راپۆرتی: درەو 🔻 رۆژی (26ی 11ی 2024) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی بۆ نۆ مانگی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ 🔹 تا کۆتایی مانگی ئەیلولی ساڵی (2024)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتی)یەوە  نزیکەی (114 ترلیۆن و 350 ملیار) دینار بووە. زۆرتر لە (1010 ترلیۆن و 944 ملیار) دیناری بە رێژەی (89.1%) داهاتی نەوت و پتر لە (12 ترلیۆن و 405 ملیار) دیناری بە رێژەی (10.9%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، زۆرتر لە (94 ترلیۆن و 878 ملیار) دینار بووە، کە (90.1%)ی بۆ خەرجی بەگەڕخستن و (9.9%) بۆ خەرجی وەبەرهێنان بووە. 🔹 دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (11.5%) داهات لە خەرجی زیاتر بووە و زۆرتر لە (19 ترلیۆن 470 ملیار) دینار داهات سەرڕێژی کردووە. 🔹 نزیکەی لە (8 ترلیۆن و 4 ملیار) دینار خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە بووە، ئەنجومەنی نوێنەران زۆرتر لە (441 ملیار) دینارو سەرۆکایەتی کۆمار نزیک لە (43 ملیار و 500 ملیۆن) دینار و ئەنجومەنی وەزیران پتر لە (7 ترلیۆن و 519 ملیار) دینار خەرجیان هەبووە. 🔹 تا کۆتایی مانگی ئەیلول بە نزیکەی (8 ترلیۆن و 859 ملیار) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێمی کوردستان کراوە.   داهات و خەرجی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە سێ چارەکی یەکەمی (2024)دا رۆژی (26ی تشرینی دووەمی 2024) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی بۆ سێ چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکانی وەزارەتەکە؛ یەکەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە سێ چارەکی یەکەمی 2024 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، کە دواترینیانی بۆ مانگەکانی ئاب و ئەیلولی ساڵی (2024) لە (26ی تشرینی یەکەمی 2024) بڵاو کردووەتەوە، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (114 ترلیۆن و 349 ملیار و 739 ملیۆن و 335 هەزار) دینار، بەجۆرێک بڕی (101 ترلیۆن و 944 ملیار و 446 ملیۆن و 923 هەزار) دیناری بەڕێژەی (89.1%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (12 ترلیۆن و 405 ملیار و 292 ملیۆن و 412 هەزار) دیناری بەڕێژەی (10.9%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. سەبارەت بە وردەکاری هەر سێ وەرزی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (1)). خشتەو چارتی ژمارە (1) دووەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق لە سێ چارەکی یەکەمی 2024 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی یەک، تا کۆتایی مانگی نۆی ساڵی (2024)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (94 ترلیۆن و 878 ملیار و 893 ملیۆن و 465 هەزار) دینار، بەجۆرێک بڕی (85 ترلیۆن و 313 ملیار و 356 ملیۆن و 159 هەزار) دیناری بەڕێژەی (90.1%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (9 ترلیۆن و 565 ملیار و 537 ملیۆن و 314 هەزار) دیناری بەڕێژەی (9.9%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری هەر نۆ مانگی یەکەمی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (2)). خشتەو چارتی ژمارە (2) سێیەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە وەزارەتی دارایی عێراق لە سێ چارەکی یەکەمی 2024 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە تاکۆتایی مانگی تەموزی ساڵی (2024)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، بیناسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (9 ترلیۆن و 565 ملیار و 537 ملیۆن و 314 هەزار) دیناری بەڕێژەی (9.9%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (134 ملیار و 321 ملیۆن و 945 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (1.4%) بۆخەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (ترلیۆنێک و 763 ملیار و 112 ملیۆن و 370 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (18.4%) بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (ترلیۆنێک و 982 ملیار و 482 ملیۆن و 702 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (20.7%) بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی بیناسازی و خزمەتگوای و ڕێگاوبان بڕی (4 ترلیۆن و 833 ملیار و 307 ملیۆن و 546 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (50.5%) بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (852 ملیار و 312 ملیۆن و 748 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (8.9%) بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە سێ چارەکی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (3)). خشتەو چارتی ژمارە (3) چوارەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق لە سێ چارەکی یەکەمی 2024 لە سێ چارەکی یەکەمی ساڵی (2024)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (94 ترلیۆن و 878 ملیار و 893 ملیۆن و 465 هەزار) دینار. لە کاتێکدا کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (114 ترلیۆن و 349 ملیار و 739 ملیۆن و 335 هەزار) دینار. واتە بڕی (19 ترلیۆن و 470 ملیار و 845 ملیۆن و 870 هەزار) دیناری بەڕێژەی (11.5%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە و سەرڕێژی کردووە. بەڵام لە مانگی تەموزی ساڵی (2024) ڕێژەیەکی بەرزی کوردتهێنان ڕویداوەو گەیشتووە بە (4 ترلیۆن و 41 ملیار و 24 ملیۆن و 233 هەزار) دینار بە ڕێژەی (35%). سەبارەت بە وردەکاری سێ چارەکی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (4)). خشتەو چارتی ژمارە (4)   پێنجەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە سێ چارەکی یەکەمی 2024 لە سێ چارەکی یەکەمی ساڵی (2024)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (8 ترلیۆن و 3 ملیار و 972 ملیۆن و 202 هەزار) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (441 ملیار و 83 ملیۆن و 102 هەزار) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (126 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە. 2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (43 ملیار و 499 ملیۆن و 304 هەزار) دیناری خەرجکردووە، سەرجەم خەرجییەکانی لە بابی خەرجی بەگەڕخستن بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (7 ترلیۆن و 519 ملیار و 389 ملیۆن و 795هەزار) دیناری خەرجکردووە، بڕی (6 ترلیۆن و 90 ملیار و 558 ملیۆن و 152 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (81%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (ترلیۆنێک و 428 ملیار و 831 ملیۆن و 642 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (19%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە. بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە سێ چارەکی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (5)). خشتەی ژمارە (5) شەشەم: تەمویل کردنی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سێ چارەکی یەکەمی 2024 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە سێ چارەکی یەکەمی ساڵی (2024)، بڕی (8 ترلیۆن و 858 ملیار و 932 ملیۆن و 312 هەزار) دینار، تەمویلی حکومەتی هەرێمی کوردستان کراوە. بە جۆرێک؛ 1.    لەمانگەکانی (کانونی دووەم، شوبات و ئازار) بە بڕی (ترلیۆنێک و 683 ملیار و 729 ملیۆن و 463 هەزار) دینار، تەمویلی حکومەتی هەرێم کراوە. 2.     لەمانگی (نیسان) بە بڕی (ترلیۆنێک و 541 ملیار و 890 ملیۆن و 682 هەزار) دینار، تەمویلی حکومەتی هەرێم کراوە. 3.    لەمانگی (ئایار) بە بڕی (784 ملیار و 748 ملیۆن و 622 هەزار) دینار، تەمویلی حکومەتی هەرێم کراوە. 4.    لەمانگی (حوزەیران) بە بڕی (ترلیۆنێک و 62 ملیار و 999 ملیۆن و 221 هەزار) دینار، تەمویلی حکومەتی هەرێم کراوە. 5.    لەمانگی (تەموز) بە بڕی (ترلیۆنێک و 497 ملیار و 245 ملیۆن و 486 هەزار) دینار، تەمویلی حکومەتی هەرێم کراوە. 6.    لەمانگی (ئاب) بە بڕی (186 ملیار و 812 ملیۆن و 90 هەزار) دینار، تەمویلی حکومەتی هەرێم کراوە. 7.    لەمانگی (ئەیلول) بە بڕی (2 ترلیۆن و 101 ملیار و 506 ملیۆن و 745 هەزار) دینار، تەمویلی حکومەتی هەرێم کراوە. بۆ وردەکاری تەمویلکردنی حکومەتی هەرێم لە سێ چارەکی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (6)). خشتەی ژمارە (6)   سەرچاوەکان؛ ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آذار لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة نیسان لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة ایار لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة حزیران لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة تموز لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة أب لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة أیلول لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة http://www.mof.gov.iq/pages/MOFPublicReports.aspx  

(درەو):  سودانی هەمواری ماددەی 12ی یاسای بودجەی بردوەتە ناو كۆبوونەوەی ئیئتیلافی (ئیدارەی دەوڵەت)، وتویەتی ئەم هەموارە گرنگە بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم، هیچ لایەنێك دژی هەموارەكە نەبووە، ئەمە بەپێی قسەی جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق. شاخەوان عەبدوڵا جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لە پشكی پارتی دیموكراتی كوردستان ئاشكرایكرد" جیا لە رێككەوتنی نێوان هەردوو حكومەتی هەرێم و حكومەتی فیدراڵی، هەفتەی رابردوو، سەرۆك وەزیران بابەتی هەمواری یاسای بوجەی هێناوەتە ناو كۆبوونەوەی ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەت و باسی لەوەكردووە چەند گرنگە ئەم یاسایە هەموار بكرێتەوە بۆ ئەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان هەناردە بكرێتەوە". بەگوێرەی قسەی جێگری سەرۆكی پەرلەمان، لە كۆبوونەوەی ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەتدا (واتا ئەو لایەنانەی كە پێكەوە كابینەی حكومییان پێكهێناوە)، سودانی باسی لەو بارودۆخە كردووە كە بۆچی نرخی بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێك نەوت لە كوردستان 16 دۆلارەو وتویەتی:" ئەمە كەمترین نرخە، لەبەرئەوەی ناوچەی كوردستان و گرێبەستەكانیان جیاوازن".  "لە كۆبونەوەی ئیدارەی دەوڵەتدا سودانی زەمینەیەكی دروستكردو هیچ هێزێكی سیاسی دژی نەبوون، تا لەناو پەرلەمان دژایەتی بكرێت" شاخەوان عەبدوڵا وا دەڵێ.  هەمواری مادەی ١٢/دووەم/ ج لە یاسای بودجەی سێ ساڵەی فیدڕاڵی كە تایبەتە بە دەستكاریكردنی نرخی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت لە كوردستان، لەلایەن حكومەتەوە رەوانەی پەرلەمان كراوەو ئەمڕۆ لیژنەی دارایی پەرلەمان گفتوگۆی لەسەر كرد.  جێگری سەرۆكی پەرلەمان وتی:" ئەمڕۆ خوێندنەوەی یەكەم بۆ هەموارەكە دەكرێت و رۆژی پێنج شەممە خوێندنەوەی دووەمی بۆ دەكەین، لە هەفتەی داهاتوودا هەوڵدەدەین دەنگی لەسەر بدرێت و بچێتە بواری جێبەجێكردنەوە، ئەمە تاكە بەربەستە كە تائێستا لەبەردەم هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمدا ماوەتەوە".  هەمواری مادەی ١٢/دووەم/ ج لە یاسای بودجەی سێ ساڵەی فیدڕاڵی، تایبەتە بە تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی هەرێم، كە تێیدا لەبری (6 دۆلار)، بۆ بەرهەمهێنان و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك لە نەوتی هەرێم بڕی (16 دۆلار) دیاریكراوە، ئەمە تا ئەوكاتەی لەماوەی 60 رۆژدا کۆمپانیایەکی پسپۆری نێودەوڵەتی؛ خەمڵاندنێکی راستەقینەو دادپەروەرانە دەکات بۆ تێچووی بەرهەمهێنان لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێم و لەسەر ئەم بنەمایە نرخێكی نوێ دەچەسپێندرێت.  ئەم هەموارە كە لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵەوە پەسەندكراوەو رەوانەی پەرلەمان كراوە، سەرباریی دڵنیاییەكەی شاخەوان عەبدوڵا، پێشبینی دەكرێت هەموارەكە رووبەڕووی ناڕەزایەتیی پەرلەمانتارانی شیعە ببێتەوە. لەدوای راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم لە 25ی ئازاری 2023وە، یەكێك لە ناكۆكییە سەرەكییەكانی نێوان هەولێرو بەغداد بریتی بوو لە نرخی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت، كە لە یاسای بودجەی عێراقدا بڕی 6 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك دیاری كرابوو، حكومەتی هەرێم و كۆمپانیا بیانییەكان بەم نرخە قایل نەبوون.  لەسەر بنەمای ئەم رێككەوتنەو هەمواری یاسای بودجە، وەكو كەمال محەمەد وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم بە وەكالەت دەڵێ، پێشبینی دەكرێت لەسەرەتای ساڵی ئایندەوە هەناردەی نەوتی هەرێم بە بۆری بۆ بەندەری جەیهانی توركیا دەستپێبكاتەوە.

* بەهرۆز جەعفەر عێراق بە هەشتەمین وڵاتی عەرەبی دادەنرێت لەڕووی بەکارهێنانی غازەوە. بەهۆی زیادبوونی خواست لەسەری لە ناوخۆدا؛ عێراق دەمێکە بەدەست کەمی بەرهەمهێنانی ئەو سووتەمەنییە بەردینیەوە دەناڵێنێت، ئەمەش وای لێدەکات پشت بە هاوردەکردن ببەستێت. کورتهێنانی ئەو غازەی لە عێراق بەرهەم دێت دەبێتە هۆی بەربەست لەبەردەم کەرتی بەرهەمهێنانی کارەبا. نیزیکەی دوو دەیەیە دەوڵەت بەڵێن دەدات کە کێشەی بەرهەمهێنانی گازی سرووشتی لەناوخۆدا چارەسەربکات؛ ئەگەر تەماشای داتاکان بکەین، ساڵ لەدوای ساڵ ئاستی بەکاربردن زیادیکردوە؛ ئەمەش مانای وایە بەڵێنەکانی دەوڵەت وەک دەرکەوتنی سەرابن لە بیاباندا. بەکارهێنانی غازی سروشتی عێراق لە ماوەی ساڵی 2021دا بۆ 18.9 ملیار مەتر سێجا زیادی کردووە، بەراورد بە 16.8 ملیار مەتر سێجا لە ساڵی 2020،  ساڵی 2023 خواست لەسەر غاز نزیکەی 20 ملیار مەتر سێجا بوە. لە 2024 دا، ئەگەرچی لە لایەک عێراق بانگەشەی ئەوە دەکات بۆ کۆتایی ساڵ (70%) ی گاز لەناوخۆدا بەرهەم دێت؛ هەروەها گرێبەستی لەگەڵ تۆتاڵ ئینرجی فەڕەنسی بە بەهای (27) ملیار دۆلار هەیە بۆ چارەسەرکردنی ئەم گرفتەو بایەخدان بە وزە نوێبوەوەکان، کەچی دەبینین عێراق دەچێت لەگەڵ تورکمانستان گرێبەستێک بۆ هاوردەکردنی تەنها (25) ملیۆن پێ سێجا گاز واژۆ دەکات! لەکاتێکدا کێڵگەیەکی وەک کۆرمۆر لەناو عێراقدا و لەژێر ئیدارەی هەرێمی کوردستاندا ئێستا زیاتر (500) ملیۆن پێ سێجا گازی ڕۆژانە بەرهەم دەهێنێت، پلان و باوەڕوایە لەساڵانی ئایندەدا ئاستی بەرهەم تیایدا بگاتە نیزیکەی ملیۆنێک پێ سێجا لە ڕۆژێکدا؛ کەچی بینیمان لە بری سووپاسی خواو نیعمەتەکەی، لە دوو ساڵی ڕابردوودا چەندین جار ئەم کێڵگەیە کەوتە بەر هەڕەشەی درۆن و کاتیۆشاکانی هێزە میلیشیاکانی عێراق! وەزیری نەوتی عێراق، حەیان عەبدولغەنی، لە پەراوێزی چالاکییەکانی هەشتەمین کۆنفرانسی نێودەوڵەتی ئۆپێک لە ڤیەننا، بە ئاژانسی هەواڵی ئیمارات ی وام- WAM ی وتوە کە؛ "عێراق خاوەنی یەدەگی نەوتی زۆرە کە دەگاتە 144.5 ملیار سێجا مەتر نەوت و زیاتر لە 133 تریلیۆن پێ سێجا ستانداردی غاز." بەڵام گرفتە گەورەکە ئەوەیە چەندین دەیەیە عێراق گازەکەی خۆی بەخۆڕایی دەسووتێنێت و هەوا پیس دەکات، کە ئەوە سامانی نیشتیمانییە لە بری "پرێس"ی بکات و سوودی لێ ببینێت، ژینگە پیس دەکات، بە ملیۆنەها مۆلیدە لە بەغدای پایتەختدا دووکەڵی ڕەش دەکەن و ژاوە-ژاو درووست دەکەن، بەڵام دەوڵەتەکە دەچێت گاز لە دەرەوە هاوردە دەکات؟ بە گشتی ئەم بابەتە کێشەی جۆراوجۆری بۆ عێراق دروست کردووە وەک کارەساتی ژینگەیی، پیسبوونی هەوا، کێشەی سیاسی و جیۆپۆلەتیکی، هەروەها کێشەی دارایی وەک ساڵانە نزیکەی  (5- 7) ملیار دۆلار بۆ کڕینی غاز دەڕوات!  دوو جۆر غاز هەن، یەکەمیان پەیوەندی بە دەرهێنانی نەوتەوە هەیە و دەیان ساڵە لە عێراقدا ئەو  گازەی لەگەڵ بەرهەمهێنانی نەوتەکەدا بەرهەم دێت بە خۆڕایی سووتاوەو بە فیڕۆ چوە (تا کەی ئەم گڕە بە ئاسماندا بچێ)،   ئەم عێراقە زۆرجار لە پلەی دووەمی جیهاندایە لە دوای ڕوسیا لە سودمەندنەبوون لەمجۆرە گازە، ئەمە بە پێی دەستوری عێراقیش سامانێکی نیشتیمانییە کە بەشێکە لە بەرژوەندییەکانی خەڵک و نیشتیمان.  دووەم جۆری گاز لە کێڵگە غازییەکان دەردێت و لە ڕێگەی بۆڕییەوە دەگوازرێتەوە بۆ ئەوەی سوودی لێ وەربگرێت یان گۆڕینی بۆ فۆڕمی شل بۆ ئەوەی لە ڕێگەی تانکەرەکانەوە بەسەر دەریاکاندا بگوازرێتەوە بۆ وڵاتانی بەکاربەر، یان لەناوخۆی وڵاتدا لەناوچەیەکەوە بۆ ناوچەیەکی تر دەگوازرێتەوە.  عێراق پێویستی بە ئاراستەکردنی وەبەرهێنانەکانە بۆ کەرتی غاز، کە لە ساڵی (2005) ڕاگەیەندراوە، بەڵام ئەمە بە چەند هۆکارێک نەگەیشتووەتە قۆناخی دڵخۆشکەر، لەوانە نەبوونی ستراتیژێکی واقیعی بۆ پێشخستنی پیشەسازی غاز، بەتایبەتی کە نوێنەرایەتی دەمارێکی سەرەکی ئابوریی دەکات لە بەرهەمهێنانی کارەبا و پێداویستیی ماڵان.  عێراق خاوەنی یەدەگی غازی گەورەیە، بەڵام تا ئێستا نەیتوانیوە بەشێوەیەکی دروست پەرەی پێبدات، ئەمەش کێشەی گەورەی بۆ خۆی و بۆ بازاڕەکانی وزەی جیهانی دروستکردووە. کێشەی یەکەم ئەوەیە کە عێراق تا لەسەدا 40ی پێداویستییەکانی وزە وابەستەی ئێرانی دراوسێ دەمێنێتەوە، کە لەڕێگەی دابینکردنی غاز و کارەباوە هاوردە دەکرێت، ئەمەش وایکردوە عێراق ببێتە پاشکۆی ئێران، هەرکاتێک ئێران بینی سیاسەتی حکومەت لە عێراقدا بە بەرژەوەندیی ئەو ناڕوات کارەبا لەسەر بەغدا دەکوژێنێتەوە، بەتایبەتی ئەگەر هاوین بێت، خەڵکی لە ڕەنگە لە حکومەت ڕابپەڕن و، کابینەکە بڕوخێنن. لەم کۆتایی 2024 ەدا، کاتێک دەبینین کە نوری مالیکی و چەند کەسێک خواستی دوورخستنەوەی "موحەمەد شەیاع سودانی"یان لەسەرۆکایەتی حکومەت و پرۆسەی سیاسیی نەشاردۆتەوە، ئێرانیش هەناردەکردنی گازی سرووشتی بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا لە بەغدا ڕادەگرێت.   ئەوەی ئێمە ئیشی لەسەر دەکەین کاری لێکۆڵینەوەی زانستییە، بەڵام جار-جاریش ڕووبەڕووی واقیعی تراژیدیی (ڕەنگە کۆمیدیاش بێت) دەبینەوە. هاوینی ئەمساڵ لە چوارچێوەی کارەکانمان لە "پەیمانگەی مێدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی" پرۆژەیەکمان بۆ چارەسەرکردنی بە فیڕۆدان یان سووتانی گاز (Gas Flaring) لە عێراق دا بە ئەنجومەنی وەزیران، دوای ئەوە ڕاوێژکارێکی سەرۆکی حکومەتی عێراق هاتە سلێمانی، بۆمان ڕوونکردەوە کە ئەمە کێشەکەیە، ئەو بەنیزیکەیی وتی؛ ئەم ئیشەی ئێوە لای ئێمە جێبەجێ نابێت!؟ بۆ!؟ چوونکە عێراق واتە ئێران، ئەوانەی دەوڵەت بەڕێوە دەبەن دەیانەوێ گاز لە ئێران بکڕن (بەنرخی گرانتر لەبازاڕیش) بۆ ئەوەی دۆلار بگاتە دەستی ئێران، بۆیە ڕێگەنادەن ئێوە بەسەرپەرشتی حکومەت ئەم پرۆژە زانستییە چێ بکەن. زۆری پێ نەچوو، پرۆژەیەکی دیکەمان لەمیانەی بەرز ڕاگرتنی ئاسایشی نیشتیمانی و مرۆییدا، لەمەڕ مادە هۆشبەرەکان دا بە برادەرانی حکومەت، چوومە بەغدا دوو برادەری پەیوەست بەم هەوڵەم بینی، ئەوانیش، هەر بەنیزیکەیی دەیانوت: ئەمە کێشەتان بۆ درووست دەکات، چوونکە بەشێکی زۆر لە بازرگانی ماددە هۆشبەرەکان بە تایبەت لەباشوری عێراق بەرپرسانی چەکداری لە پشتەو، هەروەها لە وڵاتی ناوچەکەوە دەیهێنن! لەوکاتەوە، هەستم کردوە، عێراق بەمانا مەعنەویی و سیاسییەکەی دەوڵەت نییە؛ چوونکە ناسنامەی هاوبەشی نییە، بەرژەوەندیی هاوبەشی نییە، سەروەری نییە، هێزی دەوڵەتیش لە عێراقدا بەدەست دامەزراوە شەرعییەکانەوە نییە. هەر لەو کاتەوە چ بۆ عێراق و چ بۆ هەرێمی کوردستان دڵنیاتربوومەتەوە کە چارەسەری پرسە هەنووکەییەکان لەناوەوەن، پێویست ناکا ملیارەها لەگەڵ دەرەوە خەرج بکەین، عێراق هاوکاری ئێمەی بکردایە بەنیزیکەیی بە خوتو خۆڕایی کێشەکەمان چارەسەر دەکرد، کەچی ئەوە ساڵێکە گرێبەستی لەگەڵ تۆتاڵ کردوە بە (27) ملیار و لە ئاستی واقیعدا یەک سانتیمەتر نەچۆتە پێش لەو هەوڵەدا و هیچیش جێبەجێ نەکراوە؛ پێویست ناکا ئێمە ملیۆنەها دۆلار بۆ لۆبی لە ئیدارەکەی ترامپ خەرج بکەین، وەڵامی پرسیارەکان لێرەن لە هەرێمی کوردستان؛ ئایا دەمانەوێ دامەزراوەی دارایی و سەربازیی و سیاسیی درووست بکەین یان نا؟ پێویست ناکا عێراق هانا بۆ کۆمکاری عەرەبی و کۆمەڵگەی جیهانی ببات لەمەڕ هەڕەشەکانی ئیسرائیل، ئایا دەتوانێت نوجەباو حیزبوڵای عێراق هەڵبوەشێنێتەوە کە تائێستا (٣١٢) جار وتویانە هێرشمان کردۆتە سەر ئیسرائیل؟! پرسی سووتان و بەهەدەردانی گاز لە عێراقدا ڕێگرێکی سەرەکییە لەبەردەم گەشەپێدانی ئابووری و دارایی دا، ساڵێک پێشتر ڕاوێژکاری سەرۆکوەزیرانی عێراق، مەزهەر محمد ساڵح، مەزەندەی کردووە کە زیانەکانی سووتاندن و هاوردەکردنی غاز ساڵانە ١٢ ملیار دۆلارە! ئەمە تێچوویەکی گەورەیە بۆ سەرچاوە نەوتییەکان و بۆ سەرچاوە داراییەکان وڵاتەکە. هاوشێوەی هەرێمی کوردستان، بەڕێوەبردنی کێڵگە نەوتییەکان لە عێراقدا بەگشتی پێویستی بە پێداچوونەوە هەیە. بەتایبەتی لەڕوانگەی نیگەرانییە ژینگەییەکانەوە لە سەرتاسەری عێراق. پێویستە حکومەت و لایەنە پەیوەندیدارەکان بە باشی ئاگاداری ئەو گازە زیانبەخشانە بن کە لە کاتی پرۆسەی بەرهەمهێنانی نەوتدا دەسوتێن و بڕێکی زۆر لە کاربۆن و گازە زیانبەخشەکانی دیکە بۆ بەرگە هەوا دەردەکەن. هەروەها چاودێریکردنی کۆمپانیا نەوتییەکان و پابەندکردنیان بە نەسوتاندنی ئەو گازانەی کە لەگەڵ نەوتدا بەرهەم دەهێنرێن، کە بە گازی پەیوەندیدار  (گازی هاوەڵ-Associated Gas) ناسراون، ئەم گازە زیانبەخشانە دەبێت بە شێوەیەکی زانستی مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت، بۆ نموونە؛ دەگەڕێندرێنەوە بۆ بیرە نەوتییەکان و بە جۆرێک لە جۆرەکان پرێس دەکرێن، کۆدەکرێنەوە و پاڵاوتنیان بۆ دەکرێت و دواتر لە ئەنجامی پرۆسێسەکەدا بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا یان هۆکاری تر بەکاربهێندرێت. بەگوێرەی ئاماری بانکی نێودەوڵەتی، بەهای ئەو غازەی ساڵانە سووتاوە و بەفیڕۆ دەچێت لەگەڵ نەوتی عێراق نزیکەی دوو ملیار دۆلارە. سەرەڕای ئەمەش، بەکارهێنانی هایدرۆجینی سەوز لە پیشەسازییەکانی وەک ئاسن و چیمەنتۆ و پاڵاوگەکاندا نوێنەرایەتی ڕێبازێکی ئومێدبەخش دەکات بەرەو کەمکردنەوەی قەبارەی دەردانی کاربۆن لە عێراق، هەروەها کاراترکردنی ئاستی بەرهەمهێنانی کۆمپانیاکان، ئەمەش هاوتەریبە لەگەڵ هەوڵە جیهانییەکان لەم بوارەدا بۆ باشترکردنی کارایی وزە و پاراستنی ژینگە. بەڵام گەیشتن بەم ئامانجانە پێویستی بە چارەسەرکردنی ئەو ئاستەنگە تەکنیکی و ئابووری و یاساییانە هەیە کە ڕووبەڕووی پیشەسازی نوێ دەبێتەوە.

درەو: ڕاپۆرتی ناوەندی ئیمارات بۆ سیاسات پوختە # تورکیا بە کەڵک وەرگرتن لە پێگەی ستراتیژی و ژێرخانە کەی، بە خێرایی بەرەو بەهێزکردنی زیاتری پێگەی خۆی وەک ناوەندێکی هەرێمی بۆ بازرگانی غازی سروشتی هەنگاو دەنێت. لە چەند مانگی ڕابردوودا چەندین ڕێکەوتنی واژۆ کردووە کە پەرە بە هەمەچەشنکردنی سەرچاوەکانی غاز دەدات، هەندێک لەو ڕێککەوتنانە نەرمیان تێدایە، بەو پێیەی ڕێگەی بۆ خۆش دەکەن غازەی دەیکڕێت لە بازاڕەکانی ئەوروپادا بیفرۆشێتەوە. # ستراتیژی تورکیا لە بواری "غاز"دا لەسەر بنەمای پەرەپێدانی ژێرخانی دامەزراوەکانی؛ بە زیادکردنی توانای وێستگەکانی شلکردنەوەی غاز، فراوانکردنی توانای عەمبارکردن، واژۆکردنی ڕێککەوتننامەی ستراتیژی هەناردەکردن لەگەڵ وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا، دەستەبەرکردنی پێداویستییە نوێیەکان لە ڕێگەی ڕێککەوتنە درێژخایەنەکانەوە، وەستاوە. # تورکیا پێشبینی دەکات لە (10) ساڵی داهاتوودا ساڵانە نزیکەی (100 ملیار) مەتر سێجا غاز دابین بکات، بەمەش دەتوانێت پابەندییەکانی بەرامبەر وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا جێبەجێ بکات. هەروەها هەوڵدەدات هاریکارییەکانی لەگەڵ میسر لە بواری غازدا فراوانتر بکات، هاوکات لە ڕێگەی ڕێککەوتننامەی گەڕان بەدوای نەوت و غاز لە ئاوە هەرێمییەکانی سۆماڵ، دەرفەتی نوێ بڕەخسێنێت لەم بوارەدا. # تورکیا لە ڕێگەی ئەم ستراتیژەوە هەوڵ دەدات ڕۆڵی خۆی وەک ناوەندێکی وزە لە ناوچەکەدا بەهێز بکات، کاریگەریی هەرێمی خۆی بۆ وڵاتانی ڕۆژهەڵات و باشووری ئەوروپا درێژ بکاتەوە، کە بەهۆی ڕاگرتنی هەناردەی غازی ڕووسیاوە ڕووبەڕووی قەیران بوونەتەوە. پێدەچێت واشنتۆنیش ڕێگر نەبێت لەم هەوڵانەی تورکیا، بە مەرجێک تورکیا نەبێتە ناوەندێک بۆ دووبارە فرۆشتنەوەی غازی ڕووسیا و دەربازکردنی لە سزاکانی ڕۆژئاوا. # تورکیا لە ساڵی (2023)ەوە دەستیکردووە بە ئەنجامدانی ڕێککەوتنەکانی بۆ هاوردەکردنی غاز، ئەمەش هەنگاوێکی گرنگە لە ستراتیژەکەیدا بۆ دەستەبەرکردنی پێداویستییەکانی غاز و بوون بە ناوەندێکی جیهانی بۆ بازرگانی غازی سروشتی. تورکیا لە دوای ئەڵمانیا، بەریتانیا، ئیتاڵیا و فەرەنسا، پێنجەم گەورەترین بازاڕی غازی سروشتی هەیە لە ئەوروپا، زیاتر لە (20 ملیۆن) بەشداربووی ماڵان، بازرگانی و پیشەسازی هەیە و ساڵانە نزیکەی (50 ملیار) مەتر سێجا بەکاردەبات. پێداویستی و سەرچاوەکانی غازییەکانی تورکیا بەگوێرەی ڕاپۆرتی دەستەی ڕێکخستنی بازاڕی وزەی تورکیا (EPDK) بۆ ساڵی 2023، بڕی غازی سروشتی بەرهەمهێنراوی ناوخۆ لە تورکیا نزیکەی (807.28 ملیۆن) مەتر سێجا بووە. ئەم بڕە بە واتای بەرزبوونەوەی ڕێژەی (112.5%)ی بڕی بەرهەم هێنراوی غاز بە بەراورد بە ساڵی پێشوو. هۆکاری ئەمەش دۆزینەوەی غازە لە دەریای ڕەشدا لە ساڵی (2020)، دوای سێ ساڵ کارکردنی تێیدا، ئەو غازەی لە دەریای ڕەشدا دۆزراوەتەیەوە لە لە ساڵی (2023)دا گەیشتە قۆناغی بەرهەمێهنان و بەرهەمەکەشی خرایە ناو سیستەمی غازی ناوخۆیی. گەورەترین دۆزینەوەی غازی سروشتیش لە کێڵگەی غازی ساکاریا بوو لە دەریای ڕەش (کە بەپێی سەرچاوە فەرمییەکانی حکومەت بە یەدەگەکەی بە نزیکەی 710 ملیار مەتر سێجا مەزەندە دەکرێت، جگە لە هەندێک دۆزینەوەی دیکە کە دواتر ڕاگەیەندرا)، توانای بەرهەمهێنانیش تێیدا گەیشتە (6 ملیۆن) مەتر سێجا لە ڕۆژێکدا ، واتە دابینکردنی پێداویستی غازی سروشتی (2 ملیۆن و 600 هەزار) هاوبەشی ماڵان لە ناوخۆی تورکیادا. لەگەڵ بەرهەمهێنانی ئەو غازەی کە لە کێڵگەکانی ترەوە بەرهەم دێت، بەرهەمی ڕۆژانەی تورکیا نزیک دەبێتەوە لە (7.5 ملیۆن) مەتر سێجا (واتا نزیکەی 15%ی پێویستی ڕۆژانەی). ئەمەش ئەو ڕاستییە دەردەخات تورکیا لە یەدەگی غازی سروشتیدا هێندە دەوڵەمەند نییە، کە بتوانێت پێداویستییەکانی خۆی دابین بکات، بۆیە لە ڕێگەی بۆرییەوە غاز لە دراوسێکانیەوە هاوردە دەکات، لەوانە؛ ئێران (لە ڕێگەی بۆریی غازی سروشتی ئێران-تورکیا)، ئازەربایجان (لە ڕێگەی بۆریی تاناپ و هێڵی بۆری گازی سروشتی باکو-تبلیسی-ئەرزرۆم) و ڕووسیا (لە ڕێگەی بۆرییەکانی تورک ستریم و بلو ستریم)ەوە. بەگوێرەی ڕاپۆرتی دەستەی ڕێکخستنی بازاڕی وزەی تورکیا، کە پێشتر ئاماژەی پێکرا، لە ساڵی (2023)دا زیاتر لە (50 ملیار) مەتر سێجا غازی سروشتی هاوردە کراوە، غازی هاوردەکراوی ڕووسیا لە پلەی یەکەمدایە بە پشکی نزیکەی (42%)، دوای ئەویش ئازەربایجان بە پشکی نزیکەی (20%)، پاشان وڵاتانی دیکە، کە بریتین لە جەزائیر، ئێران، ئەمریکا و میسر، لەگەڵ (8) وڵاتی دیکە کە بڕی کەمتر لە (1 ملیار) مەتر سێجا غازیان لێوە هاوردەکراوە، (خشتەی (1)) سەرنج بدەن. لە ساڵانی پێشوودا، تورکیا لە نزیکەی سی وڵاتەوە غازی سروشتی هاوردە دەکرد، لە نێویشیاندا نەیجیریا، قەتەر و ئەنگۆلا. هەروەها لە ساڵی (2023)دا (14.270 ملیار) مەتر سێجا غازی شلی سروشتی (LNG) هاوردە کراوە، کە دەکاتە (28.27%)ی کۆی غازی هاوردەکراو.   وەک لە (خشتەی (2))دا دەردەکەوێت، هەرچەندە تورکیا هاوردەکاری غازی سروشتییە، بەڵام لە هەمان کاتدا هەناردەکاریشە، بەڵام بەبڕی ئاستێکی زۆر کەمتر. ئەمەش بەهۆی هەڵکەوتە جوگرافییەکەیەوە کە یارمەتیدەرە بۆی و وایکردووە ببێتە ناوچەیەکی ترانزێت بۆ بۆری غازی سروشتی، هەروەها بەهۆی ئەوەی توانای شل (چارەسەر) کردنی ئەو غازەی هەیە کە لە دەرەوە دەیکڕێت و بیفرۆشێت بە وڵاتانی دیکەی وەک یۆنان و بولگاریا و وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات.   لە ساڵی (2023) کۆمپانیای بۆری نەوتی تورکی "بۆتاش" غازی لە ڕێگەی بۆرییەوە هەناردەی وڵاتانی (یۆنان، ڕۆمانیا و بولگاریا) و غازی شل (LNG)یشی بۆ بولگاریا، سربیا و سویسرا کردووە. هەروەها کۆمپانیای (Tmak Natural Gas) غازی شل (LNG)ی هەناردەی کۆماری مەقدۆنیای باکوور کردووە. بەم پێیە هەناردەکردنی غازی شل لە ساڵی (2023)دا نزیکەی (23.13%)ی کۆی هەناردەکردنی غازی پێکهێناوە کە دەکاتە (٨٩٦.٣ ملیۆن) مەتر سێجا، بە پێیەش بەراورد بە ساڵی (2022) بە ڕێژەی (54.15%) زیادیکردووە. ستراتیژی نوێ لە ساڵی (2017)دا پارتی فەرمانڕەوا "پارتی داد و گەشەپێدان" بە گرنگیدان بە سیاسەتەکانی وزەی نیشتمانی و ناوخۆیی بەڵگەنامەی نیشتمانی سیاسەتی وزەی ڕاگەیاند (MEMP) بۆ یەکەمجار وڵاتەکە سەرنجی خستە سەر وەبەرهێنان لە ژێرخانی وزەدا لەو چوارچێوەیەدا سێ لاوە سەکۆی هەڵکەندن و کونکردنی لە ناوچە ئاوییەکانی دەوربەری وڵاتەکەی دامەزراند و یەکەو ژمارەو تواناکانی دامەزراوەکانی گۆڕین و هەڵگرتنی غازیان زیاد کرد. لە ئێستادا تورکیا توانای عەمبارکردنی (5.8 ملیار) مەتر سێجاغازی هەیە، ئامانجیشی ئەوەیە تا ساڵی (2028) تواناکەی بگەیەنێتە (10-12 ملیار) مەتر سێجا، بە واتایەکی تر ئامانجی وڵاتەکەیە توانای لە عەمبارکردنی غازی بەلایەنی کەمەوە بگاتە (20%)ی پێداویستییەکانی خۆی. ساڵانە نزیکەی (80 ملیار) مەتر سێجا غاز لە ڕێگەی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی و هاوردەکردنەوە دەگاتە تۆڕی نیشتمانی تورکیا و نزیکەی (30 ملیار) مەتر سێجا لەو ژمارەیە هەناردە دەکرێت و دەگوازرێتەوە بۆ وڵاتانی دیکە. بۆیە تورکیا ساڵانە نزیکەی (50 ملیار) مەتر سێجا غاز بەکاردەهێنێت، ئەمەش دەمانگەیەنێتە ئەو ڕاستییەی گەیشتووەتە قۆناغێک کە بتوانێت غازی زیادەی وڵاتەکە هەناردە بکات، ئەمەش هاوتەریبە لەگەڵ ئامانجەکەی کە ببێتە ناوەندێکی بازرگانی وزە. گرنگە بڵێین ئەو فاکتەرەی کە هانی حکومەتی تورکیای دا بۆ پەرەپێدانی ژێرخانی وزەی وڵاتەکە بۆ ئەوەی لە پێداویستییەکانی خۆی تێپەڕێت و هەناردەکردنی زیاد بکات، ئەو پێشهاتانەیە کە لەگەڵ پەتای "کۆڤید-19" و شەڕی ڕووسیا و ئۆکرانیا سەریان هەڵدا. ئەوروپا و دەرفەتی تورکیا پێش هەڵگیرسانی شەڕی ڕووسیا و ئۆکرانیا، ڕووسیا دابینکەری سەرەکی غازی ئەوروپا بوو، نزیکەی (40%) پێداویستییەکانی ئەوروپای دابین دەکرد، ڕووسیا لە سێ ڕێگاوە غازی بۆ ئەوروپا دابین کرد: یەکەم؛ هێڵی نۆرد ستریم، کە ڕاستەوخۆ غازی دەگواستەوە بۆ ئەڵمانیا و لە ڕێگەی ئەوەوە بۆ ئەوروپا و لە ئێستادا ئەو هێڵە لەکارکەوتووە. دووەم؛ ڕێڕەوی ناوەڕاست، کە بە ڕێڕەوی ئۆکراینی ناسراوە، پێشبینی دەکرا لە (2021 - 2024) ساڵانە (40 ملیار) مەتر سێجا غازی سروشتی لە ڕێگەی ئۆکرانیاوە بۆ ئەوروپا بگوازێتەوە، بەپێی ڕێککەوتنێک کە لە 30ی کانوونی دووەمی 2019 لە نێوان کۆمپانای غازی سروشتی ئۆکرانیا "نافتوگاز" و کۆمپانیای “گازپرۆم” “ڕووسی واژۆ کرابوو. بەڵام ماوەی ئەم ڕێککەوتنە لە 31ی کانوونی دووەمی 2024 کۆتایی دێت، ڕووسیا ئامادەیی خۆی ڕاگەیاندووە بۆ درێژەدان بە دابینکردنی غاز، بەڵام ئۆکرانیا دەرگای نوێکردنەوەی ڕێکەوتنەکەی داخستووە. سێیەم؛ رێڕەوی باشوور، کە هێمای ڕێڕەوی گواستنەوەی غازە بۆ ئەوروپا لە ڕێگەی تورکیاوە، لەگەڵ بۆری "تورکستریم" کە لە ساڵی 2020 کەوتە کار و یەکێک لەو دوو بۆرییە کە لە ڕووسیاوە دێت دەتوانێت غاز بگوازێتەوە بۆ تورکیا، لە کاتێکدا ئەوی دیکەش دەتوانێت غاز بگوازێتەوە لە ڕێگەی تورکیاوە بۆ بولگاریا و پاشان بۆ ئەوروپا. بۆیە ئەگەر ڕێکەوتنی "ڕێڕەوی ناوەڕاست" لە ڕێگەی ئۆکرانیا درێژ نەکرێتەوە، تەنها یەک هێڵ دەمێنێتەوە بۆ هەناردەکردن غاز بۆ ئەوروپا، ئەویش ڕێڕەوی باشوورە. توانای ئەم هێڵە (16 ملیار) مەتر سێجایە و ئەم توانایە بە تایبەتی لە ڕووی ئاسایشی پێداویستییەکان بۆ وڵاتانی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا و ناوچەی بەڵکان گرنگ دەبێت. لەو چوارچێوەیەشدا ماوەیەکە تورکیا دانوستانەکانی دەستپێکردووە بۆ زیادکردنی توانای ئەو هێڵەی درێژ دەبێتەوە بۆ بولگاریا کە توانای ئێستای ساڵانە (3.5 ملیار) مەتر سێجایە، بۆ (7 ملیار) مەتر سێجای ساڵانە لە قۆناغی یەکەمدا، پاشان بۆ (10 ملیار) مەتر سێجا. ڕێککەوتنەکانی ئەم دواییەی تورکیا لە کاتێکدا کە ئەمە دۆخی دابینکردنی غازە بۆ ئەوروپا، بەڵام به‌ ڕامان لەو ڕێککەوتنانەی کە تورکیا لە ساڵی ٢٠٢٣ەوە ئەنجامی داوە، ئه‌وه‌ ده‌رده‌خات شه‌ڕی ڕووسیاو ئۆكرانیا ئەو دەرفەتەی بۆ توركیا ڕه‌خساندووه‌ كه‌ بەدوایدا دەگەڕا بۆ دابینكردنی پێداویستی ئه‌و وڵاته‌ ئه‌وروپییانه‌ مه‌ترسییان له‌سه‌ره‌. لە ٣ی كانونی دووه‌می 2023 کۆمپانیای "بۆتاش"ى تورکی ڕێکەوتنێکی لەگەڵ کۆمپانیای بولگارگاز (Bulgargaz) بولگاری واژۆ کرد کە ساڵانە 1.5 ) ملیار) مەتر سێجا غازی سروشتی شل بۆ ماوەی (13) ساڵ هەناردەی تورکیا بکات. یەکەم بار لە مانگی نیسانی 2023 هەناردە کرا، وەزیری وزەی بولگاریا ڕۆزن خریستۆڤ ڕایگەیاند کە ئەم ڕێککەوتنە "نەک تەنها بۆ بولگاریا، بەڵکو بۆ هەموو وڵاتانی باشووری ڕۆژهەڵات و ناوەڕاستی ئەوروپا گرنگە"  لە مانگی ئابی 2023 ڕێککەوتنێکی هەناردەکردنی غازی سروشتی لەگەڵ کۆمپانیای هەنگاری (MVM CEEnergy) واژۆ کرا. بەپێی ڕێککەوتنەکە، بۆ یەکەمجار تورکیا هەنگاوی ناوە بۆ هەناردەکردنی غاز لە ڕێگەی بۆرییەوە بۆ وڵاتێک کە سنووری هاوبەشی لەگەڵدا نییە. تا ئێستا بڕی ئەو غازەی کە لە تورکیاوە دەنێردرێت ڕانەگەیەندراوە، بەڵام بەگوێرەی ڕۆژنامەکانی هەنگاریا، لە ڕێککەوتنەکەدا هەناردەکردنی (275 ملیۆن) مەتر سێجای غاز دیاری کراوە. هەروەها سێیەم ڕێکەوتنی هەناردەکردن بۆ ساڵی ٢٠٢٣ لەگەڵ کۆمپانیای (OMV Petrom)ی ڕۆمانی واژۆ کرا، لە ئەیلولی 2023. ئەم ڕێکەوتنە ڕێگە بە دابینکردنی تا (4 ملیۆن) مەتر سێجا غازی سروشتی دەدات لە ڕۆژێکدا، و ڕێککەوتنەکە لە 31ی ئازاری 2025 کۆتایی دێت. هەروەها لە ئەیلولی 2023 ڕێککەوتنێک لەگەڵ کۆمپانیای (East Gas Energy Trading) واژۆ کرا کە ڕۆڵێکی چالاک دەگێڕێت لە بازاڕی وزەی مۆڵدۆڤا، و ڕێککەوتن لەسەر گواستنەوەی (2 ملیۆن) مەتر سێجا غاز ڕۆژانە بۆ مۆڵدۆڤا. ئامادەکاری بۆ دوای ساڵی 2027 لەگه‌ڵ ئه‌وه‌ی تورکیا ڕێککەوتننامەی گواستنەوەی غاز ئەنجام دەدات، هاوكات دەستیکردووە بە دامەزراندنی ژێرخانی دابینکردنی وزە بۆ دوای ساڵی 2027 خاڵی سەرنجڕاکێشی ئەو ڕێککەوتنانەی بۆ هەناردەکردن کە لە ماوەی ساڵی ڕابردوودا ئەنجامی داون، ئەوەیە کە گرێبەستەکان درێژخایەنن و درێژدەبنەوە بۆ نزیکەی 10 ساڵی داهاتوو، دەرفەتی بازرگانی نەرم و ئاسنتر بە بەراورد بە ڕێککەوتنەکانی پێشوو ده‌ڕه‌خسێنن. به‌ڵام ئه‌م گرێبه‌ستانه تورکیا پابه‌ند ده‌که‌ن به دابینکردن و هه‌نارده‌كردنی غاز بۆ ئه‌و وڵاتانه، به‌و پێیه‌ی تورکیا په‌نای بۆ زیادکردن و فره‌چه‌شنکردنی سه‌رچاوه‌کانی کڕینی غاز بردوه. "گۆخان سوروش"، سەرۆکی گروپی غاز لە کۆمەڵەی پلاتفۆرمی نەوت و غازی سروشتی (PETFORM) ئاماژە بەوە دەکات کە "کۆمپانیای "بۆتاش"ى تورکی لە ئێستادا بە دوای دڵنیابوون و هەمەچەشنکردنی سەرچاوەکانی هاوردەکردنی غازه‌ بۆ پڕكردنه‌وه‌ی ئەو ڕێککەوتنانەی کە بەم زووانە بەسەر دەچێت، ئه‌ویش نەک تەنها بە مەبەستی دابینکردنی غاز بۆ بازاڕی ناوخۆیی، بەڵکو بۆ هەناردەکردنی زیاتره"‌. ئەو دەڵێت: "لەکاتی لێکۆڵینەوە لە ڕێککەوتننامە واژۆکراوەکانی ئەم دواییە، دەبینین کە بۆتاش لەگەڵ تەواوبوونی گرێبەستەکانی ڕوسیا له‌ (2025) و ئێران له‌ (2026) لە ماوەی داهاتوودا بەرەو هەمەچەشنکردنی سەرچاوەکانی دابینکردن غاز هەنگاو دەنێت و ڕێککەوتنی نەرم و نیان هەیە کە ڕێگەی پێدەدات ئەو بڕە غازه‌ بنێرێت بۆ وڵاتانی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا بە تایبەتی لەو حاڵەتانەی کە تورکیا پێویستی خۆی زیاتره‌". لەم چوارچێوەیەدا، تورکیا بە پشتبەستن بە ژێرخانی گەشەسەندوو و زیادبوونی تواناکانی لە شلکردنەوە و هەڵگرتنی غازدا، ئەم هەنگاوانەی خوارەوەی گرتەبەر: یەکەم: تورکیا ماوەی ڕێککەوتنی هاوردەکردنی غازی شل (LNG) لەگەڵ جەزائیر کە بڕیار بوو لە ئۆکتۆبەری ٢٠٢٤ کۆتایی پێبێت، بۆ سێ ساڵی دیکە درێژکردەوە؛ بەپێی ئەو ڕێککەوتنەی کە لە نێوان کۆمپانیای "بۆتاش"ی تورکی و کۆمپانیای سۆناتراک (SONATRACH)ی نیشتمانیی نەوت و گازی جەزائیر واژۆ کراوە، تورکیا ساڵانە (4.4 ملیار مەتر) سێجا غازی سروشتی شل لە جەزائیرەوە هاوردە دەکات. دووەم: لە 30ی کانونی دووەمی 2023، تورکیا ڕێککەوتنێکی دابینکردنی غازی سروشتی شل لەگەڵ عومان واژۆ کرد. بەگوێرەی ئەو ڕێککەوتنەی کە لە نێوان کۆمپانیای "بۆتاش"ی تورکی و کۆمپانیای عومان بۆ غازی شلی سروشتی (LNG) واژۆ کراوە، تورکیا ساڵانە یەک ملیۆن تۆن (1.4 ملیار مەتر سێجا) غازی سروشتی شل هاوردە دەکات بۆ ماوەی 10 ساڵ. پرۆسەکە لە ساڵی 2025 دەست پێدەکات. سێیەم: کۆمپانای بۆتاش لە 9ی ئایاری 2024 لە واشنتۆن ڕێککەوتنێکی لەگەڵ کۆمپانیای "ئێکسۆن مۆبیل"ی ئەمریکی واژۆکرد، بۆ هاوردەکردنی ساڵانە تا 2.5 ملیۆن تۆن (نزیکەی 3.45 ملیار مەتر سێجا) غازی سروشتی شل بۆ ماوەی (10) ساڵ. چوارەم: لە 2ی ئەیلولی 2024، بۆتاش ڕێککەوتنێکی دیکەی لەگەڵ کۆمپانیای شێڵ "Shell"واژۆکرد بۆ دابینکردنی )4 ملیار( مەتر سێجا غازی سروشتی شل ساڵانە، بۆ ماوەی 10 ساڵ. پرۆسەکە لە ساڵی 2027 دەست پێدەکات، بەپێی ڕێککەوتنەکە 8٪ی ئەو غازەی کە بازاڕی تورکیا پێویستی پێیەتی بۆ ماوەی دە ساڵ دابین دەکرێت. ئەم ڕێککەوتنە ڕێگە بە کۆمپانیای "بۆتاش"ی تورکی دەدات کە غازی شلی سروشتی لە وێستگەکانی کۆمپانیای شێڵ لە ئەوروپا وەربگرێت بۆیە ئەگەر تورکیا پێویستی بەو غازە نەبێت لە بازاڕی ناوخۆییدا ئەوا دەتوانێت لە بازاڕی ئەوروپا بە قازانج و نرخی زیاتر بیفرۆشێت، لە کاتێکدا کە پێویستت پێی نەبوو. پێنجەم: تەنها دوو هەفتە دوای واژۆکردنی ڕێککەوتنەکەی لەگەڵ کۆمپانیای شێڵ، کۆمپانیای ۆتاش لە 18ی ئەیلولی 2024 ڕێککەوتنێکی لەگەڵ کۆمپانیای "تۆتال ئینێرجی" لە شاری "هیوستن"ی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا واژۆکرد، بۆ دابینکردنی (16) باری غازی سروشتی شل ساڵانە واتە بە نزیکەی (1.6 ملیار مەتر سێجا) بۆ ماوەی 10 ساڵ، لە ساڵی 2027ەوە دەستپێدەکات. هەروەها لە ڕێککەوتنی "تۆتال ئینێرجی"دا، بۆتاش بەشێکی زۆر لەو غازە سروشتییە ساڵانە لە کارگەکانی بەرهەمهێنان لە ئەمریکاوە وەردەگرێت. وەک لە ڕێککەوتنەکەی لەگەڵ "شێڵ"دا هاتووە، بەهەمان شێوە دەتوانرێت بەشێک لە غازەکە بگەیەنرێتە بازاڕەکانی تورکیا یان ئەوروپا ئەگەر بۆتاش بیەوێت.  بەم پێیە تورکیا پێشبینی دەکات لە ڕێگەی ئەو ڕێککەوتنانەی کە لە ماوەی (10) ساڵی داهاتوو دەکەوێتە سەرپێ لە توانایدا دەبێت نزیکەی (100 ملیار) مەتر سێجا غاز دابین بکات، ئەمەش توانای پابەندبوونی بە گرێبەستەکانی دابینکردنی بۆ وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات بۆ مسۆگەر دەکات. پڕۆژەکانی داهاتوو تورکیا هەوڵدەدات لە داهاتوودا گرێبەستی هاوردەکردنی غازی زیاتر لەگەڵ مصر واژۆ بکات، دوای ئەوەی تورکیا لەم دواییانەدا پێشکەوتنی گەورەی لە باشترکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ مصردا بەدەستهێناوە، گرنگیدانی خۆی بۆ کێڵگە غازییەکانی میصر لە دەریای ناوەڕاست نەشاردووەتەوە، بایراکتار، وەزیری وزەی تورکیا، لە مانگی ئەیلولی ساڵی ڕابردوودا لە سەردانێکیدا بۆ ئەمەریکا، لەگەڵ هاوتا میسریەکەی لەسەر ئەم پرسە وتووێژی ئەنجامدا. لێرەدا گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە تورکیا و مصر، سۆماڵ بە هاوبەشێکی ستراتیجی دەزانن و هەردووکیان ڕێککەوتنی فراوانکردنی هاوکاری سەربازی و بازرگانییان لەگەڵ مەقەدیشۆدا واژۆ کردووە، ئەمساڵ تورکیا ڕووپێوی بومەلەرزەیی لە ڕووبەری (15 هەزار) کیلۆمەتر چوارگۆشەیی لە سۆماڵ دەستپێدەکات بۆ گەڕان بەدوای نەوت و غازی سروشتی. هەردوو وڵات - تورکیا و سۆماڵ - ڕێککەوتنی بەرهەمهێنان و بەشداریکردنیان لەم بارەوە ئەنجامداوە.       دەقی ڕاپۆرتەکە بە زمانی عەرەبی؛ وحدة الدراسات التركية، توجه تركيا الاستراتيجي في قطاع الغاز الطبيعي: رافِعَة جديدة لتعزيز نفوذها في الساحة الدولية، 20/ نوفمبر 2024؛ https://epc.ae/ar/details/featured/tawajah-turkia-alaistiratiji-fi-qitae-alghaz-altabieii دەقی ڕاپۆرتەکە بە زمانی ئینگلیزی؛ Turkey Studies Unit, Turkiye’s Natural Gas Strategy: A New Lever to Enhance International Influence, 22 Nov 2024; https://epc.ae/en/details/featured/turkiye-s-natural-gas-strategy-a-new-lever-to-enhance-international-influence      

(درەو): "بڕیارەکەی دادگا لەبارەی موچە تەفسیری جیاواز هەڵناگرێ، با كۆبوونەوەیەكی بەپەلە بكرێت" حاكم جاسم عمێری سەرۆكی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق ئەمڕۆ لە كۆبوونەوەیەكدا وای بە پەرلەمانتارانی كورد وتووە.  وەفدێكی فراكسیۆنە كوردییەكان لە پەرلەمانی عێراق (پارتی+ یەكێتیی+ نەوەی نوێ+ یەكگرتوو+ كۆمەڵی دادگەریی) سەردانی دادوەر (جاسم عمێری) سەرۆكی دادگای باڵای فیدراڵییان كرد. لەبارەی هۆكارو ناوەڕۆكی ئەم سەردانەوە شاخەوان عەبدوڵا جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لە پشكی پارتی دەڵێ:" باسمان لە كێشەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم کرد، کە ماوەی دوو مانگە موچەیان وەرنەگرتوە بەبیانوی جۆراو جۆرو بێ بنەما  لەلایەن وەزیری داراییەوە، کە ئەمە پێچەوانەی  بڕیاری دادگای ئیتحادییە بەوەی کە نابێت لەژێر هیچ پاساوێک ناردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم دوا بکەوێت".  بەگوێرەی قسەی شاخەوان عەبدوڵا، سەرۆکی دادگای فیدراڵی دوپاتیکردوەتەوە کە "ناوەڕۆکی بڕیاری دادگا بەو شێوەیەو نابێت دەست بۆ موچەی فەرمانبەران ببرێت. کۆبونەوەیەک رێکدەخەن تایبەت بەو پرسەو دەبیت کۆتایی بەو بابەتە بێت و موچەی فەرمانبەرانی هەرێم چارەسەر بكرێت و مانگانە لەگەڵ فەرمانبەرانی ناوچەکانی دیکەی عێراق بگاتە دەستیان". سۆران عومەر لە فراكسیۆنی كۆمەڵی دادگەریی كە بەشداری كۆبوونەوەی كردووە باسلەوە دەكات "بە سەرۆکی دادگای فیدراڵی وتووە خەڵکی کوردستان دەڵێن ئەگەر هەرێم پابەند نیە بە توگین و ڕادەستی داهاتی ناوخۆ، ڕێگایەکی دیکە نیە سزای دەسەڵاتدارانی پێبدرێ هەر موچەی خەڵک دوادەخرێ و نادرێت!؟". سۆران عومەر ئاماژە بەوە دەكات لە كۆبوونەوەكەدا سەرۆكی دادگای فیدراڵی وتویەتی بڕیارەکەی دادگا تەفسیری جیاواز هەڵناگرێ و لە بوونی هەر ناکۆکیەکی سیاسیش پێویستە موچەی خەڵکی هەرێم بەردەوام بێت، بۆیە پێشنیاری کۆبونەوەیەکی بەپەلەی کردووە بۆ چارەسەری دواکەوتنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم. شوباتی ئەمساڵ، لەسەر سكاڵای ژمارەیەك فەرمانبەری هەرێمی كوردستان، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیاریدا بەوەی موچەی فەرمانبەرو خانەنشینانی هەرێم بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەلایەن حكومەتی فیدراڵەوە خەرج بكرێت و موچەكانیان لە بانكە فیدراڵییەكانی دەرەوەی هەرێم بۆ (تەوتین) بكرێت، ئەمە هەر لەسەرەتاوە نیگەرانی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی لێكەوتەوە، بەوپێیەی ئەو بەر لەم بڕیارە پرۆسەیەكی بەناوی پرۆژەی (هەژماری من) بۆ بە بانكیكردنی موچە دەستپێكردبوو. دوای سەردانی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم بۆ تاران، رۆژی 3ی تەموزی ئەمساڵ، میدیای پارتی دیموكراتی كوردستان دەقی رونكردنەوەیەكی سەرۆكی دادگای فیدراڵییان بڵاوكردەوە كە تێیدا ئاماژەی بەوە كردووە ئەو بانكانەشی كە لە هەرێمی كوردستان كاردەكەن و مۆڵەتی بانكی ناوەندییان هەیە، دەتوانن پرۆسەی تەوتینی موچە بكەن، ئەمە وا لێكدرایەوە كە سەرۆكی دادگا پرۆژەی (هەژماری من)ی قبوڵكردووە.  بەڵام لەدوای هەڵبژاردنی 20ی ئۆكتۆبەری پەرلەمانی كوردستانەوە، یەكێتیی نیشتمانی كوردستان بەشێوەیەكی كردەیی هەنگاوەكانی بۆ هەڵوەشاندنەوەی پرۆژەی (هەژماری من)و تەوتینكردنی موچە لە بانكە فیدراڵییەكان دەستپێكردووە، رۆژی 31ی ئۆكتۆبەری رابردوو نوێنەرانی یەكێتیی لە دادگای  لێکۆڵینەوەی (کەرخ) لە بەغداد، سکاڵای لەسەر (هەژماری من)و رێگریكردن لە جێبەجێكردنی بڕیاری دادگای فیدراڵی بۆ "تەوتینی" موچە تۆماركرد، لەمەشدا فراكسیۆنەكانی (نەوەی نوێ+ یەكگرتوو+ كۆمەڵ) پشتیوانی یەكێتییان كرد.  رۆژی 4ی ئەم مانگەش، شاهۆ عوسمان جێگری پارێزگاری سلێمانی لە پشكی یەكێتیی بەفەرمی و لەرێگەی نوسراوێكەوە داوای لە پارێزگاری بانكی ناوەندیی كرد "بانكە پەیوەندیدارەكان راسپێرێت بە گرتنەبەری رێوشوێنی پێویست بۆ تەوتینكردنی موچە هەموو فەرمانبەرانی پارێزگای سلێمانی".  لەنێوان (تەوتین)و (هەژماری من)دا، موچەخۆرانی هەرێم لەكۆتاییەكانی مانگی یانزەدان و هێشتا موچەی مانگەكانی 10و 11 یان وەرنەگرتووە. 

(درەو):  بەگوێرەی ئەنجامی سەرژمێریی گشتیی لە عێراق، ژمارەی دانیشتوانی هەرێمی كوردستان گەیشتوەتە (6,370,668) كەس، ژماره‌ی یه‌كه‌ی نیشته‌جێبوون بریتییە لە‌ (2,028,937) یه‌كه‌. دارا رەشید وەزیری پلاندانانی هەرێمی كوردستان لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا، دەرەنجامەكانی سەرژمێریی گشتیی 2024ی عێراقی سەبارەت بە هەرێمی كوردستان راگەیاند. دەقی راگەیەندراوەكەی وەزارەتی پلاندانانی هەرێم:  دوای كۆتاییهاتنی داتابێسی سه‌رژمێریی گشتیی دانیشتوانی عێراق له‌ گشت پارێزگاكان، ئه‌نجامه‌ سه‌ره‌تاییه‌كانی ئه‌م ده‌ستكه‌وته‌ نیشتیمانییه‌ گه‌وره‌یه‌ ڕاده‌گه‌ینین. ده‌سته‌ی ئاماری هه‌رێمی كوردستان ئه‌ركی كۆكردنه‌وه‌ی زانیارییه‌ ورده‌كانی تایبه‌تمه‌ندییه‌ دیموگرافی، كۆمه‌ڵایه‌تی، ته‌ندروستی، و پیشه‌ییه‌كان و هه‌روه‌ها زانیارییه‌كانی نیشته‌جێبوون و له‌دایكبوون و مردن و باری ئاسته‌نگداری له‌ هه‌رێمی كوردستانی له‌ ئه‌ستۆ گرتووه‌ و ئاماده‌یه‌ بۆ ڕاپۆرتی كۆتایی و ورد بۆ هه‌رێمی كوردستان له‌سه‌ر ئاستی پارێزگاكان. یه‌كه‌م: تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی دانیشتوان 1- دانیشتوانی هه‌رێمی كوردستان 6,370,668 كه‌سه‌، به‌ خه‌ڵكی خۆجێی و بیانییه‌وه‌‌. (تێبینی: ناوه‌ندی قه‌زای شێخان و ناحیه‌ی زیلكان له‌ قه‌زای شێخان و ناحیه‌ی فایده‌ له‌ قه‌زای سێمێل له‌ پارێزگای دهۆك و  قه‌زای مه‌خمور له‌ پارێزگای هه‌ولێر و ناحیه‌كانی كۆكس و نه‌وجول و  چه‌ندین گوندی ده‌وروبه‌ری چه‌مچه‌ماڵ له‌ پارێزگای سلێمانی له‌گه‌ڵ ژماره‌ی دانیشتوانی هه‌رێمی كوردستان ئه‌ژمار نه‌كراون. هه‌روه‌ها پێویسته‌ تێبینیی ئه‌وه‌ش بكرێت كه‌ ده‌یان هه‌زار كه‌سیش گه‌ڕابوونه‌وه‌ كه‌ركوك و مه‌خمور و ناوچه‌كانی تری كێشه‌ له‌سه‌ر). 2- ڕێژه‌ی دانیشتوان له‌ شارنشین و گوندنشین به‌م شیوه‌یه‌ دابه‌شبووه‌: - ڕێژه‌ی شارنشین: 84.0% - ڕێژه‌ی گوندنشین: 16.0% 3- ژماره‌ی خێزانه‌كان له‌ هه‌رێمی كوردستان گه‌یشتۆته‌ 1,379,163 خێزان. 4- تێكڕای قه‌باره‌ی خێزان له‌ هه‌رێمی كوردستان ده‌كاته‌ 4.6 كه‌س. 5- له‌ كۆی دانیشتوانی هه‌رێمی كوردستان، ژماره‌ی پیاوان 3,200,506 كه‌سه‌و ئافره‌تان ژماره‌یان 3,170,162 كه‌سه‌. به‌م پێیه‌، ڕێژه‌ی پیاوان 50.24% و ڕێژه‌ی ئافره‌تان‌ 49.76% ده‌بێت. 6- ڕێژه‌ی ئه‌و خێزانانه‌ی كه‌ ئافرەت سه‌رۆكی خێزانه‌ 11.86% و ئه‌وانه‌ی كه‌پیاو سه‌رۆكی خێزانه‌ بریتییه‌ له‌ 88.14%. 7- دابه‌شبوونی ژماره‌ی دانیشتوانی هه‌رێمی كوردستان به‌سه‌ر گروپه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی ته‌مه‌ن به‌م شێوه‌یه‌یه‌: 1- دانیشتوانی ژێر ته‌مه‌نی كاركردن (كه‌متر له‌ 15 ساڵ): 31.9% 2- دانیشتوانی ته‌مه‌نی كاركردن (15-64 ساڵ): 63.7% 3- دانیشتوانی سه‌رووی ته‌مه‌نی كاركردن (65 ساڵ و سه‌رووتر): 4.4% به‌م شێوه‌یه‌ هه‌رێمی كوردستان كه‌وتۆته‌ قۆناغی په‌نجه‌ره‌ی دیموگرافی كه‌ له‌م قۆناغه‌دا پێویسته‌ ڕێژه‌ی دانیشتوانی ته‌مه‌نی كاركردن 60% و سه‌رووتر بێت. 8- به‌راورد به‌ ئه‌نجامه‌كانی گه‌مارۆسازی و ژماره‌دانانی ساڵی 2009 كه‌ ژماره‌ی دانیشتوانی هه‌رێمی كوردستان 4,389,258 كه‌س بوو، تێكڕای گه‌شه‌ی دانیشتوانی هه‌رێم كوردستان بریتییه‌ له‌ 2.48%. دووه‌م: تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی نشینگه‌ به‌پێی ئه‌نجامه‌كانی گه‌مارۆسازی و ژماره‌دانانی ساڵی 2024، ژماره‌ی یه‌كه‌ی نیشته‌جێبوون له‌ هه‌رێمی كوردستان گه‌یشتۆته‌ 2,028,937 یه‌كه‌.   

(درەو):  بەگوێرەی ئەنجامی سەرژمێریی گشتیی لە عێراق، ژمارەی دانیشتوانی هەرێمی كوردستان گەیشتوەتە (6,370,668) كەس، ژماره‌ی یه‌كه‌ی نیشته‌جێبوون بریتییە لە‌ (2,028,937) یه‌كه‌. دارا رەشید وەزیری پلاندانانی هەرێمی كوردستان لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا، دەرەنجامەكانی سەرژمێریی گشتیی 2024ی عێراقی سەبارەت بە هەرێمی كوردستان راگەیاند. دەقی راگەیەندراوەكەی وەزارەتی پلاندانانی هەرێم:  دوای كۆتاییهاتنی داتابێسی سه‌رژمێریی گشتیی دانیشتوانی عێراق له‌ گشت پارێزگاكان، ئه‌نجامه‌ سه‌ره‌تاییه‌كانی ئه‌م ده‌ستكه‌وته‌ نیشتیمانییه‌ گه‌وره‌یه‌ ڕاده‌گه‌ینین. ده‌سته‌ی ئاماری هه‌رێمی كوردستان ئه‌ركی كۆكردنه‌وه‌ی زانیارییه‌ ورده‌كانی تایبه‌تمه‌ندییه‌ دیموگرافی، كۆمه‌ڵایه‌تی، ته‌ندروستی، و پیشه‌ییه‌كان و هه‌روه‌ها زانیارییه‌كانی نیشته‌جێبوون و له‌دایكبوون و مردن و باری ئاسته‌نگداری له‌ هه‌رێمی كوردستانی له‌ ئه‌ستۆ گرتووه‌ و ئاماده‌یه‌ بۆ ڕاپۆرتی كۆتایی و ورد بۆ هه‌رێمی كوردستان له‌سه‌ر ئاستی پارێزگاكان. یه‌كه‌م: تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی دانیشتوان 1- دانیشتوانی هه‌رێمی كوردستان 6,370,668 كه‌سه‌، به‌ خه‌ڵكی خۆجێی و بیانییه‌وه‌‌. (تێبینی: ناوه‌ندی قه‌زای شێخان و ناحیه‌ی زیلكان له‌ قه‌زای شێخان و ناحیه‌ی فایده‌ له‌ قه‌زای سێمێل له‌ پارێزگای دهۆك و  قه‌زای مه‌خمور له‌ پارێزگای هه‌ولێر و ناحیه‌كانی كۆكس و نه‌وجول و  چه‌ندین گوندی ده‌وروبه‌ری چه‌مچه‌ماڵ له‌ پارێزگای سلێمانی له‌گه‌ڵ ژماره‌ی دانیشتوانی هه‌رێمی كوردستان ئه‌ژمار نه‌كراون. هه‌روه‌ها پێویسته‌ تێبینیی ئه‌وه‌ش بكرێت كه‌ ده‌یان هه‌زار كه‌سیش گه‌ڕابوونه‌وه‌ كه‌ركوك و مه‌خمور و ناوچه‌كانی تری كێشه‌ له‌سه‌ر). 2- ڕێژه‌ی دانیشتوان له‌ شارنشین و گوندنشین به‌م شیوه‌یه‌ دابه‌شبووه‌: - ڕێژه‌ی شارنشین: 84.0% - ڕێژه‌ی گوندنشین: 16.0% 3- ژماره‌ی خێزانه‌كان له‌ هه‌رێمی كوردستان گه‌یشتۆته‌ 1,379,163 خێزان. 4- تێكڕای قه‌باره‌ی خێزان له‌ هه‌رێمی كوردستان ده‌كاته‌ 4.6 كه‌س. 5- له‌ كۆی دانیشتوانی هه‌رێمی كوردستان، ژماره‌ی پیاوان 3,200,506 كه‌سه‌و ئافره‌تان ژماره‌یان 3,170,162 كه‌سه‌. به‌م پێیه‌، ڕێژه‌ی پیاوان 50.24% و ڕێژه‌ی ئافره‌تان‌ 49.76% ده‌بێت. 6- ڕێژه‌ی ئه‌و خێزانانه‌ی كه‌ ئافرەت سه‌رۆكی خێزانه‌ 11.86% و ئه‌وانه‌ی كه‌پیاو سه‌رۆكی خێزانه‌ بریتییه‌ له‌ 88.14%. 7- دابه‌شبوونی ژماره‌ی دانیشتوانی هه‌رێمی كوردستان به‌سه‌ر گروپه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی ته‌مه‌ن به‌م شێوه‌یه‌یه‌: 1- دانیشتوانی ژێر ته‌مه‌نی كاركردن (كه‌متر له‌ 15 ساڵ): 31.9% 2- دانیشتوانی ته‌مه‌نی كاركردن (15-64 ساڵ): 63.7% 3- دانیشتوانی سه‌رووی ته‌مه‌نی كاركردن (65 ساڵ و سه‌رووتر): 4.4% به‌م شێوه‌یه‌ هه‌رێمی كوردستان كه‌وتۆته‌ قۆناغی په‌نجه‌ره‌ی دیموگرافی كه‌ له‌م قۆناغه‌دا پێویسته‌ ڕێژه‌ی دانیشتوانی ته‌مه‌نی كاركردن 60% و سه‌رووتر بێت. 8- به‌راورد به‌ ئه‌نجامه‌كانی گه‌مارۆسازی و ژماره‌دانانی ساڵی 2009 كه‌ ژماره‌ی دانیشتوانی هه‌رێمی كوردستان 4,389,258 كه‌س بوو، تێكڕای گه‌شه‌ی دانیشتوانی هه‌رێم كوردستان بریتییه‌ له‌ 2.48%. دووه‌م: تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی نشینگه‌ به‌پێی ئه‌نجامه‌كانی گه‌مارۆسازی و ژماره‌دانانی ساڵی 2024، ژماره‌ی یه‌كه‌ی نیشته‌جێبوون له‌ هه‌رێمی كوردستان گه‌یشتۆته‌ 2,028,937 یه‌كه‌.   

(درەو): ئەنجامە بەراییەكانی سەرژمێریی گشتیی لە عێراق دەریدەخات، بە بیانیی و پەنابەرانەوە تێكڕای ژمارەی دانیشتوان گەیشتووەتە (45,407,895) کەس،  شوقە (6.6%)و خانووی قوڕ (0.4%)ی تێكڕای شوێنی نیشتەجێبوون پێكدەهێنن. ئەنجامە بەراییەكانی سەرژمێری گشتیی دانیشتوان بۆ ساڵی ٢٠٢٤ بەگوێرەی ئەوەی (دەستەی ئامارو زانیاری جوگرافی عێراق) بڵاویكردوەتەوە: لەبەر رۆشنایی تەواوبوونی داتابەیسی سەرژمێریی گشتیی لە سەرجەم پارێزگاکانی عێراق، ئەنجامی بەرایی ئەم دەستکەوتە نیشتمانییە گەورەیە ڕادەگەیەنین. دەستەی ئامارو زانیاری جوگرافی هەڵدەسێت بە کۆکردنەوەی زانیاری ورد لەسەر تایبەتمەندییە دیمۆگرافی، کۆمەڵایەتی، تەندروستی و پیشەییەکانی دانیشتوان و داتای نیشتەجێبوون، لەدایکبوون، مردن، و بارودۆخی کەمئەندامی لە عێراق تەواو دەکات وەک ئامادەکارییەک بۆ تەواوکردنی راپۆرتی کۆتایی و وردی عێراق و هەرێمی کوردستان و سەرجەم پارێزگاكان.  یەکەم: تایبەتمەندی دانیشتوان 1. ژمارەی دانیشتوانی عێراق گەیشتە (45,407,895) کەس، بە بیانییەکان و پەنابەرانەوە. 2. دانیشتوان لەنێوان شارنشین و گوندنشیندا بەمشێوەیە دابەش دەبێت: * رێژەی دانیشتوانی شارەکان: (70.3%) * رێژەی دانیشتوانی گوندەکان (29.7%) * ژمارەی خێزانەکان لە عێراق گەیشتە (7,898,588) خێزان 3. تێکڕای قەبارەی خێزان لە عێراق (5.3) كەسە. 4- ژمارەی نێر (22,784,062) کەسە، بەڕێژەی (50.18%)، هەروەها ژمارەی مێینە (22,623,833) کەسە، بە ڕێژەی (49.82%). 5. ئەو خێزانانەی کە ژنان سەرۆکایەتیی دەکەن رێژەی (11.33%) پێكدەهێنێت، ئەوانەی پیاوان سەرۆکایەتیی دەکەن (88.67%) پێکدەهێنێت. 6. دانیشتوانی عێراق بەمشێوەیە بەسەر گروپە سەرەكییەكانی تەمەندا دابەشبوون:  - رێژەی سەدی دانیشتوانی خوار تەمەنی کارکردن (کەمتر لە 15 ساڵ):  36.1% - رێژەی سەدی دانیشتوانی تەمەنی کارکردن (15-64 ساڵ):  60.2% - رێژەی دانیشتوانی سەرووی تەمەنی کارکردن (65 ساڵ و سەرووتر):  (3.7%). بەمە، عێراق چوەتە قۆناغی (پەنجەرەی دایمۆگرافی)یەوەو رێژەی دانیشتوانەكەی لە تەمەنی كاركردندا 60%ە.  7. بە بەراوردکردنی ئەنجامی گه‌مارۆسازی و ژماره‌دانانی بۆ ساڵی 2009، کە تێیدا ژمارەی دانیشتووانی ئەو ساڵە گەیشتە (31,664,000) کەس، ڕێژەی گەشەی ساڵانەی دانیشتوان لە عێراق لە ئێستادا دەگاتە (2.33%). 7. بە بەراوردکردنی ئەنجامی سەرژمێری و ژمارەدانانی ساڵی 2009، کە تێیدا ژمارەی دانیشتوانی ئەو ساڵە گەیشتە (31,664,000) کەس، رێژەی گەشەی ساڵانەی دانیشتوان لە عێراق لەئێستادا دەگاتە (2.33%) . دووەم: تایبەتمەندی نشینگە بەپێی ئەنجامی سەرژمێری ساڵی 2024، ژمارەی خانوو لە عێراق گەیشتووەتە (8,037,221) ماڵ، بەمشێوەیە دابەشکراون: •    رێژەی خانوو: (92.1%) •    رێژەی شوقە: (6.6%) •    رێژەی خانووی قوڕ: (0.4%) •    جۆرەکانی تر (خانووی پشوودان، كەرەڤانە، چادر، کوخ): (0.9%).   

(درەو): ئامانج رەحیم- سكرتێری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان: دوای ئەوەی کە ئەنجومەنی وەزیرانی عێراقی فیدڕاڵ لە ڕۆژی سێشەممە ٥-١١-٢٠٢٤،  لە چل و پێنجەمین دانیشتنی ئاسایی خۆی پڕۆژە یاسایەکی پەسەند کرد بۆ هەموارکردنەوەی مادەی (١٢/دووەم/ج) لە یاسای بودجەی فیدڕاڵیی سێ ساڵەی ژمارە (١٣ی ساڵی ٢٠٢٣) تایبەت بە هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان، بڕیارە لە دانیشتنی ژمارە (١٧)ی ئەنجومەنی نوێنەران لە ڕۆژی ٢٦-١١-٢٠٢٤ خوێندنەوەی یەکەم بۆ ئەم پڕۆژە یاسایە ئەنجام بدرێت.  بۆ بەرچاوڕوونی لەم خاڵانەی خوارەوە گرنگترین بڕگە وخاڵەکانی ئەو پڕۆژە یاسایە دەخەمەڕوو:  ١) وەزارەتی دارایی فیدراڵ قەرەبووی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق دەکاتەوە لە تەرخانکراوی خەرجییە سەروەرییەکان (النفقات السیادیە) لەناو بودجەی عێراقی فیدڕاڵ بۆ پارەی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی ئەو بڕە نەوتەی لە هەرێم بەرهەم دەهێنرێت، کە لەلایەن کۆمپانیای گشتی فیدڕاڵی بۆ بەبازاڕکردنی نەوت (سۆمۆ)ەوە وەردەگیرێت بۆ هەناردەکردنی بۆ بازاڕە نێودەوڵەتییەکان لەڕێگای بەندەری جیهان و داهاتەکەی دەبێتە داهاتی گشتی خەزێنەی فیدڕاڵیی، یان لە ئەگەری هەناردەنەکردن بەگەر هۆکارێک ئەوا لەلایەن وەزارەتی نەوتی عێراق وەردەگیرێت و بۆ بەکارهێنانی ناوخۆیی بەکاردێت بەپێی بڕگەکانی (أ)و (ب)ی مادەی ١٢/ دووەم. ٢) پێویستە تێچووی دادپەروەرانەی (تعویچ عادل) خەمڵێنراوی بەرهەمهێنان و گواستنەوە بۆ هەر کێڵگەیەک بە جیا حیسابی بۆ بکرێت ئەویش لەلایەن دامەزراوەیەکی ڕاوێژکاری تەکنیکی نێودەوڵەتی سەربەخۆی تایبەتمەندەوە دەستنیشان دەکرێت، کە لەلایەن وەزارەتی نەوتی فیدراڵی بە ڕێککەوتن لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێم دیاری دەکات، لە ماوەی (٦٠) ڕۆژدا لە چوونە بواری جێبەجێکردنی ئەم یاسایەوە، و لە ئەگەری ناکۆکی لە ماوەی ئەو ماوەیەی پێشوودا، ئەنجوومەنی وەزیرانی فیدراڵی ئەو دامەزراوە ڕاوێژکاریە  دیاری دەکات. ٣) ئەو دامەزراوە ڕاوێژکارییە نێودەوڵەتیەی کە وا بڕیارە بەگوێرەی بڕگەی پێشوو دیاری بکرێت، تێچووی خەمڵێنراوی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی ڕاستەقینە پێشکەش بە وەزارەتەکانی نەوت و وەزارەتی دارایی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق دەکات و بۆ مەبەستی ئەم یاسایە پەسەند دەکرێت بە اپری رجعی بۆ هەر بەرمیلێک کەڕەتی ژمارەی بەرمیلەکانی وەرگیراو بەپێی بڕگەکانی (أ) و (ب)، لەم بڕگەیە، و وەزارەتی دارایی فیدراڵی ئەو بڕە پارانە دەدات بە حکومەتی هەرێم. ٤) تاوەکو ساتی جێبەجێکردنی بڕگەی ٣ ی سەرەوەو دیاریکردنی تێچووی ڕاستەقینەی دادپەروەرانە بۆ تێچووی نەوتی هەرێم لەلایەن ئەو دامەزراوە ڕاوێژکاریە، پێویستە دەستبەجێ لە بەرواری کەوتنە بواری جێبەجێکردنی پڕۆژە یاسای هەمواری ماددەی ١٢  دەستبەجێ نەوتی بەرهەم هێنراو لە هەرێم بدرێت بە کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوت (سۆمۆ)، یان وەزارەتی نەوتی فیدراڵی بەپێی بڕگەی (أ) و (ب)ی ئەم بڕگەیە،و قەرەبووی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی دەکرێتەوە لەلایەن وەزارەتی دارایی فیدراڵی بەشێوەی سولفە، بە تێکڕای (١٦) شانزدە دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک، کە دواتر چارەسەر دەكرێت دوای تەواوبونی كاری راوێژكاری تەكنیكی تایبەتمەند كە لەسەرەوە باسكراوە لەسەر بنەمای پێشتر گرتنەوە لە بەرواری دەستكردن بە رادەستكردنی نەوت بەگوێرەی ئەم هەموارە.

درەو: پێشبینی دامەزراوە ئابورییە جیهانییەكان هاوڕان لەسەر ئەوەی سەردەمی ترەمپ سەردەمێكی خراپ دەبێت بۆ نرخی نەوت لە بازاڕەكانی جیهان، دوای "سیتی گروپ" بانكی "جەی بی مۆرگان"نیش، پێشبینی دەكات لەسەردەمی سەرۆكایەتیكردنی دۆناڵد ترەمپدا نرخی نەوت داببەزێت، ئەوەش بەهۆی پابەندی ترەمپ بەكەمكردنەوەی هەڵاوسان لەڕێی كەمكردنەوەی نرخی وزە. ئەو بانكە تایبەتەی بواری وەبەرهێنان پێشبینی زیادەیەكی گەورە دەكات كە بڕەكەی (1) ملیۆن و (300) هەزار بەرمیلی رۆژانەیە،  مامناوەندی نرخی برینتیش (73) دۆلار دەبێت لە ساڵی (2025)، دواتر بۆ خوار (60) دواتر دادەبەزێت لەگەڵ هاتنی ساڵی (2026)دا، لەگەڵ ئەوەشدا، پێشبینی دەكات كە نرخەكان لە ساڵی (2025)دا بگاتە خوار (70) دۆلار و نەوتی تەكساسیش بێتە (64) دۆلار. بەگوێرەی ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز، لەگەڵ هاتنی ساڵی (2026)، چاوەڕوان دەكرێت مامناوەندی نرخی نەوتی خاو بگاتە (61) دۆلارو نەوتی خۆرئاوای تەكساسیش (57) دۆلار بێت، ئەوە بەگریمانەی ئەوەی ئۆپێك پڵس پارێزگاری لە ئاستی بەرهەمهێنانی ئێستای بكات. بانكەكە پێشبینی دەكات داواكاری جیهان لەسەر نەوت لە مساڵدا خاوبێتەوە لە (1)و (300) هەزار بەرمیلی رۆژانەوە بۆ (1) و (100) هەزار بەرمیلی رۆژانە لە ساڵی داهاتوودا.  ئاماژەی بەوەشدەكات: چاوەڕوان دەكرێت چین پێشەنگی گەشەی داواكاری بێت لەسەر نەوت بۆ دواین جار، پێش ئەوەی هیندستان لە ساڵی (2026) جێگەی بگرێتەوە. بانكی جی بی مۆرگان رایگەیاندووە: ئەجێندای ترەمپ  لە بواری وزە مەترسی نەرێنی لەسەر نرخی نەوت دروستدەكات، بەهۆی ئازادكردنی بازاڕەكان و زیادكردنی بەرهەمهێنانی ئەمریكا، هاوكات مەترسی ئەرێنیش دروستدەكات، لەڕێی پیادەكردەنی فشار لەسەر ئێران و فەنزویلاو رەنگە روسیاش، بۆ سنورداركردنی هەناردە نەوتیەكانیان و داهاتەكانیان. لە ساڵی (2026)دا، رەنگە هەندێك لە ئەندامانی ئۆپێك بیر لە زیادكردنی بەرهەمهێنان بكەنەوە، بە لەچاوگرتنی ئەو هەڵبەزو دابەزەی لە دەیەی رابردودا لە بازاڕی نەوت رویداوە، بەتایبەت لە (2014-2024)، رەنگە ئەوەش ببێتە هۆی سەرلەنوێ كۆنتڕۆڵكردنی بازاڕ لەسەرەتای ساڵی (2026)وە. رێكخراوی وڵاتانی هەناردەكاری نەوت و هاوپەیمانەكانی بە سەركردایەتی روسیا، كە بەناوی ئۆپێك پڵەس ناسراوەو نزیكەی نیوەی نەوتی جیهان بەرهەم دەهێنێت، لەم ساڵدا پلانی بەرزكردنەوەی پلەبەندی بۆ چەند مانگێك دواخستووەو، بڕیارە ئەندامانی ئۆپێك پڵەس، لەمانگی كانونی یەكەمدا كۆببنەوە. گرێبەستە دواخراوەكانی نەوتی خاو بەڕێژەی (94) بەرزبووەتەوە كە دەكاتە (1.3%) و نرخی بەرمیلێك نەوت گەیشتووتە (75.17) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك، نەوتی خۆرئاوای تەكساسیش (1.14) دۆلار بەرزبووەتەوە، كە دەكاتە (1.6%) و نرخی بەرمیلێك نەوت  گەیشتوەتە (71.24) دۆلار.

  (درەو): چین یەكەم هەنگاوی رێككەوتنی "نەوت بەرامبەر بە بنیادنان"ی لەگەڵ عێراق جێبەجێكرد، لەكۆی 1000 خوێندنگە (790) خوێندنگەی تەواوكرد. محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق ئەمڕۆ بەشێوەی ئۆنلاین بەشداریكرد لە كردنەوەی (790) خوێندنگەی نمونەیی لە پارێزگاكان. پرۆژەی دروستكردنی ئەم خوێندنگانە لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی نێوان (عێراق) و (چین)دایە كە ناوی لێنراوە رێككەوتنی "چوارچێوەیی چین"  یاخود رێككەوتنی "نەوت بەرامبەر بنیادنان" دروستكردنی (1000) خوێندنگە لەخۆدەگرێت. سودانی پیرۆزبایی تەواوكردنی خوێندنگەكانی كرد، وتی: دروستكردنی هەزار خوێندنگە لە پرۆژە گرنگەكانە كە حكومەتەكانی عێراق كاریان لەسەركردووەو بە دیزانینی نمونەیی هاوچەرخ دروستكراون، ئەمە رۆڵی دەبێت لە چارەسەری كێشەی قەرەباڵغی و سێ دەوامیی لە خوێندنگەكان. لەكۆی (1000) خوێندنگە (790) خوێندنگە تەواو بووەو سەرۆك وەزیرانی عێراق ئومێدەوارە لە ماوەی دوو مانگی ئایندەدا (210) خوێندنگەی تر تەواو بكرێن. "ئەم حكومەتە كاتێك پرۆژەی هەزار خوێندنگەكەی وەرگرت، ئاستی جێبەجێكردنی پرۆژەكە نزیكەی 18% بوو، بۆیە خستمانە ئەولەویەتی كاری كەرتی پەروەردەو فێركردنەوەو گەرەنتی ئەوەكرا بەشێوەیەكی دروست دابەشبوونی جوگرافی لەم پرۆژەیەدا بكرێت" سودانی وا دەڵێ. هەر بەگوێرەی قسەی سودانی، ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق نزیكبووەتەوە لە ئیمزاكردنی گرێبەستێك لەچوارچێوەی سندوقی گەشەپێداندا بۆ دروستكردنی (400) خوێندنگە لە بەغدادو پارێزگاكانی تر، ئەم پرۆژەیە لەلایەن كەرتی تایبەتەوە جێبەجێ دەكرێت و لەماوەی گرێبەستەكەدا دەبێت كەرتی تایبەت نۆژەنیان بكاتەوە، وەكو ئەو دەڵێ كێشەی كەمی خوێندنگە لە عێراق چارەسەردەكرێت كە زیاتر لە (8 هەزار) خوێندنگەیە. رێككەوتنی عێراق- چین بۆ یەكەمجار لەسەردەمی سەرۆك وەزیرانی پێشووتر (حەیدەر عەبادی) راگەیەندرا، كاتێك عادل عەبدولمەهدی پۆستی سەرۆك وەزیرانی وەرگرت، لە ئەیلولی 2019دا سەردانی (پەكین)ی كرد رێككەوتنەكە فراوان كرا بۆ ئەوەی بوارەكانی (وزە+ ئاوەدانكردنەوەو پرۆژەی پردو پرۆژەكانی نیشتەجێبوون و پرۆژەی تر) لەخۆبگرێت، بەڵام یەكەمین هەنگاوی كردەیی بۆ جێبەجێكردنی رێككەوتنەكە بە دروستكردنی 1000 خوێندنگە لە ساڵی 2022دا دەستیپێكرد. پێشترو ئێستاش چەندین لێكدانەوەی جۆراوجۆر بۆ ئەم رێككەوتنە دەكرێت، هەندێك دەڵێن بەم رێككەوتنە عێراق نەوتی خۆی وەكو بارمتە خستوەتە دەستی چینەوەو ئەمە سەرەتای تەواوكردنی پرۆژەی (رێگای ئاوریشم)ە كە چین كاری لەسەر دەكات، هەندێكی تر گومانیان هەیە رێككەوتنەكە تاكۆتایی وەكو خۆی جێبەجێ بكرێت.

(درەو):  بودجەی ساڵانەی گۆڕانی كەشوهەوا لەنێوان وڵاتانی دەوڵەمەندو وڵاتە تازەپێگەیشتووەكان ناكۆكی لەسەرە، پێشنیازی 250 ملیاری ساڵانە كرا، رەتكرایەوە، ئێستا وڵاتە دەوڵەمەندەكان (ئەمریكاو یەكێتیی ئەوروپا) رەزامەندییان نیشانداوە پارەكە بۆ (300 ملیار) دۆلار بەرزبكەنەوە. ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) لەزاری سەرچاوەكانەوە ئاشكرایكرد، لە لوتكەی نەتەوە یەكگرتووەكان تایبەت بە گۆڕانی كەشوهەوا (كوپ 29)، یەكێتیی ئەوروپاو ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاو وڵاتە دەوڵەمەندەكانی تر  رەزامەندییان نیشانداوە لەسەر ئەوەی ئاستی پارەداركردنی جیهانی خۆیان لە بواری كەشوهەوا ساڵانە بۆ بڕی (300 ملیار) دینار بەرزبكەنەوە، تاوەكو ساڵی 2035 . بڕیاربوو لوتكەی (كوپ 29) دوێنێ كۆتایی بێت، بەڵام كاتەكە درێژكرایەوە، بۆ ئەوەی هەوڵی دانوستانكاران لە نزیكەی 200 وڵاتی جیهان بگەنە رێككەوتن لەسەر پلانێك بۆ پارەداركردنی پرۆژەی جیهانی كەشوهەوا لە دەیەی ئایندەدا. ئەم گۆڕانكارییە لە هەڵوێستەكاندا دوای ئەوە هات، دوێنێ وڵاتانی تازەپێگەیشتووی جیهان ئەو پێشنیازەیان رەتكردەوە كە (ئازەربایجان) وەكو وڵاتی میوانداریكەری لوتكەكە ئامادەی كردبوو، رێككەوتنەكە داوای دەكرد ئاستی پارەداركردن بڕی (250 ملیار) دۆلار بێت، بەڵام وڵاتانی تازەپێگەیشتوو ئەم بڕە پارەیان رەتكردەوەو بە بڕێكی زۆر (كەم) ناویانبرد.  هێشتا دیارنییە ئایا وڵاتانی تازەپێگەیشتوو لە كۆنگرەی (كۆپ 29) لە هەڵوێستە نوێیەكەی وڵاتانی دەوڵەمەند ئاگاداركراونەتەوە یاخود نا، هەروەك روونیش نییە ئایا بەرزكردنەوەی بڕی پارەكە بۆ (300 ملیار) دۆلار بەسە بۆ ئەوەی پاڵپشتی وڵاتانی تازەپێگەیشتوو بەدەستبهێنن؟ (رۆیتەرز) لەزاری پێنج سەرچاوەی ئاگادار لە گفتوگۆ داخراوەكانەوە باسلەوە دەكات، یەكێتیی ئەوروپا رەزامەندی نیشانداوە لەسەر ئەوەی بڕی پارەكە زیاد بكرێت، دواتریش هەریەكە لە ئەمریكاو ئوسترالیاو بەریتانیا رەزامەندبوون.  وەفدە بەشدارەكانی (كوپ 29) لە باكۆی پایتەختی ئازەربایجان ئێستا چاوەڕوانی رەشنوسی نوێی رێككەوتنی جیهانی دەكەن لەبارەی پارەداركردنی پرۆژەی كەشوهەوا، ئەمەش دوای ئەوەی دوێنێ شەو دانوستانكارەكان بەردەوامییان دا بە گفتوگۆكانیان.  گفتوگۆكانی (كوپ 29)، ئەو دابەشبوونەی دەرخست كە لەنێوان ئەو حكومەتانەدا هەیە كە دەوڵەمەندن و بە توندی پابەندن بە یاسای بودجەی خۆیانەوە لە ناوخۆی وڵات لەبەرامبەر ئەو دەوڵەتە تازەپێگەیشتووانەدا كە بەهۆی گەردەلول و زریان و وشكەساڵییەوە زیانی گەورەیان بەركەوتووە، ئەمانەش ئەو دیاردە سروشتییانەن كە لەبەرەنجامی گۆڕانی كەشوهەواوە روودەدەن.  ئامانجە نوێیەکە بە مەبەستی جێگرتنەوەی بەڵێنەکانی پێشووی وڵاتانی پێشکەوتووە بۆ دابینکردنی دارایی کەشوهەوا بە بەهای 100 ملیار دۆلار ساڵانە بۆ وڵاتانی هەژار تاوەكو ساڵی 2020. بەڵام ئامانجەکە لە ساڵی 2022 دوو ساڵ دوای وادەی خۆی بەدیهات و لە ساڵی 2025 کۆتایی دێت.  

(درەو): "مژدەی خۆش هەیە لەبارەی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان" هاكان فیدان وەزیری دەرەوەی توركیا لەبەردەم لیژنەی بودجەی پەرلەمانی وڵاتەكەی وای وت.   هاكان فیدان وەزیری دەرەوەی توركیا لەبەردەم لیژنەی بودجەو پلاندانانی پەرلەمانی وڵاتەكەی لەبارەی دەستپیكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان قسەی كرد. رایگەیاند" توركیا ئامادەكاریی كردووە بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان بۆ بەندەری جەیهان".  وتی: مژدەی خۆش هەیە لەبارەی كردنەوەی بۆری نەوتەكەو لەوبارەیەوە چاوەڕێی پێشهاتی باشین، ئامادەكاری پێویشتیمان بۆ كردنەوەی بۆرییەكە كردووە.  لەسەر بنەمای سكاڵایەكی حكومەتی عێراق، دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس بڕی نزیكەی (ملیارێك و 500 ملیۆن) دۆلار غەرامەی بەسەر توركیادا سەپاند، ئەمە بەهۆی ئەوەی بەبێ وەرگرتنی رەزامەندی بەغداد، بۆری نەوتی عێراق- توركیای بەكارهێنابوو بۆ هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان، بەهۆی ئەم بڕیارەی دادگای پاریسەوە، توركیا بە ناچاری لە رۆژی 25ی ئازاری 2023دا هەناردەی نەوتی كوردستانی بۆ بەندەری جەیهان راگرت، كە ئەوكات رۆژانە 450 هەزار بەرمیل بوو، لەوكاتەوە تائێستا هەناردەی نەوتی هەرێم بە (بۆری) راوەستاوە.  بەمدواییەو بەر لە دەستپێكردنی پرۆسەی سەرژمێریی گشتیی لە عێراق، ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵ بڕیاریدا بڕی 16 دۆلار ئەژمار بكات بۆ بەرهەمهێنان و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك لە نەوتی هەرێم تا ئەوكاتەی كۆمپانیایەكی بیانی نرخی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت لە كێڵگە جیاجیاكانی هەرێم دیاری دەكات و دواتر نرخەكە لە یاسای بودجەدا هەموار دەكرێتەوە، حكومەتی هەرێم بەم بڕیارە قایل بووە، بودجەی گشتی عێراق بڕی 6 دۆلاری بۆ بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێك نەوت لە كوردستان دیاری كردووە، ئەمە لەدوای راوەستانی هەناردەی نەوتەوە یەكێك لە ناكۆكییە سەرەكییەكانی نێوان هەولێرو بەغداد بوو.  ئێستا كە ئیتر لەسەر نرخی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت رێككەوتنێكی بەرایی كراوە، بەپێی قسەی (كەمال محەمەد) وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم بەوەكالەت "پێشبینی دەكرێت لەسەرەتای ساڵی 2025وە هەناردەی نەوتی كوردستان بۆ بەندەری جەیهان دەستپێبكاتەوە".  بەر لە راوەستانی، هەناردەی نەوت رێژەی نزیكەی 80%ی تێكڕای داهاتەكانی حكومەتی هەرێمی پێكدەهێنا، لەدوای راوەستانەوە، بۆ پڕكردنەوەی خەرجییەكانی، حكومەتی هەرێم لەچوارچێوەی یاسای بودجەی فیدراڵدا قایل بوو بەوەی ئەگەر هەناردەی نەوت دەستیپێكردەوە، راستەوخۆ داهاتی نەوتی كوردستان بگەڕیتەوە بۆ خەزێنەی عێراق، ئەمە لەبەرامبەر ئەوەی كە حكومەتی فیدراڵ پشكی هەرێم لە موچەو بودجە خەرج بكات.  توركیا لە ئازاری 2023دا هەناردەی نەوتی كوردستانی بەناچاری راگرت، دوای هەندێك گفتوگۆ لەگەڵ لایەنی عێراقی بەمەبەستی پاكتاوكردنی ئەو قەرەبووەی كە بەپێی بڕیاری دادگای پاریس دەبوو بە حكومەتی عێراقی بداتەوە، توركیا لە ئۆكتۆبەری 2023وە ئامادەیی خۆی بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان نیشاندا، بەڵام ئەوە لایەنی عێراقی بوو كە لەسەر چۆنیەتی هەناردەكردنەوەی نەوتەكە لەگەڵ حكومەتی هەرێم لە ناكۆكیدا بوو.  توركیا لە چەند روویەكەوە لە هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان سودمەندە، بەپێی زانیارییەکان لەماوەی (18) مانگی (2020 - 2021) حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕی (476) ملیۆن دۆلاری تەنها بۆ کۆمپانیای وزەی تورکی خەرج کردووە لە بری خەرجی گواستنەوەی نەوت کە سنوری تورکیا تا بەندەری جەیهانی تورکی، سەرباری ئەمە ژمارەیەك لە كۆمپانیا نەوتییەكانی توركیا لە كەرتی نەوتی هەرێمدا كاریان پێدراوە. لەنێوان هەرێمی كوردستان و توركیادا رێككەوتنێكی وزە هەیە كە بە "رێككەوتنی 50 ساڵە" ناوبانگی دەركردووە، ئەم رێككەوتنە ساڵی 2013 لە ئەنكەرە لەنێوان نێچیرڤان بارزانی سەرۆك وەزیرانی پێشووی هەرێمی كوردستان‌و رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك وەزیرانی ئەوكات و سەرۆكی ئێستای توركیا ئیمزا كراوە، كۆچكردوو ئاشتی هەورامی وەزیری پێشووی سامانە سروشتییەكان‌ ئامادەی ساتی ئیمزاكردنی رێككەوتنەكە بووە. دوای ئیمزاكردنی رێككەوتنەكە، جگە لە نێچیرڤان بارزانی‌و ئاشتی هەورامی كەس وردەكاری رێككەوتنەكە نازانێت، ئەم رێككەوتنە تا ئەم ساتە نەخراوەتە بەردەم پەرلەمانی كوردستان‌و رایگشتی، تەنانەت یەكێتی نیشتمانی كە ساڵی 2013 هاوبەشی سەرەكی پارتی بووە لە حكومەت ئاگاداری وردەكاری رێككەوتنەكە نییە، ساڵی 2013 كە ئەم رێككەوتنە ئیمزا كرا، عیماد ئەحمەد لە پشكی یەكێتی جێگری سەرۆك وەزیران بوو، ئەوكات چەند بەرپرسێكی باڵای یەكێتی رایانگەیاند حزبەكەیان ئاگاداری ئەو رێككەوتنە نییە. بەگوێرەی بەدواداچونەكانی (درەو)، لە خولی پێشووی پەرلەمانی كوردستاندا جارێك نێچیرڤان بارزانی كە ئەوكات سەرۆكی حكومەت بووە، بەڵێنی بە سەرۆكایەتی پەرلەمان داوە لە كۆبونەوەیەكدا لەگەڵ سەرۆكی فراكسیۆنەكان باسی ناوەڕۆكی رێككەوتنی پەنجا ساڵەی نێوان هەرێم‌و توركیا بكات، بەڵام رووداوی داخستنی پەرلەمانی كوردستان، ئەو نهێنیەشی تاوەكو ئەمڕۆ لەگەڵ خۆیدا ون كرد. چی لەبارەی رێككەوتنەكەوە دەزانرێت ؟ رێككەوتنی نەوتیی بۆ 25 یان 50 ساڵ دەكرێت، چونكە ئەمانە پرۆژەی دورمەودان، ئەوەی نێچیرڤان بارزانی لەگەڵ ئەردۆغان كردویەتی بۆ (50 ساڵە)‌و جگە لە رەهەندە ئابورییەكەی، رەهەندی سیاسی گەورەی هەیە. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە دەست (درەو) كەوتوون، ئەوەی تائێستا لەبارەی ناوەڕۆكی رێككەوتنەكەوە دەزانرێت، بەمشێوەیەیە: •     ئەولەویەتی نەوتی هەرێم دەدرێت بە كۆمپانیا توركییەكان كە لە هەرێمی كوردستان كاردەكەن. •     تا پەنجا ساڵی تر هەر بەرمیلێك نەوتی هەرێم بڕی (1) دۆلاری بۆ توركیا دەبێت. •     پارەی نەوتی هەرێمی كوردستان لە (هاڵك بانك)ی توركیا دادەنرێت‌و ئاڵۆگۆڕی پێوە دەكرێت. •     بۆری نەوتی هەرێم لەلایەن توركیاوە پاسەوانی دەكرێت‌و كرێی پاسەوانی لە پارەی نەوتی هەرێم دەدرێت. •  (7) خەزانی گەورەی نەوت لە بەندەری جەیهانی توركی بە كرێ دەدرێت بە حكومەتی هەرێم‌و دەبێت لە پارەی نەوتی هەرێم كرێكەی بدرێت. •     هەندێك سەرچاوەی تر هەن باسلەوە دەكەن رێككەوتنەكە هەرێم ناچار دەكات ئەگەر لە داهاتوودا غازی سروشتی هەناردەی دەرەوەی كرد، ئەو كارە بەتەنیا لەڕێگەی توركیاوە بكات، توركیا ئێستا غاز لە روسیا دەكڕێت، نرخی غازەكەی روسیا بۆ توركیا زۆرەو دەسەڵاتدارانی ئەنكەرە بەدوای سەرچاوەی تردا دەگەڕێت جگە لە روسیا، بەڵام ئەم زانیارییە لەلایەن هەندێك لە سەرچاوەكانی ترەوە رەتدەكرێتەوە‌و باسلەوە دەكرێت رێككەوتنەكە تەنیا بۆ نەوتە.  •    لەڕووی ئەمنییەوە دەوترێت رێككەوتنەكە چوارچێوەی داناوە بۆ پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ رۆژئاوای كوردستان‌و پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە). •     ئەوانەی رەخنەیان لە رێككەوتنەكە هەیە دەڵێن رەهەندی سیاسی ئەم رێككەوتنە پەنجا ساڵییە، بۆ پاراستنی دەسەڵاتی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و درێژەدانە بە حوكمڕانی سەركردەكانی لە هەرێمی كوردستان بە پاڵپشتی ئەنكەرە. •    زانیاری نافەرمی هەیە لەبارەی ئەوەی خێزانی ئەردۆغان سودمەندی یەكەمن لە داهاتەكانی ئەم رێككەوتنە لە توركیا. لە پرۆسەی بەدواداچونمان بۆ كۆكردنەوەی زانیاری لەبارەی رێككەوتنی پەنجا ساڵەی نێوان هەرێم‌و توركیا، بەرپرسێكی باڵای هەرێمی كوردستان پێی وتین، كرۆكی ئەو رێككەوتنە نەك بۆ ناوخۆی هەرێمی كوردستان، لەناوخۆی توركیاش بابەتێكی شاراوەیە‌و كەس ئاگاداری نییە. وەكو خۆی باسی كرد، ئەو بەرپرسە جارێك لەگەڵ (جەنگیز چاندار) گەورە نوسەرو رۆژنامەنوسی توركیا باسی ئەم بابەتەی كردووە‌و لە چانداری پرسیوە ئایا ئێوە لە توركیا هیچ لەبارەی رێككەوتنی پەنجا ساڵییەوە دەزانن، چاندار وتویەتی:" لە توركیا تەنیا نەفەرو نیوێك ناوەڕۆكی ئەو رێككەوتنە دەزانن، یەكەمیان ئەردۆغانە‌و نیو نەفەرەكەش تەنەر یەڵدز وەزیری پێشووی وزەی توركیایە".

راپۆرتی: درەو 🔻 لە سێ چارەکی یەکەمی ساڵی (2024)دا حەوت گەورە کۆمپانیای نەوت و غازی وەک؛ (ئیکسۆن مۆبیل، شێڵ، شیڤرۆن، تۆتاڵ، بی پی، ئکوینۆر و ئینی) بڕی (84 ملیار و 975 ملیۆن) دۆلار قازانجیان کردووە. 🔹 لە سێ چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا کۆمپانیای ئیکسۆن مۆبیل (ExxonMobil)ی ئەمریکی بە تەنها زیاتر لە (26 ملیار) دۆلار قازانجی هەبووە. 🔹 لەو حەوت کۆمپانیایە کەمترین قازانج کۆمپانیای ئینی (ENI)ی ئیتاڵی کردووەیەتی کە  بڕەکەی بریتی بووە لە (2 ملیار و 995 ملیۆن دۆلار). قازانجی گەورە کۆمپانیاکانی نەوت لە سێ وەرزی یەکەمی ساڵی (2024)دا لە سێ چارەکی یەکەمی (2024)دا حەوت گەورە کۆمپانیای نەوت و غازی وەک؛ (ئیکسۆن مۆبیل، شێڵ، شیڤرۆن، تۆتاڵ، بی پی، ئکوینۆر و ئینی) لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ (33 ملیار و 890 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی دووەم بڕی (26 ملیار و 325 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی سێیەمی ئەمساڵ بڕی (24 ملیار و 760 ملیۆن دۆلار) قازانجیان کردووە، وایە لە نۆ مانگی یەکەمی ئەمساڵدا هەر حەوت کۆمپانیاکە پێکەوە بڕی (84 ملیار و 975 ملیۆن) دۆلار قازانجیان کردووە، بەجۆرێک؛ یەکەم؛ کۆمپانیای ئیکسۆن مۆبیل (ExxonMobil)ی ئەمریکی لە چارەکی یەکەم بڕی (8 ملیار و 220 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی دووەم بڕی (9 ملیار و 240 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی سێیەمی (2024) بڕی (8 ملیار و 610 ملیۆن) دۆلار قازانجی کردووە، واتە بە کۆی گشتی هەر سێ وەرزەکە زۆرترین قازانجی تۆمارکردووە، کە بڕەکەی گەیشتووە بە (26 ملیار و 70 ملیۆن) دۆلار. دووەم؛ کۆمپانیای شێڵ (shell) کە کۆمپانیایەکی فرە ڕەگەزە، لە دوای کۆمپانیای ئیکسۆن مۆبیل (ExxonMobil)ی ئەمریکییەوە زۆرترین قازنجی کردووە، بەجۆرێک لە چارەکی یەکەم بڕی (7 ملیار و 350 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی دووەم بڕی (3 ملیار و 520 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2024) بڕی (4 ملیار و 290 ملیۆن) دۆلار قازانجی کردووە، واتە بە کۆی گشتی هەر سێ وەرزەکە بڕی قازانجەکەی گەیشتووە بە (15 ملیار و 160 ملیۆن) دۆلار. سێیەم؛ کۆمپانیای شیڤرۆن (Chevron)ی ئەمریکی لە نێو کۆمپانیا نەوتییەکانی پڕ قازانجەکاندا پلەی سێیەمی گرتووە، لە سێ چارەکی یەکەمی ئەمساڵد بڕی قازانجەکەی (14 ملیار و 420 ملیۆن) دۆلاربووە، بەجۆرێک لە چارەکی یەکەم بڕی (5 ملیار و 500 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی دووەم بڕی (4 ملیار و 430 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2024) بڕی (4 ملیار و 490 ملیۆن) دۆلار قازانجی کردووە، چوارەم؛ کۆمپانیای تۆتاڵ ئێنێرجی (TotalEnergies)ی فەرەنسی لە دوای کۆمپانیاکانی (ئیکسۆن مۆبیل، شێڵ و شیفرۆن)ەوە زۆرترین قازنجی کردووە، بەجۆرێک لە چارەکی یەکەم بڕی (5 ملیار و 720 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی دووەم بڕی (3 ملیار و 790 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2024) بڕی (2 ملیار و 290 ملیۆن) دۆلار قازانجی کردووە، واتە بە کۆی گشتی هەر سێ وەرزەکە بڕی قازانجەکەی گەیشتووە بە (11 ملیار و 800 ملیۆن) دۆلار. پێنجەم؛ کۆمپانیای بی پی (BP)ی بەریتانی، پێنجەم کۆمپانیای نەوتی پڕ قازانج بووە لە نێو حەوت کۆمپانای گەورەی نەوتیدا، بەجۆرێک لە چارەکی یەکەم بڕی (2 ملیار و 720 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی دووەم بڕی (2 ملیار و 760 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2024) بڕی (2 ملیار و 230 ملیۆن) دۆلار قازانجی کردووە، واتە بە کۆی گشتی هەر سێ وەرزەکە بڕی قازانجەکەی گەیشتووە بە (7 ملیار و 710 ملیۆن) دۆلار. شەشەم؛ کۆمپانیای ئکوینۆر (Equinor)ی نەرویجی، لە نێو کۆمپانیا پڕ قازانجەکانەو لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2024)دا بە پلەی شەشەم دێت، کۆی بڕی قازانجەکەی (6 ملیار و 820 ملیۆن) دۆلار بووە، بەجۆرێک لە چارەکی یەکەم بڕی (2 ملیار و 760 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی دووەم بڕی (ملیارێک و 870 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2024) بڕی (2 ملیار و 280 ملیۆن) دۆلار قازانجی کردووە. حەوتەم؛ کۆمپانیای ئینی (Eni)ی ئیتاڵی، کە بە حەوتەم کۆمپانیای نەوتی پڕ قازانج دێت و لە سێ چارەکی یەکەمی ساڵی (2024)دا بڕی (2 ملیار و 995 ملیۆن) دۆلاری دەستکەوتووە، بەجۆرێک لە چارەکی یەکەم بڕی (ملیارێک و 710 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی دووەم بڕی (715 ملیۆن) دۆلار و لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2024) بڕی (570 ملیۆن) دۆلار قازانجی کردووە. بۆ بەرچاوڕونی بڕوانە چارت و خشتەی هاوپێچ     سەرچاوەکان -    وحدة أبحاث الطاقة، رجب عز الدين، أرباح شركات النفط الكبرى تهبط بشدة في الربع الأول من 2024 (إنفوغرافيك)، 7/5/2024؛ https://shorturl.at/mKHQw -    وحدة أبحاث الطاقة، أحمد شوقي، أرباح شركات النفط الكبرى في الربع الثاني من 2024 (إنفوغرافيك)، 2/8/2024؛ https://shorturl.at/kxql7 -    وحدة أبحاث الطاقة، رجب عز الدين، هبوط حاد في أرباح شركات النفط الكبرى خلال الربع الثالث من 2024 (إنفوغرافيك)، 2/11/2024؛ https://shorturl.at/OpiNB      

درەو:  كەمال محەمەد وەزیری سامانە سروشتیەکان رایدەگەیەنێت: هەولێر و بەغداد لەسەر زیادکردنی تێچوی نەوت بۆ نزیکەی (20.6) دۆلار ڕێککەوتون، سەرەتای ساڵی داهاتوو هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێم دەستپێدەكاتەوە کەمال محەمەد، وەزیری سامانە سروشتیەکانی هەرێم بە وەکالەت بۆ کوردستان (24): 🔹پێشبینی دەکەین سەرەتای ساڵی داهاتوو نەوتی کوردستان هەناردە بکرێتەوە. 🔹لە قۆناغی یەکەمدا(16) دۆلار بۆ تێچووی هەر بەرمیلێک نەوت خەرج دەکرێت. 🔹لە ماوەی ڕابردوودا وەک حکومەتی هەرێم چەندان ڕێککەوتنمان لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی ئیمزا کرد بۆ هەناردەکردنەوەی نەوت. 🔹بەڵام خاڵێکی ناو یاسای بودجەی گشتی عێراق کە تێچوی دەرهێنان و گواستنەوەی هەر بەرمیلێک نەوتی بە شەش دۆلار لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان دیاری کردووە، ڕێگر بووە لە جێبەجێکردنی ڕێککەوتنەکان و هەناردەکردنەوەی نەوت. 🔹هەولێر و بەغداد لەسەر هەموارکردنەوەی ئەو خاڵەی ناو یاسای بودجە و زیادکردنی تێچووی تێچووی دەرهێنان و گواستنەوەی نەوت بۆ نزیکەی (20.6) دۆلار ڕێککەوتون و لە قۆناغی یەکەمدا نزیکەی (16) دۆلار بۆ کۆمپانیاکان خەرج دەکرێت. 🔹لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی ڕێککەوتوین، دوای هەموارکردنەوەی ئەو خاڵەی یاسای بودجە، کۆمپانیایەکی ڕاوێژکاریی نێودەوڵەتیی بێلایەن، وردبینی لە دیاریکردنی تێچووی دەرهێنان و هەناردەی نەوت بکات و ماوەی 60 ڕۆژ مۆڵەت بە کۆمپانیاکە دەدرێت ئەو بڕە ڕاستەقینە دیاری بکات. 🔹بە دوری دەزانین لە پەرلەمانی عێراق ڕێگریی لە پەسەندکردنی هەموارکردنەوەی خاڵی تایبەت بە تێچوی بەرهەمهێنان و هەناردەکردنەوەی نەوت لە کێڵگە نەوتیەکانی هەرێمی کوردستان بکرێت، چونکە ڕێککەوتن لەنێوان لایەنە سیاسییەکان بۆ ئەو مەبەستە کراوە. 🔹پێشبینی دەکەین تا کۆتایی ئەمساڵ هەمواری یاساکە پەسەند بکرێت، ئامادەکارییەکان تەواو ببن و سەرەتای ساڵی داهاتوو (2025) هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان دەست پێ بکاتەوە. 🔹نەوتەکە لە ڕێگەی بۆری نەوتی جەیهانی تورکیاوە هەناردە دەکرێتەوە، چونکە عێراق دوو بۆری نەوتی ئوردن و سووریای هەیە، بەڵام کار ناکەن، ڕێککەوتن کراوە هەر لە ڕێگەی تورکیاوە هەناردەکردنەکە بکرێت.