درەو:
راپۆرتێکی شیکاری: د. ئامانج رەحیم  

پێشەکی
دوای خوێندنەوەی یەکەمی پڕۆژە یاساکە لە رۆژی ٦/٤/٢٠٢٣، ئەم رۆژانە لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق لەسەر پڕۆژە یاسای بودجەی 2023 تاوەکو 2025 مشتومڕی جیدی دەکرێت. زۆر ئاشکرایە کە پشکی هەرێمی کوردستان و ئەو پارەیەی کە دواجار ئەگەری هەیە لە بەغداوە رەوانەی هەرێمی کوردستان بکرێت، ئەگەر بودجەکە پەسندکرا، گرنگترین بابەتە کە پەیوەندی بە ئابووریی هەرێمی کوردستان لە ٣ ساڵی داهاتوو و ژیان و گوزەرانی خەڵک هەیە، بەتایبەتی کە تا ساڵی ٢٠٢٦ هیچ یاسایەکی دیکەی بودجە لە عێراقدا دەرناچێت.
بەپێی مادە و بڕگەکانی پڕۆژە یاسای بودجەی پێشنیازکراوی ئەنجوومەنی وەزیرانی حکومەتی عێراق لە کۆبوونەوەی ١٣/٣/٢٠٢٣ کە ئێستا لە ئەنجوموەنی نوێنەرانە، چەندین دەق و دەستەواژە لە نێو پڕۆژە یاساکەیە کە دەتوانێت بەربەست دروست بکات و کاریگەریی گەورە لەسەر بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی بودجەی عێراق دابنێت ئەگەر چارەسەر نەکرێن، وەک لە پێشنیازەکانی هاتوو لە کۆتایی ئەم راپۆرتەدا خستوومەتەڕوو، بەتایبەتی دوای ئەوەی لەوە بەدواوە حکومەتی عێراق بەرپرسە لە فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان و چیدیکە بە میکانیزمی ساڵانی پێشوو مامەڵە لەگەڵ داهاتی نەوتیی هەرێمی کوردستان ناکرێت و بەغدا دەبێتە تاکە سەرچاوەی داهاتی پێویست بۆ دابینکردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان.

لێرەدا لە روانگەی هەستکردن بە بەرپرسیارێتی، شیکارییەکی پیشەییانە دوور لە هەر بۆچوون و دیدێکی سیاسی دەکەین بۆ دەقی مادە و بڕگەکانی بودجەی عێراق بەتایبەتی ئەو بڕگانەی کە پەیوەستن بە پشکی هەرێمی کوردستان و لە کۆتاییشدا پێشنیازی چارەسەری بەربەستەکان دەخەینەڕوو، بەڵام بەداخەوە کات لە بەرژەوەندیی هەرێمی کوردستان نییە و درەنگە، بەڵام هێشتا دەرفەتیش ماوە ئەگەر یەک دەنگ و یەک دەست بین و دوور لە ناکۆکییە نێوخۆییەکانی ئێستا کاریان لەسەر بکرێت.

 زانیارییە گشتییەکان لەسەر بودجەی عێراق بۆ ساڵی ٢٠٢٣:
لە پڕۆژە یاساکەدا پێشبینی کراوە لە رێگەی فرۆشتنی ٣ ملیۆن و٥٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە، کە ئەمە  400 هەزار بەرمیل نەوتی هەرێمی کورستانیش لەخۆ دەگرێت، حکومەتی عێراق بە نرخی خەمڵێندراوی 70 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک داهاتی ١١٧ ترلیۆن و ٢٥٣ ملیار دیناری هەبێت.
هەروەها پێشبینی کراوە داهاتی نێوخۆی نانەوتی عێراق ١٧ ترلیۆن و ٣٠٠ ملیار دینار بێت.
بەو پێیەش کۆی داهاتی نەوت و داهاتی نانەوتی عێراق بە ١٣٤ ترلیۆن و ٥٥٣ ملیار دینار خەمڵێندراوە.
ئەمە سەبارەت بە داهاتەکان.
بەڵام حکومەتی عێراق لە چوارچێوەی بودجەی پێشنیازکراودا دایناوە 199 ترلیۆن و ٢٢ ملیار دینار خەرج بکات و بەوپێیەش بەراورد بە داهاتی خەمڵێندراوی نەوتی و نانەوتی بڕی ٦٤ ترلیۆن و٤٧ ملیار دینار کورتهێنانی لە بودجە بۆ دروست دەبێت.
لە کۆی گشتیی خەرجییەکان کە لەسەرەوە باسکرا بەشی زۆری، واتە 133 ترلیۆن و ٢٢ ملیار دینار، بۆ خەرجییەکانی بەکاربردن تەرخانکراوە، کە ئەمەش کێشەیەکی گەورەیە، بەو پێیەی بڕێکی کەمی دەمێنێتەوە بۆ وەبەرهێنان، بەتایبەتی ئەگەر بەراورد بکەین لە نێوان کۆی داهاتی عێراق و خەرجییەکانی بەکاربردن، دەبینین لەیەکەوە زۆر نزیکن. ئەمە بەو مانایەیە کە ئەو داهاتە راستەقینەی کە عێراق ئەگەری هەیە دەستی بکەوێت، زۆربەی بۆ خەرجییەکانی بەکاربردن دەڕوات. ئەوەش کە لە بودجەی عێراق وەک خەرجییەکانی وەبەرهێنان یان (خەرجی سەرمایە) بۆ پڕۆژەکان و پەرەپێدان تەرخانکراوە، دانراوە کە لە رێگەی قەرزەوە دابین بکرێت و چووەتە چوارچێوەی کورتهێنانەوە کە لە دوای ساڵی ٢٠١٤ەوە سەرەڕای هەبوونی تەرخانکراو بۆ پڕۆژەکان بەڵام هەروەک مورەکەبی سەر کاغەز بووە و بە فیعلی هیچی لێ خەرج نەکراوە. ئەمە بۆ تەرخانکراوی پڕۆژەکانی هەرێمی کوردستانیش ڕاستە، سەرەڕای ئەوەی بڕی 2 ترلیۆن و ٨٧٣ ملیار دینار بۆ پڕۆژەکانی وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان تەرخانکراوە لە بودجەی ٢٠٢٣ بەڵام ئەگەر وەک ئێستا هەر لەسەر بنەمای خەرجیی ڕاستەقینە (الانفاق الفعلي) بێت ئەوا ئەم تەرخانکراوە لە ژمارە زیاتر هیچی تر نییە و بە فیعلی هیچی لێ خەرج ناکرێت بۆ هەرێمی کوردستان، بۆیە وا باشترە زۆر پشتی پێ نەبەسترێت.

کۆی گشتی خەرجییەکانی وەبەرهێنان و پەرەپێدان 49 ترلیۆن و ٤٦٢ ملیار دینارە کە بە شێوازی خوارەوە دابەشکراوە:
پڕۆژەکانی وەبەرهێنانی نێوخۆیی بە بڕی 38 ترلیۆن و ٣٤ ملیار دینار.
پڕۆژەکانی وەبەرهێنان بە قەرزی بیانی بە بڕی 9 ترلیۆن و٩٤٧ ملیار دینار.
پڕۆژەکانی وەبەرهێنان لەلایەن TBI بە بڕی 1 ترلیۆن و ١٧٥ ملیار دینار.
 
خەرجییە سیادییەکان:
لە ڕەشنووسی پڕۆژە یاسای بودجە 58 ترلیۆن و ٢٩٤ دینار بۆ خەرجییە سیادییەکان دانراوە کە دەکاتە ڕێژەی ٣٠%ی تەوای بودجەکە، کە ئەمەش کاریگەریی زۆری هەیە لە سەر پشکی هەرێمی کوردستان چونکە میکانیزمەکە وایە کە دوای داشکاندنی خەرجی سیادی و حاکمە ئینجا بەشەکەی هەرێمی کوردستان بە رێژەی ١٢،٦٧% دەستنیشان دەکرێت. 
لە خەرجییە سیادییەکاندا 23 ترلیۆن و ٥٠٨ ملیار دینار  تەرخانکراوە بۆ خەرجییەکانی (بەرهەمهێنان، گواستنەوە و هەناردەکردنی  3 ملیۆن و ١٠٠ هەزار بەرمیل نەوت رۆژانە لەلایەن حکومەتی عێراقەوە). 
هەروەها لەو چوارچێوەیەدا تەنها 3 ترلیۆن و ٨٧٦ ملیار تەرخانکراوە بۆ خەرجییەکانی پەیوەست بە (بەرهەمهێنان، گواستنەوە و هەناردەکردنی 400 هەزار بەرمیل نەوتی هەرێمی کوردستان رۆژانە).
لە خەرجییە سیادییەکاندا هەروەها 9 ترلیۆن و ٧٦٤ ملیار بۆ وەزارەتی بەرگری تەرخانکراوە.
لە خەرجی تەرخانکراو بۆ وەزارەتی بەرگری، تەنها بڕی 228 ملیار و ٣٠٤ ملیۆن دینار بۆ مووچەی وەزارەتی پێشمەرگە تەرخانکراوە.

شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان:
لە رەشنووسی پڕۆژە یاسای بودجەی عیراق بە شێوازی خوارەوە پشکی هەرێمی کوردستان رەچاوکراوە:

پشکی هەرێمی کوردستان لە خەرجییە رەوەنەکان (النفقات الجارية):
بەپێی مادەی (١٢/ دووەم) و مادەی (١١/ دووەم-ه) بڕی 9 ترلیۆن و ٣٠٠ ملیار لە چوارچێوەی خەرجییە رەوەنەکان (النفقات الجارية) بۆ مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان تەرخانکراوە کە مانگانە دەکاتە ٧٧٥ ملیار دینار کە ژمارەیان بە ٦٨١ هەزار و ٩٧٩ فەرمانبەر دەستنیشانکراوە، کە لە چاو ساڵی ٢٠٢١ ئەم تەرخانکراوە زیادیکردووە بە بڕی ٣ ترلیۆن و ٥٢٥ ملیار دینار و ئەمەش دڵخۆشکەرە.
هەروەها بەپێی مادەی (10/ دووەم) و مادەی (11/ دووەم-ه)، بڕی 1 ترلیۆن و ٣٤٦ ملیار دینار وەک خەرجیی مووچەی خانەنشینی بۆ هەرێمی کوردستان تەرخانکراوە کە لە مانگێکدا دەکاتە بڕی 112 ملیار دینار کە ئەمەیان بەراورد بە ساڵی ٢٠٢١ کەمی کردووە بە بڕی ٥٥٥ ملیار دینار.
بەم شێوەیە تەرخانکراوی مووچەی فەرمانبەران و خانەنشینانی هەرێمی کوردستان لە بودجەی عێراق مانگانە کە پێویستە بدرێت بە هەرێمی کوردستان دەکاتە بڕی ٨٨٧ ملیار دینار، ئەویش بۆ تەواوی مانگەکانی سێ ساڵی ٢٠٢٣ تاوەکو ٢٠٢٥ کە ئەمەش نزیکە لە تێچووی مانگانەی مووچە لە ئێستادا کە بۆ مانگی ئاداری ئەمساڵ ٩١٠ ملیار دینار تەمویلی مووچە کراوە؛ ئەو کورتهێنانەی دروست دەبێت بڕی ٢٥ ملیار دینارە بۆ سەرجەم مووچەخۆران و خانەنشینان لەسەرتاسەری هەرێمی کوردستان کە پڕکردنەوەی زەحمەت نابێت.
جگە لە مووچەی فەرمانبەران و خانەنشینانی هەرێمی کوردستان بەپێی مادەی (10/ دووەم) و مادەی (11/ دووەم-ه)، هەر لە ناو خشتەی خەرجییەکانی رەوان بڕی 2 ترلیۆن و ٨٧٣ ملیار دیناری دیکە بۆ هەرێمی کوردستان تەرخانکراوە بۆ (پێداویستییەکانی کاڵا، پێداویستییەکانی خزمەتگوزاری، چاککردنەوەی مەوجودات، یارمەتییەکان و  خەرجییەکانی دیکە).

پشکی هەرێمی کوردستان لە خەرجییەکانی پەیوەست بە سەرمایە (النفقات الرأسمالية):
بەپێی مادەکانی (٢/ یەکەم-٤)  و  (١١/ دووەم-ه)، بڕی 2 ترلیۆن و ٨٧٣ ملیار دینار بۆ پڕۆژەکانی وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان تەرخانکراوە.
و بەپێی مادەکانی (٢/ یەکەم-٤) و مادەی (١١/ دووەم-ه)، بڕی 276 ملیار و ٥٥٠ ملیۆن دینار وەک پشکی هەرێمی کوردستان لە خەرجیی پەرەپێدانی پارێزگاکان تەرخانکراوە.
لە بارەی ئەم تەرخانکردنە، گرنگە بزانین کە  ئەو داهاتە راستەقینەی کە عێراق ئەگەری هەیە دەستی بکەوێت، زۆربەی بۆ خەرجییەکانی بەکاربردن دەڕوات. ئەوەش کە لە بودجەی عێراق وەک خەرجییەکانی وەبەرهێنان یان (خەرجی سەرمایە) بۆ پڕۆژەکان و پەرەپێدان تەرخانکراوە، دانراوە کە لە رێگەی قەرزەوە دابین بکرێت و چووەتە چوارچێوەی کورتهێنانەوە کە لە دوای ساڵی ٢٠١٤ەوە سەرەڕای هەبوونی تەرخانکراو بۆ پڕۆژەکان لە سەرتاسەری عێراق، بەڵام هەروەک مورەکەبی سەر کاغەز بووە و بە فیعلی هیچی لێ خەرج نەکراوە. ئەمە بۆ تەرخانکراوی پڕۆژەکانی هەرێمی کوردستانیش راستە، سەرەڕای ئەوەی بڕی 2 ترلیۆن و ٨٧٣ ملیار دینار بۆ پڕۆژەکانی وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان تەرخانکراوە، بەڵام ئەگەر وەک ئێستا هەر لەسەر بنەمای خەرجیی فیعلیی بێت ئەوا ئەم تەرخانکراوە لە ژمارە زیاتر هیچی تر نییە و بە فیعلیی هیچی لێ خەرج ناکرێت بۆ هەرێمی کوردستان.

داهاتی دەروازە سنوورەییەکان:
داهاتی دەروازە سنورییەکانی هەرێمی کوردستان بە بڕی ١ ترلیۆن و ٥٦٠ ملیار بۆ ساڵیک خەمڵێندراوە لەلایەن عێراقەوە و بەپێی مادەکانی (١٩/ دووەم) و (١١/ دووەم-ه)، بڕی 780 ملیار دینار وەک ٥٠%ی داهاتی دەروازە سنوورییەکان بۆ هەرێمی کوردستان دەمێنێتەوە.

پێترۆ دۆلار:
بەپێی مادەی (٢/یەکەم-٥أ)، بڕی 664 ملیار و ٣٠٠ ملیۆن دینار  وەک پشکی هەرێمی کورستان لە  داهاتی فرۆشی نەوتی خاو، (٥% ی داهاتی نەوت)، لە کێڵگەکانی هەرێمی کوردستان تەرخانکراوە.

مووچەی پێشمەرگە:
٢٢٨ ملیار و ٣٠٤ ملیۆن دینار وەک بەشی هەرێمی کوردستان لە تەرخانکراوی وەزارەتی بەرگری بۆ مووچەی پێشمەرگە رەچاوکراوە.
بەپێی خاڵەکانی سەرەوە، کۆی گشتیی شایستەی دارایی هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی ٢٠٢٣، لە ئەگەری خەرجکردنی ١٠٠%ی شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان، ساڵانە دەکاتە 18 ترلیۆن و ٣١٠ ملیار دینار و مانگانە دەکاتە 1 ترلیۆن و ٥٢٦ ملیار دینار.
پشکی هەرێمی کوردستان لە خەرجییەکانی حاکیمە بۆ تەواوی ساڵی 2023 بە بڕی 1 ترلیۆن و ٢٥٧ ملیار دینار دەخەمڵێنرێت، بەڵام پشکی هەرێمی کوردستان لە خەرجییەکانی حاکیمە بە کاش هەژمار نەکراوە، چونکە لە بنەڕەتدا ئەم خەرجییانە بە شێوەی عەینی دەنێردرێن بۆ هەرێمی کوردستان نەک بە پارەی کاش.

 
پابەندییەکانی هەرێمی کوردستان:
تاوەکو ئێستا خاڵەکانی سەرەوە پەیوەست بوون بەو پارەیەی کە بەپێی رەشنووسی بودجە تەرخانکراوە بۆ هەرێمی کوردستان. لە بەرامبەردا هەرێمی کوردستان دەبێت بە خاڵەکانی خوارەوە پابەند بێت:
١. پابەندیی نەوتی بە هەناردەکردنی بڕی٤٠٠ هەزار بەرمیل نەوت لە رۆژێکدا لە کێڵگەکانی هەرێمی کوردستان لەسەر بنەمای نرخی فرۆشتنی کۆمپانیای سۆمۆ کە مانگانە داهاتەکەی بە 1 ترلیۆن و٩٢ ملیار دینار دەخەمڵێندرێت (بێ ئەوەی خەرجییەکانی نەوتی لێ دابشکێندرێت) .
٢.  رێژەی ٥٠% لە داهاتی دەروازە سنوورییەکان کە مانگانە بە 65 ملیار دینار دەخەمڵێندرێت. 
٣. قیستی مانگانەی پابەندی بەرامبەر بانکی عێراقی بۆ بازرگانی (TBI) بە بێ سوودی بانکی (الفوائد المصرفية) کە مانگانە 53 ملیار و ٧٠٠ ملیۆن دینارە.
بەو پێیەش کۆی گشتیی پابەندی هەرێمی کوردستان لە مانگێکدا دەکاتە 1 ترلیۆن و ٢١٠ ملیار دینار و لە ماوەی یەک ساڵدا دەکاتە 14 ترلیۆن و٥٢٠ ملیار دینار.
بەڵام کێشەیەکی بەرچاو لەم نێوەندەدا ئەوەیە کە لە پڕۆژە یاسای بودجەی 2023ی عێراق وەک چۆن لەسەرەوە باسکرا، بڕی 3 ترلیۆن و ٨٧٦ ملیار دینار تەرخانکراوە بۆ خەرجییەکانی بەرهەمهێنان، گواستنەوە و هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان، لە کاتێکدا ئەگەر مەرجە داراییەکانی گرێبەستی کۆمپانیا نەوتییەکان وەک ئێستا بمێننەوە بە بێ گۆڕانکاری ئەوا بەپێی راپۆرتەکانی ساڵی 2022ی کۆمپانیای وردبینیی دارایی (دیلۆیت) خەرجییە فیعلییەکانی کەرتی نەوت لە هەرێمی کوردستان زیاترن و بڕەکە لە  ساڵێکدا (٥ ملیار و ١٤٩ ملیۆن دۆلار)ە،  واتا  6 ترلیۆن و٦٩٤ ملیار دینارە و بەوپێیەش هەرێمی کوردستان بڕی 2 ترلیۆن و ١٦٩ ملیار دۆلار کورتهێنانی بۆ دروست دەبێت بۆ داپۆشینی خەرجییەکانی نەوت، کە ئەمەش کێشەیەکی گەورەیە و یان دەبێت گۆڕانکاری لە مەرجەکانی دارایی گرێبەستە نەوتییەکان بکرێت یان ئەم تەرخانکردنە دەبێت زیاد بکرێت، ئەگینا هەرێمی کوردستان ناتوانێ پابەندیی نەوتی خۆی بەم مەرجانەی ئێستا جێبەجێ بکات.

بەشی هەرێمی کوردستان لە قەرزەکانی هاتوو لە پڕۆژە یاسای بودجەی عێراق:
بڕی 62 ملیار و 400 ملیۆن دینار بۆ پشکی هەرێمی کوردستان لە پڕۆژەکانی وەبەرهێنان تەرخانکراوە کە بە قەرزی دەرەکی تەمویل دەکرێن بەم شێوەیە: (46 ملیۆن دۆلار بۆ پڕۆژەکانی ئاو و ئاوەڕۆ / 2 ملیۆن دۆلار بۆ وەزارەتی پلاندانان) لە کۆی گشتی قەرزی دەرەکی کە دەکاتە 10 ترلیۆن دینار و پشکی هەرێمی کوردستانیش لەو قەرزانە یەکسانە بە رێژەی ٠.٦%. سەرچاوەی ئەو قەرزە دەرەکییانە بریتییە لە (بانکی نێودەوڵەتی، سندووقی دراوی نێودەوڵەتی، ئاژانسی ژاپۆنی بۆ هاوکاریی نێودەوڵەتی، سندووقی سعودی بۆ گەشەپێدان، یەکێتیی ئەوروپا، قەرزی ئەمریکی و بەریتانی ( (UKEFو ئەڵمانی و ئیتاڵی، GE، سندووقی کوێتی، سندووقی نێودەوڵەتی بۆ گەشەپێدانی کشتوکاڵی، ئاژانسی فەرەنسی بۆ گەشەپێدان و کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان). (بۆ زانیاری زیاتر سەیری خشتەی بڕگەی دووەمی ماددەی دووەمی رەشنووسی یاسای بودجە بکە).
ئەو تەرخانکردنەی کە لە سەرەوە ئاماژەمان پێدا پێشێلکردنێکی ئاشکرای ئەحکامی بڕگەی یەکەمی مادەی (١٠٦)ی دەستوورە کە دەسەڵاتی فیدراڵی پابەند دەکات بە دەستەبەرکردنی دابەشکردنی دادپەروەرانەی بەخشین و هاوکاری و قەرزە نێودەوڵەتییەکان بەپێی ماف و شایستەکانی هەرێمی کوردستان، چونکە ئەگەر پشکی هەرێمی کوردستان بەگوێرەی رێژەی ١٢.٦٧% حیساب بکرێت ئەوا پشکی هەرێمی کوردستان لە قەرزە نێودەوڵەتییەکان یەکسان دەبێت بە بڕی ١ ترلیۆن و 267 ملیار دینار نەک تەنها (62 ملیار) دینار. جگە لەوەش، قیستی قەرزی دەرەکی و ناوخۆ و هەروەها سوودەکانیان لەنێو خشتەی خەرجییە سیادییەکاندا دانراوە کە هەمووى لە پشکی هەرێمی کوردستان دەبڕدرێت پێش ئەوەى پشکی هەرێمی کوردستان لە بودجەی گشتیی فیدراڵییەوە حیسابی بۆ بکرێت و بۆ ساڵى ٢٠٢٣ خەرجییە سیادییەکان دەکاتە 58 ترلیۆن و 294 ملیار دینار (بە رێژەی ٢٩.٢٦%ی کۆی خەرجییەکان) و بە بێ ئەوەی هەرێمی کوردستان سوودمەند بێت لەو قەرزانە بەگوێرەی شایستە دەستوورییەکەی.
پێویستە ئاماژە بە مادەی (4) لە رەشنووسی یاسای بودجە بکرێت کە تێیدا هاتووە (ئەنجوومەنی وەزیرانی فیدراڵی دەتوانێت لە کاتی پێویستدا گواستنەوە (مناقلە) لە نێوان ئەو تەرخانکردنانەی قەرزدا بکات کە لەم یاسایەدا هاتووە و سوودمەندی قەرزەکە بگۆڕێت). بەم شێوەیە لە رەشنووسی یاساکەدا دەسەڵاتی راستکردنەوەی ئەم بابەتە دراوە بە ئەنجوومەنی وەزیرانی فیدراڵی لە رێگەی ئەنجامدانی گواستنەوە (مناقلە) لە نێوان تەرخانکردنی قەرزەکان و گۆڕینی سوودمەندی قەرزەکە بە ئاڕاستەی دەستەبەرکردنی شایستە، بەڵام ئەمە دەمێنێتەوە سەر میزاجی بەڕێز سەرۆکوەزیرانی عێراق کە ئایا ئەم دەسەڵاتەی بەکاردەهێنێت تا هەرێمی کوردستان پشکی خۆی لە قەرزەکان وەربگرێت یان نا؟ بۆیە وا باشترە بە دەقی یاسایی روون ئەو بابەتە یەکلایی بکرێتەوە نەک بدرێتەوە دەست حکومەتی عێراقی.

جێکردنەوەی قەرز و پابەندییە داراییەکانی هەرێمی کوردستان لەناو پڕۆژە یاسای بودجەی عێراقی فیدراڵ بۆ ساڵی ٢٠٢٣:
وەک ئاشکرایە بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان لە بودجەی عێراقی فیدراڵ لەسەر رێژەی ١٢.٦٧% لە کۆی گشتی تەرخانکراوی خەرجییەکانی فیعلی دەستنیشان دەکرێت هەروەک لە مادەی (١٢) لە پڕۆژە یاساکەدا هاتووە، بەڵام ئەمەش دوای داشکاندنی خەرجییەکانی (النفقات السيادية والحاكمة). لەناو خشتەی خەرجییەکانی سیادییشدا سەرجەم بەرکەوتەی گەڕانەوەی قەرز و سوودەکانی ئەو قەرزانەی لەخۆگرتووە و لە بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان کەم دەکرێتەوە بە بێ ئەوەی هەرێمی کوردستان سوودمەند بێت لەم قەرزانە.
هەرچی پەیوەندیدارە بە ئیدیعای هەرێمی کوردستان بۆ شایستە داراییەکانی پێشووی لە ئەستۆی حکومەتی فیدراڵی لە ساڵەکانی ٢٠٠٤ تا ٢٠٢٢ لەناویشیدا بابەتی گەڕانەوەی مووچەی پاشەکەوتکراوی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان، ئەم بابەتە بەگوێرەی بڕگەی (یەکەم) لە مادەی (١٣) لە پڕۆژە یاساکە جێهێڵدراوە بۆ وردبینیکردنی لەلایەن هەردوو دیوانی چاودێری هەرێمی کوردستان و عێراق و هیچ تەرخانکراوێک بۆ ئەم بابەتە دەستنیشان نەکراوە لە خشتەکانی یاسای بودجەی عێراق، ئەمەش لە کاتێکدایە کە بەگوێرەی مادەی (١٥) لە یاسای فیدراڵی بەڕێوەبردنی دارایی فیدراڵی ژمارە (٦)ی ساڵی ٢٠١٩ هاتووە کە نابێت زێدەڕەوی بکرێت لە خەرجییەکانی هاتوو لە یاسای بودجە لەبەر هەر هۆ و پاساوێک بێت و نابێت هیچ پابەندییەک پارەی بۆ خەرج بکرێت ئەگەر تەرخانکراوی نەبێت لە ناو یاسای بودجەدا.

ئاستەنگەکانی بەردەم خەرجکردنی شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان وەک لە خشتەکانی هاوپێچی پڕۆژە یاسای بودجەی عێراقی فیدراڵ بۆ ساڵی ٢٠٢٣ جێگیر کراون:
١. کۆی گشتیی بەشی هەرێمی کوردستان لە خەرجییەکانی بودجەی عێراقی فیدراڵ بۆ ساڵی ٢٠٢٣ بۆ خەرجییەکانی (النفقات الجارية والرأسمالية) دەکاتە ١٦ ترلیۆن و ٦١٠ ملیار دینار بۆ تەواوی ساڵی ٢٠٢٣، ئەمە سەرەڕای بەشی هەرێمی کوردستان لە تەرخانکراوی خەرجییەکانی (النفقات السيادية) بەم شێوەیە:
أ)  ٢٢٨ ملیار و ٣٠٤ ملیۆن دینار؛ مووچەی هێزەکانی پێشمەرگە لە چوارچێوەی تەرخانکراوی هێزە زەمینییەکانی سەر بە وەزارەتی بەرگری.
ب)  ١ ترلیۆن و ٤٢٨ ملیار دینار بۆ خەرجییەکانی گواستنەوەی بڕی ٤٠٠ هەزار بەرمیل نەوت/ رۆژانە لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستانەوە.
ج)  ٢ ترلیۆن و ٤٩٨ ملیار دینار بۆ خەرجیی بەرهەمهێنان و هەناردەکردنی بڕی ٤٠٠ هەزار بەرمیل نەوت/ رۆژانە لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستانەوە.
 بەم شێوەیە کۆی گشتی بەشی هەرێمی کوردستان لە تەرخانکراوی خەرجییەکانی (النفقات الجارية والرأسمالية والسيادية):
 ٢٠ ترلیۆن و ٤٨٦ ملیار دینار.
٢. راستە ئەو بڕە پارەیەی سەرەوە لە خشتەکانی هاوپێچی پڕۆژە یاسای بودجەی عێراق بۆ ساڵی ٢٠٢٣ جێگیرکراوە، بەڵام ئەم ئاستەنگانەی خوارەوەیان هەیە لەبەردەم خەرجکردنی ئەم بڕە پارانە بۆ هەرێمی کوردستان:
أ)  ئاستەنگی خەرجیی فیعلی (الإنفاق الفعلي): لە دوای ساڵی ٢٠١٤ەوە بۆ یەکەم جار لە یاسای بودجەی عێراق بۆ ساڵی ٢٠١٥ دەستەواژەی (النفقات الفعلية) وەک بنەما بۆ هەژمارکردنی بەشی هەرێمی کوردستان بەکارهێندرا. بەمجۆرە وەزارەتی دارایی رێژەی ١٢.٦٧%ی هەرێمی کوردستان لەسەر بنەمای داهاتی فیعلی بەردەستی وەزارەتی دارایی خەرج دەکات کە بە بڕی ١٣٤ ترلیۆن و ٥٥٣ ملیار دینار خەمڵێندراوە نەک خەرجییەکان کە بە ١٩٩ ترلیۆن و ٢٢ ملیار دینار دانراوە.
ب)  ئاستەنگی رێژەی تەرخانکراوی مووچەی هەرێمی کوردستان لە چاو بەغدا ئەگەر (خەرجى فیعلى) بکرێتە بنەما :  کۆی گشتیی تەرخانکراوی مووچە لە سەرتاسەری عێراق ٥٩ ترلیۆن دینارە و ئەوەی هەرێمی کوردستان ٩ ترلیۆن دینارە. بەم شێوەیە مووچەی هەرێمی کوردستان رێژەی ١٥.٢٥%ی تەرخانکراوی مووچەی عێراق پێکدەهێنێت و ژمارەی مووچەخۆرانی عێراق ٤ ملیۆن و ٩٦ هەزار و ٨٠١ فەرمانبەرە و هەرێمی کوردستان ٦٨١ هەزار و ٩٧٩ فەرمانبەرە. بەم شێوەیە فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان رێژەی ١٦.٦% لە ژمارەی فەرمانبەرانی عێراق پێکدێنێت نەک رێژەی ١٢.٦٧%.
ج)  کۆی گشتیی مووچەی تەرخانکراوی چاودێری کۆمەڵایەتی (خانەنشینی) عێراق بریتییە لە ٢٨ ترلیۆن دینار و هەرێمی کوردستان ١ ترلیۆن و ٣٤٦ ملیار دینار.
ه)  تەرخانکراوی مووچەی هێزەکانی پێشمەرگە خراوەتە ناو تەرخانکراوی هێزەکانی وشکانیی سەر بە وەزارەتی بەرگری کە وا باشتر بوو لە خانەیەکی سەربەخۆ لەناو تەرخانکراوی (النفقات السيادية)دا بووایە.
و)  میکانیزمی دەستنیشانکردنی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان بریتییە لە رێژەی ١٢.٦٧% لە کۆی گشتی تەرخانکراوی خەرجیی فیعلی لە دوای داشکاندنی خەرجییەکانی سیادی و حاکیمە و ئەوەی کە دەمێنێتەوە ١١٧ ترلیۆن و ١٠٠ ملیار دینارە، نەک لە کۆی گشتی تەرخانکراوی خەرجییەکان کە بە بڕی ١٩٩ ترلیۆن و ٢٢ ملیار دینار دەستنیشان کراوە.
ز)  دەزگای ناوەندیی ئامار سەر بە وەزارەتی پلاندانانی فیدراڵی، بەپێی نووسراویان ژمارە (12899) لە ١٩/١٢/٢٠١٧ ژمارەی دانیشتوانی هەرێمی کوردستانی بەپێی پارێزگاکان بۆ ساڵی 2018 دیاریکردووە و بە  ٥,٣٠٩,٤٠٥ کەس خەمڵاندووە کە 14%ی کۆی خەمڵاندنی دانیشتوانی عێراق پێکدەهێنێت، کە دەکاتە ٣٨,١٢٤,٢٠٠ کەس، نەک رێژەی 12.67%.
٣.  بڕی پارەی پێویست بۆ پڕکردنەوەی خەرجییەکانی بەرهەمهێنان و هەناردەکردن و گواستنەوەی بڕی ٤٠٠ هەزار بەرمیل/ رۆژانە لە کێڵگەکانی هەرێمی کوردستانەوە بە بڕی ٥ ملیار و ١٤٩ ملیۆن دۆلار لەلایەن کۆمپانیای وردبینیی (دیلۆیت)ەوە خەمڵێندراوە کە دەکاتە ٦ ترلیۆن و ٦٩٤ ملیار دینار، بەڵام لەناو خەرجییەکانی (النفقات السيادية)دا تەنها بڕی ٣ ترلیۆن و ٨٧٦ ملیار دینار دانراوە. بەم شێوەیە کورتهێنانێکی گەورە دروست دەبێت بە بڕی ٢ ترلیۆن و ٨٢٠ ملیار دینار و ئەگەر پڕنەکرێتەوە ئەوا هەرێمی کوردستان ناتوانێت کۆمپانیا بەرهەمهێنەرەکانی نەوت لە کێڵگەکانی هەرێمی کوردستان پابەند بکات بە بەرهەمهێنان و هەناردەکردنی ٤٠٠ هەزار بەرمیل نەوت/ رۆژانە، ئەمە جگە لە قەرز و پارەى پێشەکیى وەرگیراو لە کڕیارانى نەوت و پابەندە داراییەکانی پێشوو پەیوەندیدار بە نەوت و گاز لە ئەستۆی وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان کە هیچ ئاماژەیەکی بۆ نەکراوە لە پڕۆژە یاسای بودجەی عێراق بۆ ساڵی ٢٠٢٣.
٤.  لە پڕۆژە یاسای بودجەی ئەمساڵ جگە لە دەستەواژەی (النفقات الفعلية) دەستەواژەیەکی نوێش هاتوەتەکایەوە کە ئەویش ئەوەیە هەژمارکردنی بەشی هەرێمی کوردستان لە هیچ حاڵەتێکدا نابێت لە رێژەی داهاتی نەوتی و بەشی گەنجینە لە داهاتی خاڵە سنوورییەکان زیاتر بێت (............ وبما لايزيد عن النسبة ذاتها من الإيرادات النفطية وحصة الخزينة من إيرادات المنافذ الحدودية)، بەم شێوەیە هیچ نرخێک بۆ ئەو ژمارانە نامێنێتەوە کە لە خشتەکانی هاوپێچی بودجەی عێراق بۆ هەرێمی کوردستان جێگیرکراون و وەکو ساڵانی پێشوو وەزارەتی دارایی فیدراڵ هەرێمی کوردستان قەرزدار دەکات لەبەردەم حکومەتی فیدراڵی، هەروەک لە ساڵانی ٢٠٢١ و ٢٠٢٢ بینیمان.

پێشنیاری چارەسەر:
١. لابردنی دەستەواژەی (النفقات الفعلية) لە هەردوو بڕگەی (یەکەم) و(دووەم) لە مادەی (١٢) لە پڕۆژە یاسای بودجەی عێراقی فیدراڵ بۆ ساڵی ٢٠٢٣ و بەم شێوەیە بخوێنرێتەوە:
(المادة 12: أولاً- تحدد حصة إقليم كردستان من إجمالي النفقات المبينة في الجدول............. ثانياً: تحدد حصة إقليم كردستان من مجموع النفقات الجارية ونفقات المشاريع الإستثمارية بعد إستبعاد النفقات السيادية....... ).
٢. سەرەڕای لابردنی دەستەواژەی (النفقات الفعلية)، پێویستە ئەم دەستەواژە نوێیەش لاببردرێت کە ئەویش ئەوەیە هەژمارکردنی بەشی هەرێمی کوردستان لە هیچ حاڵەتێکدا نابێت لە رێژەی داهاتی نەوتی و بەشی گەنجینە لە داهاتی خاڵە سنوورییەکان زیاتر بێت (............ وبما لايزيد عن النسبة ذاتها من الإيرادات النفطية وحصة الخزينة من إيرادات المنافذ الحدودية).
٣. لە حاڵەتی جێبەجێنەکردنی پێشنیازی هاتوو لە بڕگەی (١)ی سەرەوە، ئەو کات پێویستە وەک بژاردەی دووەم خەرجییە فیعلییەکانی هەرێمی کوردستانیش لە چوارچێوەی خەرجییە فیعلییەکانی سەرتاسەری عێراق هەژمار بکرێت، نەک تەنها لەسەر خەرجییە فیعلییەکانی پانزە پارێزگاکەی دیکەی عێراق، و لەناو یاسای (قانون الإدارة المالية الإتحادية) ژمارە (٦)ی ساڵی ٢٠١٩ و لە بڕگەی (پازدەهەم) لە مادەی (١)ی یاساکەدا بە ئاشکرا هاتووە کە یەکەکانی خەرجی هەرێمی کوردستانیش دەگرێتەوە. هەروەها لە مادەی (٢)ی هەمان یاسادا هاتووە کە خەرجییەکانی هەرێمی کوردستان بەشێکە لە بودجەی گشتی عێراقی فیدراڵ.
 بۆ جێبەجێکردنی ئەم پێشنیاز و چارەسەرانەش، پێویستە هەمواری پڕۆژە یاساکە بکرێتەوە لەبەر ڕۆشنایی خاڵەکانی سەرەوە. هەندێک لەم هەموارکردنەوانەش لە دەسەڵاتی ئەنجوومەنی نوێنەران نییە بەگوێرەی مادەی (١٢) لە یاسای ژمارە (٦)ی ساڵی ٢٠١٩ چونکە ئەنجوومەنی نوێنەران تەنها دەسەڵاتی کەمکردنەوەی سەقفی بودجەی هەیە نەک زیادکردنی. بەڵام هیچ نەبێت ئەنجوومەنی نوێنەران دەتوانێت دەستەواژەی خەرجی راستەقینە (الانفاق الفعلي) لابەرێت یان هیچ نەبێت وەزارەتی دارایی فیدراڵ پابەند بکات کە خەرجیە فیعلییەکانی هەرێمی کوردستانیش لە چوارچێوەی خەرجیە فیعلییەکانی دەوڵەت ئەژمار بکات و لە هەمان کاتدا ئەو بەربەستەش لا ببەن کە دەڵێت پشکی هەرێمی کوردستان لە هیچ حاڵەتێک نابێ لە بڕی بەشداری هەرێمی کوردستان لە داهاتی فیدڕاڵیی زیاتر بێت..

مەبەست لە خستنەڕووی ئەم بابەتە بەم وردەکارییەوە زیاتر بۆ بەرچاوڕوونی خوشک و برایانی کوردستانییە لە ئەندامانی ئەنجوومەنی نوێنەران بەتایبەتتریش ئەندامانی هەردوو لیژنەی دارایی و یاسایی لە ئەنجوومەنی نوێنەران و هەروەها لایەنە سیاسییە کوردستانییەکانی بەشدار لە (هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت)ە کە پێکهێنەری کابینەی بەڕێز محەممەد شیاع سودانییە کە وا بڕیارە رۆژی ١٠/٥/٢٠٢٣ دوا رێکەوتی یەکلاییکردنەوەی گفتوگۆکانی تایبەت بە پڕۆژە یاسای بودجە بێت.

تێبینی: ئامانج لەم راپۆرتە ئامادەکراوە بۆ پشتیوانیی ئەندامانی ئەنجوومەنی نوێنەران لە فراکسیۆنە کوردستانییەکانە تا هاوکاریان بێ بۆ زامنکردنی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان.