ئەم کاغەزە بەتوێژێک ڕووپۆش کراوە کە ماددەیەکی کیمیایی گەشەپێدراو و هەستیارە بەگەرمی، ئەم توێژەیە بێ ڕەنگەو دیارنیە هەتا لەڕێگەی گەرمییەوە کارلێک دەکات و ڕەنگی کاغەزەکە لەو شوێنەی گەرمی بەرکەوتوە دەگۆڕێت بۆ ڕەش (بەزۆری)، خاڵەباشەکانی ئەم کاغەزە ئەوەیە کە بۆ چاپکردن خێرایەو پێویستی مەرەکەب (حیبر) نیەو دەسکاریکردنی قورسە. نوسینی سەر ئەم کاغەزە دەسڕێتەوە؟ بەشێوازێکی گشتی سڕینەوەی نوسین لەسەر ئەم کاغەزە بەبێ تێکوچونی کاغەزەکە یان جێهێشتنی ئاسەوار قورسە، چونکە ئەم نوسینە بەهۆی گەرمی و کارلێکی کیمیاییەوە دروستدەکرێت و بەهۆی ئەم هۆکارانەوە قورسە نوسین لەسەری بسڕێتەوە: ١- ئەم کاغەزە بەشێوەیەک دروستکراوە کەگەرمی دەبێتە هۆکاری گۆڕینی ماددە کیمیایەکە بۆ بەشێکی ڕەش لەسەر ناوچەیەکی دیاریکراو، کە ئەمە کارلێکێکی کیمیاییە لەسەر خودی کاغەزەکەیە نەک چینێک یان مەرەکەبێک هەبێت و لاببرێت. ٢- دوباره بەکارهێنانی گەرمی بۆ لابردنی ئەو نوسینەی پێشوو ئەوا تەواوی کاغەزەکە رەش یان تاریک دەکات و کاغەزەکە تێکدەدات. (وەک ئەو برادەرەی ئوتوی قژی بەکارهێنا بۆ سەلماندنی ساختەکاری). بەشێوازێکی گشتی سڕینەوە لەسەر ئەم کاغەزە بەبێ جێهێشتنی ئاسەوار زەحمەتە بەڵام دەکرێت لەڕێگەی هەندێک ماددەی کیمیاییەوە ڕەنگەکە کاڵ بکرێتەوە بەڵام لەزۆربەی کاتەکاندا زیان بە کاغەزەکە دەگەینێت و دیارە کەدەسکاری کراوە. ئایا دەکرێت پرنتەری ئاسایی بەکاربێت بۆ چاپی ئەم کاغەزە؟ نەخێر، چونکە ئەم کاغەزە لەڕێگەی گەرمییەوە چاپ دەکات لەکاتێکدا کاغەزی ئاسایی پێویستی بەپرنتەرێکە کە بەمەرەکەب (حیبر) کاربکات. هەوڵدان بۆ بەکارهێنانی کاغەزی حەراری لە پرینتەرێکی ئاساییدا مەترسی ئاگرکەوتنەوە دروست بکات، چونکە ئەو گەرمیەی کە پرینتەرەکە دروستی دەکات دەتوانێت ببێتە هۆی ئاگرکەوتنەوە لەسەر کاغەزەکە. ئەگەر گومان خرایە سەر کاغەزی دەنگدان ئەو گومانانەی کە کاغەزی دەنگدان دەگرنەوە زیاتر لەدەرەوەی تەکنیکیین وەک ئەوەی سندوقی دەنگدان لەژمارەی ئاسایی خۆی کاغەزی زیاتری تێبکرێت ، پوچەڵکردنەوە بەدەست، تێکدانی کاغەزەکە و گۆڕینی کاغەزی دەنگدان. سێیەم: قەڵەمی دەنگدان ئەو قەڵەمەی لەدەنگداندا بەکارهات قەڵەمێکی تایبەتەو لەڕێگەی گەرمییەوە ئەو مۆرە دروست دەکات، ئەو گەرمییەش ئەلیکترۆنیەو لەناو قەڵەمەکەدا دانراوە وە ئەم جۆرە قەڵەمە پێویستی بەمەرەکەب (حیبر)نیە. چوارەم: ئامێری PCOS؟ ئەو ئامێری پشکنینەیە بەتەکنیکی ڕووناکی (optical technology) کاردەکات کەزۆرجار ئەم ڕووناکییە لیدە یان هەندێجاریش لەیزەرە، ئەم ئامێرە کاری ئەوەیە کاغەزی دەنگدانەکە دەخوێنێتەوەو مۆرەکە دەدۆزێتەوەو دەنگەکە تۆمار دەکات، هەروەها ژمارەی دەنگەکانیش دەژمێردرێت. ئامێری PCOS چۆن کاردەکات: ١- کاغەزی دەنگدانەکە لەڕێگەی کیوئاڕ کۆدەکەوە دەپشکنێت (سکان) بزانێت ئەم کاغەزی دەنگدانە تەواوەو ساختە نیە. ٢- پاشان مۆرەکە دەدۆزێتەوەو لەرێگەی مۆرەکەوە زانیاری لیست و کاندید لەگەڵ دەنگەکە تۆمار دەکات. ٣- پاش هەر دەنگدانێک دەنگەکان دەژمێرێت. ٤- پاشان کاغەزی دەنگدانەکە دەخاتە ناو بۆکسی هەڵگرتنەوەو دەیپارێزێت بۆ ئەوەی بتوانرێت لەکاتی پێویستیدا بەدەست بژمێرێت (دەنگدانی کوردستان هەمووی بەدەست ژمێردراوە). ٥- ئەم ئامێرە دەتوانێت هەڵەکانی دەنگدەر لەسەر کاغەزی دەنگدان پێبزانێت وەک دیاریکردنی زیاد لەیەک لیست و کاندید، یان دیارینەکردنی لیست و کاندید واتە دەتوانرێت وای لێبکرێت نەهێڵێت هەڵەی بەسەردا تێپەڕێت. ٦- دوای ئەوەی پرۆسەی دەنگدان تەواو بوو ئەم ئامێرە کۆی ژمارەی دەنگەکان بەشێوازی ڕاپۆرت و لەڕێگەی ئینتەرنێت یاخود مانگی دەستکرد دەنێرێت بۆ سەنتەر. ٧- هەروەها ئەم ئامێرە ڕاپۆرتی دەنگەکان لەبنکەکان چاپدەکات. ئامێری پیکۆسی میرۆ بەپێی زانیاری ماڵپەری فەرمی کۆمپانیای میرۆ ئەو ئامێرەی پیکۆسەی بۆ عێراق دابینکراوە، لەڕوسیاو قیرغستانیش بەکاردەهێنرێت بۆ پرۆسەی دەنگدان،  وە لەو تایبەتمەندیانەی کۆمپانیاکە لەسەر ئەم ئامێرە نوسیویەتی: ١- ئامێرێکی پشکنینە دروستکراوە بۆ خوێندنەوەو ژماردنی دەنگەکان لەدەنگداندا. ٢- ڕێگەنادات لەیەک کاتدا دوو کاغەزی دەنگدان بخەیتە ناو سندوقی دەنگدانەوەو ئەگەر ئەمە بکرێت ئاگادارت دەکاتەوە کەهەڵەیەک هەیە. ٤- دەتوانێت کاغەزی ساختە بناسێتەوە ڕێگەنەدات بەکاربهێنرێت بۆ ساختەکاری. ٥- ئەگەر دەنگدەر کاغەزی دەنگدان ناڕێک دابنێ ئەوا بەشێوازی ئۆتۆماتیکی کاغەزەکە ڕێکدەکاتەوە. بۆچی ئامێری PCOS  ناتوانێت مۆر بکات یان بیگۆڕێت؟ زۆر سەرچاوە گەڕام، زیرەکی دەسکردم بەکارهێنا، لێکۆڵینەوەم لەو کێشانە کرد کەلەڕابردودا لەدەنگدانی ئەلیکترۆنیدا هەبوە، ماڵپەری چەندین کۆمپانیا گەڕام کە ئەم ئامێرە دروستدەکەن و سەیری تایبەتمەندی ئەم ئامێرەم کرد هیچم نەدۆزییەوە کە ئامێرێکی پیکۆس هەبێت بتوانێت کاغەزی دەنگدان مۆربکات. ئەوەی دەستمکەوتوە لەسەر ئەم ئامێرە ئەوەیە مەبەستی ئەم ئامێرە لەپرۆسەی دەنگدان خوێندنەوەو  تۆمارکردن و ژماردنی دەنگە نەک مۆرکردن و گۆڕینی شوێنی مۆر. بۆیە ئەم ئامێرە بەهیچ شێوەیەک توانای گۆڕینی کاغەزی دەنگدانی نیە لەڕووی مۆرکردن و شوێن گۆڕینەوە، وە ئەگەر هەر کۆمپانیایەک ئەو ئامێرە بەو تایبەتمەندییە دروستبکات ئەو ئامێرە پێی ناوترێت پیکۆس و نابێت لەبری پیکۆس بەکاربهێنرێت و بەبێ دوو دڵی وەک ئامێری ساختەکاری دیاریدەکرێت. تا ئێستاش لەسەر ئاستی جیهان  ئەو کۆمپانیانەی ئەم ئامێرە دروست دەکەن هیچ ئامێرێکیان دروستنەکردوە ئەو توانای هەبێت بەکۆمپانیای میرۆشەوە. مۆری دەنگی پوچەڵ چیە؟  کاتێک دەنگێک پوچەڵە ئامێری PCOS مۆرێک دەدات لەپشتی کاغەزی دەنگدان وەک ئاماژەیەک بۆ پوچەڵی دەنگەکە، پرسیارێک کەدەکرێت ئەگەر ئەم ئامێرە ناتوانێت مۆری سەر کاغەزی دەنگدان زیادبکات یان دەسکاری بکات چۆن ئەتوانێت ئەم مۆری پوچەڵە بکات یان ئەنجامەکان چاپبکات. مۆری پوچەڵ مۆرێکی میکانیکییەو بەتەواوی جیاوازە لەمۆری دەنگدان و ناتوانرێت بۆ دەسکاری دەنگ یان گۆڕینی دەنگ بەکاربێت، ئەویش لەبەر ئەم هۆکارانە: ١- مۆری میکانیکی ڕۆڵەکەی زۆر سنوردارە و تەنها دەتوانرێت لەڕوبەرێکی دیاریکراوی کاغەزەکە مۆر بکات نەک بەئارەزوی خۆی، هەروەها لەسەر پشتی کاغەزەکە دەیکات نەک ڕووی کاغەزەکە ئەم مۆرە مۆرێکە بۆ کاروباری ئیداری پرۆسەکە بەکاردێت نەک مەبەستی دیکە. ٢- ئەم مۆرە لەو روبەرانە بەکارنایەت کە دەنگدەر مۆری تێدادەکات، بۆ نمونە کاتێک دەنگدەر لیستێک یان کاندیدێک دیاریدەکات ئەم مۆرە ناتوانێت بچێتە ئەو شوێنەو مۆرێکی دیکە بکات یان بیگۆڕێت. ٣- دیزاینی ئەو مۆرە میکانیکیە جیاوازە لەمۆری دەنگدەر. ئەگەر گومان خرایە سەر ئامێری PCOS: ١-  باسلەوەکراو ژماردنی دەنگەکان هەڵەیەو دەنگی لیست و کاندید دیارنیە. ٢- جیاوازی دەنگ لەژماردنی دەستی و ژماردنی ئامێرەکە. ٣- کاغەزی ساختەکراوی تێکراوە یاخود دوو یان زیاتر کاغەزی دەنگدەر خراوەتە ناو بۆکسەکەوە. ٤- لەکارکەوتنی ئامێرەکەو دواکەوتنی لەژماردن و خوێندنەوەی کاغەزەکە. ٥- نەخوێندنەوەی کاغەزکانی دەنگدان  و دەنگەکان. چارەسەر: گرنگترین چەکی ڕوبەڕوبونەوەی ساختەکاری لەدەنگدانی ئەلیکترۆنی ژماردنی دەنگەکانە بەدەست هاوشانی ژماردنی ئەلیکترۆنی. گومانکردن لەپیکۆس بۆ قورسە؟ زۆربەی ئەو گومانانەی کە بۆ ئەم دەنگدانە دروست بوە پەیوەندی بەئامێری پیکۆسەکەوە هەیە بەڵام لەراستیدا ژماردنی دەستی هاوشانی ئەم ئامێرەو هاوتابونیان لەگەڵ یەکدا، سەلماندنی ئەم گومانەی زۆر زۆر قورسکردوەو تەکنیکییەن رێگەیەکی گونجاوی عەمەلی نیە سیستەمێکی هاککراو لەگەڵ کاغەزی دەنگدانی ئاسایی و هاکنەکراودا یەکبخات. پێنجەم: سیستەمی گواستنەوەی ئەنجام RTS (Results Transmission System) سیستەمێکە بەکاردێت بۆ گواستنەوەی ئەنجامەکانی دەنگدانە ژمێردراوەکان بۆ بنکەی سەرەکی، ئەم ئامێرە دەتوانێت زانیاریەکانی بە موشەفەر کراوی لەڕێگەی (مانگی دەستکرد یاخود ئینتەرنێت) بگوازێتەوە کە کۆمیسیۆنی عێراق مانگی دەسکردی بەکارهێنا، ئەمەش تاڕادەیەک مەترسی دەستگەیشتن بەزانیاریەکان و گۆڕینیان زەحمەترە بەبەراورد بە ئینتەرنێت، ئەو گرفتانەی لەم هەڵبژاردنەدا هەیە هیچیان پەیوەندییان بەم ئامێرەوەنیەو گومانی لەسەرنیە بەڵام بەشێوازێکی گشتی گومانەکانی ئەم ئامێرە: ١- ئەگەر ئەنجام لەبنکەکاندا بەژماردنی دەستی یاخود ئەو ئەنجامی چاپ دەکرێت جیاوازبوو لەگەڵ ئەو زانیارییەی چوە بۆ بنکەو راگەیەنراوە. ٢-ئەگەر پرۆسەکە خاوبوەوە زانیاریەکان درەنگ هاتن بۆ ئامێرەکان (ئەمە لەعێراق رونادات چونکە پەیوەستی راستەوخۆی ئامێرەکان بە بنکەوە نیەو یەکجارە). کۆمپانیای میرۆ تاوانبار دەکرێت کۆمپانیای میرۆی کۆری، کەبەوتەی خۆیان یەکێکن لەکۆمپانیا سەرکەوتوەکانی بواری ئامێری دەنگدان و بڕوانامەیان لەنەتەوەیەکگرتوەکان هەیە کەئامێرەکانیان گونجاون و لەلایەن کۆمیسیۆنی ئەو وڵاتانەی کاریان بۆ کردوە رەزامەندی هەیە لەسەر کارەکانیان، بەڵام لەهەمەنکاتدا لەعێراق و کۆنگۆ گومان خراوەتە سەر کارەکانی ئەم کۆمپانیایەو بەتێوەگلان لەدەسکاری ئەنجامەکان لەگەڵ لایەنی دەسەڵاتدار تۆمەتباردەکرێت. کۆمپانیای میرۆش لەبەیاننامەیەکدا  بەتوندی ئەو دەنگۆیانە رەتدەکاتەوە لەهەڵبژاردنەکانی عێراق و کۆنگۆ فەشەلیان هێنابێت و دەڵێن لەهەردوو وڵات چاودێرە نێودەوڵەتیەکانیش شاهیدی سەرکەوتویی ئێمە ئەدەن. ئەم کۆمپانیایە بەڵگەیەکی یەکلاکەرەوە نیە لەسەری کەلەدەسکاری ئەنجامەکاندا لەعێراق و کۆنگۆ تێوەگلابێت بەڵام ئەم کۆمپانیایە کێشەی ئەوەی هەیە بەردەوام گرێبەستەکانی ناڕوونن. تائێستا لەم نوسینەدا بەچی گەیشتوین؟ ئەوەی تائێستا ڕوونە گومانی دەسکاریکردنی ئەنجام و هاککردنی دەنگدان زۆر زەحمەتەو بەئاسانی ناتوانرێت ئەوکارە بکرێت، بەڵام پرۆسەی هاککردن وەک یاری شەترەنج وایە لەنێوان هێرشبەر (هاککەر) و بەرگریکار (سیستەم و ئامێر)، هەمیشە هێرشبەر بۆ خاڵی لاواز دەگەڕێت و دەیەوێت کەلێنێک بدۆزێتەوە بۆ ئەوەی هێرشی خۆی بکات، بۆیە هەموو سیستەمە بەهێزەکانی جیهان وەک بانک و کۆمپانیا گەورەکان بەردەوام لەم یارییە فکری و تەکنیکییە قورسەدان لەگەڵ هێرشبەران. خاڵە تەکنیکیە بەهێزەکانی ئەم دەنگدانە دڵنیابونەوە لەناسنامەی دەنگدەر لەڕێگەی دەستی و بایۆمەترییەوە کە ئەمەش ڕێگە دەگرێت لەدەنگدان بەکارتی کەسانی دیکەو و دەنگدانی چەندبارە. بەهۆی ئەوەی ئەم کاغەزی دەنگدانە دەخرێتە سندوق دواتریش بەدەستی دەژمێردرێتەوە بۆیە دەسکاریکردنی کاغەزەکان بەبێ جێهێشتنی ئاسەواری زۆر قورسە (واتە ئەگەر بە سیستەمیش دەنگدانەکە بگۆردرێت دەتوانرێت لەگەڵ دەستیەکە بەراورد بکرێت و ئاشکرابکرێت). لەبەر ئەوەی لەڕێگەی مانگی دەسکردەوەو بەبێ بەکارهێنانی ئینتەرنێت زانیارییەکان بە موشەفەر کراوی دەچێتەوە بۆ سەنتەر هاککردنی لەڕێگای ئەو مانگی دەسکردەوە زۆر قورسە. دەنگی پوچەڵ! کەلێنە گەورەکە دەنگی پوچەڵ لەم هەڵبژاردنەدا گەورەترین و تاکە کەلێنە کە گومانی لێبکرێت لەڕێگەیەوە ئەنجامەکان دەسکرای کرابێت، ئەوەندەی من پێی گەیشتوم تاکە ڕێگەیە بتوانرێت لەڕووری بەرنامە (سۆفتوێر) و ئامێر(هاردوێر)ەوە بەیەک گەیەنرابن و دەسکاری ئەنجامەکانی پێکرابێت. چۆن: ١- لەڕێگەی سیستەمەوە (سۆفتوێر): سنورێک بۆ دەنگی لایەنەکان دابنرێت و نەهێڵرێت لەوە زیاتر حساب بکات، ئەوەش لەڕێگەی پوچەڵ کردنەوە دەبێت، بۆ نمونە ڕێگە بدرێت لەهەر سندوقێکی دەنگدان ئامێری پیکۆسەکە رێگەبدات  تەنها تا ١٥ دەنگ بەلایەنێکی دیاریکراو بدرێت کە ئەم رێژەیە بەپێی سندوقەکان دەکرێت جیاوازبن. ٢- کە ئەم دیزاینە کرا پاشان هەر کاغەزێکی دەنگدان کەدەخرێتە ناو پیکۆسەکە، ئەم پیکۆسە دەنگەکە وەردەگرێت دەزانێت هی چی لیستێکە وە کۆی ژمارەی دەنگی ئەو لیستەش کەلای خۆیەتی لەگەڵ ئەو سنورەی بۆی دیاریکراوە (١٥ دەنگ بۆ نمونە) بەراورد دەکات. ٣- ئەگەر ژمارەی دەنگەکانی ئەو لیستە نەگەیشتبوە ئەو سنورە ئەوا پیکۆسەکە بەبێ کێشە دەنگەکە هەژمار دەکات. ٤- ئەگەر ژمارەی دەنگەکانی ئەو لیستە گەشتبوە رێژەی دیاریکراو (١٥ دەنگ بۆ نمونە) بەشێوازێکی راستەوخۆ پیکۆسەکە مۆری پوچەڵ دەخاتە کارو ئەو دەنگە دەکات بەپوچەڵ بەهۆی مۆرە میکانیکیەکەوە نەک مۆری دەنگدان کە تائێستا ئەگەر ئەو کاغەزی دەنگدانە بەدەست بپشکنرێت دەزانرێت ئەو پوچەڵە بە سیستەم پێیکراوەو نەدەبوو پوچەڵ بوایە. ئەمە ئاشکرا دەکرێت؟ ١- دەبوو هەموو لیستەکان چۆن چاودێری دەنگەکانی خۆیان کرد چاودێری پوچەڵیشان بکردایەو بیان پشکنیایە ئایا کەپوچەڵەکە راستە یاخود نا. ٢- لەڕووی تەکنیکیەوە دەکرێت داوای سەرچاوەی کۆدەکە بکرێت لەکۆمپانیاکە بەڵام دەشکرێت ئەو کۆدێکی دیکە پیشانبدات کەدروست بێت چونکە ئەم ڕێگەیە بەتێوەگلانی ئەو دەکرێت و ئەگەر ئەویش بەشداربێت ئاشکراکردنی تاڕادەیەک مەحاڵە. ٣- لەهەموو ئامێرێک فایلی چاودێری هەیە (log file) ئەم فایلانە بپشکنرێت بۆ ئەوەی بزانن ئایا ئەو پرۆسەیە دروستە بەڵام ئەویش وەک خاڵی دووەم ئەگەر کۆمپانیاکە تێوەگلابێت ئەویش چارەسەر دەکات پێش ئاشکرابوون. کۆتایی لەبەرئەوەی دەنگدان تەکنۆلۆژیای تێدابەکارهێنرا، دەبوو سەرجەم لایەنەکان ئەو خاڵە لاوازانەیان دیاریبکردایە کە مەترسییان بۆ سەر پرۆسەکە هەیە، چونکە هاککردن چەند تەکنیکییە ئەوەندەش فکری و دۆزینەوەی کەلێنە کەزۆرجار کەسێک فکرەکەیەکی بەهێز بۆ هێرشکردن دادەڕێژێت هیچ شارەزاییەکی تەکنیکی و پاراستنی نیە. سەردەشت عەزیز سەرچاوەکان: 1- https://www.idea.int/data-tools/data/question... 2- https://www.idea.int/data-tools/data/country?country=106... 3- https://www.chathamhouse.org/.../iraqs.../two-major-changes 4- https://en.wikipedia.org/wiki/Single_non-transferable_vote 5- https://iraq.un.org/.../138721-general-background-fact... 6- https://iraq.un.org/.../Information%20package%20KRI... 7- https://www.weforum.org/.../04/what-is-electronic-voting/ 8- https://e-estonia.com/how-did-estonia-carry-out-the.../ 9- https://www.idea.int/data-tools/data/question... 10- https://mirusystems.com/counting.html 11- https://mirusystems.com/others.html 12- https://mirusystems.com/post-election.html 13- https://www.integelection.com/.../how-voting-machines.../ 14- https://www.dominionvoting.com/imagecast-precinct/ 15- https://www.batimes.com.ar/.../voting-machines-made-for... 16- https://www.bbc.com/news/world-africa-46555444 17- https://cdt.org/.../new-voting-system-vulnerabilities-in.../ 18- https://www.gmanetwork.com/.../comelec-to-review.../story/ 19- https://www.gmanetwork.com/.../s-korean-firm-miru.../story/ 20- https://www.diariopopular.com.ar/.../denunciaron-fraude... 21- https://www.batimes.com.ar/.../voting-machines-made-for... 22- https://www.koreaherald.com/view.php?ud=20180810000001 23- https://www.bbc.com/news/technology-37117414 24- https://pandapaperroll.com/the-difference-between.../ 25- https://www.jujothermal.com/tec.../thermal-paper-technology/ 26- https://cyberint.com/blog/techtalks/election-fraud/ 27- https://www.gmanetwork.com/.../comelec-obtained.../story/ 28- https://bdnews24.com/world/f0aa5g4i91 29- https://ieeexplore.ieee.org/document/8753693

راپۆرتی: درەو 🔻 هەناردەو داهاتی نەوتی هەرێم (شەش وەرز) پێش ڕاگرتنی بریتی بووە لە زۆرتر لە (213 ملیۆن و 767 هەزار) بەرمیل و کۆی داهاتەکەی پتر لە (17 ملیار و 44 ملیۆن) دۆلار بوو، هەر بەرمیلێک نەوتیش تێکڕا بە سەر و (73) دۆلار فرۆشرابوو. 🔻 ئەگەر لە (شەش وەرز)ی ڕابردوودا بە هەمان تواناو قەبارەی شەش وەرزی پێش ڕاگرتنی نەوت، هەرێم بەردەوام بوایە لە هەنارەکردن و بەتێکڕا هەر بەرمیلک نەوتیشی بە (62.67 دۆلار) بفرۆشتبا کە (20 دۆلار)ی کەمترە لە تێکڕای نرخی نەوتی برێنت، ئەوا کۆی داهاتەکەی نزیکەی (13 ملیار و 397 ملیۆن) دۆلار دەبوو. یەکەم؛ هەناردەو داهاتی نەوتی هەرێم (شەش وەرز) پێش ڕاگرتنی پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت بۆ وردبینی نەوتی هەرێمی کوردستان لە ماوەی شەش وەرزدا (چارەکی چوارەمی 2021 – کۆتایی چارەکی یەکەمی 2023) کە نەوتی هەرێمی تێدا ڕانەگیرابوو، هەرێمی کوردستان (213 ملیۆن و 767 هەزار و 769) بەرمیل نەوتی خاوی لە ڕێگەی بۆری نەوتی کوردستان – بەندەری جەیهانی تورکی ڕادەستی کڕیارانی نەوتی هەرێم کردبوو، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (73 دۆلار و 69) سەنت فرۆشتبوو، کۆی داهاتەکەشی (17 ملیار و 44 ملیۆن و 753 هەزار و 187) دۆلار بووە، ئەوە لە کاتێکدایە تێکڕای نرخی نەوتی برێنت (93 دۆلار و 98 سەنت) بووە، بەم پێوەرەش هەرێم هەر بەرمیلێکی بە کەمتر لە (20 دۆلار) فرۆشتبوو.بۆ بەرچاوڕوونی بڕوانە خشتەی ژمارە (1). خشتەی ژمارە (1) دووەم؛ هەناردەو داهاتی نەوتی هەرێم (شەش وەرز) دوای ڕاگرتنی لەسەر ئەو بنەمایەی کە توانای هەناردەی نەوتی هەرێم لە شەش وەرز پێش ڕاگرتنی (213 ملیۆن و 767 هەزار و 769) بەرمیل نەوت بووە، ئەگەر بە هەمان قەبارە و توانا لە شەش وەرزی ڕابردوودا کە نەوتی هەرێمی تێدا ڕاگیراوە بەردەوام بوایە لە هەناردەکردن، هەر بەرمیلێک نەوتی بە (62 دۆلار و 67 سەنت) فرۆشتبایە کە (20) دۆلاری کەمترە لە تێکڕای نرخی نەوتی خاوی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان لە ماوەی (سەرەتای چارەکی دووەمی 2023 بۆ کۆتایی چارەکی سێیەمی 2024) ئەوا کۆی داهاتی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە بریتی دەبوو لە (13 ملیار و 396 ملیۆن و 826 هەزار و 83) دۆلار. بۆ بەرچاوڕوونی بڕوانە خشتەی ژمارە (2). خشتەی ژمارە (2)

راپۆرتی: سان ساراڤان زانست ئەوەی سەلماندووە کە بوونی بڕی پێویست لە گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن گرنگی خۆی هەیە بۆ هەموو زیندەوەران و ڕووەک و دارو دەرەخت و سەوزایی، چوونکە بەشێکی لەسی ئێمە لە کاربۆن پێک دێت و هەروەها سەوزایی و دارو درەختەکان ئەم گازە وەردەگرێت ولە بەرامبەردا ئۆکسجین دەداتەوە. بەلام گرفتەکە لەوەدایە کە کاتێک ئەم گازانە  زیادبکات ئەوا ناهەوسەنگی تەواو دروست دەکات کارەساتی ژینگەیی و تەندروستی دروست دەکات. خاک دووەم گەورەترین کۆگای کاربۆنی چالاکە لەسەر زەوی دوای زەریاکان، زانست ئەوەشی سەلماندووە کە ئەرکی  خاک و ئاوی سەر زەمین بەشێکی گلدانەوەی بڕێکی زۆری کاربۆنە لە ناوەوەی خۆیدا. هەر بۆیە'' هەڵمژین و هەڵلوشینی کاربۆنی زەوی لە ڕێگەی دارستان و زەوییە شێدارو زۆنگ و  سەوزایی و خاکەوە زۆر  پێویستن  چونکە هۆکارن بۆ  هەڵمژینی دووەم ئۆکسیدی کاربۆنی ناو بەرگەهەوا، ئەم پرۆسەیە وا دەکات  کە پلەی گەرمی هەسارەکە ڕێکخراو تر بێت و  کاریگەریی گۆڕانی کەشوهەوا سووکتر بکات.'' لە دوای شۆڕشی پیشەسازییەوە تاکو ئەمێستا هەموو چالاکیە مرۆکردەییەکان تایبەت بە  بەکارهێنانی سووتەمەنی بەردیینەوە (نەوت، گاز و خەڵوز) و بەرهەمێیان و بەکارهێنانیان وای کردووە کە کاربۆن و گازەکانی تر بەرێژەیەک زیاد بکات کە خاک و زەریاو دەریاکانیش فریای هەڵمژینی ئەو بڕە گازانە بکەون،  بڕینی دارستانەکانی ئەمەزۆن بە ڕێژەی دە هێندەی یاریگاکان لە ڕۆژێکدا و خاوبوونەوەی ڕەوتی زەریاکان، نەمانی سەوازیی هۆکاری ترن لەو هۆکارانەی کە چی تر خاک و زەوی توانای هەڵمژینی بڕی پێویستیان نەماوە لە کاربۆن. لەم راپۆرتە سەرەتاییەدا  (https://arxiv.org/pdf/2407.12447)  دەریدەخات کە ساڵی ژمارەیەکی پێوانەیی تۆمار کردووە کە  پیسکردن بووە لە ڕێگەی بەرهەمهێنانی کاربۆنەوە بە ڕێژەی ٤١،٢ ملیار تۆن و هەروەها راپۆرتەکە دەردەخات کە ساڵی ڕابردوو  وەک گەرمترین ساڵ  تۆمارکراوە  و سەلمێنراوە کە زەوی نزیکەی هیچ کاربۆنێکی پاکی هەڵنەگرتووە و کۆگای نەکردووە. بەهەمان شێوە زەریاکان وەک گەورەترین سەرچاوەی هەلمژینی کاربۆن لەسەر زەوی ماونەتەوە کە  لەسەدا ٩٠ی گەرمبوونی سووتەمەنی بەردینیان هەڵمژییوە لە دەیەکانی ڕابردوودا،  کە دەبێتە ئەم هۆکارەش وای کرددوە کە  زەریاکان وەک گەورەترین سەرچاوەی هەلمژینی کاربۆن لەسەر زەوی بمێننەوە کە  لەسەدا ٩٠ی گەرمبوونی سووتەمەنی بەردینی لە دەیەکانی ڕابردوودا هەڵمژووەو کۆگای کردبێت و بوونەتە هۆکاری بەرزبوونەوەی خێرای پلەی گەرمی ڕووی دەریاکان. لە دوایین ڕاپۆرتی دۆخی ئۆقیانوس Ocean State Report (OSR 8) لە کۆپەرنیکۆسی یەکێتی ئەوروپا، دەریدەخات کە زەریاکانی جیهان لە ساڵانی ڕابردوودا بە بەراورد بە دەیەکانی ڕابردوو گەرمبوونی خێرا و ترشبوون و شەپۆلی گەرمی دەریایی زیاتر و گەشەی قەوزەکان بەخۆیەوە دەبینێت. هەربۆیە  توێژینەوەکان ئاماژەیان بە ئەوە کرددوە کە ئەم  فشارانە وای لە  زەریاکان کردووە هەلمژینیان بۆ کاربۆن لاواز بووبێت. ڕەنگە،  هۆکارکی تریش هەبێت کە  لە ساڵی ڕابردوودا شکستهێنانی زەوی بۆ وەرگرتن و هەلمژینی کاربۆن بۆ ناو خاک  کە  هۆکارەکانی  ووشکەساڵیی و ئاگرکەوتنەوەی کێوییەکانەوە بێت، کە ئەمانەش  بەهۆی گەرمبوونی جیهانەوە دروست بوو بێت  و فشاری  خستبێتە سەر هەڵمژینی کاربۆنەکان لەلایەن خاک و سەرجاوە ئاوییەکانەوە. یۆهان ڕۆکسترۆم، بەڕێوەبەری پەیمانگای پۆتسدام بۆ لێکۆڵینەوە لە کاریگەرییەکانی کەشوهەوا، لە مانگی ڕابردوودا لە چالاکییەکی “هەفتەی کەشوهەوا”دا لە نیویۆرک وتی: “ئێمە کەلێن و تەگەرەی گەورە  لە خۆڕاگری و شیلگیری سیستەمەکانی زەویدا دەبینین. ئێمە درزی گەورە لەسەر وشکانی دەبینین – ئیکۆسیستەمی زەمینی توانای هەڵگرتنی کاربۆن و وەرگرتنی کاربۆنیان لەدەست دەدات، زەریاکان نیشانەکانی ناسەقامگیری نیشان دەدەن” ڕاپۆرتەکە ئاماژە بەوە دەدات کە گرفتی گەورە ئەوەیە داڕمان و شکستە خێراکانی هەلمژینی کاربۆن لەلایەن زەویەوە  وەک لایەنەکانی تری هۆکارەکانی گۆڕانی کەس و هەوا لەبەرچاو نەگیراوە. . پووچەلکردنەوەی زانیاری چەوت و چەواشە ئەم زانیاریانەی سەرەوە پووچەلکردنەوەی هەموو ئەو دەنگۆ و زانیاری چەوت و چەواسەیەیە کە زۆر جار لە ڕێگەی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکاندا بەکارهێنەران دەنگۆی دژ بە مەترسی زیادبوونی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن بڵاو دەکەنەوە کە گوایا ''  گەرمبوونی گۆی زەوی و دەنگۆی زیاد بوونی دووم ئۆکسیدی کاربۆن لە بەرگەهەوادا هیچ شتێک نییە جگە لە ترساندنی خەڵک و سەرقاڵکردنیان'' هەروەها دەنگۆکان دەلێین '' دووەم ئۆکسیدی کاربۆن و گازەکانی ئێستای بەرگە هەوا هیچ کاتێک مەترسی نەبووە بەلکو ڕووەکەکان پێویستیان بەم گازەیە''.  

(درەو):  مانگی ئەیلولی رابردوو هەناردەی نەوتی عێراق رۆژانە بڕی (114 هەزار) بەرمیل دابەزیوە، لە ئازاری رابردووەوە وەزارەتی نەوتی عێراق ئاشكراكردنی داهاتەكانی داهاتی نەوتی راگرتووەو تەنیا بڕی هەناردەی نەوت بڵاودەكاتەوە. هەناردەی نەوتی عێراق مانگی رابردوو بریتی بووە لە نزیكەی (3.310) ملیۆن بەرمیلی رۆژانە، ئەمە لەكاتێكدایە مانگی پێشتر (واتا مانگی ئاب) ئاستی هەناردە گەیشتوەتە (3.414) بەرمیلی رۆژانەو بەبەراورد بە ئاستی هەناردە لە مانگی تەموزدا، نزیكەی 71 هەزار بەرمیلی رۆژانە دابەزیوە. هەناردەی نەوتی عێراق لە تەموزی ئەمساڵدا گەیشتە (3.485) ملیۆن بەرمیلی رۆژانە، بەوهۆیەوە ئاستی هەناردە لەم مانگەدا بە بڕی نزیكەی 75 هەزار بەرمیلی رۆژانە بەرزبوونەوەی بەخۆوە بینی، ئەمە بەراورد بە ئاستی هەناردە لە مانگی حوزەیراندا كە نزیكەی (3.410 ملیۆن) بەرمیلی رۆژانەی تۆماركردبوو.   پێشتر سایتی (عێراق ئۆیل ریپۆرت) رایگەیاند، هەناردەی نەوتی عێراق لە مانگی رابردوودا بە بڕی (100 هەزار) بەرمیلی رۆژانە كەمیكردووە، ئەمە بەهۆی فشارەكانی هاوپەیمانی ئۆپێك پڵەس لەسەر بەغداد بەمەبەستی پابەندكردنی بە كەمكردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت. بەگوێرەی داتای كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ"، ئاستی هەناردەی نەوت لە مانگی ئەیلولی 2024دا گەیشتوەتە نزیكەی (99 ملیۆن و 311 هەزارو 107) بەرمیل، ئەمە لەكاتێكدایە ئاستی هەناردە لە مانگی ئابی 2024دا بریتی بووە لە (105 ملیۆن و 845 هەزارو 599) بەرمیل. لە مانگی ئەیلولی رابردوودا هەناردەی نەوت لە كێڵگەكانی ناوەڕاستی عێراقەوە نزیكەی 99 ملیۆن و 4 هەزارو 320 بەرمیل بووە، ئەمە لەكاتێكدا كە هەناردەی نەوت بۆ ئوردن بریتی بووە لە نزیكەی (306 هەزارو 787) بەرمیل.  ئەم داتایە بۆ مانگی ئاب بەجۆرێكی ترە، هەناردەی نەوت لە كێڵگەكانی ناوەڕاستەوە بریتی بووە لە نزیكەی (105 ملیۆن و 559 هەزارو 525) بەرمیل، هەناردەی نەوت بۆ ئوردن نزیكەی (286 هەزارو 74) بەرمیل.  هەناردەو داهاتی نەوت لە 2024دا قەبارەی هەناردەی نەوتی عێراق لە مانگی حوزەیرانی رابردوودا نزیكەی (102 ملیۆن و 314 هەزارو 548) بەرمیلی تۆماركردووە، لەكاتێكدا لە مانگی ئایاردا نزیكەی (104 ملیۆن و 130 هەزارو 292) بەرمیلی تۆماركردووە، ئەمە لەبەرامبەر هەناردەی مانگی نیساندا كە گەیشتووەتە نزیكەی (102 ملیۆن و 386 هەزارو 818) بەرمیل.  هەناردەی نەوت لە مانگی ئازاری 2024دا لەنزیكەی (106 ملیۆن و 112 هەزارو 38) بەرمیلدا راوەستاوە، ئەمەش ئەو مانگەیە كە تێیدا وەزارەتی نەوتی عێراق ئیتر بڕیاریدا پرۆسەی راگەیاندنی قەبارەی داهاتەكانی نەوت رابگرێت و ئیتر تەنیا بڕی هەناردەی رۆژانەو مانگانەی نەوت رابگەیەنێت. لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵدا، تێكڕای هەناردەی نەوتی عێراق لەسەر ئاستی ساڵانە بە بڕی نزیكەی 430 هەزار بەرمیلی رۆژانە زیادی كردووە، ئەم زیادكردنە لەكاتێكدا بوو كە حكومەتی عێراق پابەندبوونی خۆی بە كەمكردنەوەی خۆبەخشانەی بەرهەمهێنانی نەوت بە بڕی (223 هەزار) بەرمیل لە نیوەی یەكەمی 2024دا راگەیاندبوو.  تێكڕای هەناردەی رۆژانەی نەوت و بەرهەمە نەوتییەكان نزیكەی (3.92 ملیۆن) بەرمیلی رۆژانەی تۆماركرد، ئەمە لەبەرامبەر (3.49) ملیۆن بەرمیلی رۆژانە لە هەمان ماوەدا (چارەكی یەكەم) لە ساڵی 2023. بە كۆتایهاتنی چارەكی یەكەم، ئیتر قەبارەی هەناردەی نەوتی عێراق لە چارەكی دووەمی ئەمساڵەوە دەستی بە پاشەكشێ كردووە، بەدیاریكراویش لە مانگی نیسانەوە كە ئاستی ئەم پاشەكشێیە گەیشتوەتە (11 هەزار) بەرمیلی رۆژانەو بەگشتی ئاستی هەناردەی (3.412) ملیۆن بەرمیلی تۆماركردووە، بەراورد بە (3.423) ملیۆن بەرمیلی رۆژانە لە مانگی ئازاری 2024دا، تا دەگات بە ئاستی ئەو پاشەكشێیەی كە مانگی ئابدا روویداوە كە بڕەكەی (71 هەزار) بەرمیلی رۆژانە بووە. 

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) ئەگەر٧ ئۆکتۆبەر شتێکی تەواوبێنرخ و بێبەھا و ھەرزان کردبێت، ئەو شتە ژیان و خوێنی فەلەستینییەکانە. خوێنی ئەو دەیان ھەزار ژن و منداڵ و گەنج و پیرەیە کە حکومەتە دینییە ڕاستڕەوەکەی ئیسرائیل زۆر بێرەحمانە و بەخواستی ئیبادەکردنی یەکجارەکیی فەلەستینییەکانەوە، کوشوتنی. ئەمە جگە لە کەمئەندامکردنی سەدان ھەزار کەسانی تر، بە جۆرێک  قسە لە دروستبوونی نەوەیەک لە مرۆڤی بێچاو و بێدەست و بێقاچ لە غەزەدا دەکرێت. ئەمە جگە لە  بێجێگە و بێماڵ و بێئێستا و بێئایندەکردنی ملیۆنانی تر لەو زەویە بچوکەی سەر ئەم ھەسارەیەدا. ئەوە با باس لە دروستبوونی نەوەیەک نەکەین کە لە رووی دەرونییە ژیان وەک کابوسێکی تاریکی پڕ لە کوشتن و ڕاکردن و بێماڵکەوتن، ئەزمووندەکەن. غەزە خۆیشی وەک شوێن، لەوە کەوتووە مرۆڤ بتوانێت لەناویدا بژی. غەزە شوێنێکە لە شوێنبوون کەوتوە. ھەموو ئەمانە لە پێناوی چیدا؟ دۆستەکانی حەماس و شۆڕشگێرە رۆمانسییەکان باس لە کردە و ستراتیژیەتی بەرگریکردن دەکەن، ھەندێکی تریش بەرگێکی دینیی بەبەر مەسەلەکەدا دەکەن و ئەوەی حەماس لە ٧ ئۆکتۆبەردا ئەنجامیدا وەک بەرگریکردن لە موقەدەساتی دینیی نیشانئەدەن. کەسانێکی تریش باس لە رزگاری نیشتیمانیی و بەگژاچوونەوەی زوڵم و چەوساندنەوە، دەکەن. بێگومان ھەموو میلەتێک خاکەکەی داگیرکرابێت و بچەوسێنرێتەوە، مافی بەرگریکردنی  لە خۆی و لە خاکەکەی ھەیە، بەڵام پرسیارەکە ئەوەیە کام بەرگریی، چۆن؟ بەر لە ھەمووشتێک برگریکردن و چوونە ناو جەنگ و ململانێی خۆکوژییەوە دوو شتی تەواو جیاوازن. خاڵی ھەرەسەرەکیی و بنەڕەتیی لە پشتی کردەی بەرگریکردنەوە، پاراستنی ژیان و نرخگێڕانەوەیە بۆ ئینسان. ئەمەش بەرگریکردن لە بازرگانیکردن بە ژیانی مرۆڤەکانەوە، بۆ مەبەست سیاسیی و ئایدیۆلۆژیی و دینیی، جیادەکاتەوە. کارەساتی سەرەکیی فەلەستینیەکان وەک میلەتێکی خاک داگیرکراو و غەدرلێکراو، وەک نەتەوە و کۆمەڵگایەکی چەوساوە، ئەوەیە ھێزێکی وەک حەماس موغامەرەی دینیی و غەیرە دینییان، پێوەدەکات. لە سا:ی ٢٠٠٧  ەوە حەماس بە شێوەیەکی نایاسایی حوکمی غەزە ئەکات. سەرەتا پەلاماری ھەموو ئەو بەشەی دانیشتوانی غەزەیان دا کە سەر بە خۆیان نەبو و کەوتنە پاکتاوکردنی ھەموو چالاکەوانێکی سیاسیی کە لەپاڵ  حەماسدا، نەبێت. ھەموومان لەبیرمانە چۆن حەماس کەسانی سەر بە رێکخراوی فەتحی ڕاوەدوو دەکر و کە دەیانگرتن لەسەر باڵەخانە بەرزەکانەوە فڕێیان دەدانە خوارەوە. ھەموو ئەمانەشی بەناوی پاراستنی دین و بەرگریکردن لە موقەدەساتی ئیسلامەوە دەکرد. حەماس لە ٧ ئۆکتۆبەریشدا دووشتی بەرھەمھێنا. یەکەمیان، داچڵەکانێکی سایکۆلۆژیی و تراومایەکی گەورە بۆ ئیسرائیل، کە لەم دەیەی دواییدا ھێزی دینیی پەرگیری تەواو ترسناکی لەناودا دروستبووە. ھێزگەلێکی ڕێک وەک حەماس خۆی، بەڵام لەباتی ئیسلام دینی جولەکە ئاراستەیان دەکات. دووھەمین شت کە حەماس ئەنجامیدا، کردنەوەی دەرگای جینۆسایدکردنی دانیشتوانی غەزەیە لەلایەن ئیسرائیلەوە. راستە ئەوەی ئەو جینۆسایدە ئەنجامئەدات سوپای ئیسرائیلە، بەڵام ئەوەی دەرگای بۆ ئەم کردەی ئیبادەکردنە کردەوە، حەماس خۆی بوو. بەرگریکردن کاتێک مانایەکی ئینسانیی و سیاسیی و رەمزیی ھەیە ھێز و کەسانێک ئەنجامیبدەن، ژیانیان خۆشبوێت و لەپشتی کردەی بەرگریکردنەوە رێزگرتن لە مرۆڤ و نرخدانان بۆ ژیان ئامادەبێت، نەک کردەیەک بێت گروپێک ئەنجامیبدات، بیانەوێت بکوژرێن و پێیانوابەێت دوای کوشتنەکەیان بەرەو بەھەشت دەچن. ئەوەی لێرەدا ئەنجامئەدرێت بەرگریی نییە بە مانا راستەقینەکەی بەرگریی، بەڵکو کردەی خۆکوژیەکی تاکەکەسیی و دەستەجەمعییە کە تێگەیشتنێکی تایبەت بۆ دین ئاراستەی دەکات. بەرگریی ڕاستەقینەی فەلەستینییەکان لە خۆیان و لە خاک و لە مەسەلەکەیان، ئەو  بەرگرییەبوو کە  بە درێژایی ساڵانی ١٩٨٧ بۆ ١٩٩١ لە ”ئینتیفازەی یەکەم“دا روویدا و لە ساڵی ١٩٩٣دا ”رێکەوتنەکانی ئۆسلۆ“ی لێکەوتەوە. ئەو بەرگرییەی بەناوی ڕاپەڕین یان ”ئینتیفازەی بەرد“ەوە چووە ناو مێژووی خەباتی فەلەستینییەکانەوە. لە م ڕاپەڕینەدا بەرد، بەردی ئاسایی، ئامرازی هێرش و بەرگریکردنی فەلەستینییەکان بوو لە خۆیان و زۆربەی بەردەکانیش منداڵان دەیانگرتە سەرباز و ئەفسەر و ماشێنە سەربازییەکەی سوپای ئیسرائیل. ئەو منداڵانەش بە ناوی ”منداڵانی بەرد“، أطفال الحجارة،ەوە چوونە ناو مێژووی بەرگریکردنی فەلەستینییەکان لە خۆیان و بەشێکی گەورەی جیھانیش ھاوڕا و ھاوسۆزی ئەو ڕاپەڕینە و منداڵە یاخییەکان بوون و بەرگرییەکەیان و وەک مەسەلەیەکی ڕەوا و دادپەروەر سەیردەکرد. ئەم ڕاپەڕینەی ٨ کانونی دووھەمیش ھەر لە غەزەوە و لەناو کەمپی جەبەلیاوە دەستیپێکرد. جیاوازیی نێوان بەرگریکردنی فەلەستینییەکان لە ٨ کانونی دووھەم و پەلامارەکانی حەماس لە ٧ ئۆکتۆبەردا جیاوازیی نێوان ئاسمان و ڕێسمانە. یەکەمیان بەرگرییەکە بە ھەموو مانا پۆزەتیڤ و ئینسانیی و یاساییەکانی بەرگرییکردنەوە، لە کاتێکدا دووھەمیان پیادەکردنی تاوانی جەنگ و کوشتنی زیاد لە ھەزار مەدەنیی و ڕفاندنی سەدانی ترە. یەکەمیان ھەنگاوێکی بەرەو چارەسەرکردنی مەسەلەی فەلەستین ھەڵھێنا، بە ھەموو نووقسانییەکانی ئەو ھەنگاوەوە، کەچی دووھەمیان میلەتێکی بەرەو سەربڕین و لەناوچون برد. لە دوای ”نەکبە“ی ساڵی ١٩٤٨ ەوە فەلەستینییەکان بە درێژایی مێژووی خۆیان، زیانی وا گەورەیان لێنەکەوتوە وەک ئەوەی لە دوای ٧ ئۆکتۆبەرەوە لێیان کەوتوە. بە پێچەوانەی راپەرینی فەلەستینییەکان لە ٨ کانونی دووھەمی ساڵی ١٩٨٧دا، ئەوەی حەماس لە  ٧ ئۆکتۆبەر ئەنجامیدا، دۆخێکی دروستکرد بەشی ھەرە گەورەی وڵاتانی جیھان بوونە ھاودەرد و ھاوسۆزی ئیسرائیل و بەرگریکەر لە مافی  ئیسرائیل بۆ خۆپارستنی خۆی بەرامبەر بە دوژمنەکانی. ئەوەی ئیسرائیل لە ئێستادا کاری بۆدەکات، تەنھا سەرکەوتنێکی سەربازیی نییە، بەڵکو لە ڕیشەھەڵکێشانی تەواوەتی ھەموو ھێزێکە دژ بە ئیسرائیل بێت، ھەموو ئەوانەی ئیسرائیلیان بەو شێوەیە ناوێت کە ناتانیاھو و ھێزی دینییە ڕاستڕەوەکان دروستیانکردوە. یەکێک لە ھەڵە ھەرە گەورەکانی حەماس و ھاوبیرەکانی ئەوەبوو ھیچ حیسابێکیان بۆ گۆڕانکارییەکانی ناو ئیسرائیل نەکردبوو، ئەوەیان نەدەبینی کە ئیسرائیلی ئەم دەیەی دوایی ئیسرائیلێکی تەواو جیاوازە، بۆ نموونە، لەو ئیسرائیلەی ئامادەبوو رێکەوتنامەی ئۆسلۆ ئیمزابکات و ئەگەری دروستبوونی دەوڵەتێکی فەلەستینی لەپاڵ دەوڵەتی ئیسرائیلدا قبووڵبکات. ئیسرائیلی ئەم دەیەی دوایی ئیسرائیلی حوکمڕانی ھێزە دینییە پەرگیڕە جولەکەکانی ھاوشێوەی حەماسن، کە پێیانوایە شتێک بەناوی مەسەلەی فەلەستینەوە نییە و نابێت ھەبێت.بۆیە  فەلەستینییەکان یان دەبێت ئیبادەبکرێن یان کۆچبکەن و وڵاتەکە بۆ ئەوان چۆڵ بکەن. بە کورتییەکەی، ٧ ئۆکتۆبەر کردەیەکی سیاسیی حیساب بۆکراو نەبوو، کردەیەکی سەربازییش نەبوو لە پشتییەوە گەڕان بۆ چارەسەرێکی سیاسیی ئامادەبێت، ھیچ دیدگا و پلانێکی سیاسیی بۆ دوای پەلامارە سەربازییەکە لەئارادانەبوو. لە ڕاستیدا ٧ ئۆکتۆبەر کردەیەکی سەربازیی سەرکێش و بێباک بوو، موغامەرەیەکی بیرلێنەکراوە و بریارێکی مەیدانیی ترسناک و نابەرپرسیار بوو، دەرگای جەھەنەمیشی لەسەر  دانیشتوانی غەزە و لە ئێستاشدا لەسەر خەڵکی لوبنان، کردەوە. ئەوەیش لە ئێستادا بۆ ئیسرائیل ئاشکرابووە ئەو ڕاستییەیە کە چ جیھانی عەرەبی، چ حیزبوڵا و حەماس، چ ئێرانیش، لە پەیوەندیان بە مەسەلەی فەلەستین و جەنگ لەو پێناوەدا، جگە لە پڵنگێک لە کاعەز دروستکراو، شتێکی دیکە نین.  دەشێت ئەم یان درۆن و رۆکێتیان ئەم یان ئەو ئامانج لەناو ئیسرائیلدا بپێکێت، بەڵام بە ھیچ مانایەک ھێزی ئەوان بە ھێزی ئیسرائیل بەراورد ناکرێت. ئەوەیش لەم ناوەندەدا رۆژانە دەکوژرێت و ژیانیان وێراندەکرێت، ھەموو ئەو کەسانەن دەکەونە بەر پەلامارە بێڕەحم و وێرانکەرەکەی سوپای ئیسرائیل. لێکدانەوەی سایکۆلۆژیی و دڵدانەوەی دینییانە، شێوازی باڵادەستی لێکدانەوەی ئەو هێز و چالاکەوانە دینییانەیە کە لە دەیان شوێن و کەناڵی جیاوازەوە باس لە سەرکەوتنەکانی ٧ ئۆکتۆبەر و دەرەنجامە پۆزەتیڤەکانی دەکەن، بە خودی خالید مەشعەل خۆیەوە کە پێوایە حەماس جەنگەکەی بردۆتەوە و ئیسرائیل دۆڕاندویەتی. ئەم جۆرە بکەرە دینیی و سیاسییانە هەڵبژاردنە سایکۆلۆژییەکانی خۆیان لێبووە بە خودی واقیع خۆی و ئەوەی سایکۆلۆژیای ئەوان دەیخوازێت بووە بە وێنەی ئەو واقیعەی لە بەردەمیاندا دروستدەبێت. بێگومان وێنەیەکی تەواو ھەڵە و لاقەکراو و شێواو، کە رەگەکانی لەناو دەرەنجامە ڕاستەقینەکانی رووداوەکاندا نییە، بەڵکو لەناو خواستە سایکۆلۆژییەکانی ئەو کەسانە خۆیاندایە کە نایانەوێت ھەڵەکان ببینن. ٧ ئۆکتۆبەر ساتەوەختی تەڵاقدانی تەواوەتی سیاسەت و لە باوەشکردنی لۆژیکی سەربازیی و جەنگ بوو. ئەمەش لەناو ھاوکێشەیەکی سەربازیی تەواو ناھاوسەنگدا. لانی ھەرەکەمی ئەوەی لەسەر ئەم لۆژیکە سەربازییە بیڵێین ئەوەیە کە لۆژیکێکی نەزۆکە، جگە لە کارەساتی گەورە ھیچیتری لێ سەوزنابێت. ئەم ڕاستییە سادەیە بۆ دۆخی ئێمە وەک میلەتێکی چەوساوەش تەواو ڕاستە.    

  درەو: مەكتەبی سیاسی و سەركردایەتی یەكێتی بڕیاری "تەوتین"ی موچەیانداو ئۆفیسەكانی هەژماری من لە بانكە حكومییەكاندا داخران. لە كۆبونەوەی رۆژی سێشەمەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی بڕیاریدا بە "تەوتین"ی موچەی داو ئەمڕۆش لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی جەخت كرایەوە لەسەر بڕیارەكەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی كردەوە بۆ "تەوتین"ی موچەو بەشێكی گفتوگۆكانی ئەنجومەنی سەركردایەتی داگیركرد. هەر ئەمڕۆ ئۆفیسەكانی هەژماری من لە بانكە حكومییەكاندا داخران، داواكراوە ئەو كەسانەی هەژماری منیان كردووە داتاكانیان بگواژنەوە بۆ "تەوتین"، ماوەی چەند رۆژێكە لە فەرمانگەكانی سنوری سلێمانی دەستكراوە بە پڕكردنەوەی فۆرمی "تەوتین"ی موچەی موچەخۆران. لە كاتی هەڵمەتی هەڵبژاردندا بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی رایگەیاند ئەوە "هەژماری من" نیە بەڵكۆ هەژماری " مەسرور بارزانی"یە. بە پێی بڕیارەكەی رۆژی 21ی شوباتی دادگای فیدراڵێ عێراق لەبارەی "تەوتین"ی موچەوە دەڵێت: فەرمانگەو وەزارەتەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەتوانن راستەوخۆ مامەڵە لەگەڵ وەزارەتی دارایی عێراقدا بكەن بۆ "تەوتین"ی موچە. پەیجی فەرمی "هەژماری من" ماوەی دوو رؤژە بە وێنەوە بڵاوی دەكاتە كە لە كەلار و سلێمانی و راپەڕین موچەخۆران بە ئاسانی و بێ كێشە لە رێگای "هەژماری من"ەوە موچەكانیان رادەكێشن.  

(درەو): "دەبێت هەمووان بزانن، ئەگەر هەوڵەکان لەچوارچێوەی ئازادی ڕێبەر ئاپۆدا نەبن، هیچ کاریگەرییەکیان نابێت. پێویستە نزیکایەتی بەرامبەر ڕێبەر ئاپۆ لە چوارچێوەی یاسای ماندێلا بێت" ئەمە قسەی موراد قەرەیلانە سەبارەت بە هەوڵی ئێستا توركیا بۆ گفتوگۆ لەگەڵ كورد. موراد قەرەیلان فەرماندەی بڕیارگەی ناوەندی پاراستنی گەل (نەپەگە) لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ میدیای پارتی كرێكارانی كوردستان رایگەیاند" دەسەڵاتی ئاکەپە-مەهەپە لەم دواییانەدا هەندێک بابەتیان تاوتوێ کرد. وەک ئەوەی پرۆسەیەک هەبێت گفتوگۆ دەکەن، بەڵام هیچ نەگەیشتووەتە لای ئێمە، لای کورد". لەبارەی ئەو هەوڵە نوێیەی لە توركیا بۆ دەستپێكردنەوەی پرۆسەی چارەسەری ئاشتی لەگەڵ كورد دەستیپێكردووە، قەرەیلان دەڵێ: ئێمە وەک تەڤگەر دژی پرۆسەی چارەسەری دیموکراتیک نین. پاش ئەو هەموو ئەزموونەش، ڕێگە بە سیاسەتی فریودان نادەین کە لەچوارچێوەی تاکتیکی شەڕی تایبەتدا ئەنجام دەدرێن.  هەوڵی ئەمجارەی توركیا بۆ ئاشتی لەگەڵ كورد دوای 10 ساڵ دێت لە شكستهێنانی دواین هەوڵی چارەسەری ئاشتیی، سەبارەت بە ئاستی جدییەتی هەوڵی ئەمجارەی توركیا، قەرەیلان باسلەوە دەكات" بە دڵنیاییەوە هەلومەرجەکان گۆڕاون، ڕابردوو دووبارە نابێتەوە. ئەوە ڕاستە. پێشتر جیددییەت و پێداگری نەبوو. لە لایەک دەوڵەت تورک لەگەڵ ڕێبەرمان کۆدەبووەوە و دەیگوت چارەسەرێک دەکەین، لەلایەکی دیکەوە بڕیاری لەسەر لانی لەناوبردن دەدا و خۆی بۆ شەڕ ئامادە دەکرد. لە کۆتاییدا ئەو ڕێککەوتنە هاوبەشەی کە لە ئەنجامی گفتوگۆکاندا دروست بوو، ڕەتکرایەوە. پاش ئەوەی ڕێککەوتنەکە لە کۆشکی دۆڵمەباخچە خوێنرایەوە لە نیسان دەبوو ڕێبەر ئاپۆ بانگی کۆکردنەوەی کۆنگرەی پەکەکەی بکردایەو بانگی بەئەنجامگەیاندنی ئەم پرۆسەیەی بکردایە. کاتێک ئامادەکاری بۆ ئەمە دەکرا، تەیب ئەردۆگان ڕێککەوتنەکەی ڕەتکردەوەو نکۆڵی لێ کرد، گۆشەگیری و شەڕی سەپاند. ڕاستییەکە بەم جۆرەیە. ئێستە هەندێک دێن و وەها قسەدەکەن وەک ئەوەی شتێکی نوێ هەبێت. لەلایەکی ترەوە خۆی دەردەخات و هەڕەشە دەکات. ئێمە درێژە بە تێکۆشانی خۆمان دەدەین و پێویستمان بە کەس نییە". توركیا لەكاتێكدا دەرگای گفتوگۆی لەگەڵ ئۆجەلان كردوەتەوەو پێشنیازی ئەوە دەكات ئۆجەلان ئازادبكرێت و لەبەردەم پەرلەمانی توركیادا كۆتایهاتنی پەكەكە رابگەیەنێت كە بەقسەی قەرەیلان" لە هەندێک گفتوگۆدا هەندێک کەس دێن و دەڵێن ئێمە پەکەکەمان لەناو سنورەکانمان لاوازکردووەو کۆتاییمان پێ هێناوە. تەنها لە عێراق و سوریا ماون. ئەمە دوورە لە ڕاستییەوە و هەڵخەڵەتاندنە. ئێمە بەشێوەیەکی ستراتیژی بیرمان دەکردەوەو لە باکوری کوردستان بە ئەنقەست تا ڕادەیەکی دیاریکراو نەرمیمان پیشاندا. ئەوانەی ئەم نزیکایەتییەی ئێمە بە لاوازی دەبینن، سبەی دەبینن کە چەندێک خۆیان فریوداوە. بە گشتی هێزی ئێمە تەنانەت لە 10 ساڵ لەمەوبەر بەهێزترە. لە باکور ڕەنگە جوڵەی گەریلا کەمێک کەم بوبێتەوە، بەڵام نابێت کەس لەم بابەتەدا فریو بخوات. زەمینەمان بەهێزە، توانامان هەیە، سەنگەرمان هەیە. دەوڵەتی تورک 4-5 ساڵە دەڵێت لە باکور تەواومان کردووە؛ ئەمە درۆیەکی گەورەیە. جگە لە ئیلایەتێک یان دوو ئیلایەتی ناسەرەکی، هێزەکانمان لە هەموو شوێنێک سەنگەرەکانیان دەپارێزن. کەواتە با کەس هەڵە حیساباتی هەڵە نەکات. ئەوانەی حیساباتی هەڵە دەکەن خۆیان زەرەر دەکەن". سەبارەت بەوەی ئایا پەكەكە ئەمجارە چۆن دەچێتە گفتوگۆ لەگەڵ توركیا، قەرەیلان ئاماژە بەوە دەكات" بێگومان ئەگەر ڕەوشێکی وەها بێتەکایەوە کە بەرژەوەندی تورکیا لەبەرچاو بگرێت، وڵاتپارێزی ڕاستەقینە بگرێتەخۆو لەسەر ئەم بناغەیە هەندێک هەنگاوی نوێ بگیرێتەبەر، لایەنی کوردیش ناڵێت نەخێر بۆ ئەمە، بەڵام دووبارە هەنگاو نانێت بۆ سەر مێزێکی شل. دەبێت هەمووان بزانن، ئەگەر هەوڵەکان لەچوارچێوەی ئازادی ڕێبەر ئاپۆدا نەبن، هیچ کاریگەرییەکیان نابێت. نەوەک هاوشێوەی ڕابردوو، ئەگەر بە ڕێبازێکی نوێ نزیکایەتیی بۆ پرۆسەکە هەبێت، پێویستە نزیکایەتییەکە لەم چوارچێوەیەدا بێت. پێویستە نزیکایەتی بەرامبەر ڕێبەر ئاپۆ لە چوارچێوەی یاسای ماندێلا بێت، دیالۆگ بکرێت، بەم شێوەیە چارەسەرێکی هەمیشەیی بۆ پرسەکە دەدۆزرێتەوە". "وەک ڕێبەر ئاپۆ دەستنیشانی کرد، پەکەکەو سیاسەتی یاسایی_دیموکراتیکی کورد خاوەنی ڕۆڵی گرنگن لە چارەسەردا. ئەوەی ڕژێم دەیکات تاکتیکی سوکە، تاوەکو لایەنێک دژی ئەویتر بدات بە شەڕدا. پێویستە ئەمە نەکەن. ئەگەر ڕۆڵی هەر پێکهاتەیەکی کورد لەبەرچاو بگیرێت، نزیکایەتییەکی وەها هەبێت، ئەوکات کێشە نابێت. دەوڵەتی تورکیا خۆی پێشتر ڕێبەر ئاپۆ و پەکەکەی وەک موخاتەب لە چارەسەری پرسی کورد قبوڵ کردبوو. هەروەها ڕۆڵی دابوو بە سیاسەتی دیموکراتیک و یاسایی. ئێستا ناتوانێت پاشەکشە لەمە بکرێت و گفتوگۆ لەسەر ئەمە نیەتێکی باش نابێت. دەوڵەت بۆ ماوەی سێ ساڵ کۆبوونەوەی ئۆسلۆی لەگەڵ کێ کرد؟ کۆبوونەوەکانی ئیمراڵی لەسەر چ بناغەیەک ئەنجامدا؟ دەوڵەت لەبەرئەوەی عەبدوڵا ئۆجالانی وەک موخاتەب قبوڵ کرد، ئەم کۆبوونەوانەی درێژە پێدا" قەرەیلان وا دەڵێ.  بۆ كرۆكی بانگەوازەكەی سەرۆكی بزوتنەوەی نەتەوەپەرەست كە داوای كۆتایهێنانی پەكەكە لە ئۆجەلان دەكات، قەرەیلان وتی:" بانگەوازەکەی دەوڵەت باخچەلی هەرچەند بەگوێرەی زیهنیەتی خۆی خاوەنی ناوەڕۆکێکی ناعەقڵانییەو لای گەلی کورد هەرگیز قبوڵ ناکرێت، بەڵام بانگەوازێکە تێیدا ڕێبەر ئاپۆ وەک موخاتەب قبوڵ کردووە.  ڕاستییەکە ئەمەیە، بەبێ دیتنی ئەم ڕاستییە، بە وەستان لەسەر ڤێرژنێکی جیاواز، چارەسەر نایەتەدی. ڕاستییەکە بەم جۆرەیە، ئەگەر نزیکایەتییەک بەگوێرەی ئەم ڕاستییە هەبێت، بێگومان لەلای کوردەوە وەڵام وەردەگرێت. ئەگەر وەها نەبێت و لەچوارچێوەی هەوڵێکدا بێت بۆ ڕزگاربوون لە تەنگاویی وەک نزیکایەتییەکی تاکتیکی، ئەوا هیچ ئەنجامێکی نابێت. بێگومان لایەنی کورد تێربووە لەم مانۆڕە تاکتیکییانە".  

یوسف محەمەد سادق دواجار پاش چەند جارێک دواخستنی هەڵبژاردن و، یەکلاکردنەوەی پرسی درێژکردنەوەی ماوەی پەرلەمان لە لایەن دادگای باڵای فیدڕاڵی، هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان لە ١٨ و ٢٠ی ئەم مانگە ئەنجام درا. هەڵبەت ژماردنی ئەلکترۆنیی دەنگەکان جارێکی تر قسە و باسی زۆری بەدوای خۆی هێناوە و، گومانی خستۆتە سەر هەندێک لە ئەنجامەکان، کە ئەمەش پێویستی بە وەڵامدانەوە و چارەسەر کردنی گرفتەکان هەیە و، رو لە داهاتوش پێویستە ئەم سیستمە گوماناوییە کۆتایی پێبهێنرێت و لەڕێی ژماردنی دەستیی دەنگەکان و، چارەسەری کێشەی نەخوێندنەوەی پەنجەمۆر و گۆڕینی بۆ مۆری چاو، گرفتەکانی هەڵبژاردن چارەسەر بکرێن، هەمو ئەمانە سەرباری فشار و دەنگدانی بەزۆر و دەنگ کڕین (کەقسە کردنی زیاتر سەبارەت بەم کێشانە کە پەیوەندیدارن بە کێشە بونیادییەکانی رژێمی حوکمڕانیی هەرێم بۆ کاتێکی تر هەڵدەگرین). پرسێکی تری هەستیار کە رەنگە ببێتە جێی یاریی بەشێک لە قەوارە و لیستەکان، پرسی بەرکەوتەی کۆتای ژنە بۆ هەر یەکێک لەم قەوارانە. بۆیە لەم بابەتەدا سەرنج ئەخەینە سەر چۆنییەتیی هەژمار کردنی کۆتای ژن لەم هەڵبژاردنە. بەپێی مادەی (٢٢- ١)ی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ژمارە (١)ی ساڵی ١٩٩٢ی هەموارکراو، نابێت ژمارەی ئەندامانی ژن لە پەرلەمانی کوردستان لە (٣٠%) کەمتر بێت. کۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکانی عێراق بۆ رێکخستنی چۆنییەتیی دابەش کردنی کورسییەکان و گۆڕینی ئەندامانی پەرلەمانی کوردستان، پەیڕەوی ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠٢٤ی دەرکردوە کە لە (مادەی ٣- سێیەم) دا ئاماژەی بە چۆنییەتی دیاری کردنی کورسیی کۆتای ژن بۆ هەر بازنەیەکی هەڵبژاردن کردوە بەشێوەیەک کە دەستەبەری لانی کەم (٣٠%)ی ژمارەی ئەندامانی پەرلەمان بکات بەم شێوەیە: １.     ئەگەر کۆتای ژن لە هەر بازنەیەکی هەڵبژاردن دەستەبەر بو، ئەوا هیچ ئاڵوگۆڕێک ناکرێت. ２.     ئەگەر  بەپێی دەرەنجامی هەڵبژاردن کۆتای ژن دەستەبەر نەبو، ئەوا پیاوێکی سەرکەوتو یان زیاتری هەر لیستێکی کراوە ئەگۆردرێت بە ژنێک یان زیاتری هەمان لیست کە سەرنەکەوتون و زۆرترین دەنگیان لە ناو کاندیدە ژنەکان بەدەست هێناوە بە سێ قۆناخ کە بەدوای یەکدا دێن و پێویستە هەر قۆناخێک تەواو بکرێت، ئەگەر هێشتا پێویست بو قۆناخی دوای ئەوە ئەگیرێتە بەر بەم رێکارانە: a.    بەرکەوتەی کۆتای ژنی هەر قەوارەیەک لە هەر بازنەیەکی هەڵبژاردن بە دابەش کردنی ژمارەی ئەو کورسییانەی بەدەستی هێناوە بەسەر (٣) دیاری ئەکرێت، بەڵام ژمارەی دوای فاریزە هەژمار ناکرێت. b.    ئەگەر ژمارەی کورسیی کۆتای ژن بە قۆناخی (a) تەواو نەبو، ئەوا کورسیی دوەمی ئەو قەوارانەی دو کورسییان بەدەست هێناوە بۆ کۆتای ژن تەرخان ئەکرێت لەو قەوارانەی دەنگی کەمتریان بەدەست هێناوە بۆ سەرەوە. c.    ئەگەر پاش ئەو دو قۆناخەی سەرەوە هێشتا کۆتای ژن دەستەبەر نەبو، ئەوا کورسیی ئەو لیستە کراوانەی یەک کورسییان بە دەست هێناوە بۆ کۆتای ژن تەرخان ئەکرێت لەو قەوارانەی کە دەنگی کەمتریان بەدەست هێناوە بۆ سەرەوە. ３.     ئەو ژنانەی بە دەنگی خۆیان دەرئەچن جا چ لە لیستە کراوەکان بن یان لیستە تاکەکەسییەکان، لە ریزی کۆتای ژن هەژمار ئەکرێن. ４.    کورسیی کۆتای پێکهاتەکان لە سیستمی کۆتای ژن هەڵاوێرد ئەکرێن. ５.     کۆمسیۆن لە خشتەی چۆنییەتیی دابەش کردنی سەد کورسییەکەی پەرلەمانی کوردستان لە مادەی (٢- دووەم)ی پەیڕەوی ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠٢٤، ژمارەی کورسیی کۆتای ژنیشی دیاری کردوە بۆ هەر بازنەیەکی هەڵبژاردن کە سەرجەمی ئەکاتە (٣٠) کورسی . بە ڕەچاو کردنی ئەو هەنگاوانەی سەرەوە، ئەگەر دەرەنجامەکان هەر وەک دەرەنجامە بەراییەکان بن و گۆڕانکاری لە ژمارەی کورسیی لیستەکان دروست نەبێت، ئەوا بەرکەوتەی کۆتای ژنی لیستەکان بۆ هەر چوار بازنەی هەڵبژاردنەکەی هەرێم بەم شێوەیەیە: １.    بازنەی سلێمانی: a.    ژمارەی کۆی کورسییە گشتییەکان: ٣٦. b.    لانی کەمی کورسیی کۆتای ژن: ١١ (دەبو لانی کەم ١٢ کورسی بێت بەڵام لە خشتەی مادەی ٢- دوەمی پەیڕەوەکە ١١ نوسراوە).   ２.    بازنەی هەولێر: a.    ژمارەی کۆی کورسییە گشتییەکان: ٣٢. b.    لانی کەمی کورسیی کۆتای ژن: ١٠ (دەبو لانی کەم ١١ کورسی بێت بەڵام لە خشتەی مادەی ٢- دوەمی پەیڕەوەکە ١٠ نوسراوە)   ３.    بازنەی دهۆک: a.    ژمارەی کۆی کورسییە گشتییەکان: ٢٤. b.    لانی کەمی کورسیی کۆتای ژن: ٨.       ４.    بازنەی هەڵەبجە: a.    ژمارەی کۆی کورسییە گشتییەکان: ٣. b.    لانی کەمی کورسیی کۆتای ژن: ١.    

(درەو):  نەوتی عێراق نزیكبووەتەوە لەوەی بگاتە یەكێك لە وڵاتانی تری یەكێتی ئەوروپا، وڵاتێك كە دەیەوێت پەیوەندی بە ریزی ئەو وڵاتانەی ترەوە بكات كە وەكو سزایەك بۆ هێرشی روسیا بۆسەر ئۆكراینا، هاوردەی نەوتی خاوی مۆسكۆ قەدەغە بكات.  رۆژی 18ی ئەم مانگە، فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی هاوبەشدا لەگەڵ (یان لیباڤسكی) وەزیری دەرەوەی چیك وتی: لە ساڵی داهاتووەوە، لە چیك نەوتی عێراق شوێنی نەوتی روسیا دەگرێتەوە . نەوتی عێراق لەرێگەی كەشتییەكانەوە دەگاتە وڵاتانی ئەوروپا، دواتر لەرێگەی هێڵی بۆری "تال" كە لە ئیتالیاوە درێژدەبێتەوە بۆ ئەڵمانیاو تێكەڵ دەبێت لەگەڵ هێڵی (IKL) كە نەوت بە چیك دەدات.  هەناردەكردنی نەوتی عێراق بۆ چیك لە ساڵی ئایندەوە لەكاتێكدایە تائێستا چیك پشت بە هاوردەی نەوتی روسی دەبەستێت و، ئەم نەوتە لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵدا رێژەی 49%ی تێكڕای هاوردەی چیكی پێكهێناوە، لە ساڵی 2023دا رێژەی 60%و لە ساڵی 2022دا رێژەی 56%ی هاوردەی چیكی پێكهێناوە.  بۆ كۆتایهێنان بە هاوردەی نەوت لە روسیاوە، چیك گرەو لەسەر هێڵی بۆری "تال" دەكات. ساڵی رابردوو پراگ زیاتر لە 4.3 ملیۆن تەن (واتا 30.5 ملیۆن) بەرمیل نەوتی لە روسیاوە هاوردە كردووە لەگەڵ (14.3 ملیۆن بەرمیل) لە ئازەربایجان و (3.9 ملیۆن بەرمیل) نەوت لە كازاخستانەوە. (1 تەن نەوت = 7.1 بەرمیل) چیك و هەنگاریاو سلۆڤاكیا پێویستیان بەكاتی زیاتر هەیە بۆ ئەوەی بچنە ریزی ئەو وڵاتانەی تری یەكێتیی ئەوروپا كە لەدوای جەنگی ئۆكرایناوە هاوردەی نەوتی روسیایان قەدەغەكردووە. بەر لە كۆتایی 2023، نیكۆلای تۆكاریڤ سەرۆكی كۆمپانیای ((Transneft)ی روسی رایگەیاند، چیك و سلۆڤاكیا داوایان لە یەكێتی ئەوروپا كردووە رێگە بدات بەردەوام بن لە هاوردەكردنی نەوتی روسیا، چونكە ئەوان دوو وڵاتی ئابلۆقەدراون و دەرفەتی تریان نییە بۆ هاوردەكردنی نەوت لە سەرچاوەی ترەوە.  چیك لەرێگەی هێڵی بۆری دروژبا (Druzhba)وە نەوتی روسیا هاوردە دەكات، ئەم هێڵە بواردنی بۆ كراوە لەو سزایانەی كە وڵاتانی خۆرئاوا بەسەر روسیایاندا سەپاندووە، ئەم هێڵە یەكێكە لە گەورەترین تۆڕەكانی بۆری نەوت لەسەر ئاستی جیهان؛ نەوتی خاو لە نزیكەی 4 هەزار كیلۆمەتری خۆرهەڵاتی روسیاوە بە دیاریكراوە لە شاری (ئەلمێتیڤسک)ەوە دەگوازرێتەوە بۆ ئۆكرایناو بیلاروسیاو پۆڵەنداو هەنگاریاو سلۆڤاكیاو چیك و ئەڵمانیا. ئۆكراینا بڕیاریداوە لەسەرەتای ساڵی ئایندەوە، لەناو خاكەی خۆیدا، هەناردەی نەوتی خاوی روسیا بەم بۆرییەدا رابگرێت.  

د. بەهرۆز جەعفەر حەوزەی ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست کە لە: قوبرس، میسر، یۆنان، ئیسرائیل و خاکەکانی فەلەستین، لوبنان، ئوردون، سوریا و تورکیا پێکهاتووە، لە کۆتایی ساڵانی ٢٠٠٠ ەوە وەک شوێنێکی گەرمی کێبڕکێی وزە، پێکدادانی ئایدیۆلۆژی، ناکۆکی مێژوویی و بەرزبوونەوەی خواستە ناوچەییەکان دەرکەوتوە. ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست بەشێکە لە تابلۆیەکی فراوانتر کە بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا، یەکێتی ئەوروپا، ڕووسیا و چین لە ڕووی جەوهەرییەوە سەریەک دەخەن. لەڕاستیدا ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست و ناوچەی کەنداو تادێت لە یەک فەزای جیۆپۆلەتیکیدا یەکدەگرنەوە، بۆتە جێگای کێبڕکێی ناوچەیی و یاریکردنی دەستەڵاتە گەورەکانی جیهان، بەتایبەتی لە ڕۆژگارێکدا ویلایەتە یەکگرتوەکان بەدوای ڕێگرتن لە بڵاوبونەوەی هەژموونی چین دا دەگەڕێت و، جەنگی ئۆکراین و غەزە دەخوازن دەرئەنجامی گەورە لە نەزمی نویی ناوچەیی و جیهانییدا درووست بکەن. ئاسایش و داینامیکییەتی وزە لە ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی لە ساڵی (٢٠٠٩) ەوە دۆزینەوە گازییەکان لە ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست دەنگۆی گۆڕانکارییەکی جیۆپۆڵەتیکیی هێناوەتە ئاراوە. ئەم گەڕان و دۆزینەوانە ئیسرائیلی لە هاوردەکاری گازەوە کردوە بە هەناردەکار، قوبرسی کردوە بە یاریزانێکی ناوچەیی، بوە هۆی پێکهێنانی هاوپەیمانی سێقۆڵی لە نێوان یۆنان- ئیسرائیل- قوبرس. لەوەش زیاتر لووتکەی گازی ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی (EMGF) لە ساڵی (٢٠١٩) بە بەشداری حەوت وڵات کە سنوریی ئاوییان دەکەوێتە سەر ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی پێکهات، لە لوتکەکەدا یەکێتی ئەوروپا، ئەمریکاو ئیماراتی عەرەبیش بە سیفەتی چاودێر بەشدارن. لەگەڵ ئەوەی تورکیا یاریکەرێکی ناوچەیی سەرەکییە و دەکەوێتە سەر ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی، بەڵام وڵاتانی ناوچەکە ڕێگەیان بە تورکیا نەداوە بەشداریی لە چالاکییە گازییەکانی ناوچەکەدا بکات، ئەمەش سەرئێشەیەکی ناوچەیی درووستکردوە. کێڵگەکانی تامار (لە ساڵی ٢٠٠٩) و لیڤیاتان (لە ساڵی ٢٠١٠) لە نزیک ئیسرائیل، کێڵگەی ئەفرۆدیت لە کەنارە ئاوییەکانی قوبرس (لە ساڵی ٢٠١١)، و زۆهر نزیک لە میسر (لە ساڵی ٢٠١٥) پاشان کێڵگەی کالیپسۆی قوبرس و کاریشی ئیسرائیل و چەندین دۆزینەوەی دیکە بوونە هیوایەک بۆ ئەوەی کە ئەم یەدەگە گازییە نوێیانە ببنە هۆی هاندانی هاوکارییە ئابوورییەکانی ناوچەکە و کەمکردنەوەی گرژییە سیاسییەکان.   بەڵام ئەم گەشبینییە وەکو پێویست جێگەی خۆی نەگرت، بەڵکو درێژەی بە گرژییە جیۆپۆلیتیکییەکان دا. یەکتربڕینی ناوچە ئاوییەکان و کێشە لەسەر سنوورە ئاوییەکان بەتایبەت لە نێوان لوبنان و ئیسرائیل، خاکی فەلەستین و ئیسرائیل، هەروەها دەستوەردانەکانی تورکیا لە سنوورە ئاوییەکانی یۆنان و بەردەوامی کێشەی نێوان دوو قوبرسەکە چالاکییە ئابورییەکان سست تر دەکات و، وەک پرسێکی سیاسی مشتومڕاوی و دژوار دۆخی ناوچەکە دەهێڵێتەوە، بەو پێیەی ئەم بابەتە هەم مافی سەروەری و هەم بەرژەوەندی ئابووری لەخۆدەگرێت. ڕەتکردنەوەی تورکیا بۆ داننان بە سەروەری قوبرس، گرژییە جیۆپۆلەتیکییەکان زیاتر دەکات. بەشێوەیەکی گشتی، لەساڵی (٢٠١٨) ەوە پلانی بونیادنانی (١٩٠٠) کیلۆمەتر هێڵی بۆڕی گاز لە کێڵگەکانی قوبرس و ئیسرائیلەوە بە ژێر ئاودا بۆ دوورگەی کریتی یۆنان لە جێبەجێکردندایە، وا بڕیارە لە (٢٠٢٥) دا تەواو ببێت. بەڵام ئەم هەوڵە ڕووبەڕووی تێکەڵەیەک لە گرفتی جیۆپۆڵەتیکیی و دارایی و ژینگەیی بۆتەوە. ئایا ئەمە بۆ ئەوا درووست دەکرێت هەوای پێدا بڕوات؟ بڕیارەو هەردەبێت ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی لە ڕووی ئەمنی و پرسی وزەوە پەیوەست بێت بە ئەوروپاوە، ڕەنگە ئەم هێڵەی وزە تەواوبکرێت، یان ڕێرەوەکەی بگۆڕێت بە جۆرێک لە ڕێگەی میسرەوە بگاتە ئەوروپا. دەبێت لەبیرمان بێت، حەوزەی دەریای سپی ناوەڕاست بەتەنها هێمای دەرهێنان و هەناردەکردنی نەوت و گاز نییە، جگە لە چالاکییە بازرگانیی و ئابورییەکان ئەم ناوچەیە ڕاستەوخۆ پەیوەندیی بە دۆخی ئاسایشەوە هەیە لە سەرانسەری ئەوروپا، بۆ نموونە لە دوای بەهاری عەرەبییەوە ملیۆنەها کۆچبەر لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکوری ئەفریکاوە ئاوەکانی دەریای سپی ناوەڕاست بەکاردەهێنن بۆ پەڕینەوە بەرەو وڵاتانی ئەوروپا، ئەمەش بوەتە هۆی سەرهەڵدانی کێشەی ناسنامە لە ئەوروپا، ئەوەش فاکتەرێکی سەرەکییە کە حیزبە ڕاستڕەو و پۆپۆڵیستەکان لە هەندێک وڵاتی ئەوروپی دا هەڵبژاردنەکان دەبەنەوە.   لینکە ونبوەکەی دەستپێشخەریی پشتێنەو ڕێگا: بەستنەوەی کەنداو بە ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی یەوە چالاکییەکانی کەنداو لە کاروباری ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی دا بەشێکی دانەبڕاوە لە ئاڕاستەکردنی بەرەوپێشچوونەکان، بەتایبەتی کۆمپانیا نیشتیمانییەکانی بواری وزەی کەنداو وەک بەشێک لە ستراتیژییەکانی بەنێودەوڵەتیکردنیان سەرکردایەتی فراوانکردنی بوونی دەوڵەتە عەرەبییەکانی کەنداویان کردووە لە ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی؛ لە کۆی سێ وڵاتی زلهێزی کەنداو، ئیمارات ئەو وڵاتەیە کە هەوڵی داوە گەورەترین ڕۆڵ لە ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی دا بگێڕێت. جگە لە بەشداریکردنی لە لیبیا و میسر و هەروەها پەرەسەندنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ قوبرس و یۆنان.  ڕێککەوتنەکانی ئەبراهام لەگەڵ ئیسرائیل لە ساڵی ٢٠٢٠دا کاریگەرییەکانی ئیماراتی لە ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی دا بە توندی چەسپاند، کە هەردوو توخمەکانی هێزی نەرم و سەختی لەو ماوەیەدا تێکەڵکرد. کۆمپانیای نیشتمانی نەوتی ئەبوزەبی (ADNOC) و کۆمپانیای موبادەلە پترۆلیۆم کە بارەگا سەرەکییەکەی لە ئەبوزەبیشە، سەرکردایەتی هەوڵەکانی ئیماراتیان کردووە بۆ بەدەستهێنانی پێگەیەکی کاریگەر لە کەرتی وزەی ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی (ئێست مێد). موبادەلە پترۆلیۆم لە ڕێگەی گرێبەستێکەوە لە ئەیلولی ٢٠٢١ دا  ٢٢% ی پشکی کۆمپانیا ئیسرائیلییەکانی لە کێڵگەی تاماری ئیسرائیلی بە بەهای (١) ملیار دۆلار کڕی.  هەروەها موبادەلە خاوەنی ١٠٪ ی گەورەترین کێڵگەی غازی میسری "زوهر" ە.  لە شوباتی ٢٠٢٣، کۆمپانیای  ADNOC Distributionکە گەورەترین فرۆشیاری سووتەمەنی و ئاسانکارییە لە ئیمارات، پشکی ٥٠%ی لە کۆمپانیای TotalEnergies  ی میسری بەدەستهێنا، ئەمەش بووە هۆی هاتنە ناوەوەی کۆمپانیای ئەبوزەبی بۆ میسر، وەک بەشێک لە پلانەکەی بۆ فراوانکردنی ئاستی ناوچەیی. لەم نێوەندەدا، کۆمپانیای نەوتیی نیشتیمانیی ئەبوزەبی- ADNOC لەگەڵ کۆمپانیای بریتش پیترۆلیۆم گرنگی بە پەرەپێدانی سەرچاوە نوێیەکانی غاز لە دەریای ناوەڕاست دەدات، هەردوو کۆمپانیاکە پابەندبوون بە کڕینی کۆمپانیای نیومێد (New Med) ی ئیسرائیل کە خاوەنی گەورەترین پشکە لە کێڵگەی غازی لیڤیاتان. هەرچەندە جەنگی غەزە تەگەرە دەخاتە بەردەم گرێبەستەکە، بەڵام هیچ لەو ڕاستییە ڕوونتر نییە کە ئیماراتی عەرەبی بە دوای خەونەکانی خۆی کەوتوە، جگەلەوەش سیاسەتی ئیماراتی عەرەبی لەگەڵ ئێران و گرووپە پرۆ-ئێرانییەکانی ناوچەکە ناکۆکە، هەروەها لەگەڵ ئیخوان موسلیمین ناکۆکە کە حەماس بەشێکە لێی. هەروەها لە شوباتی ٢٠٢٤ دا، بەرپرسانی میسر ڕێککەوتنێکی ٣٥ ملیار دۆلاریان لەگەڵ ئیمارات بۆ پەرەپێدانی هاوینەهەواری ڕاس ئەلحکمە لە کەنارەکانی باکووری وڵاتەکەیان واژۆکرد. ئەم گرێبەستە ژیاندنەوەی ئابوریی میسر بوو لە ڕێگەی یەک دەرزییەوە، کە  دراوی بیانی زۆر پێویست دەهێنێتە قاهیرە و بووەتە هۆی داڕمانی بازاڕی ڕەش، لەکاتێکدا میسر بەدەست داڕمانی دراو و قەیرانی ئابورییەکەیەوە دەیناڵاند. جگەلەوە ئەم پرۆژەیە دەتوانێت بە مانای زیادبوونی گەشتیاری کەنداو و ڕۆیشتنی سامان بۆ ئەم ناوچانە بێت. بەگشتی، لە ڕوانگەی تازەترین کتێبی خۆم بەناونیشانی (Deciphering the Eastern Mediterranean's Hydrocarbon Dynamics: Unravelling Regional Shifts ) کە لەلایەن گرووپی ئیمراڵدەوە لە ئەوروپاو ئەمریکا بڵاوکراوەتەوە، ئەم بابەتە تاوتوێ دەکەم: هەموو پرسە ئابوریی و ئەمنییەکان پەیوەست نین بە نەوت و گازەوە، ئەمە پاکێجێکە کە لە هەناویدا وەرچەرخانێکی جیۆپۆڵەتیکیی لە خۆگرتوە، تیایدا هەریەکە لە کەنداو و ئیسرائیل ئەجێندای خۆیان هەیە. لەگەڵ ئەوەشدا، گازی سرووشتی بوەتە تۆپیکێکی سەرەکی ناو بابەتی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان (بەتایبەت لە میانەی جەنگی ئۆکراینەوە). ئەگەرچی زۆرینەی ئۆتۆمبیل لە ئەوروپا بە پاتری کاردەکات و، جیهان بەگشتی ڕووی کردۆتە وزەی پاک، ئێمە ئێستا لە قۆناخی گواستنەوەی وزەداین، بەڵام هێشتا نەوت و گاز لە ڕیزبەندی یەکەمدان لە بازاڕی ئابوریی جیهانییدا. یەکێتی ئەوروپا لە پێش و پاش جەنگی ئۆکرایناش ئەو ڕاستییەیان نەشاردۆتەوە کە بۆ ڕزگاربوون لە پشت بەستنی خۆرئاوا بە گازی ڕووسیا لەمەولا هەوڵ دەدەن گازی ڕۆهەڵاتی دەریای سپی (ئەو یەدەگەی ئیسرائیل، میسر و قوبرس) وەک جێگرەوەی گازی ڕووسیا بەکار بهێنن. ئەمەش وادەکات ئەم حەوزەیە بەهێزتر بکرێت و پاڵپشتی دیکەی بۆ بدۆزرێتەوە، بەتایبەتی بیر لە بەستنەوەی کوتلە وزە دەوڵەمەندەکەی کەنداو بە دەریای سپی بکرێتەوە، کە ئامادەکارییەکانی تا ئەندازەیەک تەواو بوە، بەڵام جەنگی غەزەو بوونی هێزەکانی نیزیک لە ئێران لە ناوچەکەدا دەتوانێت ئەم پرسە بەتەواوی ئاڵۆز بکات.  لەوەش زیاتر، بەهۆی بەردەوامی جەنگی ئۆکرایناوە ڕەنگە ڕووسیاش لە بەرژەوەندی ئێران لەم ناوچەیە دەستوەردانی زیاتر بکات. لەلایەکی ترەوە، دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا (BRI یان B&R) کە لە چین بە یەک پشتێنە یەک ڕێگا ناسراوە و هەندێکجار بە ڕێگای ئاوریشمی نوێ ناودەبرێت، ستراتیژییەکی جیهانییە بۆ پەرەپێدانی ژێرخان کە لەلایەن حکومەتی چینەوە لە ساڵی ٢٠١٣ پەسەندکراوە، ئامانجی وەبەرهێنانە لە زیاتر ١٥٠ وڵات و ڕێکخراوی نێودەوڵەتی دا؛ بەپێی ڕاپۆرتی سەنتەری دارایی و گەشەپێدانی سەوز لە (٢٠٢٤) کە پشتی بە ڕاگەیاندنە فەرمییەکانی چین بەستوە؛ تا مانگی نیسانی ٢٠٢٣، بە گشتی ١٤٩ وڵات (بە چینیشەوە) بەڵگەنامەیان واژۆ کردوە بۆ پەیوەستبوون بە دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگای چین ەوە.   چین پەیوەندیی ستراتیجی و هەژموونی ئابوریی خۆی لەگەڵ کەنداودا بە ڕوونی دەستپێکردوە؛ لەماوەی ساڵانی (٢٠١٥ -٢٠٢٢) ئاستی پەیوەندییە ئابورییەکان لە چوارچێوەی ئەنجومەنی هاریکاریی کەنداودا لەگەڵ چین بەڕێژەی (١٤٠٪) زیادی کردوە، بەپێی وتەی وەزیری بازرگانی و پیشەسازی، شێخ محەمەد بن حەمەد بن قاسم ئالسانی سەرۆکایەتی شاندی دەوڵەتی قەتەری کردوە لە ٢٣ ی ئایاری ٢٠٢٤ بۆ کۆنفڕانسێک لە شاری شیامینی چین لە ژێر دروشمی "ئامێزگرتنی داهاتوو: پێشخستنی هاوکاری پیشەسازی و وەبەرهێنانی کوالیتی بەرز لە نێوان چین و وڵاتانی ئەنجومەنی هاریکاریی کەنداو" قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان هەردوولا لە ساڵی (٢٠٢٣) دا گەیشتووەتە نزیکەی (٢٣.٧) ملیار دۆلار، لە (٢٠٢٤) شدا ئاستی گەشەی نێوانیان (٣.٧٪) زیادی کردوە. نەرمە هێزی چین لە ئاسیادا بەگشتی و لە عێراق و کەنداودا بەتایبەتی مەترسیی تەواوەتی بۆ تاکجەمسەریی ئەمریکا درووستکردوە. بەڵام هێشتا کەنداو بەتایبەتی سعودییەو ئیمارات و عومان بەردە گۆشە (Corner Stone) ی سیاسەتی ئەمریکاو بەریتانیان لەناوچەکەدا. ئەوان لە ڕووی ئەمنییەوە پێویستیان بە ئیدارەی ئەمریکایە بیانپارێزێت، بەتایبەتی لە هەڕەشەکانی ئێران و گرووپە چەکدارەکانی نیزیک لە ئێران لە ناوچەکەدا. کۆنێکتکردنی کەنداو بە ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی یەوە، دەبێتە بەشێک لە ستراتیژێکی گەورەتری ئیدارەی ئەمریکا بۆ ڕێگیریکردن لە بڵاوبونەوەی هەژموونی چین کە لە هیندۆ-پاسیفیک بە پشتیوانی (هیندستان، یابان، ئوسترالیا) ەوە دەست پێدەکات، لە هەوڵی بەستنەوەی بەندەری مۆمبای هیندستان بە بەندەری دوقمی سەڵتەنەتی عومانەوە لەنگەر دەگرێت. پاشان هێڵی خێرای بەندەری دوقم تا سعودییە لەتەواوبوندایە، بەهەمان شێوە گەیاندنی سعودییەش بە کەنارە ئاوییەکانی دەریای سپی بە پاڵپشتی ئوردون لەناکاوێکدا تەواو دەبێت. دەرئەنجام زۆرینەی گرفتە جیهانییەکان لە ڕۆژهەڵاتی دەریای سپیدا هەڵکەوتوون، وەکو کێشەی فەلەستین و ئیسرائیل، قەیرانی سوریا، کێشەی چارەسەرنەکراوی قوبرس کە وا دەکات تورکیا زیاتر دەست لەناوچەکە وەربدات، کێشەی کۆچبەر، پرسە ژینگەییەکان، جەنگی لوبنان، هەروەها گواستنەوەی ماددەی هۆشبەر لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە بۆ ئەوروپا بەم ناوچەیەدا تێدەپەڕێت. ئەم پرسانەش تەنها بە جەنگێکی یەکلاکەرەوە یەکلایی دەبنەوە. هەریەکە لە ئیسرائیل، ئێران، تورکیاو سعودییە زلهێزەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستن. لەوە ناچێت دۆخی خراپی ئابوریی لەتورکیا ڕێگەی پێبدات بەشداری جەنگ لەدەرەوەی خۆی بکات، چوونکە ناوەوەی تێکدەچێت و هەڵدەوەشێت. کەنداو بەگشتی بەدوای هەمەڕەنگکردنی سەرچاوە ئابورییەکانی خۆیانن، ئێران هەمیشە وەک سێبەری مەترسییەک لەسەر خۆیان هەژمار دەکەن. بۆیە ئیسرائیل بە پاڵپشتی تەواوەتی خۆرئاوا هەنگاو دەنێت بۆ کۆتایی هاتنی مەترسییەکانی حەماس و حیزبوڵا تا لە شادەماری ئابوریی خۆی کە بەندەرەکان و کێڵگە گازییەکانن دوورتریان بخاتەوە. دەکرێت ڕوونتر بڵێین کە ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوچەیەکی بێئەندازە ستراتیجییە بۆ خۆرئاوا، پێویستییان بە دۆستێکی بێئەندازە کاریگەرو باوەڕپێکراوە لەناوچەکە، کە بۆ ئەوان "ئیسرائیل" ە.  بۆیە جەنگەکە حەتمییە و کورت مەوداش نابێت، تا هەموو لایەک دەگەنە ئەو باوەڕەی بەڕێگەی وەشاندنی گورزە کاریگەرەکان حووسییەکان، حیزبوڵڵا و حەماس لەناو ناچن، چوونکە هەموو کاتێک کە پەلامار دەدرێن، دوای ماوەیەک ئەم گرووپە- میلیشیایانە خۆیان تازە دەکەنەوەو پەلاماری ئیسرائیل و بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا لە ناوچەکە دەدەنەوە. بەهرۆز جەعفەر/ ڵیکۆڵینڤان و ڕۆژنامەوانی کوردە. دکتۆرای لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا هەیە، دامەزرێنەرو بەرێوەبەری دامەزراوەی مێدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی. پسپۆڕە لە ئابوریی سیاسیی و ئاسایشی وزەو پەیوەندییە هەرێمایەتییەکان.  

  درەو: زیاتر لە (15) مامۆستای ئایینی لە لیستە جیاوازەكان كاندید بوون بۆ خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەڵام هیچ مامۆستایەكی ئایینی دەرنەچوو. بەپێی ئەنجامی بەرایی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان لە زۆرینەی لیستە جیاوازەكان مامۆستای ئایینی كاندبوون، بەڵام هیچیان سەرنەكەوتن بۆ پەرلەمان. درەو:  لیستی پارتی - مەلا عیماد فائیز - مەلا عەبدولباست بالیسانی - مەلا عەزیز مەنتک      لیستی یەكێتی - مەلا ئیدریس ژاڵەیی - مەلا حەسەن دوكانی        لیستی یەكگرتوو - مەلا ئیسماعیل پێنجوێنی - مەلا ئیدریس كەریم - مەلا هێمن بۆگدی  لیستی كۆمەل - مەلا ئەحمەد سۆفی - مەلا عەنتەر بادینی  

راپۆرتی: درەو 🔻 لە ساڵی (1992)ەوە (6) خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوە چووە، پارتی دیموکراتی کوردستان لە سەرجەم هەڵبژاردنەکان بەشداری کردووە، کە لە (4) هەڵبژاردنیان بە لیستی سەربەخۆ و (2) هەڵبژاردنیان بەشێوەی هاوپەیمانی چووتە نێو پرۆسەی هەڵبژاردنەوە، ئەنجامەکانیشی؛ 🔹 خولی یەکەم نزیکەی (444 هەزار) دەنگ و (50) کورسی. 🔹 خولی دووەم لیستی هاوبەش و (40) کورسی. 🔹 خولی سێیەم لیستی هاوبەش و (30) کورسی. 🔹 خولی چوارەم نزیکەی (743 هەزار) دەنگ و (38) کورسی. 🔹 خولی پێنجەم زیاتر لە (688 هەزار) دەنگ و (45) کورسی. 🔹 لە خولی شەشەم بەپێی ئەنجامە بەراییەکانی پتر لە (809 هەزار) دەنگ و (39) کوردسی دەباتەوە. دەنگ و کورسییەکانی پارتی لە پەرلەمانی کوردستان (1992 - 2024) لە ساڵی (1992)ەوە (6) خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوە چووە، پارتی دیموکراتی کوردستان لە سەرجەم هەڵبژاردنەکان بەشداری کردووە، کە لە (4) هەڵبژاردنیان بە لیستی سەربەخۆ و (2) هەڵبژاردنیان بەشێوەی هاوپەیمانی چووتە نێو پرۆسەی هەڵبژاردنەوە، ئەنجامەکانیشی بەم جۆرە بووە؛ یەکەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان، لە 19/5/1992 بەرێوەچوو. 2.    ( ملیۆنێك و 112 هەزار) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (971 هەزارو 593) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (87%). 4.    پارتی دیموکراتی کوردستان (443 هەزارو 879) دەنگی بەدەستهێنا. -    دەنگی پارتی لە پارێزگای سلێمانی (92 هەزارو 449) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (%26.6). -    دەنگی پارتی لە پارێزگای هەولێر (152 هەزارو 143) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی ( 46%). -    دەنگی پارتی لە پارێزگای دهۆك (168 هەزارو 983) دەنگ بوو بەرێژەی (85.5%). -    دەنگی پارتی لە سنوری كەركوك (24 هەزارو 604) دەنگ بوو بەرێژەی (28%). 5.    لەم خولەی هەڵبژاردن یەکێتی و پارتی (50 بە 50) کوردسییەکانی پەرلەمانی کوردستانیان لە نێوان خۆیان دابەشکرد. دووەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان لە 30/1/2005 بەرێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 753  هەزارو 919) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (76.6%). 4.    سەرجەم حزبەكان جگە لە (كۆمەڵی ئیسلامی) لەچوارچێوەی لیستی (نیشتمانی دیموكراتی كوردستان) بەشدار بوون كە (ملیۆنێك و 570 هەزارو 663) دەنگیان بەدەستهێناو (104) كورسی پەرلەمانیان مسۆگەر كرد. 5.    لەم خولەدا پارتی دیموکراتی کوردستان (40) کورسی پەرلەمانی کوردستانی بەدەستهێنا سێیەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان لە 25/7/2009 بەرێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 518 هەزارو 773) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 876  هەزارو 196) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.5%). 4.    پارتی و یەكێتی لە چوارچێوەی لێستێكدا بەناوی (لیستی كوردستانی) بەشدارییان كردوو (ملیۆنێك و 76 هەزارو 370) دەنگیان بەدەستهێناو (59) كورسی پەرلەمانیان مسۆگەر كرد. 5.    لەم خولەی پەرلەمانی کوردستان ژمارەی کورسییەکانی پارتی بۆ (30) کورسی دابەزی. چوارەەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان لە 21/9/2013 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 653 هەزارو 743) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 978  هەزارو 382) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.6%). 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.     پارتی دیموكراتی كوردستان (743 هەزارو 984) دەنگی بەدەستهێناو (38) كورسی پەرلەمانی مسۆگەر كرد. 6.    لەم خولەی پەرلەمانی کوردستان ژمارەی کورسییەکانی پارتی بۆ (38) کورسی بەرزبوویەوە. پێنجەم؛ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لە 30/9/2018 بەڕێوەچوو. 2.    (3 ملیۆن و 85 هەزارو 461) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (1 ملیۆن و 845 هەزارو 979 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (60%). 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.    پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (688 هەزارو 70) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی (37%). 6.    لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان جارێکی تر ژمارەی کورسییەکانی پارتی بەرزبوویەوەو گەیشتە (56) کورسی. شەشەم؛ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان لە 20/10/2024 بەڕێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 899 هەزارو 578) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    بەپێی ئەنجامە بەراییەکان (2 ملیۆن و 87 هەزارو 972 ) كەس دەنگیانداوە بەرێژەی (72%). 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان چوار بازنە بەرێوە چوو. 5.    هەر بەپێی ئەنجامە بەراییەکان پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەر ئاستی هەر چوار بازنەکەی هەرێمی کوردستان (809 هەزارو 197) دەنگی بەدەستهێناوە، بەم ئەنجامەش (39) کورسی پەرلەمانی کوردستان مسۆگەر دەکات، بەجۆرێک. -    لەسەر ئاستی بازنەی پارێزگای هەولێر کە (345 هەزار و 822) دەنگی بەدەستهێناوە، (17) کورسی پارێزگاکەی بەردەکەوێت. -    لەسەر ئاستی بازنەی پارێزگای سلێمانی کە (57 هەزار و 832) دەنگی بەدەستهێناوە، (3) کورسی پارێزگاکەی بەردەکەوێت. -    لەسەر ئاستی بازنەی پارێزگای دهۆک کە (400 هەزار و 603) دەنگی بەدەستهێناوە، (18) کورسی پارێزگاکەی بەردەکەوێت. -    لەسەر ئاستی بازنەی پارێزگای هەڵەبجە کە (4 هەزار و 940) دەنگی بەدەستهێناوە،  (1) کورسی پارێزگاکەی بەردەکەوێت. بۆ بەرچاوڕونی بڕوانە خشتە وچارت و گرافیکی هاوپێچ؛ خشتە و چارت و گرافیک سەرچاوەکان •    کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، ئەنجامە بەراییەکانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان 20/10/2024. •    محەمەد رەئوف، هەڵبژاردن لە کوردستان 1992 – 2021، توێژینەوەیەکی شیکاری – بەراوردکارییە، چاپی سێیەم، 2023. •    دامەزراوەی میدیایی درەو، کلیلی هەڵبژاردنەکان 1992 – 2021 پێگەی پارتە سیاسییەکانی کوردستان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا، چاپی یەکەم 2023.  

(درەو): دادگای فیدراڵی عێراق لەسەر بنەمای سكاڵای پەرلەمانتارێكی یەكێتیی، دەسەڵاتی پێدانی رەگەزنامەی لە دادگای كارگێڕی هەرێمی كوردستان وەرگرتنەوە. بڕیار رەشید ئەندامی فراكسیۆنی یەكێتیی لە پەرلەمانی عێراق لە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق سكاڵایەكی لەسەر سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان تۆماركردووە، لە سكاڵاكەدا سێ داواكاری لە دادگا كردووە، كە ئەمانەن:  •    بە نادەستوری ناساندنی هەردوو ماددەی (سیانزە/ چوارەم) و (شانزە/ یەكەم) لە یاسای (ئەنجومەنی شواری هەرێمی كوردستانی عێراق ژمارە (14)ی ساڵی 2008. •    بەنادەستوری ناساندنی یاسای ژمارە (17)ی ساڵی 2022ی یاسای هەمواری یەكەمی یاسای ئەنجومەنی شورای هەرێمی كوردستان ژمارە (14)ی ساڵی 2008.  •    دەركردنی فەرمانێكی سالاریی (امر ولائی) بەپەلە بۆ راگرتنی كاركردن بە یاسای هەمواری یاسای ئەنجومەنی شورای هەرێم ژمارە (17)ی ساڵی 2022 تا ئەوكاتەی سكاڵاكە یەكلایی دەبێتەوە.  دادگای باڵای فیدراڵی ئەمڕۆ بڕیاری خۆی لەسەر سكاڵاكەی ئەم پەرلەمانتارەی یەكێتیی دەركرد، هەردوو ماددەی ماددەی (سیانزە/ چوارەم) و (شانزە/ یەكەم)ی یاسای ئەنجومەنی شورای هەڵوەشاندەوە، هەروەها بڕیاریدا بەوەی كە یاسای ژمارە (17)ی ساڵی 2022ی هەمواری یاسای ئەنجومەنی شورای هەرێم نادەستورییە. ماددەی (سیانزە/ چوارەم) لە یاسای ئەنجومەنی شورای هەرێم كە ئەمڕۆ دادگای لەسەر سكاڵای پەرلەمانتار (بڕیار رەشید) هەڵیوەشاندەوە دەڵێ:" داواكاری رەگەزنامە لە تایبەتمەندی كاری دادگای كارگێڕی هەرێمە). هەڵوەشاندنەوەی ئەم بڕگەیە لەلایەن دادگاوە بەواتای لێسەندنەوەی دەسەڵاتی بەخشینی رەگەزنامەی عێراقییە بە خەڵكانی نا عێراقی لەلایەن دادگای كارگێڕی هەرێمی كوردستانەوە، بەوپێیەی لە بنەڕەتەوە ئەم دەسەڵاتە هی حكومەتی فیدراڵییە.  ماددەی (شانزە/ یەكەم) لە یاسای ئەنجومەنی شورای هەرێم كە ئەمڕۆ لەسەر سكاڵای هەمان پەرلەمانتار لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە هەڵوەشێندرایەوە دەڵێ:" دادگای كارگێڕی دەسەڵاتی تەماشاكردنی ئەو تانانەی نییە كە تایبەتن بە: كارەكانی سەروەریی، دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێم كە لە ماددەی دەیەمی یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم ژمارە 1ی ساڵی 2005دا هاتوون بە سەروەریی دادەنرێن)، هەڵوەشاندنەوەی ئەم ماددەیەش لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە بەواتای ئەوە دێت دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێمیش دەكرێت تانەیان لێبدرێت. دادگا لە هەمان ماددەی (شانزە)دا بڕگەی (دووەم)ی هەڵوەشاندوەتەوە كە دەڵێ:"دادگای دادوەریی كارگێڕی تایبەتمەند نییە بە تەماشاكردنی بڕیارە كارگێڕییەكان كە یاسا رێگای بۆ زوڵم لێوەرگرتن یان ناڕەزایەتی دەربڕین یاخود تانەلێدانی داناوە".  لەپاڵ هەڵوەشاندنەوەی ئەم بڕگانەی یاساكەدا، دادگای فیدراڵی عێراق هەمواری یەكەمی یاسای ئەنجومەنی شورای هەرێمیشی لە ساڵی 2022 هەڵوەشاندوەتەوە، بەهۆی ئەوەی هەموارەكە لەماوەی درێژكردنەوەی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستاندا دەرچووەو بەپێی بڕیاری پێشتری دادگا هەموو ئەو یاساو بڕیارانەی لەماوەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەماندا دەرچوون بە هەڵوەشاوە ئەژماردەكرێن. 

  درەو: رێژەی بەشداری لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان (55%)ە نەك  (72%). بەپێی داتاكانی پێشتری كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق ئەوانەی لە هەرێمی كوردستان مافی دەنگدانیان هەبوو (3 ملیۆن و 798 هەزارو 360) كەس بوو بەڵام ئەوانەی بایۆمەتریان كردووەو كارتی دەنگدانیان وەرگرتووەتەوە (2 ملیۆن و 899 هەزارو 578) كەس بووەو ئەوان دەتوانن لە خولی شەشەم دەنگ بدەن. كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان رێژەی دەنگدانی لەوانە دەركردووە كە كارتیان وەرگرتووەتەوەو بایۆمەتریان كردووە نەك ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە. بۆیە ئەو رێژەیەی كۆمسیۆن بڵاویكردوەتەوە: ( 2 ملیۆن و 87 هەەزارو 972 ) دەنگی داوە لە (2 ملیۆن و 899 هەزارو 578) رێژەكە دەكاتە (72%) ئەگەر ژمارەی دەنگدەران لە كۆی ئەوانە دەربكرێت كە مافی دەنگدانیان هەیە: ( 2 ملیۆن و 87 هەەزارو 972 ) دەنگی داوە لە (3 ملیۆن و 798 هەزارو 360) رێژەكە دەكاتە (55%). واتا ئەوانەی دەنگیانداوە لە كۆی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبووە (55%) دەكات. بەڵام ئەوانەی دەنگیانداوە لە كۆی ئەوانەی بایۆمەتریانكردووەو كارتی دەنگادنیان وەرگرتووەتەوە دەكاتە (72%) دەكات.