پەیوەندی تۆڕە كۆمه‌ڵایه‌تیەکان بەئاسایشی خێزان- جیابونەوە بەنموونە

2022-07-12 12:42:16

درەو:
توێژینەوەی: هێمن ئەمین شوانی، بەشی راگەیاندنی كۆلێژی ئاداب و هونەر- زانكۆی جیهان - هەولێر

یەکێک لە مەترسیەکان لەسەر ئاسایشی خێزان لە هەرێمی كوردستان تەرخانكردنی كاتێكی زۆری رۆژانەیە بۆ بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان، لە دەرئەنجامی توێژینەوەکدا دەرکەوتوە (%77.7) ڕۆژانە (1-4) کاتژمێر تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەکاردەهێن، لە ڕووی كۆمەڵایەتی و دەرونیەوە، تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بونەتە هۆكارێك بۆ زیادبوونی گرفت و دیاردە كۆمەڵایەتیەكانی وەك (خیانەت و ناپاکی، درۆکردن، دڵپیسی، فێڵکردن، لاوازبونی پەیوەندییە خێزانیەکان، متمانە و ڕێزگرتن)، هەموو ئەوانەش بەهۆکارە سەرەکی و گشتیەکانی جیابونەوەی ژنی و مێرد لە قەڵەم دەدرێن.

🔹 دەقی توێژینەوەكە

پەیوەندی تۆڕە كۆمه‌ڵایه‌تیەکان بەئاسایشی خێزان- جیابونەوە بەنموونە/ توێژینەوەیەکی مەیدانیە لە شاری هەولێر

هێمن ئەمین جەلال شوانی
بەشی ڕاگەیاندن، کۆلێژی ئاداب و هونەر، زانکۆی جیهان- هەولێر، كوردستان، عێراق
______________________________________________________________________________________
پوختەی توێژینەوە
خێزان بەیەکەم خانەی پێگەیاندنی تاکەکانی کۆمەڵگە دادەنرێ، لەژێر چەتری خیزاندا ئاسایشی ئەندامان تاڕادەیەکی زۆر پارێزراو دەبێ، بەڵام جیابونەوە بەگەورەترین هەڕەشە و مەترسی بۆ سەر خێزان دادەنرێ.
ئامانجی سەرەکی ئەم توێژینەوەیە بریتیە لە دەستنیشانکردنی پەیوەندی بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەئاسایشی خێزان، کە جیابونەوە بەنمونە وەرگیراوە، لەم توێژینەوەیەدا میتۆدی (وەسفی- بەڕێگەی ڕووپێوی كۆمەڵایەتی بەنموونە) بەکارهاتوە بۆ وەسفكردن و هەڵسەنگاندن و گەیشتن بەئەنجامەكان و دیاریكردنی ئاستی پەیوەندییەکانی بەكارهێنانی تۆڕی كۆمەڵایەتیەکان لەسەر ئاسایشی خێزان بەتایبەت جیابونەوە بۆ ئەوەش (170) کەس لە هەولێر، کە ژیانی هاوسەریان پێکهێناوە بونەتە نمونەی توێژینەوەکە.
وەک لە توێژینەوەکەدا خراوەتەڕو، داتا و ئامارەکانی ئەنجومەنی باڵای دادوەری لە هەرێمی کوردستان دەریدەخەن، زیادبونی ڕێژەی جیابونەوە لە کوردستان هاوکات لەگەڵ بڵاوبونەوەی زیاتری تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لە کوردستان، لە دەرئەنجامی ئەم توێژینەوەیەدا دەرکەوتوە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان، لەناویاندا فەیسبووك و ئینستاگرام مەترسی گەورەیان لەسەر ئاسایشی خێزان و ژیانی هاوسەران دروستکردوە و، بونەتە یەکێک لە هۆکارە سەرەکیەکانی جیابونەوەی ژن و مێرد لە یەکتر.

کلیلە وشەکان: تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان، ئاسایش، خێزان، ئاسایشی خێزان، جیابونەوە .

1.   پێشەکی
ئاسایشی خێزان بەیەکێک لە پایە گرنگەکانی ژیانی تاک دادەنرێ، هەر کاتێک ئاسایشی خێزان کەوتە بەر هەڕەشە و مەترسی، دڵنیایی و سەلامەتی تاکەکانیش دەکەوێتە ژێر هەڕەشە، چەندین فاکتەری گرنگ کاریگەریان هەیە لەسەر تێکچونی و لەباربردنی ئاسایشی خێزان، یەکێک لەوانە جیابونەوەیە، چونکە بەجیابونەوەی ژن و مێرد لەیەکتر ئیتر شتێک نامێنێ بەناوی ئاسایشی خێزان، کە پێشتر لەژێر چەترەکەیدا تاکەکانی (ژن، مێرد، منداڵ) بەئارامی ژیانیان دەگوزەراند.
لەو چوارچێوەیەدا، ئەم توێژینەوەیە هەوڵێکی زانستیە بۆ دەستنیشانکردنی و شیکردنەوەی پەیوەندی تۆڕە كۆمه‌ڵایه‌تیەکان بەئاسایشی خێزان، کە جیابونەوەی هاوسەران بەنمونە وەرگیراوە، بۆ ئەو مەبەستە توێژینەوەکە لە ڕێگەی سێ باس تاوتوێی بابەتەکەی کردوە، باسی یەکەم تەرخانکراوە بۆ میتۆدۆلۆژیای توێژینه‌وه‌كه، هەرچی باسی دوەمە تەرخانکراوە بۆ لایەنی تیوری توێژینەوەکە، بۆ ئەوەش جگە لە پێناسەکردنی چەمکەکان، تایبەتمەندی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان و ژمارە و ڕێژەی جیابونەوەی هاوسەران لە کوردستان و لە سنوری پارێزگای هەولێر بەتایبەت خستۆتەڕو، لە باسی سێیەمدا ئەنجامی توێژینەوە مەیدانیەکەمان خستۆتەڕو و گفتوگۆی دەرئەنجام و لایەنە جیاکانی توێژینەوەکە خراوەتەڕو.
2.   میتۆدۆلۆیای توێژینەوەکە
2.1   ڕەهەندەکای توێژینەوە
یەکەم/ گرفتی توێژینەوە: یئه‌و بارودۆخ و گۆڕانكاریانەی له‌ هەرێمی كوردستان به‌تایبه‌ت له‌ دوای ساڵی (2003) ڕویدا، كۆمه‌ڵێك گۆڕانكاری لە بواری كۆمه‌ڵایه‌تی و ئابوری و..به‌دوای خۆیدا هێنا، بەشێک لەو گۆڕانكاریانه‌ كاریگه‌ری له‌سه‌ر خێزان دروستکردوە، گرفتی ئەم توێژینەوە بریتیە لە دەرخستن ودیاریكردنی پەیوەندی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بە جیابونه‌وه‌ی هاوسەران‌ لە كوردستان، بۆ ڕوونكردنه‌وه‌ی زیاتری گرفتی توێژینه‌وه‌كه‌، توێژینه‌وه‌كه‌ به‌دوای وه‌ڵامی ئه‌م پرسیارانه‌دا ده‌گه‌ڕێ‌:
•   ئایا بەكارهێنانی تۆڕی كۆمه‌ڵایه‌تیەکان وه‌ك ئامرازێكی نوێی ڕاگه‌یاندن کاریگەری له‌سه‌ر ئاسایشی خێزان و بەتایبەت جیابونەوە دروستكردووه‌‌؟
•   مه‌ترسی خزمەتگوزاری و تایبەتمەندییەكانی بەكارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان له‌سه‌ر ئاسایشی خێزان چیه‌؟
•   ڕه‌نگدانه‌وه‌ی مەترسییەكانی بڵاوبوونەوەی هەواڵ و زانیارییەكانی تایبەت بەجیابونەوە لە تۆڕی كۆمه‌ڵایه‌تیەکان له‌سه‌ر ئاسایشی خێزان چۆنه‌؟

دووەم/ گرنگی توێژینەوە: جیابونه‌وه‌ نه‌ك شوێنه‌وار و كاریگه‌ری خراپ له‌سه‌ر خێزان دروست ده‌كات و، ئه‌ندامه‌كانی په‌رته‌وازه‌ ده‌كات، به‌ڵكو كاریگه‌ری له‌ كایه‌ جیاكانی كۆمه‌ڵگه‌ش ده‌بێ و، به‌هۆیه‌وه‌ جۆرها گرفتی كۆمه‌ڵایه‌تی له‌ كۆمه‌ڵگه‌ سه‌رهه‌ڵده‌دات، بۆیە گرنگی ئه‌م توێژینەوەیە بە دوای پەیوەندی نێوان هۆكاره‌كانی سه‌رهه‌ڵدانی كێشه‌ی نێوان هاوسه‌ران دەگەڕێ، بەتایبەت لە ڕێگەی شیكردنه‌وه‌ی داتا و زانیارییەکانی تایبەت بەبەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان، به‌و هۆیه‌شه‌وه‌ سه‌رجه‌م هۆكار و بارودۆخه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانی به‌ر له‌ گه‌یشتن به‌ جیابونه‌وه‌ ده‌خاته‌ڕوو، بۆیه‌ ئه‌م تویژینه‌وه‌ گرنگیه‌كه‌ی له‌وه‌دایه‌:-
•   لەڕوی تیۆریەوە زیادكردن و دەوڵەمەندكردنی لایه‌نی زانیاری و مەعریفەیه‌ سەبارەت به‌ جیابوونەوەی ژن و مێرد یەهۆی بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان.
•   لەڕوی پراكتیكیەوە ئەنجام و دەرئەنجامەكانی ئەم توێژینەویە دەبێتە ڕێگە نیشاندەر و بەرچاوڕونیه‌ك بۆ لایەنە پەیوەندیدارەكان بۆ ئەوەی كاری لەسەر بكەن، تا ڕێژەی جیابونه‌وه‌ بەرەو كەمبوونەوە ببردرێت، چونکە تێکچونی ئاسایشی خێزان ڕەنگدانەوەی لەسەر کۆمەڵگە دەبێ.
سێیەم/ ئامانجی توێژینەوە: هەموو توێژینەوەیەك هه‌وڵ بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانی دەدات، توێژەر لە ڕێگەی ئەنجامدانی ئەم توێژینەوەیە دەخوازێ هەوڵی بەدیهێنانی ئەم ئامانجانەی خوارەوە بدات:
•   ئاشنابون بەپەیوەندی نێوان بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان له‌سه‌ر جیابونه‌وه‌.
•   ئاشکراکردنی شێوازی مامەڵەکردنی هاوسەران لەگەڵ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان.
•   دەستنیشانکردنی کاریگەری جیابونەوە لەسەر ئاسایشی خێزان.
2.2   میتۆدی توێژینەوە
عند تقدیم لەم توێژینەوەیەدا پشت بەمیتۆدی وەسفی بەستراوە بۆ توێژینەوەکە، لە بنەڕەتدا یەکێک لە ڕێگەکانی میتۆدی وەسفی بریتییە لە ڕووپێوی كۆمەڵایەتی (Social survey)، ڕووپێوی كۆمەڵایەتیش دوو جۆری هەیە، یەكەمیان (ڕووپێوی گشتی)، كە زانیاری لەبارەی سەرجەم بوارەكانی دیاردەی لێتوێژراو لە هەموو یەكەكانی توێژینەوەكە كۆدەكاتەوە، جا تاك بن، یان كۆمەڵ، جۆری دووەمیان پێیدەوترێت (ڕووپێوی كۆمەڵایەتی بەنموونە)، كە ئەمەیان لە توێژینەوە گشتگیرەكان زیاتر بەربڵاوترە ئەوەش "لەبەر كەمی تێچوون و توانای دەستكەوتنی دەرئەنجامی هاوشێووە، واتا دەكرێت لەسەر هەموو یەكەكانی كۆمەڵگە بگشتێندرێت" (خه‌مه‌ش، 2012: 379).
بەهۆی ئەستەمی ڕووپێوی گشتی و سروشتی ئەم توێژینەوەیە و كەمی تێچوون و ڕەچاوكردنی بنەما زانستیەكان لە بەدەستهێنانی زانیارییەكان، لەم توێژینەوەیەدا توێژەر میتۆدی (وەسفی- بەڕێگەی ڕووپێوی كۆمەڵایەتی بەنموونە)ی بەكارهێنا بۆ وەسفكردن و هەڵسەنگاندن و گەیشتن بەئەنجامەكان و دیاریكردنی ئاستی پەیوەندییەکانی بەكارهێنانی تۆڕی كۆمەڵایەتیەکان لەسەر ئاسایشی خێزان بەتایبەت مەترسیەکانی جیابونەوە.
2.3   کۆمەڵگەی توێژینەوە و نموونەی توێژینەوە
یەکەم/ کۆمەڵگەی توێژینەوە: بەشێوەیەكی گشتی لە توێژینەوەی زانستیدا دوو جۆر لە كۆمه‌ڵگه‌ی توێژینه‌وه‌ هەیە، "یەكەمیان كۆمەڵگەی سنوردارە: چەمکێکە بۆ کۆمەڵگەیەک بە کاردەهێنرێ لەڕووی ژمارەوە سنورداربێ و بکرێ تاکەکانی قەتیس بکرێن و، توێژەر دەزانێ ژمارەیان چەندە، بۆ نموونە توێژینەوە لەسەر خوێندکارانی زانکۆیەکی دیاریکراو و...هتد، بەڵام لە جۆری دووەمیان، كە کۆمەڵگەی ناسنوردار، بریتیە لەو كۆمەڵگەیەی كە ناکرێ تاکەکانی لە ڕووی ژمارەوە سنورداربێ و دیاریكراوبن" (الكاف، 2014: 20).
له‌م توێژینه‌وه‌یەدا، وەك‌ لەناونیشانەكەدا ئاماژەی بۆ كراوە پێكدێ له‌ سه‌رجه‌م ئەو تاكانەی تۆڕی كۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن و لە سنوری شاری هەولێر نیشتەجێن، بەڵام بەهۆی نەبوونی بانكی زانیاری هیچ داتا و ئامارێكی تایبەت لەسەر ژمارەی بەكارهێنەرانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەشاری هەولێر لەهیچ دامەزراوەیەكی فەرمی و نافەرمی بەردەست نەبوو، لەبەر ڕۆشنایی ئەو ڕاستیانەی سەرەوە ئەم توێژینەوەیە لە چوارچێوەی )كۆمەڵگەیەكی ناسنوردار) مامەڵەی لەگەڵ ژمارەی بەكارهێنەرانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لە هەولێر كردوە.
دووەم/ نموونەی توێژینەوە: سەبارەت بەقەبارە و جۆری نموونەی توێژینەوە، بەم شێوەیەی خوارەوەیە:
.1قەبارەی نموونەی توێژینەوە: لەم توێژینەوەیەدا، بەهۆی ئەوەی كۆمەڵگەی توێژینەوەكە، كۆمەڵگەیەكی ناسنوردارە و، ژمارەی بەكارهێنەرانی تۆڕی كۆمەڵایەتیەکان دیار و ناسراو نین و ژمارەشیان نەزاندراوە، بۆیە (170) كەس لە بەكارهێنەرانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لە هەولێر بوونە نموونەی توێژینەوەكە.
.2جۆری نموونەی توێژینەوە: سەبارەت بەشێوازی وەرگرتنی نموونەی توێژینەوەكە، بەهۆی ئەوەی كۆمەڵگەی توێژینەوەكە لە ڕووی خەسڵەتەكانی وەك، تەمەن، ڕەگەز، باری كۆمەڵایەتی، ئاستی خوێندن، داهات و لایەنی ئابووی و پیشە لە یەكتری جیاوازن، بۆیە توێژەر بە پشتبەستن بەنمونەی (نائەگەری لە جۆری مەبەستدار) نموونەی توێژینەوەكەی هەڵبژارد، "نموونەی مەبەستدار بریتیە لەو جۆرە نمونەیەی کە توێژەر بەشێوەیەکی مەبەستدار هەڵیاندەبژێرێ، بە لەبەرچاوگرتنی هەندێ خەسڵەتی دیاریكراو و بابەتی" (عزیز، 2014: 20). بەو هۆیەوە پێوەری توێژینەوەكە لەهەردوو ڕەگەز (نێر و مێ) و سەرجەم گروپەكانی تەمەن و ئاستی خوێندن و باری كۆمەڵایەتی و ئاستی بژێوی ژیان ئاراستەی ئەو كەسانە كرا، كە تا ڕێكەوتی (1/2/2022) تۆڕە کۆمەڵایەتیەکانیان بەكارهێناوە.

2.4 بوارەکانی توێژینەوە
ئەم توێژینەوەیە وەك هەر توێژینەوەیەكی دیكە سێ‌ بوار دەگرێتەوە، كە بریتین لە:-
.1بـواری مـرۆیـی: بازنەی مرۆیی توێژینەوەكە هەموو ئەو كەسانە دەگرێتەوە، كە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن و لە هەولێر نیشتەجێن، لەناویاندا (170) كەس (110 نێر/ 60مێ) وەك نموونە لە زۆربەی پیشە و ئاستەكانی خوێندن و تەمەن و باری كۆمەڵایەتی و لایەنی ئابووری وەرگیراون.
.2بـواری شـوێـن: بازنەی توێژینەوەكەمان لەچوارچێوەی شاری هەولێرە، بەو مانایەی ڕووپێوی توێژینەوەكەمان ئەو نموونانە دەگرێتەوە، كە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن.
.3بـواری كــات: كارە مەیدانیەكانی ئەم توێژینەوەیە لە ڕێكەوتی (1/1/2022) تا (1/2/2022)ی خایاندووە.
2.5 ئامرازەکانی کۆکردنەوەی زانیارییەکان
.1پێوەری توێژینەوە: له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا (پێوەری توێژینەوە) ‌سەرەكیترین ئامرازی كۆكردنەوەی زانیارییەكان بوو، بۆ ئەوەش توێژەر لە ڕێگەی گفتوگۆكردن لەگەڵ پسپۆڕ و شارەزایانی كۆمەڵناسی و ڕاگەیاندن و، بەسوود وەرگرتن لە تویژینەوەكانی پێشوو ڕەشنووسی پێوەری توێژینەوەكەمان دیاریكرد، كە كۆی گشتی پرسیار و بڕگەكانی گەیشتە (٢٥) پرسیار و بڕگە.
.2ڕاستێتی ڕووكەشی پێوەری توێژینەوە: بەئامانجی دڵنیابوون لەڕادەی ڕاستێتی پێوەری توێژینەوەكە، لەهەنگاوێكی دیكەدا پێوەرەكە بەسەر دەستەیەكی پسپۆڕ لە پرۆفیسۆر و پرۆفیسۆری یاریدەدەر دابەشمان كرد، لە ئاكامدا و دوای لێكدانەوەی بڕگە دروستەكان ڕێژەی ڕاستێتی ڕووكەشی پێوەری توێژینەوەكەمان بووە (89 %)، ئەم ڕێژەیەش ئاستێكی بەرزی پێوەرەكە پیشان دەدات، كە بۆ كۆكردنەوەی زانیاری لە یەكەكانی توێژینەوەكە شیاو بوو.
.3جێگیری پێوەری توێژینەوە: جێگیری بریتییە لە هەڵسەنگاندنی سەرجەم ئەو بڕگانەی دانراون، بەئامانجی زانین و پێوانەكردنی هەموو ئەو بڕگانەی بابەتەكە پێوانە دەكەن (Maltby, Liz Day and Macaskill, 2007: 577)، ئەم شێوازەش بریتییە لە بەدەستهێنانی تێكڕای بەشكردنی نیوەیی لە ئەنجامی تاقیكردنەوەی هەموو ئامانجەكان، یان بەشە پەیوەندیدارەكانی بابەتی توێژینەوەكە، كاتێك ژمارەكە بەرز دەبێت ئاماژەیە بۆ پەیوەستبوونێكی بەهێز (عمر و ئەوانی دیكە، 2010: 228)، ئینجا بەسوود وەرگرتن لە بەرنامەی (SPSS) لە نێوان بڕگە تاك و جوتەكان، كە ژمارەیان (13) بڕگەیە، بەبەكارهێنانی هاوكۆڵەكەی ئەلفا كرنۆباخ (Cronbach Alpha) و دابەشكردنی نیوەیی (التجزئە النصفیە Split-Half )، پەیوەستیمان دۆزییەوە، لە ئەنجامدا دەركەوت جێگیری پێوەری توێژینەوەكە لەسەر ئاستی ئامانجەكان و گشتی بەهایەكی بەرزی جێگیری هەیە و گەیشتۆتە (0.86).
.4دابەشكردنی پێوەری توێژینەوە: دوای تێپەڕبوون بەو هەنگاو و ڕێكارانە پێوەری توێژینەوەكەمان ئامادەكرد، پاشان لە ڕێگەی وێبسایتی (docs.google.com/forms) و دانانی هەژمار و ناو و وشەی نهێنی و تایبەت، پرسیار و بڕگەكانی پێوەرەكە بەشێوەیەكی زانستیانە بەئۆنلان ئامادەكرا؛ دواتر بەسودوەرگرتن لە ئامێرەكانی مۆبایل و لاپتۆپ و تابلێت و بەرنامە ئەلیكترۆنیەكان فۆرمەكە بەڕەچاوكردنی جۆری نموونەكە (مەبەستدار) ئاراستەی ئەو كەسانە كرا، كە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن، ئینجا وەڵامەكان ڕاستەوخۆ گواسترانەوە ناو سێرڤەری گشتی زانیارییەكان لە شێوەی وەڵامی نوسراو و كۆدكراو بەژمارە، پاش وردبینیكردنی تەواوی زانیارییەكان، دواتر لە ڕێگەی ئامرازە ئامارییەكان لە بەرنامەی (SPSS)، مامەڵەی زانستی لەگەڵ زانیارییەكان كرا و شیكردنەوە بۆ ئەنجام و دەرئەنجامەكان كرا.
.5ئاستی دابەشبوونی سروشتی زانیارییەكان: بۆ دڵنیابوون لە ئاستی دابەشبوونی سروشتی زانیارییەكان، بەجۆرێك توێژەر هیچ گومانێكی لەوە نەبێ، كە تا چ ڕادەیەك زانیارییە بەدەستهاتووەكان بەشێوەیەكی سروشتی دابەشبوون یاخود نا، بۆ ئەو مەبەستە و بە پشت بستن بەتاقیکردنەوەی ڕوکردنە چەقی ناوەند (Central Tendency) لەبەرنامەی (SPSS)، دەركەوت بەهای ناوەندی ژمێریی بریتییە لە (38.2941)، ناوەندین (38.0000)، مینوال (38.00)، بەهای لادانی پێوەریش بریتییە لە (6.60791)، هەرچی بەهای هەریەک لە جیاکاری (43.664)، ناچونیەکی (-.590) و تەختبون (1.047)، هەوروەها بەهای مەودا (36.00).
ئەو داتا و دەرئەنجامانە ئەو پیشان دەدات دابەشبوونی كۆمەڵگەی توێژینەوە تاڕادەیەکی باش نزیكە لە دابەشبوونێكی سروشتی، هەروەك ئەوەی لە خشتەی (1) و شێوەی (1)دا خراوەتەڕوو.

شێوەی .1ئاستی دابەشبوونی سروشتی وەڵامی یەكەكانی توێژینەوەكە دەخاتەڕوو
3. لایەنی تیۆری توێژینەوەکە
3.1 چەمکەکانی توێژینەوە
كۆمه‌ڵێك چه‌مك له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی به‌كارهێنراون و، له‌ ڕوانگه‌ی جیا جیاوه‌ پێناسه‌كراون، له‌هه‌مان كاتدا مه‌به‌ستی به‌كارهێنانیان له‌ توێژینه‌وه‌كه‌ وه‌ك پێناسه‌ی كارڕایی خراوه‌ته‌ڕو:
یەکەم/ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان (Social Media): تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان چەندین پێناسەی لەلایەن پسپۆڕان بۆ کراوە، لەو بارەیەوە:
جەبار پێی وایە "تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان زاراوەیەکە بە کۆمەڵە وێبسایتێک دەوترێ، کە لەگەڵ نەوەی دووەمی وێب دەرکەوتوون، بەهۆیەوە ڕێگە بەگرێدانی بەتاکەکان دەدات لە ژینگەی کۆمەڵگەیەکی گریمانەیی کۆببنەوە و پەیوەندی دروست بکەن" (جبار، 2017: 50).
بەلای (احمد)ەوە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان "كۆمەڵێك پێگەی ئەلیكترۆنین، یان پڕۆگرامی كۆمپیوتەرین، كە رێگە بەخەڵك دەدات بۆ پەیوەندیكردن و ئاڵوگۆڕی زانیاری لەسەر تۆڕی ئینتەرنێت لەڕێگەی بەكارهێنانی كۆمپیوتەر یان مۆبایلەوە" (احمد، 2019: 10).
لەم توێژینەوەیەدا، مەبەست لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بریتیە لەو شێواز و ئامرازانەی کە بەهۆیانەوە ئەندامانی خێزان ئاڵوگۆڕی زانیارییەکانی تێدا تۆمار دەکەن و، پەیوەندی خێرا لەگەڵ زۆترین ژمارەی جەماوەری و کەلتووری جیاواز بەشێوەیەکی کاریگەرتر دروست دەکەن.

دووەم/ ئاسایش (Security):
لەو بارەیەوە (زامل و، رسن) لە توێژینەوەیەکی هاوبەشدا پێیان وایە ئاسایش واتە پاراستن و دڵنیاکردنەوە و سەلامەتی لە هەر هەڕەشەیەک کە لەوانەیە سەرھەڵبدات (زامل و، رسن، 2010: 35).
لەلایەکی دیکەوە (کوراری) پێی وایە چەمکی ئاسایش پێناسە دەکرێ "بەمانەوە و گەشەکردنی تاک و کۆمەڵگە و نەتەوە لەسەر بنەمای ڕاستگۆیی و دادپەروەری و ئاسایشی و ئازادی بەبێ ترس" (الکواری، 2012: 15).
لەو توێژینەوەیەدا، مەبەست لە ئاسایش بریتیە لە دڵنیابونەوەی خێزان لە نەبوونی ترسی ڕاگەیاندن و، بونی ئۆقرەیی و ئارامی و ڕاستگۆیی لە پێناو گەشەپێدان بەتوانا و بەهەرەی تاکەکانی.

سێیەم/ خێزان (Family):
بەلای (غنام)ەوە خێزان مانای ئەوە دەگەیەنێت کە "لە کۆمەڵێک لە تاکێک پێکدێ، لە ژینگەی فەرمی خۆیاندا نیشتەجێن و بە پەیوەندی بایۆلۆژی و دەروونی و سۆزداری و کۆمەڵایەتی و ئابووری و شەرعی و یاساییەوە پێکەوە گرێدراون" (غنام، 2010: 40).
بەڵام بەبۆچونی (حنونە) خێزان "گروپێکی کۆمەڵایەتی بنەڕەتی و بەردەوامە و سیستمێکی کۆمەڵایەتی و سەرۆکایەتی هەیە، لە بنەڕەتدا بەتەنها بنەمای دروستبوونی کۆمەڵگە دادەنانرێت، بەڵکو ڕەوشت و کۆڵەگەی یەکەمە بۆ کۆنترۆڵکردنی هەڵسوکەوت و چوارچێوەیەکیشە، کە تێیدا مرۆڤ یەکەم وانەی ژیانی کۆمەڵایەتی لێی وەردەگرێت وەردەگرێت" (حنونە، 2013: 16).
لەم توێژینەوەیەدا، مەبەست لە خێزان "یەکەمین گروپی کۆمەڵایەتیەیە، کە کۆمەڵگەی لەسەر بونیاد دەنرێ و، خاوەن سیستمێکی سەرەکیە بۆ پێگەیاندن و کۆنترۆڵکردن و دابینکردنی پێداویستی ئەندامەکانی، لەسەر بنەمای پەیوەندی بایۆلۆژی و دەرونی و ژینگەیەکی کۆمەڵایەتی و ئابوری و و پەروەردەی و ئاینی بەڕێوەدەچێ".

چوارەم/ ئاسایشی خێزان (Family Security) : بەهەمان شێوە چەمکی ئاسایشی خێزان لە ڕوانگەی جیاوە خوێندنەوەی بۆ کراوە، چەمکی ئاسایشی خێزان (الحسینی) بەم واتایە دێ "پاراستنی خێزانە لە هەر هەڕەشە و مەترسیەک بۆ سەر ژیانی ئەندامان و موڵکەکانی بەشێوەیەک ئەندامەکانی خێزانە هەست بە دڵنیایی بکەن و ڕۆڵ و شوێنیان لە کۆمەڵگەدا هەبێ و، بتوانن هەموو مافەکانیان بەئاسایش و سەلامەتی پیادە بکەن" (الحسینی، 2016: 171).
هەروەها (السعدی)یش لە توێژینەوەکەیدا تایبەت بەئاسایشی خێزان گەیشتۆتە ئەم پێناسەیە و پێی وایە "ئاسایشی خێزان پێویستییەکی کۆمەڵایەتی و بەرپرسیارێتیەکی هاوبەشی هەموو ئەندامانی خێزانە، بۆ ئەوەی خێزانەکە خۆی لە ڕوخانی سیستمی بەها لەنێو ئەندامەکانیدا بەدوور بگرێت و نەبێتە هۆی لەناوچوونی" (السعدی، 2018: 35).
لەلایەکی دیکەوە (الگیب) بەم شێوەیە پێناسەی ئاسایشی خێزانی کردوە " ئاسایشی خێزان بریتییە لەئاسایشی گشتگیر بۆ هەموو بوارەکانی ژیانی خێزان، پەیوەست بەگەشەی کۆمەڵایەتی و پێگەکەی و ڕۆڵی لە بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی، جگە لەوەش سیستمی ئاسایشی خێزان هەموو بوارەکانی ڕۆشنبیری و کۆمەڵایەتی و ئابووری و هتد دەگرێتەوە بۆ پیادەکردنی مافی ئەندامەکانی لەژینگەیەکی ئاسایش و ئارامیدا" (الگیب، 2018: 299).
لەم توێژینەوەیەدا، مەبەست لە ئاسایشی خێزان بریتیە لە بونی پەیوەندییەکی خێزانی بەهێز لەسەر بنەمای کارلێککردنێکی بەردەوام لەنێوان ئەندامانی خێزان بەتایبەت ژن و پیاو، بەشێوەیەک بتوانن لە یەک ژینگەی کۆمەڵایەتی تاکەکان ئامادە بکەن بۆ ژیانی کەلتووری و کۆمەڵایەتی و ئابوری و ڕۆشنبیری و ئایینی، ئەم پەیوەندییانەش بە خۆشەویستی و متمانە و ڕاستگۆیی و سۆز و ئاسایش و ڕاگۆڕینەوە و هەماهەنگی نێوان ئەندامانی خێزان لە بەڕێوەبردنی کاروباری خێزاندا بەدی دێ.

پێنجەم/ جیابونەوە (Divorce):
سەبارەت بەچەمکی جیابونەوە (ج. ك. كۆفمان ) پێیی وایە "جیابونه‌وه‌ دیارده‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی ترسناكه‌ ده‌بێته‌ هۆی هه‌ڵته‌كاندنی خێزان و كۆمه‌ڵ" (كۆفمان، 2009: 62).
بەڵام (ئامێدیان) دەڵێ "جیابونه‌وه‌ بریتیه‌ له‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی گرێبه‌ستی نێوان ژن و مێرد و كۆتایهینان به‌ئه‌ركه‌كانی خێزانی" (ئامێدیان، 2013: 208).
هەرچی (Soltanion ( بەم شێوەیە پێناسەی جیابونەوە دەکات و پێیی وایە "جیابونه‌وه‌ به‌مانایی جیابونه‌وه‌ و وازهێنان له‌ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان وكۆتایهێنان به‌ژیانی هاوسه‌ری نێوان هاوسه‌ره‌كان دێ، بۆیه‌ جیابونه‌وه‌ به‌ئامرازێكی ڕێكخراو بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ژیانی هاوبه‌ش و یه‌كسانی داده‌نرێت" (Soltanion ، 2017: 201).
لەم توێژینەوەیەدا مەبەست لە جیابونه‌وه‌: ئه‌و دیارده‌ كۆمەڵایەتیەیه‌، كه‌ له‌ ئه‌نجامی كه‌ڵه‌كه‌بونی كۆمه‌ڵێك كێشه‌، یان كێشه‌یه‌كی وەک خراپ بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان هاوسه‌ره‌كان په‌نای بۆ ده‌به‌ن بۆ كۆتایهێنان به‌كێشه‌كانی نێوانیان، به‌و ‌هۆیه‌شه‌‌وه‌ گرێبه‌ستی هاوسه‌ریان هه‌ڵده‌وه‌شێته‌وه‌.
3.2 تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان و تایبەتمەندییەکانی
یەکەم/ سه‌ره‌تایه‌ك ده‌رباری تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان: كاتێك باس له‌ دەرکەوتنی تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان ده‌كرێ، ئاماژە بە دوو قۆناغ دەکرێ، قۆناغه‌ یه‌كه‌م دەبەسترێتەوە به‌نه‌وه‌ی یه‌كه‌م(Web 1.0) ، مێژوی دەرکەوتنی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان له‌م قۆناغەدا‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ساڵی (1995) كاتێك پێگه‌ی (Classmates) و دواتر پێگه‌ی (Sixdegrees) ‌دامه‌زرا، له‌و پێگه‌یانه‌‌دا ده‌رفه‌ت به‌به‌كارهێنه‌ر ده‌درا دۆسییه‌ی كه‌سی خۆیان دابنێن و كۆمێنت له‌سه‌ر هه‌واڵه‌كان بنووسن، به‌شێوه‌یه‌كی گشتی ده‌رفه‌تێكی كه‌می بۆ كارلێكی نێوان به‌كارهێنه‌رانی ده‌ڕه‌خساند، كه‌ ده‌یانتوانی نامه‌ی كورت بۆ یه‌كتری ڕه‌وانه‌ بكه‌ن، ئه‌و قۆناغه‌ تا ساڵی (2001) به‌رده‌وام بوو، له‌و ماوه‌یه‌دا پێگه‌كانی (Live Journal، Black Planet، Asian Avenue) دامه‌زران (شوانی، 2021: ل:78).
هەرچی پەیوەندی قۆناغی دووه‌می دەرکەوتنی نه‌وه‌ی دووه‌م (Web 2.0)ی تۆڕه‌ کۆمەڵایەتییه‌كان هەیە، ئه‌و قۆناغه‌ دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی (2002) کاتێک، کە تۆڕی كۆمه‌ڵایه‌تی (Ester Friend) دامەزرا، (قاسم و، جدای 2019، 18)، كه‌ به‌دوایدا چه‌ندین تۆڕی كۆمه‌ڵایه‌تی دیكه‌ی وه‌ك (,Twitter, Pinterest, Myspace Tumbler, Instagram, Linkedin, Tiktok, facebook, YouTube...هتد) دامه‌زراوه‌ و تا قۆناغە ئێستاش به‌رده‌وامه و چه‌ندینی دیكه‌ دامه‌زراون،‌ توێژینه‌وه‌کانیش لەبارەی "دەرەنجامەکانی تەندروستیی و تێکەڵاوبوونی کۆمەڵایەتی و دەروونی و پەروەردەیی، سەرباری دوودڵیەکانی ئەوەی ئایا تۆڕه‌ کۆمەڵایەتیه‌كان بوونەتە لایەنێکی نەخوازراو یان نا (حمیدان و، مبارك، 2020: 529-530).

دووەم/ تایبەتمەندی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان: تۆڕه‌‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان سه‌ره‌ڕای هه‌مه‌جۆریان، بەڵام لە كۆمه‌ڵێك تایبه‌تمه‌ندی خاڵی هاوبەش لە نێوانیاندا هەیە،‌ هه‌ر ئه‌وه‌ش بوو وایكرد پشكی ئه‌و تۆڕانه‌ سه‌باره‌ت به‌ به‌كارهێنه‌ران ڕۆژانە به‌رز ببێته‌وه‌، به‌شێوه‌یه‌كی گشتی ده‌توانین بەشێک لە تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان له‌م خاڵانه‌ی خواره‌وه‌دا بخه‌ینه‌ڕو:-

[1]   هاوبەشیکردن: دەرفەت بەبەکارهێنەران دەدات هاوبەشی لە وێنە، نوسین، ڤیدیۆ لەگەڵ یەکتری بکەن.
[2]   گفتوگۆکردن: تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان پشت بەگفتوگۆکردنی دوولایەنە دەبەستێت، ئەوەش پێچەوانەی میدیای کۆنە، کە تەنها کار لەبارەی بڵاوکردنەوە و پەخشکردنی زانیاریەکان بەیەک ئاراستە دەکات.
[3]   کۆکردنەوە: تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان دەرفەت بەژماریەکی زۆر لە بەشداربوان دەدەن لەگەڵ یەکتری کۆببنەوە و، گفتوگۆ لەبارەی خاڵە هاوبەشەکانیان بکەن (هتیمی، 2015: 84).
[4]   کارلێکەر: بەهۆی ئەوەی نێرە و وەرگر لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان دەتوانن بنوسن و وەڵامی یەکتر بدەنەوە، بۆیە بەئاسانی کارلێک دەکەن و کاریگەری لەسەر یەکتر دروست دەکەن.
[5]   سادەیی لە بەکارهێنان: تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەگەڵ ئەوەی ئاسانە لە بڵاوکردنەوەی وێنە و ڤیدیۆ و نوسین و هاوبەشیکردن لە کار و چالاکیەکان، هاوکات لە بەکارهێنانیشیان ئاسانە و پڕۆسەیەکی ئاڵۆز و ئەستەم نیە.
[6]   تێچویەکی کەم: لە ڕوی دارایەوە پێویستیان بەبڕە پارەیەکی زۆر نیەن بەڵکو بۆ بەشداریکردن تێچوەیەکی کەمی دەوێ.
[7]   جیهانین: تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان چڕ نەکراوەنەتەوە لە ناوچەیەک یان وڵاتێکی دیاریکراو، بەڵکو تۆڕی جیهانیان و لەسەرانسەری وڵاتانی جیهان بەکارهێنەریان هەیە (سلمان، 2017: 34-35).
3.3   جیابونەوەی هاوسەران لە کوردستان
په‌یوه‌ندی هاوسه‌ری به‌پیرۆزترین په‌یوه‌ندی نێوان مرۆڤ داده‌نرێ، چونكه‌ له‌ ڕێگه‌ی په‌یوه‌ستیه‌كی یاسایی، شه‌رعی و كۆمه‌ڵایه‌تیی خێزانی لێ دروست ده‌بێ، ئه‌وه‌ش بناخه‌ی سه‌قامگیری لایه‌نی ده‌رونی مرۆڤ و دواجار كۆمه‌ڵگه‌یه‌، چونكه‌ خێزان بچوكترین یه‌كه‌ی كۆمه‌ڵگه‌یه‌، بەڵام جیابونه‌وه‌ی ژن و پیاو بەگەورەترین هەڕەشە لەبەردەم ئاسایشی خێزان دادەنرێ، چونکە ئاسایشی خێزان واتا " بریتیە لە دەستەبەرکردنی دۆخێک تێیدا ئاسایش و ئارامیەکی گشتگیر لەسەرجەم بوارەکانی (ئابوری، کۆمەڵایەتی، دەروونی) بۆ تاکەکان دابین دەکات و، بەتەواوی لە مەترسیەکانی لێکترازان و شڵەژانی خێزانی پارێزراو دەبن و سۆز و ئەوین و خۆشەویستی بەرهەم دێ" (حمدامین، 2020، 39)، به‌پێی داتا و ئاماره‌كانی ئه‌نجومه‌نی دادوه‌ری له‌ هه‌رێمی كوردستان هۆکارەکانی جیابونەوە بریتین لە هۆکاری (ئابوری، جیاوازی تەمەن، جیاوازی کەلتوری، کۆمەڵایەتی، تەندروستی، کێشەی نیشتەجێبون، خیانەت، نەگونجان لەگەڵ یەکتر، دەستتێوەردانی دەرەکی، هاوسەری پێش وەختە..هتد) (krjc.org, 2022).
له‌ ماوه‌ی (12) ساڵی ڕابردودا (2010-2021) گۆڕانكارییه‌كان كه‌ له‌ كوردستان ڕویانداوه‌ كاریگه‌ریان له‌سه‌ر ڕێژه‌ی جیابونه‌وه‌ی هاوسه‌ران هه‌بوه‌، چونكه‌ ئه‌و گۆڕانكاریانه‌ كۆمه‌ڵێك دیارده‌ی تازه‌ی له‌گه‌ڵ خۆی هێناوه‌ته‌ نێو كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیه‌وه‌، سه‌رباری مانه‌وه‌ی هه‌ندێ كه‌لتوری كۆن لە ئێستاشدا تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان ڕەنگدانەوەی لەسەر ژیانی هاوسەران دروستکردوە.
به‌رده‌ستبونی مۆبایل و هێڵه‌كانی ئینته‌رنێت به‌شێوه‌یه‌كی ئاسان و بڵاوبونه‌وه‌ی له‌ كوردستان به‌شێوه‌یه‌كی خێرا بۆته‌ هۆكارێكی گرنگ بۆ فراوانكردنی بازنه‌ی په‌یوه‌ندیه‌كانی تاك له‌گه‌ڵ كه‌سانی دیكه‌، هه‌ر ئه‌وه‌ش بۆته‌ هۆكاری ئه‌وه‌ی كه‌ تاك ڕۆژانه‌ له‌ كۆمه‌ڵگه‌ی كوردستانیدا كاتێكی زۆر به‌خۆسه‌رقاڵكردن به‌ مۆبایل و ئینته‌رنێت به‌سه‌ر به‌رێت، به‌شێوه‌یه‌ك له‌ هه‌ندێ كاتدا تاکەکان په‌یوه‌ندی ڕێگه‌پێنه‌دراو له‌ ڕوی كۆمه‌ڵایه‌تیه‌وه‌ له‌گه‌ڵ كه‌سانی دیكه‌ دروست ده‌كه‌ن، ئەوە ئه‌وه‌ جگه‌ له‌ باسكردن و بڵاوكردنه‌وه‌ی هه‌واڵه‌كانی جیابوونه‌وه‌ به‌تایبه‌ت جیابوونه‌وه‌ی ئه‌كته‌ر و خانمه‌ مۆدێله‌كان و پێشکەشکار و مەیکەپ ئاڕتیستەکان، بڵاوكردنه‌وه‌ی ئه‌و جۆره‌ هه‌واڵانه‌ لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان دەربارەی جیابوونەوە ده‌بێته‌ هۆی ئه‌وه‌ی تاك بە" ئاسانی خۆشەویستێك بۆ یەكێكی تر، هاوسەرێك بۆ یەكێكی تر بگۆڕن، بەبێ‌ ئەوەی كۆمەڵگە هیچ بەربەستێكی نامووسی و ڕەوشتیان بۆ دروست بكات‌" (شوانی، 2021، 95).
بەپێی داتا و ئاماره‌كانی ئه‌نجومه‌نی باڵای دادوه‌ری له‌ هه‌رێمی كوردستان له‌ (2010) تا (2021) تەنها له‌ سنووری پارێزگای هه‌ولێر (35755) حاڵه‌تی جیابونه‌وه‌ تۆماركراوه‌، واتا (71510) هاوسەر لە یەکتری جیابونەوە و، ژیانی خێزانیان هەڵوەشاندۆتەوە و، ئاسایشی خێزانەکانیان لەناوچوە، ئەو داتایە ئەوەمان پیشان دەدات، کە ڕێژه‌ی جیابونه‌وه‌ له‌ ساڵی (2010) ته‌نها (11.32 %) بووه‌، به‌ڵام لە ساڵی (2019) ڕێژه‌كه‌ به‌رزبۆته‌وه‌ و گه‌یشتۆته‌ (21.69 %)، لە ساڵی (2020) ڕێژەکە کەمبۆتەوە بۆ (% 16.25)، بەڵام ئەو ڕێژەیە لە ساڵی (2021) جارێکی دیکە بەرزبۆتەوە و گەیشتۆتە (% 17.57)، وەک ئەوەی لە شێوەی (2) پیشاندراوە.

شێوەی 2. جیابونەوە و هاوسەری لە نێوان (2010-2021) لە سنوری پارێزگای هەولێر سەرچاوە: krjc.org
ئەوە لە کاتێکدایە ڕێژەی پێکهێنانی ژیانی هاوسەریش لەو ماوەیەدا بەڕێژەیەکی بەرچاو کەمیکردوە، بۆ نمونە لە ساڵی (2010) ڕێژەی پێکهێنانی ژیانی هاوسەری بریتیە بووە لە (88.7%)، ئەم ڕێژەیە لە ساڵی (2011) بەرزبۆتەوە بۆ (%90.7)، بەڵام تا کۆتایی ساڵی (2021) ڕێژەکە بەشێوەیەکی کەمیکردوە گەیشتۆتە (83.6%).
3.4 جیابونەوەی خێزان و کاریگەرییەکانی
خێزان به‌ پایه‌كی گرنگ له‌ پایه‌كانی بونیادی كۆمه‌ڵگه‌ داده‌نرێ، بۆیه‌ تێكچونی شیرازه‌ی خێزان و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی و جیابونه‌وه‌ی ژن و مێرد له‌یه‌كتر له‌ چه‌ندین ڕوه‌وه‌ كاریگه‌ری دروست ده‌كات و، كاریگه‌ری له‌سه‌ر سه‌قامگیری خێزان ده‌بێت و، مه‌ترسی له‌سه‌ر ئاسایشی خێزان و دواجار كۆمه‌ڵایه‌تی دروست ده‌كات.

یەکەم/ جیابونه‌وه‌ و كاریگه‌ری له‌سه‌ر ئه‌ندامانی خێزان
.1ژن: یه‌كه‌مین زیان، له‌ پڕۆسه‌ی جیابونه‌وه‌ كه‌ لە ڕوی کۆمەڵایەتیەوە بەر ‌ژن ده‌كه‌وێ، پێیی ده‌وترێت (بێوه‌ژن)، ئه‌وه‌ش ده‌بێته‌ له‌كه‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی، چونكه‌ هیچ جۆره‌ په‌یوه‌ندییه‌كی له‌گه‌ڵ هاوسه‌ره‌كه‌ی نامێنێ‌، ئه‌وه‌ له‌كاتێكدایه‌، كه‌ پیاو گرنگی زۆری له‌ ژیانی ژندا هه‌یه‌، هه‌ربۆیه‌ له‌ زۆرێك له‌ كۆمه‌ڵگه‌كان "كۆتایهێنان به‌ژیانی هاوسه‌ری واتای كۆتایهێنان به‌ڕۆڵی زیندوی ژن له‌ ژیان دێ، به‌تایبه‌ت ئه‌گه‌ر ته‌مه‌نێكی زۆری له‌گه‌ڵ پیاوه‌كه‌یدا‌ به‌سه‌ر بردبێ، چونكه‌ نه‌بونی پیاو، هه‌ستی نه‌بونی ئارامی و دڵنه‌وایی له‌لای ژن دروست ده‌كات" (Rahimi, Shakarbigi & Naderi: 2012; 4640) ، له‌به‌رئه‌وه‌ی كه‌سێكی له‌ده‌ستداوه‌ كه‌ به‌نمونه‌ی باڵا و پێشه‌نگ بۆ منداڵه‌كانی له‌ قه‌ڵه‌می ده‌دا و، زۆرێك له‌ به‌رپرسیاریه‌تیه‌كانی ژیانی له‌ ئه‌ستۆگرتبوو، به‌ڵام به‌جیابونه‌وه‌ دوچاری كۆمه‌ڵێك گرفت ده‌بێته‌وه‌ و، ده‌بێ جارێكی دیكه‌ بە به‌رپرسیاریه‌تیه‌كانیدا بچێته‌وه‌ (سمیر، 2009 :94).
سه‌رچاوه‌ زانستیه‌كان ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌كه‌ن له‌ ڕوی داراییه‌وه ژنان به‌پله‌ی یه‌كه‌م زیانمه‌ندن، به‌شێوه‌یه‌ك " ئاستی بژیوه‌ی ژیانی ژن دوای جیابونه‌وه‌ی به‌ڕێژه‌ی (73%) نزم ده‌بێته‌وه‌، به‌ڵام ئاستی ژیانی پیاو دوای جیابونه‌وه‌ به‌ڕێژه‌ی (42%) زیاد ده‌كات، ئه‌وه‌ش به‌هۆی ڕاوه‌ستان، یان كه‌مبونه‌وه‌ی خه‌رجی"(خه‌لیل، 2007: 234)، له‌لایه‌كی دیكه‌وه‌ ‌ "ئه‌و توێژینه‌وانه‌ی باس له‌ هۆكار و ئه‌نجامه‌كانی جیابونه‌وه‌ ده‌كه‌ن ئاماژه‌ بەهۆكاری ئابوری ده‌كه‌ن، چونكه‌ كاریگه‌ری خراپی له‌سه‌ر خه‌رجی ژن ده‌بێت، بۆ نمونه‌ ئه‌و ژنانه‌ی دوای جیابونه‌وه‌ منداڵ لای خۆیان ده‌هێڵنه‌وه‌، زۆرجار پیاو خۆی له‌خه‌رجی منداڵه‌كانی ده‌دزێته‌وه‌، ڕه‌نگه‌ زۆربه‌ی ژنان پێویستیان به‌و خه‌رجیه‌‌ بۆ خۆراك و پۆشاك و چاره‌سه‌ر و فێركردنی منداڵەکان هه‌بێت"(گاهر، 2010: 57)، بەڵام دابینەکردنی ئەو خەرجیە دەبێتە هۆی ئەوەی ژن په‌نا بباته‌ به‌ر كاركردنی زیاتر، زۆرجاریش به‌ئاسانی كاری ده‌ست ناكه‌وێ، بۆیه‌ هەندێجار دوچاری لادان یان ده‌ستدرێژی و توندوتیژی ده‌بێته‌وه‌، هه‌ربۆیه‌ "توێژینه‌وه‌كان ده‌ریانخستوه‌ ئەو ژنانەی لە هاوسەرەکانیان جیابونه‌ته‌وه‌ لە ڕوی دەرونیەوە دوچاری کۆمەڵێک گرفت دەبن، هەربۆیە ڕێژه‌ی خۆكوشتن تێیاندا به‌رزه‌، هه‌روه‌ك توێژینه‌وه‌یه‌كی دیكه‌ ده‌ریخستوه‌ ژنی ته‌ڵاقدراو توڕه‌بون و خه‌مۆكی و ته‌نهایی بۆ ماوه‌ی (10) ساڵ له‌ ژیانیدا به‌رده‌وام ده‌بێ" (گاهر، 2010: 57) ئه‌وه‌ش زۆرجار دوچاری لادانی ڕه‌وشتی ده‌كاته‌وه‌‌، هه‌ركاتێكیش لادان زۆر بوو، كۆمه‌ڵگه‌ش دوچاری مه‌ترسی ده‌بێته‌وه‌ و، کاریگەری لەسەر ئاسایشی كۆمه‌ڵایه‌تی دروست دەکات.
.2پیاو: لە پڕۆسەی جیابونەوەدا پیاویش زیانی بەردەکەوێ و كاریگه‌ری له‌سه‌ر دروست ده‌كات، "به‌تایبه‌ت له‌ لایه‌نی ئابوریه‌وه، چونكه‌ کاتێک نەتوانێت ئه‌ركه‌كانی سه‌رشانی بەتەواوەتی ئه‌نجام بدات، بیر له‌ تاوان ده‌كاته‌وه‌"(گاهر، 2010: 61)، هۆكاری ئه‌وه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی "هه‌ندێك له‌ یاساكان بڕێك له‌ وابه‌ستبونی ماددی به‌ته‌نها ده‌خاته‌ سەر ئەستۆی مێرد ده‌بێت به‌ ژن و منداڵه‌كانی بدات، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ژنه‌كه‌ توانای به‌خێوكردنی خۆی و منداڵه‌كانیشی هه‌بێت" (النشوی، ٢٠١٧: ٢٧)، بۆیە ئه‌گه‌ر هاتوو پیاوەکە خاوه‌ن داهاتێكی جێگیر نه‌بوو، یاخود بێكار بوو، ئه‌وه‌ش زۆرجار واده‌كات په‌نا ببات به‌ر لادان و تاوان بۆ په‌یداكردنی ئه‌و وابه‌سته‌ داراییه‌ی كه‌ یاسا ده‌یخاته‌ ئه‌ستۆی.
بەهەمان شێوە جیابونەوە لە ڕوی دەرونیەوە كاریگه‌ری له‌سه‌ر پیاو ده‌بێ، چونكه‌ "بیروڕاكانی جێگیر نابن، به‌ڵكو زۆرجار پێچه‌وانه‌ و دژ به‌یه‌ك ده‌بن، حكومه‌كانیشی ناڕه‌سه‌ن و لاواز ده‌بێ، سه‌رباری دودوڵی و ڕاڕایی و حه‌زنه‌كردن به‌بینینی دۆست و هاوڕێیه‌كانی، به‌ڵام ترسی گه‌وره‌ له‌لای ئه‌و، بریتیه‌ له‌و ترسی لە دەستدانی منداڵه‌كانی، هه‌ربۆیه‌ ئه‌م ترسه‌ وای لێ ده‌كات پێش جیابونه‌وه‌ زیاتر په‌یوه‌ستی منداڵه‌كانی ببێ، بۆ ئه‌وه‌ی له‌ده‌ستیان نه‌دات، وه‌كچۆن دایكیانی له‌ده‌ستتدا" (Fagan, Churchill, 2012: 5)، ئه‌وه‌ش "واده‌كات زۆر جار پیاو دوچاری ده‌مارگیری بێت به‌تایبه‌ت له‌گه‌ڵ كه‌سانی ده‌وروبه‌ری، تاڕاده‌یه‌ك ئه‌گه‌ر چاره‌سه‌ر نه‌كرێت ڕه‌نگه‌ كۆنتڕۆڵی خۆی له‌ده‌ست بدات، ئه‌وه‌ش كاریگه‌ری له‌سه‌ر ئاسایشی كۆمه‌ڵگه‌ ده‌بێ، (گاهر، 2010: 59).
بەشێک لە پیاوان کە لە هاوسەرەکانیان جیادەبنەوە و هەموو شتێک لە دەست دەدات، بۆ لە بیرکردنی خۆی پەنا دەباتە به‌ر به‌كارهێنانی مادده‌ هۆشبه‌ره‌كان! "یه‌كێك له‌ گرنگترین ئاكامه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانی به‌كارهێنانی مادده‌ هۆشبه‌ره‌كان، زیادبونی ئه‌نجامدانی كاره‌ نزمەکان و لادانی كۆمه‌ڵایه‌تی و تاوانه‌كانی وه‌ك دزی، خۆكوژی، كوشتنی ژن یان منداڵ، قاچاغیكردن، ڕوداوی ئۆتۆمبێل، شه‌ڕو پێكدادان و برینداركردن" (محه‌ممه‌د، 2013: 249). هەر یەکێک لەو ڕەفتارانە دەچێتە چوارچێوەی لادان و تاوان، بەوەش دۆخی کۆمەڵگە بەرەو ناسەقامگیری دەبات.
.3منداڵ: ئه‌وه‌ی له‌ پڕۆسه‌ی جیابونه‌وه‌ی ژن و پیاو ده‌بێته‌ قوربانی به‌پله‌ی یه‌كه‌م منداڵانن، بەتایبەت لەو وڵات و کۆمەڵگەیانەی مافی منداڵ بەتەواوەتی پارێزراو نیە، لەهەرێمی کورستان به‌هۆی ئه‌وه‌ی نه‌ دامه‌زراوه‌كانی حكومه‌ت وه‌ك وڵاته‌ پێشكه‌وتوه‌كان له‌ ئاستی پێویستدان بۆ دابینكردنی مافی منداڵان و هه‌ندێجار له‌خۆگرتنیان، له‌لایه‌كی دیكه‌ش نه‌ریته‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان به‌تایبه‌ت له‌ كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی وایه‌، كه‌ منداڵان له‌لای هه‌ر كامێكیان بێ (دایك، باوك) زۆرجار له‌ نازی به‌رامبه‌ره‌كه‌ی بێ به‌شی ده‌كات، بۆیه‌ جیابونه‌وه‌ بۆ منداڵ كێشه‌ی زۆر دروست ده‌كات،‌ "نه‌بوونی سه‌رپه‌رشتی و باوان پێکەوە له ناو خێزان‌ کاریگەری لەسەر دروستبونی كه‌سایه‌تی منداڵ ده‌كات و دوچاری جۆرها ڕه‌فتاری ده‌كات، ئه‌وه‌ش ڕه‌نگدانه‌وه‌ی له‌سه‌ر ئاستی خوێندن و باری ده‌رونی و کۆمەڵایەتی ده‌بێت" (گاهر، 2010: 61).
له‌ ڕوی ده‌رونیه‌وه‌ " له‌و كاته‌ی خێزان هه‌ڵده‌وه‌شێته‌وه‌ منداڵ پاڵنه‌رێكی شه‌ڕانگێزی له‌ ناخی خۆی به‌رامبه‌ر به‌تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگەکەی و خێزانەکە ‌هه‌ڵده‌گرێت، له‌هه‌مان كاتدا به‌رده‌وام جیاوازی له‌ نێوان و دایك و باوكه‌ كۆنه‌كه‌ی و خێزانه‌ نوییه‌كه‌ی ده‌كات، ئه‌وه‌ش دوچاری شڵه‌ژانی ده‌رونی و نامۆبونی ده‌كات، به‌و هۆیه‌وه‌ش ده‌بێته‌ خاوه‌ن كه‌سایه‌تیه‌كی ناجێگیر و به‌به‌رده‌وامی بیر ده‌كاته‌وه‌، به‌تایبه‌ت ئه‌گه‌ر منداڵه‌كه‌‌ له‌ ته‌مه‌نێکی زۆر بچوك نه‌بێ، جاری واش هه‌یه‌ به‌هۆی منداڵ ڕق و كینه‌ نازانێ و دایك و باوكی وه‌ك یه‌ك خۆشده‌وێ، بەڵام له‌ ئه‌نجامی ململانێی دایك و باوكی دوچاری دڵه‌ڕاوكێی ده‌رونی ده‌بێ" (Rahimi, Shakarbigi & Naderi: 2012; 4641) و، دایک یان باوک بەشێوەیەکی ناتەندروست مامەڵە لەگەڵ منداڵ دەکات و دەیگلێننە ناو ململانێیەکان و کینە و ڕق لە هزری منداڵەکەدا دەچێنن.
ئه‌م لایه‌نه‌ درونیه‌ی منداڵ كاریگه‌ری له‌سه‌ر لایه‌نی كۆمه‌ڵایه‌تیش ده‌بێ، له‌ بواری په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان " كاریگه‌ری له‌سه‌ر منداڵ ده‌بێت چ له‌ قوتابخانه ‌بێت یان له‌گه‌ڵ هاوڕییەكانی، یاخود له‌گه‌ڵ خزمانی دایان و باوانی به‌تایبه‌ت له‌ كاتی بۆنه‌كاندا ئه‌م دۆخه‌ ده‌رده‌كه‌وێت، جگه‌ له‌وه‌ش فێربونی به‌ها و داب و نه‌ریته‌كانی كۆمه‌ڵگه له‌ ده‌ست ده‌دات، له‌ كۆتاییدا منداڵ دوچاری چه‌ندین ڕه‌وشت و ڕه‌فتاری خراپ و نه‌شیاو ده‌بێت، وه‌ك درۆكردن، سواڵكردن، دزیكردن، شه‌ڕانگێزی، دواتریش لە کۆمەڵگە به‌كه‌سێكی لاده‌ر ناوزه‌د ده‌كرێت"(عه‌بدوڵا، 2014: 86)، كه‌سی لادریش كاریگه‌ری له‌سه‌ر ئاسایشی خێزانەکان بەتایبەت و كۆمه‌ڵگه‌ بەگشتی دروست ده‌كات.‌

دووەم/ جیابونه‌وه‌ و كاریگه‌ری له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌
خێزان بەگرنگترین یەکەی پاراستنی ئەندامەکانی لە مەترسی و هەڕەشەکان دادەنرێ و، گرنگترین ژینگەیە بۆ پەروەردەکردنی تاکەکانی لە سەر بنەمای ڕێز و خۆشەویستی و لێبوردەیی و ڕاستگۆیی، بەڵام به‌جیابونه‌وه‌ی ژن و مێرد له‌یه‌كتری، "خێزان پایه‌كانی خۆشه‌ویستی و ئارامی و دڵنه‌وایی و لێبورده‌یی له‌ده‌ست ده‌دات، له‌هه‌مان كاتدا ئامرازێكی گرنگی به‌كۆمه‌ڵایه‌تبونی تاك، كه‌ خێزانه‌ نامێنێ، جگه‌ له‌وه‌ش كاریگه‌ری له‌سه‌ر باری دارایی و بژێوی ژیانی ئه‌ندامه‌كانی به‌جێ ده‌ھێڵێ، ئه‌وه‌ش جۆرێك له‌ بێبشبون ودابڕان و ناسه‌قامگیری ده‌رونی دێنێته‌ ئاراوه‌، كه‌ دواجار ڕۆڵیان ده‌بێ له‌ دروستبونی كه‌سایه‌تی شه‌ڕانگێز و لاده‌ر" (سلیم، 2019: 18).
جیابونه‌وه‌ وه‌ك دیارده‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی كاریگه‌ری زۆری له‌سه‌ر "یه‌كانگیری خێزانی و سه‌قامگیری ئاسایشی خێزانی و به‌كۆمه‌ڵایه‌تیبون هه‌یه‌، چونكه‌ هه‌موو ئه‌وانه‌ به‌ته‌واوه‌تی به‌ئاماده‌بونی دایك و باوك له‌ناو خێزان به‌دی دێ، بەڵام‌ "جیابونه‌وه‌ ده‌بێته‌ هۆی داڕمانی پایه‌كانی بونیادی كۆمه‌ڵایه‌تی خێزان و، ئه‌ندامه‌كانی دوچاری ئه‌نجامێكی چاوه‌ڕواننه‌كراو ده‌كات و، له‌ خۆشییه‌كانی ژیان و سۆز و وه‌فا و خۆشه‌ویستی دایك و باوك بێبه‌شیان ده‌كات" (عامر، 2018: 42).
له‌لایه‌كی دیكه‌وه‌ "په‌یوه‌ندییه‌ خێزانیه‌كان بنه‌مای په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ پێكدهێنن، په‌یوه‌ستی و یه‌كانگیری خێزانی به‌پایه‌كی گرنگی پاراستنی ئاسایش و یه‌كانگیری خێزان و كۆمه‌ڵگه‌ داده‌نرێ به‌تایبه‌ت بۆ ده‌ستپێوه‌گرتن و پارێزگاریكردن له‌ به‌ها باشه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌، به‌ڵام "جیابونه‌وه‌ ده‌بێته‌ به‌ربه‌رستێكی گه‌وره‌ له‌به‌رده‌م جێبه‌جێكردن و گه‌یاندنی ئه‌و په‌یامه‌ی خێزان، كه‌ بریتیه‌ له‌ یه‌كێتیی و هێزی سیستمی كۆمه‌ڵایه‌تی، هه‌روه‌ها خێزان به‌ئامرازێكی گرنكی كۆنتڕۆڵی كۆمه‌ڵایه‌تی داده‌نرێ، كه‌ ئه‌ركی بریتیه‌ له‌ پڕۆسه‌ی په‌روه‌رده‌ و پێگه‌یاندنی كۆمه‌ڵایه‌تی و ڕاهێنانی تاكه‌كان له‌سه‌ر په‌یوه‌ندییه‌ خێزانیه‌ ئه‌رێنیه‌كان، به‌شێوه‌یه‌ك له‌گه‌ڵ په‌یوه‌ندییه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ یه‌كبگرێته‌وه" (سعدو، 2011: 10).
کەواتە‌ خێزان به‌كۆڵەگه‌ی یه‌كه‌م و له‌ گروپه‌ یه‌كه‌مینه‌ گرنگه‌كان داده‌نرێ كه‌ كۆمه‌ڵگه‌ پێكده‌هێنن، له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ ده‌توانین بڵێین "خێزان وه‌ك دامه‌زراوه‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی نوێنه‌رایه‌تی كۆمه‌ڵگه‌ ده‌كات بۆ گواستنه‌وه‌ی كه‌لتوری كۆمه‌ڵگه‌ له‌ نه‌وه‌یه‌كه‌وه‌ بۆ نه‌وه‌یه‌كی دیكه‌ و، به‌هۆی هێز و كاریگه‌رییه‌كه‌ی خاڵی كڕۆكی به‌رده‌وامبونی سیستمی كۆمه‌ڵایه‌تییه‌، بۆیه‌ تێكچونی ئاسایشی خێزان ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ته‌واوی له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ ده‌بێ، بەڵام باشكردنی دۆخی خێزانه‌كان كاریگه‌ری زۆری ده‌بێ له‌سه‌ر چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌، ئه‌گه‌ر خێزانیش خراپ و لاده‌ر بوو، كۆمه‌ڵگه‌ش ده‌بێته‌ كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی خراپ و لاده‌ر"(سعدو، 2011: 12). ئەوەش دەمانگەێنێتە ئەو ڕاستیەی‌ چه‌نده‌ ژماره‌ی خێزانه‌ له‌به‌ریه‌ك هه‌ڵوه‌شاوه‌كان له‌ كۆمه‌ڵگه‌دا زۆر بێ، ئه‌وه‌نده‌ش ڕێژه‌ی لادان و تاوان زۆر ده‌بێ، چونكه‌ خێزان له‌و دۆخه‌دا ناتوانێ وه‌ك جاران ڕۆڵی بونیادنانی خۆی بگێڕێ و ئاسایشی تاکەکانی بپارێزێ، هه‌روه‌ك ناتوانێ ئه‌ندامه‌كانی له‌ تاوان و لادان بپارێزێ، به‌م شێوه‌یه‌ ده‌بینین‌ "تاوان و لادان و جیابونه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه‌كی به‌هێزیان له‌گه‌ڵ یه‌كتر هه‌یه‌، هه‌ر كاتێكیش جیابونه‌وه‌ زیاد بوو و، ئاسایشی خێزان تێکدەچێ، ئەمەش دەبێتە هۆی زیادبونی تاوان و لادان، كه‌ تاوان و لادان زیاد بوو ئاسایشی كۆمه‌ڵگەیەش ده‌كه‌وێته‌ ژێر هه‌ڕه‌شه‌ و دوچاری ناسه‌قامگیری ده‌بێ" (المری، 2006 :45).
توێژینه‌وه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان له‌ بواری تاوانناسی باس له‌وه‌ ده‌كه‌ن، كه‌ "جیابونه‌وه‌ی خێزان یان لەبەریەک هەڵوەشانەوەی خێزان‌ به‌یه‌كێك له‌ هۆكاره‌كانی پاڵنه‌ری منداڵ بۆ تاوان له‌ ئیستا و داهاتوو داده‌نێن، چونكه‌ جیابونه‌وه‌ ده‌بێته‌ به‌ربه‌ستێكی گەورەوە بۆ پاراستنی ئاسایشی خێزان و بەجێگەیاندنی ئەرکەکانی بۆ پێگه‌یاندنی منداڵ و گونجانی له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵگه‌، ‌ نه‌بونی (دایك، باوك) له‌ ژیانی منداڵ به‌شێوه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ كاریگه‌ری له‌سه‌ر پڕكردنه‌وه‌ی پێداویستیه‌كانی ده‌بێ، ئینجا به‌هۆی نه‌بونی چاودێركردن و په‌روه‌رده‌كردنی به‌شێوه‌یه‌كی راسته‌وخۆ، منداڵیش بۆ پڕكردنه‌وه‌ی پێداویستیه‌كانی په‌نا ده‌باته‌ به‌ر لادان و ئه‌نجامدانی تاوانی وه‌ك دزیكردن" (نصار، 2011: 252)، ئه‌م ڕه‌فتاره‌ش له‌گه‌ڵ منداڵ گه‌وره‌ ده‌بێت و تا ده‌بێ به‌خوو، كه‌ گه‌وره‌ش ده‌بێ تاوانی گه‌وره‌ ئه‌نجام ده‌دات، به‌و هۆیه‌شه‌وه‌ ئاسایشی كۆمه‌ڵایه‌تی كۆمه‌ڵگه‌ ده‌كه‌وێته‌ ژێر هه‌ڕه‌شه‌وه‌، له‌لایه‌كی دیكه‌وه‌ بۆ ژن و پیاو به‌هه‌مان شێوه‌ كاریگه‌ری هه‌یه‌، چونكه‌ " هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی خێزان كاریگه‌ری نه‌رێنی له‌سه‌ر كۆمه‌ڵێك به‌های و نه‌ریتی باش له‌ كۆمه‌ڵگه‌ دروست ده‌كات، هه‌روه‌ها كاریگه‌ری له‌سه‌ر چه‌مك و تێگه‌یشتنی خۆشه‌ویستی و هاوكاری و لێبورده‌یی و یارمه‌تیدانی ئه‌وانی دیكه‌ دروست ده‌كات و، تاك دوچاری بێ هیوایه‌كی به‌هێز ده‌كات، هه‌موو ئه‌وانه‌ش وای لێ ده‌كات گله‌یی له‌ كۆمه‌ڵگه‌ بكات، به‌هۆی ئه‌وه‌ی له‌و دۆخه‌ی كه‌ خێزانه‌كه‌ی دوچاری هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ هاتووه‌ هاوكاری نه‌كردوه‌، بۆیه‌ له‌ به‌هاكانی كۆمه‌ڵگه‌كه‌ی یاخی ده‌بێ" (الصنیع، 2019) و به‌په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانیاندا ده‌چنه‌وه‌ و، له‌ كۆمه‌ڵگه‌ش یاخی ده‌بن و به‌ڕه‌فتار و كرداری نه‌شیاو زیان به‌ كۆمه‌ڵگه‌ و ئاسایشی خێزانەکان و سەقامگیری كۆمه‌ڵگە ده‌گه‌ێنن.
4. لایەنی مەیدانی توێژینەوەکە
4.1 خستنه‌ڕوو تایبەتمەندییە گشتیەكانی یەكەكانی توێژینەوە
تایبەتمەندی و خەسڵەتە گشتیەكان، چەند گۆڕاوێكی دیمۆگرافی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و ڕۆشنبیریی نموونەی توێژینەوەكەیە، گرنگی ئەو زانیارییانە لەوەدایە، كە بەهۆیەوە ئاشنای نموونەی توێژینەوەكە دەبین، كە لە ڕێگەی كۆكردنەوەی داتا و زانیارییەكانی لایەنی مەیدانی بەدەستهاتوون، هەروەک شێوەی دابەشبوونی نموونەی توێژینەوەكە پیشان دەدات، بۆ نمونە ڕەگەز یەكێكە لە گۆڕاوە گرنگەكانی ئەم توێژینەوەیە، لەم توێژینەوەیەدا (110)یان لە ڕەگەزی نێرن، کە ڕێژەی (64.7 %) نموونەی توێژینەوەكە پێكدەهێنن، بەڵام (60)یان لە ڕەگەزی مێن، کە دەکاتە ڕێژەی ( 35.3 %) نموونەی توێژینەوەكە، وەک ئەوەی لە شێوەی (3) پیشاندراوە.

شێوەی .3 ڕەگەزی نمونەی توێژینەوەکە پێشان دەدات

پەیوەست بەباری كۆمەڵایەتی، کە بەیەكێك لە گۆڕاو گرنگەكانی توێژینەوەكە دادەنرێت، چونكە تێڕوانینی تاكی خێزاندارە لەگەڵ تاكی لێكجیابۆوە بەرامبەر بەدیاردەكانی ناو كۆمەڵگە جیاوازییان هەیە، بەتایبەت لەم توێژینەوەیەدا کە پەیوەستە بەژیانی خێزانی و ئاسایشی خێزان، وەک لە شێوەی ژمارە (4) دەردەكەوێت، (164) یەكەكانی توێژینەوەكە خێزاندارن، بەڵام ئەوانەی لە هاوسەرەکانیان جیابونەتەوە ڕێژەی (4 %) یەکەکانی توێژینەوەکە پێکدەهێنن، کە ژمارەیان دەگاتە (6) یەکە، لەبەرئەوەی توێژینەوەکە پەیوەست بوو بەژیانی خێزانی، بۆیە ئەوانەی سەڵتن، یان هاوسەرەکانیان کۆچی دوایی کردوە، بەشداری توێژینەوەکەیان پێنەکرا.

شێوەی .4 باری کۆمەڵایەتی نمونەی توێژینەوەکە پێشان دەدات

لەلایەکی دیکەوە یەكێكە دیکە لەو گۆڕاوانەی كاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر هەڵوێست و چۆنیەتی بیركردنەوە و ڕەفتارنواندنی تاكەكان هەیە، بریتیە لە گۆڕاوی تەمەن، بەپێیی ئەو زانیارییانەی بەدەستهاتوون، ئەوانەی تەمەنیان لەنێوان (39-30) ساڵاندایە زۆرترین ڕێژەی یەكەی توێژینەوەكە پێكدەهێنن و گەیشتۆتە (48.8 %)، هەروەها گروپی تەمەنی نێوان (49-40) بەڕێژەی (48.8%) بەپلەی دووەم دێ، پاشان گروپی (29-20) ساڵ بەڕێژەی (12.9 %) دێ، بەڕێژەی كەمتر لەوانیش كە دەكاتە ڕێژەی (5.9 %) ئەوانەن كەتەمەنیان لە نێوان (59-50) ساڵاندایە، لەو ڕێژەیەش كەمتر گروپی تەمەن (69-60) ساڵانە كە ڕێژەی (2.9%) یەكەكان پێكدەهێنن.
سەبارەت بەداهاتی خێزانی یەکەکانی توێژینەوەکە، دەرکەوتووە ئەوانەی داهاتیان لەنێوان (500 هەزار تا 1،000،000) میلۆن دینارە بەڕێژەی (42.9 %) بەڕیزبەندی یەكەم لە یەكەكانی توێژینەوەكە دێن، پاشان (1،000،000 تا 1،500،000) بەڕێژەی (24.1 %) بەڕیزبەندی دووەم دێن، هەروەها ئەوانەی داهاتیان لەنێوان (1،500،000 تا 2،000،000) بەڕێژەی (14.1 %) بەڕیزبەندی سێیەم دێن، بەڵام ئەوانەی داهاتیان لە (500،000) هەزار دینار کەمترە بەڕێژەی (7.1%) بەڕیزبەندی چوارەم لە یەکەکانی توێژینەوەکە دێن، دواتر بەڕێژەی (%4.7) ئەوانە دێن کە داهاتیان لە (3،000،000) ملیۆن دینار زیاترە، بەڵام ئەوانەی داهاتیان لە نێوان (2،000،000 تا 2،500،000) ملیۆن دینارە ڕێژەی (4.1 %) یەکەکانی توێژینەوەکە پێکدەهێنن، لە كۆتایدا و لە ڕیزبەندی حەوتەمدا بەڕێژەی (2.9 %) ئەوانە دێن كە داهاتیان لەنێوان (2،500،000 تا 3،000،000) ملیۆن دینارە.
سەبارەت بە ماوە و كاتی بەكارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان دوو گۆڕاوی دیكەن، كە خەسڵەت و تایبەتمەندییەكانی یەكەكانی توێژینەوەكە پیشان دەدات، ڕێژەی (41.2 %)ی یەكەكانی توێژینەوەكە لەماوەی (24) كاتژمێردا (1-2) كاتژمێر تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن، هەروەها بەڕێژەی (36.5 %) ڕۆژانە ماوەی (4-3) كاتژمێر تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن، هاوکات لە یەک ئاست و بەڕێژەی (%8.8) ئەو یەكانەی توێژینەوە هاتوون کە لە ماوەی (24) كاتژمێر (5-6) كاتژمێر یان کەمتر لە کاتژمێرێک تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن، لە كۆتایشدا ئەوانەی ڕۆژانە زیاتر لە (7) كاتژمێر تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن ڕێژەیان گەیشتۆتە (4.7 %).
پەیوەست بە كاتی بەكارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان، دەرکەوتووە ڕێژەی (57.6%) لە یەكەی توێژینەوەكە هەركاتێك دەرفەتیان هەبێ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن، بەڵام ڕێژەی (35.9%) لە یەکەکانی توێژینەوەکە شەوان تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن، ئەوانەشی تەنها لە ئێواران تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن ڕێژەی (5.3 %) لە یەكەی توێژینەوەكە پێكدەهێنن، لە كۆتایشدا دەركەوتووە ڕێژەی (1.2 %) یەكەی توێژینەوەكە تەنها بەیانیان تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن.
تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان سەرباری ئەوەی کۆمەڵێک تایبەتمەندی و خاڵی گشتی هاوبەشیان هەیە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لە وردەکاریدا هەر تۆڕە کۆمەڵایەتیەک خاوەن تایبەتمەندی خۆیەتی، لە هەرێمی کوردستان بەگشتی و لە شاری هەولێریش بەتایبەت شوێنکەتووانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان ڕێژەیان جیاوازە.

شێوەی .5 بەکارهێنەرانی جۆری تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لای نمونەی توێژینەوەکە پێشان دەدات

وەک لە شێوەی (5)دا دەرکەوتووە، ڕێژەی زۆرینەی یەکەکانی ئەم توێژینەوەیە کە دەگاتە (%41) تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیسبوک بەکاردەهێنن، پاشان بەڕێژەی (%19) ئینیستاگرام بەکاردەهێنن، هەرچی ئەوانەی یوتوب و سناپ چات بەکاردەهێنن بەڕێژەی (%13) لە یەک ئاستدان، بەڵام تۆڕی کۆمەڵایەتی تیکتۆک کە بەراورد بەتۆڕەکانی دیکە مێژوویەکی زۆر کۆنی نیە ڕێژەی بەکارهێنانی لەناو نمونەی توێژینەوەکە گەیشتۆتە (%7)، تۆڕەکانی دیکەش وەک ئەوەی لە شێوەی (4) نمایش کراوە، گەیشتۆتە (%7)، بەتێببینکردن و سەرەنجدان لەو تۆڕە کۆمەڵایەتیانە ڕۆژانە هەواڵی جۆراوجۆر پەیوەست بەژیانی هاوسەری و لێکجیابونەوە و ئاسایشی تاکەکانی خێزان بڵاودەکرێنەوە، کە دواجار ڕەنگدانەوەی لەسەر خێزان وەک یەکەیەکی گرنگی کۆمەڵگە دەبێ.
پیشە یەكێكی دیكەیە لە كۆڵەگە و پێوەرەكانی دیاریكردنی پاشخانی كۆمەڵایەتی یەكەكان، كە كاریگەری لەسەر ئاستی هۆشیاری بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتیەکان هەیە، بەپێیی ئەو زانیارییانەی بەدەستهاتوون، ڕێژەی (31.2 %) یەكەكانی توێژینەوەكە فەرمانبەرن، هەروەها ڕێژەی (24.7 %) مامۆستان، بەڵام مامۆستایانی زانکۆ ڕێژەی (7 %) یەكەكانی توێژینەوەكە پێكدەهێنن، هەرچی پزیشکانن بەڕێژەی (5.3 %) یەكەی توێژینەوەكەیان پێکهێناوە، لەلایەكی دیكەوە کابانی ماڵ و خەڵكی كاسب هەریەکەیان بەڕێژەی (4.1 %) یەكەی توێژینەوەكە پێكدەهێنن.
لە ڕیزبەندی شەشەم پارێزەر و قوتابی هەریەکەین بەڕێژەی (3 %) بەدوای یەکدا دێن، بەدوای ئەواندا ئەندازیاران و میدیاکاران هەریەک بەڕێژەی (2.4 %) یەكەی توێژینەوەكە پێكدەێنن، لەهەمان كاتدا ڕێژەی (1.8 %) یەكەی توێژینەوەكە لە خەڵكی بێكار و پۆلیس پێكهاتووە، دواتر ئەفسەر و پێشمەرگە بەیەك ئاست و بەڕێژەی (1.2 %) بەڕیزبەندی نۆیەم دێن، هەروەك پێشمەرگە و هونەرمەندیش بەیەك ئاست و بەڕێژەی (1.6 %) ڕیزبەندی دەیەم لە پێكهێنانی یەكەكانی توێژینەوەكە گرتووە، لە كۆتایشدا، توێژەری کۆمەڵایەتی، سەرپەرشتیاری پەروەردەیی، خانەنشین، ژمێریار، بایۆلۆجیست و ڕێنماییکاری دەرونی بەڕێژەی (0.6 %) بوونەتە بەشێكی دیكەی یەكەكانی توێژینەوەكە، ئەوەش ئەوەمان پیشان دەدات، کە بەشێکی زۆری توێژ و پێکهاتە جیاکانی کۆمەڵگە بونەتە نموونەی توێژینەوە و، ئەکرێ بڵێن نمونەی توێژینەوەکە بەتەواوەتی ڕەنگدانەوەی پێکهاتەی دانیشتوانی هەولێرە بەتایبەت لە ڕووی پێکهاتەی پیشە و کار.
لەلایەکی دیکەوە، سەبارەت بەئاستی خوێندن، کە بەهۆیەوە دەتوانرێ ئاستی هەستكردنی یەكەكانی توێژینەوەكە بەچۆنیەتی بەكارهێنان و مامەڵەكردن لەگەڵ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بزانرێت، لە ئەنجامدا دەركەوتووە، هەڵگرانی بڕوانامەی بەكالۆریۆس بەڕێژەی (54.1 %) لە یەكەی توێژینەوەكە بەڕیزبەندی یەكەم دێن، پاشان هەڵگرانی بڕوانامەی ماستەر بەڕێژەی (17.6 %) و، دواتر بەڕێژەی (11.8 %) هەڵگرانی بڕوانامەی دبلۆم دێ، بەدوایدا خاوەن بڕوانامە دکتۆرا بەڕێژەی (6.5 %)، هەروەها ئامادەیی بەڕێژەی (3.5 %)، هەرچی ناوەندی و سەرەتایی بەیەک ئاست و بەڕێژەی (4.9 %) هاتووە، لە ڕیزبەندی كۆتایشدا دبلۆمی باڵایە بەڕێژەی (0.6 %) هاتووە، بەوشێوەیە دەتوانین بڵێن لە ڕووی ئاستی خوێندەوارییەوە یەكەكانی توێژینەوەكە تاڕادەیەكی باش گوزارشت لە كۆمەڵگەی توێژینەوەكە دەكات، چونكە هەموو ئاستەكانی خوێندەواری تاڕادەیەك بەڕێژەی گونجاوی لەخۆگرتووە.
دانانی ناو و وێنەی كەسی و وشەی نهێنی لە تۆڕی كۆمەڵایەتیەکان، یەكێكن لەو بابەتە گرنگانەی، كە ڕاستەخۆ پەیوەندی بەلایەنی ئاسایشی خێزان و پەیوەندی نێوان هاوسەرەکان هەیە، هەربۆیە چۆنیەتی مامەڵەكردن یەكەكان لەگەڵ ئەم بابەتانە جیاوازیان لە نێواندا هەیە. ئەوەی پەیوەستە بەزانینی وشەی نهێنی مۆبایل و تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەلایەن هاوسەرەکانیان دەركەوتووە ڕێژەی (77.1 %) وەڵامەکەیان بەبەڵێ و (%22.9) دەڵێن نەخێر هاوسەرەکانمان وشەی نهێنی مۆبایل و تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان نازانن، ئەوەش ڕێژەیەکی بەرزە و دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی متمانە لە نێوان هاوسەرەکان، یان بوونی شتی شاراوە و نهێنی و شاردنەوەیان لە هاوسەرەکانیان.
سەبارەت بەدانانی وێنەی خۆیان لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان دەرکەوتووە، ڕێژەی (72.4 %)ی نموونەی توێژینەوەكە وێنەی خۆیان داناوە، بەڵام ئەوانەی وێنەی خۆیان دانەناوە ڕێژەکەیان گەیشتۆتە (27.6 %)، سەبارەت بەناوی خۆیان لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان، لەهەمان شێوەدا بەهۆی زانیارییە بەدەستهاتووەكان دەركەوتووە، ڕێژەی (95.3 %) یەكەی توێژینەوەكە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکانیان بەناوی خۆیانەوەیە، بەڵام ڕێژەی (4.7 %) بەناوێكی دیكەوە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەكاردەهێنن.
یەكێك لە كۆڵەگە سەرەكیەكانی چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان پەیوەندی هەیە بە مەبەست و چۆنیەتی بەکارهێنانی، چونكە لەو ڕێگەیەوە دەتوانرێ ئاستی هەستكردنی یەكەكانی توێژینەوەكە بەچۆنیەتی بەكارهێنان و مامەڵەكردن لەگەڵ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان و، ئاستی پەیوەندی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەسەر ئاسایشی خێزان بزانرێت، وەک ئەوەی لە شێوەی (6)دا خراوەتەڕوو و، یەكەكانی توێژینەوەكە زیاتر لە هەڵبژاردەیەکیان دەستنیشان کردوە.
لە ئەنجامدا دەرکەوتووە، بەپلەی یەکەم یەکەکانی توێژینەوەکە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بۆ ئاگاداربوون لە ڕوداو و زانیارییەکان بەکاریان دەهێنن، پاشان بۆ خۆڕۆشنبیریکردن، ئینجا بۆ کاتبەسەربردن، بەدوایدا یەکەیەکانی توێژینەوەکە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بۆ گوزارشتکردن لە ڕاوبۆچونەکانیان بەکاردەهێنن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ژمارەیەک لە یەکەکانی توێژینەوەکە بۆ مەبەستی دیکە بەکاردەهێنن، بەشێکی دیکە لە هەڵبژاردەی یەکەکانی توێژینەوە بۆ ڕاکردن لە واقیعی ژیان تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەکاردەهێنن، هەروەها یەکترناسین و لایەنی بازرگانی دوو هەڵبژاردەی دیکەی یەکەکانی توێژینەوەکەن.

شێوەی 6. مەبەستی بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لای نمونەی توێژینەوەکە پێشان دەدات
4.2 پێوانەكردنی پەیوەندی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەسەر جیابونەوە بەپێی بڕگەکان
بۆ زانینی پەیوەندی بەكارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەسەر ئاسایشی خێزان و جیابونەوەی هاوسەران بەتایبەت، بەسوود وەرگرتن لە وەڵامی یەكەكانی توێژینەوەكە و بەكارهێنانی ناوه‌ندی سه‌نگكراو (Weighted Mean) ئاستی سەرجەم بڕگە پەیوەندیدارەکانمان بەم شێوەیەی خوارەوە دەرکرد.

بەپێی خشتەی (2) كە ‌‌دەستنیشانكردنی پەیوەندییەکانی به‌كارهێنه‌رانی تۆڕی كۆمه‌ڵایه‌تیەکان به‌ئاسایشی كۆمه‌ڵایه‌تی و جیابونەوەی هاوسەران‌ ڕوون دەكاتەوە، دەركەوتووە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان کاریگەری لەسەر سستبون و لاوازی پەیوەندییە خێزانیەکان هەیە بەتایبەت لە نێوان ژن و پیاو بە به‌های ناوه‌ندی سه‌نگكراوی ئەو بڕگەیە ده‌گاته (3.22)، واتا به‌ئاستێكی (به‌هێز) پەیوەندی لە بوارەکەدا دروستكردووە.
ئەنجامەکە ئەوەش پیشان دەدات، کە هۆکاری یەکەم کاریگەری هەبوە لەسەر بەجێگەیاندنی ئەرکە خێزانیەکان بەتایبەت لە نێوان هاوسەرەکان و، پاشان کەمکردنەوەی گفتوگۆی بابەتە خێزانیەکانی نێوان هاوسەرەکانە بە ناوەندی سەنگكراو (3.14) به‌ئاستێكی (به‌هێز) پێکەوە بەڕیزبەندی دووەم دێن، لەلایەکی دیکەوە ئەنجامەکان ئەوە پیشان دەدەن، بەهۆی ئەو هەواڵ و بابەتانەی لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەبارەی جیابونەوە بڵاودەکرێنەوە، بۆنەتە هۆکاری ئەوەی جیابونەوەی ژن و مێردی ببێتە پڕۆسەیەکی سادە و ئاسایی، ئەوەش بەناوەندی سەنگكراو (3.00) بەڕیزبەندی سێیەم و بەئاستێکی بەهێز دێ، چونکە زۆرینەی نمونەی توێژینەوەکە بە ناوەندی سەنگكراوی (2.96) پێیان وایە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بۆنەتە هۆکاری بڵاوبونەوەی (ناپاکی) لە نێوان هاوسەران.
هەر لە ئاستی مەترسی بەهێزدا بە ناوەندی سەنگكراوی (2.94) دەردەكەوێ باسکردن و بڵاوبونەوەی هەواڵی بەردەوامی جیابونەوەی کچە مۆدێل و مەیکپ ئارتیستەکان لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان کاریگەری لەسەر جیابونەوەی هاوسەران لە هەرێمی کوردستان دروستکردوە، له‌لایەکی دیکەوە دەرکەوتوە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان کاریگەری دروستکردوە لەبارەی بڵاوبونەوەی دیاریدەی (درۆکردن) لە نێوان هاوسەران بەناوەندی سەنگكراوی (2.79)، ئەمەش بۆتە هۆی لاوازکردنی (متمانە) لە نێوان هاوسەران بەئاستێکی بەهێز و ناوەندی سەنگكراو (2.77) بەڕێزبەندی حەوتەم دێ، هەر ئەو هۆکارانەش بونە هۆی دروستکردنی کاریگەری نەرێنی لەسەر هزر و ڕەفتاری هاوسەران لەلایەک و، لاوازکردنی بەهای ڕێز و خۆشەویستی لە نێوان هاوسەران بەناوەندی سەنگکراوی (2.76).
لە ئاستی مەترسی مامناوەندی و، بە ناوەندی سەنگكراوی (2.46) لەیەک کاتدا ئەنجامەکان ئەوە ڕون دەکەنەوە سەباری ئەوەی هاوسەران ڕۆژانە نامە و پەیامی خۆشەویستی بەڕێگەی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بۆ یەکتری ڕەوانە دەکەن، بەڵام بۆتە هۆکارێکیش بۆ فریودان و(فێڵ لێکردنیان)، هەربۆیە بەناوەندی سەنگكراو (2.09) لە نموونەی توێژینەوەکە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بۆتە هۆکاری ئەوەی دڵپیسی و (غیره) لە هاوسەرەکانیان بکەن، ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی بەنهێنی چاودێری تۆڕە کۆمەڵایەتیەکانی هاوسەرەکانیان بکەن، بەڵام بەناوەندی سەنگکراوی (1.80) لە ئاستی ناوەندایە.

4.3 پەیوەندی بەکارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتیەکان لەگەڵ جیابونەوەی هاوسەران بەپێی گۆڕاوی ڕەگەز و باری کۆمەڵایەتی
بەبەكارهێنانی هاوكێشەی (Independent Samples T.Test) بۆ دۆزینەوەی جیاوازی نێوان گۆڕاوی ڕەگەز و باری کۆمەڵایەتی و بڕگەکانی توێژینەوەكە، دەردەكەوێت لە گۆڕاوی ڕەگەز جیاوازی لە نێوان یەکەکانی توێژینەوەکە لەبارەی پەیوەندی بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان هەیە، بەڵام لە گۆڕاوی باری کۆمەڵایەتی جیاوازی لە نێوان نموونەكانی توێژینەوەكە و پەیوەندی بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان نیە، وەک ئەوەی لە خشتەی (3)دا خراوەتەڕوو.

لە خشتەی (3) دەردەكەوێت، بەهای (t) دەرهێنراو (-2.406) گەورەترە لە بەهای خشتەیی (1.97) لە ئاستی دەلالەتی (0.05)، بەپێی ئەو ئەنجامەش بوونی جیاوازییەكە لە بەرژەوەندی ڕەگەزی (مێ)دایە، چونكە ناوەندی ژمێرەكەی بریتییە لە (39.9500)، ئەوەش گەورترە لە ناوەندی ژمێرەیی نێر، کە بریتیە لە (37.3909)، كەواتە ئەو بابەتانەی لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بڵاودەکرێنەوە و، پەیوەندییان بەئاسایشی خێزان و جیابونەوەی هاوسەران هەیە ڕەگەزی مێ زیاتر لە ڕەگەزی نێر دركی پێدەكەن.
هەروەها لە گۆڕاوی باری کۆمەڵایەتی دەركەوتووە بەهای (t) دەرهێنراو بریتیە لە (-.758)، ئەمەش بچوکترە لە بەهای خشتەی (1.97) لە ئاستی دەلالەتی (0.05)، ناوەندی ژمێرەیی لە نێوان ئەوانەی جیابونەتەوە لەگەڵ ئەوانەی لە قۆناخی هاوسەریدان تاڕادەیەكی زۆر لەیەكتر نزیكن، بۆیە جیاوازی نێوانیان سەبارەت بەو بابەت و هەواڵانەی لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بڵاودەکرێتەوە لەگەڵ چۆنیەتی مامەڵەی هاوسەران لەگەڵ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان نەگەیشتۆتە ئاستی ئاماژە ئاماری.

4.4 پەیوەندی بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەئاسایشی خێزان بەپێی گۆڕاوەكانی دیكە
بەبەكارهێنانی هاوكێشەی (One-Way ANOVA) بۆ دۆزینەوەی جیاوازی نێوان گۆڕاوەكانی دیکەی توێژینەوەكە (تەمەن، داهاتی خێزان و ئاستی خوێندن) لەگەڵ بڕگەکان توێژینەوەكە سەبارەت بە بە پەیوەندی نێوان تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان و جیابونەوەی خێزان دیاریکرد، لە ئەنجامدا دەركەوت جیاوازییەكە ناگاتە ئاستی ئاماژە ئاماری هەروەك لە خشتەی (4) خراوەتەڕوو.

خشتەی 4
تاقیكردنەوەی (F) بۆ دۆزینەوەی پەیوەندی بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەئاسایشی خێزان بەپێی گۆڕاوەكان دەخاتەڕوو

لە خشتەی (4)دا، دەردەكەوێ تێكڕای جیاوازی دوجای ناوەندی بۆ گۆڕاوی تەمەن بریتییە لە (121.406) بەنمرەی ئازادی (4) بەبەهای (F)ی هەژماركراو (2.906) و، ئاستی دەلالەتی (0.023)ە، ئەوەش بچووكترە لە (0.05)، بۆیە جیاوازی بەڵگداری ئامارییە، جیاوازیەکەش دەگەڕێتەوە بۆ گروپەکانی تەمەنی (49-40)ساڵ و (59-50) ساڵ، ئەوەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە گروپی تەمەن گەورەکان زیاتر لە تەمەن بچوکەکان درک بەپەیوەندی بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەگەڵ ئاسایشی خێزان و جیابونەوەی هاوسەران دەکەن، هەربۆیە جیابونەوەش لە نێو تەمەن بچوکەکان زیاترە بەراورد بەتەمەن گەورەکان.
لەلایەكی دیكەوە، هەر لە خشتەی (4)دا دەردەكەوێت تێكڕای جیاوازی دوجای ناوەندی بۆ بژاردەكانی گۆڕاوی داهاتی خێزان بریتییە لە (84.840) بەنمرەی ئازادی (6) بەبەهای (F)ی هەژماركراو (2.013)ە و ئاستی دەلالەتی (0.067)ە ئەوەش گەورەترە لە (0.05)، بۆیە جیاوازییەكەی نەگەیشتۆتە ئاستی ئاماری.
لە كۆتایدا و پەیوەست بە تێكڕای جیاوازی دوجای ناوەندی بۆ بژاردەكانی گۆڕاوی ئاستی خوێندن لە خشتەی (4)دا بریتییە لە (31.965) بەنمرەی ئازادی (7) بەبەهای (F)ی هەژماركراو (0.725)ە و ئاستی دەلالەتی (0.630)ە ئەوەش گەورەترە لە (0.05)، بۆیە ئەم جیاوازییەش ئاستی ئاماری تۆمار نەكردووە.

4.5 ئەنجام
لە ئەنجامی ئەم ئامانجەی توێژینەوەكەدا، دەردەكەوێت، بەهای (t) دەرهێنراو (-2.406) گەورەترە لە بەهای خشتەیی (1.97) لە ئاستی دەلالەتی (0.05)، بەپێی ئەو ئەنجامەش بوونی جیاوازییەكە لە بەرژەوەندی ڕەگەزی (مێ)دایە، چونكە ناوەندی ژمێرەكەی بریتییە لە (39.9500)، ئەوەش گەورترە لە ناوەندی ژمێرەیی نێر، کە بریتیە لە (37.3909)، كەواتە ئەو بابەتانەی لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بڵاودەکرێنەوە و، پەیوەندییان بەئاسایشی خێزان و جیابونەوەی هاوسەران هەیە هاوکات ئەوەش توێژینەوەکە گەیشتە ئەو دەرئەنجامەی، کە ڕەگەزی مێ زیاتر لە ڕەگەزی نێر درك پەیوەندییەکان دەكەن.
ئەنجامێکی دیکەی ئەم توێژینەوەیە ئەوەیە، کەتێكڕای جیاوازی دوجای ناوەندی بۆ گۆڕاوی تەمەن بریتییە لە (121.406) بەنمرەی ئازادی (4) بەبەهای (F)ی هەژماركراو (2.906) و، ئاستی دەلالەتی (0.023)ە، ئەوەش بچووكترە لە (0.05)، بۆیە جیاوازی بەڵگداری ئامارییە، جیاوازیەکەش دەگەڕێتەوە بۆ گروپەکانی تەمەنی (49-40)ساڵ و (59-50) ساڵ، ئەوەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە گروپی تەمەن گەورەکان زیاتر لە تەمەن بچوکەکان درک بەپەیوەندی بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەگەڵ ئاسایشی خێزان و جیابونەوەی هاوسەران دەکەن، ئەوەش بەهۆی ئەو پاشخانە هزری و ئەزمونەی کە هەیانە، هەربۆیە جیابونەوەش لە نێو تەمەن بچوکەکان زیاترە بەراورد بەتەمەن گەورەکان.
لە خاڵێکی دیکەی ئەنجامەکانی ئەم توێژینەوەیە دەرکەوتووە ڕێژەی زۆرینەی یەکەکانی ئەم توێژینەوەیە کە دەگاتە (%41) تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیسبوک بەکاردەهێنن، پاشان بەڕێژەی (%19) ئینیستاگرام بەکاردەهێنن، پاشان یوتوب و سناپ چات بەڕێژەی (%13)، تیکتۆک بەڕێژەی (%7)، تۆڕەکانی دیکەش بەڕێژەی (%7)، بەتێببینکردن و سەرەنجدان لەو تۆڕە کۆمەڵایەتیانە ڕۆژانە هەواڵی جۆراوجۆر پەیوەست بەژیانی هاوسەری و لێکجیابونەوە و ئاسایشی تاکەکانی خێزان بڵاودەکرێنەوە، ئەوەش ڕەنگدانەوەی لەسەر خێزان وەک یەکەیەکی گرنگی کۆمەڵگە دەبێ.
توێژینەوەکە گەیشتۆتە ئەو ئەنجامەی، کە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەئاستێکی بەهێز کاریگەری لەسەر سستبون و لاوازی پەیوەندییە خێزانیەکان دروستکردوە بەتایبەت لە نێوان ژن و پیاو، ئەوەش ڕەنگدانەوەی لەسەر بەجێگەیاندنی ئەرکە خێزانیەکان و کەمکردنەوەی گفتوگۆی بابەتە خێزانیەکان بەتایبەت لە نێوان هاوسەرەکان هەبوە.
ئەو هەواڵ و بابەتانەی لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەبارەی جیابونەوە بڵاودەکرێنەوە، بۆنەتە هۆکاری ئەوەی جیابونەوەی ژن و مێردی ببێتە پڕۆسەیەکی سادە و ئاسایی، باسکردن و بڵاوبونەوەی هەواڵی بەردەوامی جیابونەوەی کچە مۆدێل و مەیکپ ئارتیستەکان لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان کاریگەری لەسەر جیابونەوەی هاوسەران لە هەرێمی کوردستان هەبوە.
لەلایەکی دیکەوە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان کاریگەری هەبوە لەسەر لبڵاوبونەوەی کۆمەڵێک دیاردەی وەک (درۆکردن) و، لاوازکردنی (متمانە) لە نێوان هاوسەران، ئەوانەش کاریگەری نەرێنی لەسەر هزر و ڕەفتاری هاوسەران لەلایەک و، لاوازکردنی بەهای ڕێز و خۆشەویستی لە نێوان هاوسەران دروستکردوە.
لە کۆتایدا، توێژینەوەکە گەیشتۆتە ئەو ئەنجامەی، کە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بۆتە هۆکارێک بۆ فریودان و(فێڵ لێکردنی) بەکارهێنەران، ئەوەش بۆتە هۆی ئەوەی بەکارهێنەران دڵپیسی و (غیره) لە هاوسەرەکانیان بکەن، هەربۆیە بەنهێنی چاودێری تۆڕە کۆمەڵایەتیەکانی هاوسەرەکانیان دەکەن.

5.   ده‌رئه‌نجام وپێشنیاز و ڕاسپارده‌كانی توێژینەوەكە
لە کۆتایدا توێژینەوەکە، دوای تاوتوێکردنی سەرجەم لایەنە تیۆری و مەیدانیەکانی توێژینەوەکە، گەیشتە کۆمەڵێک دەرئەنجام و پێشنیاز و ڕاسپاردە:
5.1   دەرئەنجامەکان
دوای خستنەڕووی ئەنجامەكانی توێژینەوەكە و، گفتوگركردنی ئەنجامەكان، توێژینەوەكە گەیشتە ئەم دەرئەنجامانە:
1.   داتا و ئاماری ئەنجومەنی باڵای دادوەری لە هەرێمی کوردستان دەریدەخەن، زیادبونی ڕێژەی جیابونەوە لە کوردستان هاوکات لەگەڵ بڵاوبونەوەی زیاتری تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لە کوردستان، بۆ نمونە کاتێک تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەو شێوەیەی ئێستا لە کوردستان بڵاونەبووبوەوە ڕێژەی جیابونەوە کەمتر بوو، بەڵام ئەم ڕێژەیە ساڵ دوای ساڵ زیاتر دەبێ و، مەترسی گەورە لەسەر ئایندەی کۆمەڵگەی کوردی و سەقامگیری خێزانەکان دروستکردوە.
2.   لە سەر ئاستی كۆی ئامانجەكان، لە دەرئەنجامدا دەركەوت تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان پەیوەندییەکی بەهێزی بەئاسایشی خێزان و جیابونەوەی هاوسەران هەیە.
3.   لە دەرئەنجامی توێژینەوەکەدا دەرکەوت تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان، لەناویاندا فەیسبووك و ئینستاگرام مەترسی گەورەیان لەسەر ئاسایشی خێزان و ژیانی هاوسەران دروستکردوە، ئەوەش دوپاتکردنەوەی هەمان بۆچونی جەیمس سیکستۆن (James J. Sexton)پارێزەری دیاری جیابونەوەی هاوسەران لە ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکایە، کە لە کتێبە نوێیەکەیدا دوپاتی دەکاتەوە، تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان هۆکاری سەرەکی جیابونەوەن، تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان وەک فەیسبووک دەرفەت دەدەنە هەرکەسێک کە کارلێک لەگەڵ ئەو کەسانەدا بکات کە ڕەنگە "ژەهراوی" بن بۆ پەیوەندیەکەیان، چونکە جاری وایە لە پەیوەندییەکان وێنایەک دروست دەکەن، بەشێوەیەک هەست دەکەن بەپێوەری هاوتەمەنەکانیان ناتوانن ژیان و خۆشەویستی بکەن، یاخود لە ڕێگەی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان پەیوەندی لەگەڵ کەسانێکدا دروست دەکەن کە هیچ کار و هاوبەشیەکیان نییە بۆ پەیوەندیکردن، ئەوەش هۆکارە بۆ خیانەت، خیانەتیش هاوسەرگیری ژەهراوی دەکات و بەجیابونەوە کۆتای دێ(Sexton ,2018:112-113).
4.   بەتێببینکردن و سەرەنجدان لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان و، وەڵامی یەکەکانی توێژینەوەکە، دەرکەوت ئەو هەواڵی جۆراوجۆرانەی ڕۆژانە پەیوەست بەژیانی هاوسەری و لێکجیابونەوە کچە مۆدێل و مەیکپ ئارتیستەکان بڵاودەکرێنەوە، کاریگەری لەسەر زیادبونی ڕێژەی جیابونەوەی هاوسەران لە هەرێمی کوردستان هەبوە، چونکە جیابونەوەی ژن و مێردیان کردۆتە ببێتە پڕۆسەیەکی سادە و ئاسایی، بەبی لەبەرچاوگرتنی ڕەهەندە مەترسیەکانی ئەو پڕۆسەیە.
5.   تەرخانکردنی کاتێکی زۆری ڕۆژانە بۆ بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان، ئەوەش یەکێکە لە مەترسیەکان لەسەر ئاسایشی خێزان، دەرئەنجامی توێژینەوەکەدا دەرکەوتوە (%77.7) ڕۆژانە (١-٤) کاتژمێر تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەکاردەهێن.
6.   لە ڕووی كۆمەڵایەتی و دەرونیەوە، تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بونەتە هۆكارێك بۆ زیادبوونی گرفت و دیارەدە كۆمەڵایەتیەكانی وەك (خیانەت و ناپاکی، درۆکردن، دڵپیسی، فێڵکردن، لاوازبونی پەیوەندییە خێزانیەکان، متمانە و ڕێزگرتن)، هەموو ئەوانەش بەهۆکارە سەرەکی و گشتیەکانی جیابونەوەی ژنی و مێرد لە قەڵەم دەدرێن.
5.2   پێشنیازەکان
1.   بۆ پاڕلەمانی كوردستان پێشنیاز دەكەین، یاسای خراپبه‌كارهێنانی ئامێره‌كانی په‌یوه‌ندیی‌ ‌ژماره‌ (6) ساڵی (2008) بەشێوەیەک هەموار بكاتەوە، کە دامەزراوەکانی ڕاگەیاندن و هاوسەران باشتر پابەندنی بنەماکانی ئاسایشی خێزان بکەن.
2.   بۆ وەزارەتی ڕۆشنبیری و لاوان پێشنیاز دەكەین، چاودێری دامەزراوەكانی ڕاگەیاندن و میدیاكاران بكات و پابەندی بنەما گشتیەكانی ئاسایشی خێزانیان بن، بەتایبەت لەو هەواڵ و بابەتانەی پەیوەندیان هەیە بەجیابونەوەی هاوسەران.
3.   بۆ ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی بەتایبەت ڕێکخراوەکانی ژنان و ئافرەتان پێشنیاز خولی هۆشیاری چڕ بۆ ژنان و ئافرەتان بکەنەوە بۆ چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان.
4.   هەروەک بۆ سەندیکای ڕۆژنامەنوسان و ڕێکخراوەکانی بواری ڕۆژنامەوانی پێشنیاز دەکەین، خولی ڕۆژنامەوانی جۆراوجۆر بۆ میدیاکاران و دامەزراوەکانی ڕاگەیاندن بکەنەوە بۆ چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ بابەتە کۆمەڵایەتیەکان بەتایبەت ئەو بابەتانەی پەیوەندیان بەئاسایشی خێزان هەیە، لەوانە جیابونەوە.
5.   پێشنیاز دەکەین دامەزراوەکانی ڕاگەیاندن لە بڵاوکردنەوەی هەواڵ و بابەتە کۆمەڵایەتیەکاندا پرس بەپسپۆڕانی کۆمەڵایەتی و دەروونی بکەن، یان ڕاوێژکاری کۆمەڵایەتی و دەرونناسی دابمەزرێنن تا بتوانن هاوکاربن لە پتەوکردنی پایەکانی ئاسایشی خێزان.
6.   بۆ وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی پێشنیاز دەکەین لە چوارچێوەی پڕۆگرامەکانی خوێندندا بایەخ بەئاسایشی خێزان بدەن و، کوڕان و کچان هۆشیار بکەنەوە سەبارەت بەگرنگی پاراستنی کۆڵگەکانی ئاسایشی خێزان.
7.   گرنگە وەزارەتی ناوەخۆ لە ڕێگەی (پۆلیسی کۆمەڵگەیی) لەناوەندەکانی خوێندن بەڕێکخستنی سمینار و کۆڕ و کۆبونەوەی جیا هاوکاربن لە هۆشیارکردنەوەی تاکەکانی کۆمەڵگە بۆ چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان و پاراستنی ئاسایشی خێزان.
8.   بۆ وەزارەتی داد پێشنیاز دەکەین، بەر لە بەستنی گرێبەستی هاوسەری کچان و کوڕان پابەندی بینینی خولی تایبەت بەهۆشیاری خێزانی بکرێن، ئەوەش لە ڕێگەی کردنەوەی دامەزراوەیەکی تایبەت بەو مەبەستە بۆ چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان و چارەسەرکردنی ئەو گرفتانەی لە ژیانی هاوسەریدا ڕوبەڕویان دەبێتەوە.
5.3   ڕاسپاردەکان
1.   ئەنجامدانی توێژینەوەی زانستی لەبارەی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان و کاریگەری لەسەر ئاسایشی خێزان، بەشێوەیەک پایەکانی دیکەی خێزان بەنموونە وەربگیرێ، لەوانە ئاڵودەبونی منداڵ بەیارییە ئەلکترۆنیەکان.
2.   بەباشی دەزانین توێژەران لە داهاتوودا توێژینەوەی زانستی لەبارەی کاریگەری تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەسەر بڵاوبونەوەی تاوان ئەنجام بدەن (خێزان لێکترازاوەکان بەنمونە وەربگیرێ).
3.   ئەنجامدانی توێژینەوەی بەراوردکاری بۆ زانینی ئاستی پارێزراوی ئاسایشی خێزان لە نێوان ئەو خێزانانەی بەڕادەی جیاواز تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەکاردەهێنن بەجیاوازیکردن لە نێوان تەمەن، پیشە و پاشخانی کۆمەڵایەتی و ئاستی زانستی.

6. لیستی سەرچاوەکان

پەرتوک:
ئامێدیان، فه‌خره‌دین. (2013). فه‌رهه‌نگی شیكاری زاراوه‌كانی كۆمه‌ڵناسی. ناوه‌ندی چاپی شه‌میمی سنه‌. سنه‌.
حمدامین، إدریس قادر (2020) ئاسایشى خێزان. لە کتێبى شکۆى خێزان. ئامادەکردنى: زەکیە فەقێ موحەمەد موحەمەد و، عەبدولوەهاب رەمەزان عەبدولوەهاب. هەولێر: چاپخانەى هەڤاڵى هونەرى.
خه‌لیل، مه‌عن (2007) كۆمه‌ڵناسی خێزان. وه‌رگێڕانی: ئارام ئه‌مین جه‌لال. دهۆك: چاپخانه‌ی خانی.
خه‌مه‌ش، مه‌جده‌ده‌ین عومه‌ر خه‌یری (2012) كۆمه‌ڵناسی بابه‌ت و میتۆد. وه‌رگێڕانی: عبدالله‌ خورشید و، عبدالله‌ اسماعیل و، محمد شوانی و، زیره‌ك عبدالله‌ و، دیدار ئه‌بوزێد و، سه‌نگه‌ر زراری و، نه‌وزاد عه‌باس. هه‌ولێر: ده‌زگای چاپ و بڵاوكردنه‌وه‌ی ڕۆژهه‌ڵات.
شوانى، هێمن ئەمین (2021) ڕاگەیاندن و ئاسایشى کۆمەڵایەتى. هەولێر: ناوەندى هەولێرى مەکتەبى ڕاگەیاندنى (ى.ن.ک).
عمر، محمود أحمد و، فخرو، حصة عبدالرحمان و، السبیعي، تركی و، تركی، امنه عبداللە (2010) القیاس النفسي و التربوي. عمان: دار المسیرة للنشر و التوزیع.
قاسم، أحمد و، جداى، سلیم (2019) تأثیر المواقع التواصل الاجتماعي على الأمن المجتمعي للدول الخلیجیة. المانیا: المرکز الدیموقراطي العربي.
الكاف، عبداللە عمر زین (2014) تطبيق العمليات الإحصائية في البحوث العلمية مع استخدام برنامج . SPSS. الریاض: مكتبة القانون و الاقتصاد.
كۆڤمان، ج،ك. (2009). كۆمه‌ڵناسی هاوسه‌رگیری (ستار باقی كه‌ریم، وه‌رگێڕ). هه‌ولێر.
الکوارى، حنان عبداللە (2012) الأمن الاجتماعي و تأثیره على التربیة في ضوء التحدیات المعاصرة، الإسکندریة: دار الوفاء لدنیا الطباعة و النشر.
محه‌ممه‌د، فائیز ئیبراهیم (2013) كۆمه‌ڵناسی خووگرتن به‌مادده ‌هۆشبه‌ره‌كان. هه‌ولێر: چاپخانه‌ی ڕۆژهه‌ڵات.
نصار، عبدالكریم (2011) أساسیات علم الاجرام و العقاب. بغداد: مطبعة الذاكرة للنشر و التوزیع.
هتیمی، أ.حسین محمود (2015) العلاقات العامة والشبکات التواصل الاجتماعي. عمان: دار أسامة للنشر و التوزیع.
نامەى ماستەر:
حنونة، جمیل جمال (2013) تأثير الفقر على الأمن الاجتماعی للأسر الفلسطينية في قطاع غزة- دراسة حالة على محافظة شمال قطاع غزة. رسالة ماجستير (غیر منشورة) السودان: جامعة السودان للعلوم والتكنولوجيا.
سلمان، أحمد حسن (2017) شبكات التواصل الاجتماعي و دورها في نشـر الشـائعات من وجية نظر أعضاء هيئة التدريس في جـامعة ديـالى. رسالة ماجستير غیر منشورة. عمان: جامعة الشـرق الأوسـط.
سمير، فارح (2009) ظاهرة العود للإدمان على المخدرات والتفكك الأسري. رسالة ماجستیر (غیر منشورة) الجزائر: جامعة بن يوسف بن خدة .
طاهر، زەریا احمد (2010) جیابوونەوەی ژن و مێرد و هۆكار و ئه‌نجامەكانی توێژینه‌وه‌یه‌كی مه‌یدانیه‌ له‌ شاری هه‌ولێر. نامه‌ی ماستەر (بڵاونه‌كراوه‌ته‌وه)‌هه‌ولێر: زانكۆی سەڵاحەددین/ هەولێر.
عزیز، عبدی (2014) أثر حجم العینة علی الخصائص السیكومتریة للاختبار. رسالة ماجستر غیر منشورة. الجزائر: جامعة عبد الحميد بن باديس مستغانم.
غنام، صلیحة (2010) عمالة الأطفال و علاقتها بظروف الأسرة- دراسة میدانیة بمدینة باتنة. رسالة ماجستر غیر منشورة. الجزائر: جامعة الحاج الخضر-باتنة.

توێژینەوەى زانستى:
احمد، ئاراز رمضان (2019) كاریگەری بەكارهێنانی ئينتەرنێت لەسەر پەیوەندیيە كۆمەڵایەتییەكان لەنێوان خوێندكارانی زانكۆ لەهەرێمی كوردستان، توێژینەوەیەكی مەیدانییە. مجلة جامعة جيهان-اربيل للعلوم الانسانية والاجتماعية (3/2) .8-19
جبار، عبیر محمود (2017) أعتماد طلبة جامعة جيهان على الإعلام الجديد كمصدر للمعلومات والاخبار. مجلة جامعة جیهان-اربیل العلمیة (1/2) .42-65
الحسيني، د. عزيز أحمد صالح ناصر (2016) الأمن الأسري المفاهيم – المقومات – المعوقات مع دراسة ميدانية في مدينة صنعاء. مجلة الاندلس للعلوم الإنسانية والاجتماعية (12/15) 161-231.
حميدان، بدر الدين و، مبارك، حفيظة (2020) الخصوصية بين الزوجين في ظل مواقع التواصل الاجتماعي - دراسة ميدانية. مجلة المعيار. جامعة الأمير عبد القادر للعلوم الإسلامية قسنطينة (24/52) .522-538
زامل، يوسف عناد و، رسن، عامر عبد(2010) الأمن الوطني ماهيته، أبعاده، مقوماته، مهدداته، وأثره على التماسك الاجتماعي في المجتمع العراقي- بحث تحليلي في علم الاجتماع السياسي، مجلة لارك للفلسفة واللسانیات و العلوم الاجتماعیة. العراق: جامعة واسط. (4): 33-67.
السعدي، د. رحاب عارف (2018) واقع الأمن الأسري في المجتمع الفلسطيني كما يدركها الشباب الجامعي الفلسطيني )دراسة ميدانية في الجامعة العربية الأمريكية/محافظة جنين( مركز جيل البحث العلمي. اعمال المؤتمر الدولي المحكم حول التفكك الأسري: الأسباب والحلول. لبنان: طرابلس.
الطیب، د. عثمان (2018) تجليات الأمن الأسري في الخطاب المسجدي (دراسة ميدانية لعينة من الخطب المنبرية( مركز الدولي للإستراتيجيات التربوية و الأسرية. اعمال المؤتمر الدولي الأول حول الامن الأسري: الواقع والتحديات. ترکیا: إسطنبول.
عه‌بدوڵا، فه‌وزیه‌ (2014) دیارده‌ی هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی خێزان و كاریگه‌ری له‌سه‌ر كه‌سایه‌تی منداڵ. گوڤاری شیكار. له‌ بڵاوكراوه‌كانی یه‌كێتی ئافره‌تانی كوردستان. ژماره‌ (6-7) 77-90.
المري، علی بن ربیع (2006) التفكك الأسري و خطره‌ علی الأمن الاجتماعي. مجلة (الامن و الحیاة) الریاض: (305).
وێبسایتى ئەلیکترۆنى:
سعدو، أحمد مظهر (2011) التفكك الأسري ودوره في جنوح الأحداث متاح على الموقع (التفكك الأسري ودوره في جنوح الأحداث - ديوان العرب (diwanalarab.com)) تاریخ زیارة (15/1/2022).
سلیم، العايب (2019) التفكك الأسري و أثره على انحراف الطفل متاح على الموقع (Manifestations Univ Ouargla - التفكك الأسري و أثره على انحراف الطفل (univ-ouargla.dz)) تاریخ زیارة (28/1/2022).
الصنيع، صالح بن إبراهيم (2019) التفكك الأسري.. الأسباب والآثار. له‌ ڕێكه‌وتی (10/1/2022) له‌م به‌سته‌ره‌ وه‌رم گرتووه (https://www.hellooha.com/articles/98-التفكك-الأُسري،-أسبابه-وآثاره-وحلوله)
عامر، عادل (2018) أسباب التفكك الأسري وأثره على انحراف الأطفال والمجتمع. متاح على الموقع (أسباب التفكك الأسري وأثره على انحراف الأطفال والمجتمع (doniaelflos.com)) تاریخ زیارة (28/1/2022).
النشوي، أ.ساري أحمد (2017) التفكك الأسري وأثره على الفرد والمجتمع. متاح على الموقع (http://bit.ly/2pfWwv1) تاریخ زیارة (15/1/2022).
krjc.org (2022) داتاو ئاماری دادگاكان- ئاماره‌كانی جیابونه‌وه‌ و هاوسه‌ری له‌ پارێزگای هه‌ولێر. له‌م به‌سته‌ره‌ به‌رده‌سته‌:) ئه‌نجومه‌نى دادوه‌رى هه‌رێمى كوردستان (krjc.org)) ڕێكه‌وتی سه‌ردان (20/1/2022).
سەرچاوەى ئینگلیزى:
Abdol Rahimi, Shahram , Shakarbigi, Ali Reza and Naderi , Ghoobad (2012) Phenomena Effects of Divorce on Families and Society, Journal of Basic and Applied Scientific Research. (2/5)4639-4647.
Fagan, Patrick F. and Churchill, Aaron (2012) The Effects of Divorce on Children. Marri Research. USA: Marriage and Religion Research Initiative.
Maltby, john, Liz Day and Macaskill (2007) personality, individual differences and intelligence. England: Pearson prentice Hall.
Sexton, James J (2018) If You're In My Office, It's Already Too Late: A Divorce Lawyer's Guide to Staying Together. USA. New York: Henry Holt and Company.
Soltanion, Farangis. (2017). Evaluation of psych-social factor influential an emotional Divorce among attendants to social Emergency service. ALMNHAL. 15: 201-204.