راپۆرت: درەو
لەكاتێكدا توركیا فشارەكانی توندكردوەتەوە بۆ ئەوەی عێراق بەوپەڕی توانای بۆریی (جەیهان)ەوە نەوت هەناردە بكاتەوە، حكومەتی بەغداد چووە ناو گفتوگۆ لەگەڵ سوریا بۆ زیندوكردنەوەی هێڵی كەركوك- بانیاس، هێڵێك كە لە هەشتاكانی سەدەی رابردووەوە كاری پێنەكراوەو پێشبینی دەكرێت تێچووەی بەكارخستنەوەی لەسەر هەردوو وڵات قورس بكەوێت، ئایا نەوتی كەركوك رەوانەی سوریا دەكرێتەوە؟ چارەنوسی نەوتی كوردستان لەنێوان بەندەرەكانی (جەیهان)و (بانیاس) لەم راپۆرتەدا.

سەردانێكی كتوپڕ
محەمەد بەشیر وەزیری وزەی سوریا گەیشتە بەغدادو لەگەڵ حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق كۆبووەوە.
بەپێی قسەی ئاژانسی هەواڵەكانی سوریا (سانا)، وەزیری وزەی سوریا لە دیدارەكەیدا لە بەغداد باسی لەوە كردووە سوریا مانگانە نزیكەی (3 ملیۆن) بەرمیل نەوت هاوردە دەكات، بۆ ئەوەی لە پاڵ بەرهەمی ناوخۆیدا بتوانێت پێداویستی خۆی دابین بكات. 
ئەم سەردانە كتوپڕ بوو، لەسەر بانگهێشتی وەزیری نەوتی عێراق رێكخرا. 

هێڵی بانیاس.. هەوڵێكی كۆن
وەزیری وزەی سوریا باسی لە بایەخی بەستنەوەی هێڵی نەوتی نێوان عێراق و سوریای كردووەو وتویەتی:" هێڵی كۆنی نێوان كەركوك و بەندەری بانیاس تەمەنی گریمانەكراوی تەواو بووەو پێویستی بە هەڵسەنگاندنێكی هەمەلایەنە هەیە". 
حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراقیش ئارەزووی نیشانداوە بۆ كاراكردنەوەی هێڵی بۆری نەوتی عێراق- سوریا، بۆ ئەمە پێشنیاری كردووە "راوێژ بە لایەنێكی پسپۆڕ بكرێت بۆ هەڵسەنگاندنی دۆخی ئێستای هێڵەكەو ئەگەری دووبارە بەكارخستنەوەی هێڵە كۆنەكە یاخود دروستكردنی هێڵێكی نوێ".
عەبدولغەنی وتویەتی: رووداوەكانی ئەمدواییەی ناوچەكە (مەبەستی لە شەڕی ئیسرائیل و ئێران و ئەگەری تێكچوونی رێڕەوە دەریاییەكانە) رەنگە كاریگەری لەسەر هەناردەی نەوتی عێراق هەبێت، ئەمە وا دەكات گەڕان بەدوای دەروازەی جێگرەوە ببێت بە كارێكی پێویست. 
ئەمە هەوڵێكی كۆنە لە بەرگێكی نوێدا، ئۆكتۆبەری 2023 كە هێشتا حوكمی سوریا بەدەست (بەشار ئەسەد)ەوە بوو، حكومەتی عێراق بە پشتیوانی و رێنمایی ئێرانییەكان پرسی زیندوكردنەوەی هێڵی (كەركوك- بانیاس)یان خستە بەر باس، تەنانەت ئەوكات وەزارەتی نەوتی عێراق تیمی هونەری راسپارد بۆ نۆژەنكردنەوەی بۆری (كەركوك - بێجی - حەدیسە) كە نزیكەی (300) كیلۆمەتر دەبێت، وا بڕیار بوو لەناو خاكی سوریاش گفتوگۆ لەگەڵ لایەنی سوری بكرێت بۆ نوژەنكردنەوەی بۆرییەكە، كە بەهۆی شەڕو كێشە ناوخۆییەكانی سوریا لەكاركەوتبوو.
ئەوكات راپۆرتەكان باسیان لەوە دەكرد، ئێران بۆ خۆدزینەوە لە سزاكانی ئەمریكا بەدوای رێگەی تردا دەگەڕێت بۆ هەناردەكردنی نەوت و بەدەستهێنانی داهات، هێڵی كەركوك- بانیاس بەو ناوچانەدا تێدەپەڕێت كە بەدەست هاوپەیمانەكانی تارانەوەن (حەشدی شەعبی و رژێمی ئەسەد)، بەڵام ئێستا ئیتر نەخشەی سیاسی گۆڕاوە، سوریا بەدەست نەیارەكانی ئێرانەوەیە، لەناوخۆی عێراقیش حەشدی شەعبی لەژێر فشاری توندی ئەمریكادایە. 

ئایا هێڵی بانیاس زیندوو دەكرێتەوە؟
 ئەندازیار (غەیاس دیاب) یاریدەدەری وەزیری وزەی سوریا بۆ كاروباری نەوت لە كۆبوونەوەكەدا قسەی كردووەو وتویەتی:" وێستگەکانی پەمپکردن بەدرێژایی رێگای بۆرییەکە نزیکن لە لەناوچوون و پێویستیان بە نۆژەنکردنەوەی گشتگیر هەیە، لەوانەش نوێکردنەوەی بۆری و تانکی و پەمپەکان، هەروەها ژێرخانی کارەباو کارە مەدەنییەکان. نۆژەنکردنەوەی بۆرییە کۆنەکە، لەگەڵ دروستکردنی بۆرییەکی نوێ، دەبێتە هۆی بەدیهێنانی كەڵكی زیاتری ئابوریی". 
باس لە پرسی پرۆژەی راكێشانی كێبڵی ریشاڵی بینایی (فایبەر ئۆپتیك) كراوە هاوتەریب لەگەڵ هێڵی بۆری نەوتەكەو بەستنەوە بە لوبنانەوە. 
هەردوو وەزیری وزەی سوریاو نەوتی عێراق لەسەر ئەوە رێككەوتوون تیمێكی تەكنیكی و راوێژكاری هاوبەش راسپێرن بۆ هەڵسەنگاندنی دۆخی ئێستا، هاوكات بڕیاریانداوە لیژنەیەكی سەرەكیش بەسەرپەرەشتی وەزیری وزەی سوریا دروستبكرێت بۆ بەڕێوەبردنی پرۆسەی هەماهەنگیی راستەوخۆی پرۆژەكانی هاوكاری نێوان هەردوو وڵات. 
 ئێستا پرسیاری جددی ئەوەیە لەكاتێكدا حكومەتی عێراق لە هەوڵدایە جگە لە رێڕەوی دەریایی باشور، دەروازی تری هەناردەكردنی نەوت بدۆزێتەوە، دەتوانێت هاوكات لەگەڵ بەگەڕخستنەوەی هێڵی عێراق- توركیا، هێڵی عێراق- سوریاش بەكاربخاتەوە؟
روانگەی (ئیكۆ عێراق) كە دامەزراوەیەكی تایبەتمەندی بواری ئابورییە، پێیوایە پرۆسەی نۆژەنكردنەوەی بۆری نەوتی كەركوك- بانیاس لەنێوان (400 بۆ 600 ملیۆن) دۆلاری تێدەچێت و عێراق و سوریا دوو دەوڵەتی موفلیسن و ئەم توانا ئابورییەیان نییە بۆرییەكە نۆژەنبكەنەوە یاخود بەتەواوەتی بیگۆڕن، بۆیە بەوتەی ئەم دامەزراوەیە (باشترین چارەسەر ئەوەیە بۆرییەكی نوێ بە توانایەكی زیاترەوە دروست بكرێت، ئەمەش لەرێگەی گرێبەستكردن لەگەڵ دەوڵەتی سێیەم كە هەم شارەزایی لە كارەكەدا هەبێت هەمیش توانای تەمویلكردنی پرۆژەكەی هەبێت). 
نەبیل مەرسومی كە شارەزایەكی ئابورییەو خەڵكی پارێزگای دەوڵەمەند بە نەوتی بەسرەیە، رەشبینە لە پرۆژەی زیندوكردنەوەی هێڵی بانیاس، ئەم پیاوە كە مامۆستای زانكۆیە دەڵێ: 
•    ئەزموونی عێراق لە هێڵی بۆری نەوتدا خراپە، سوریا ساڵی 1982 هێڵی بۆرییەكەی داخست، پاشان سعودیە بۆرییەكەی داخست، بەمدواییانەش توركیا هێڵی جەیهانی داخست، لە هەموو ئەم داخستنانەشدا عێراق زەرەرمەندی گەورە بووە. ئەمڕۆ سوریا دەیەوێت دووبارە هێڵەكە بنیاد بنێتەوە، كێ گەرەنتی ئەوە دەكات جارێكی تر دایناخاتەوە. 
ساڵی 2007 عێراق و سوریا رێككەوتن بۆ دروستكردنەوەی هێڵی بۆری كەركوك - بانیاس و بڕیاربوو لەلایەن كۆمپانیایەكی سەربە كۆمپانیای گازپرۆمی روسییەوە دروستبكرێت، بەڵام لە 2009 ئەو رێككەوتنە هەڵوەشایەوە بەهۆی گرانی تێچوون و كۆمەڵێك كێشەی ترەوە، دەكرێت ئەمەش وەكە پێشینەیەكی خراپ بۆ زیندوكردنەوەی ئەم هێڵە تەماشا بكرێت. 
دورنییە بانگهێشتكردنی وەزیری وزەی سوریا بۆ بەغدادو قسەكردن لەبارەی زیندوكردنەوەی هێڵی كەركوك- بانیاس، وەكو فشار بێت بۆسەر توركیا لەلایەن حكومەتی محەمەد شیاع سودانییەوە، بەتایبەتیش لەكاتێكدا توركیا بەمدواییە لایخۆیەوە كۆتایی هێنا بە رێككەوتنی كارپێكردنی بۆری بەندەری جەیهان و؛ بۆ درێژكردنەوەی تەمەنی ئەم بۆرییە مەرجی ئەوەیە عێراق بەتەواوی توانای بۆرییەكەوە نەوتی پێدا هەناردە بكات واتا رۆژانە زیاتر لە ملیۆنێك بەرمیل، بۆرییەك كە دەمێكە لە كاركەوتووەو حكومەتی هەرێمی كوردستان لەرێگەی سیاسەتی "ئابوری سەربەخۆ"وە لە ساڵی 2014وە زیندووی كردەوەو نەوتی خۆی پێدا هەناردە كرد، كە ئەمەش دواجار ناڕەزایەتی حكومەتی بەغدادی لێكەوتەوەو بەهۆی سكاڵای عێراقەوە لە دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس، لە 25ی ئازاری 2023وە توركیا هەناردەی نەوتەكەی راگرت و لەوكاتەوە تائێستا دەستی پێ نەكردوەتەوە. 
وا دەردەكەوێت لە هەموو حاڵێكدا حكومەتی عێراق دەیەوێت لە ئایندەدا نەوتی هەرێمی كوردستان (ئەگەر رادەستی سۆمۆی بكات) لەرێگەی كەركوكەوە هەناردە بكات، چ هەناردەكردنی لەرێگەی بۆری كەركوك- جەیهان، یاخود لە ئایندەیەكی دووردا لەرێگەی بۆری كەركوك- بانیاس. 
 
لەبارەی هێڵی (كەركوك- بانیاس)ەوە
هێڵی كەركوك- بانیاس یەكێك لە گرنگترین پرۆژەكانی هەناردەی نەوتی عێراق بوو لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمدا، ئەم بۆرییە كە ساڵی 1934 دروستكراوەو درێژییەكەی زیاتر لە (800 كیلۆمەتر)ە، یەكەمجار بۆرییەكی (12) ئینجی بووەو رۆژانە نزیكەی (85 هەزار) بەرمیلی پێدا هەناردە كراوە، بەڵام لە ساڵی 1952 بۆرییەكی (16) ئینجی و دواتر لە كۆتایی شەستەكاندا دوو بۆری (30 و 32) ئینجی تر دروستكراوە. لە ساڵی 1982 حكومەتی عێراق  رەوانەكردنی نەوتی عێراقی لە رێگای سوریاوە راگرت، بەبیانووی پشتیوانی سوریا لە ئێران.
ئەم هێڵە كێڵگەكانی (كەركوك)ی دەوڵەمەند بە نەوتی بەستوەتەوە بە بەندەری (بانیاس)ی سوریاوە لەسەر دەریای ناوەڕاست، ئەمەش دەرفەتی ستراتیژیی بە عێراق بەخشیوە نەوتەكەی بگەیەنێتە ئەوروپا. بەشی بۆریی ئەم هێڵە زۆری دەكەوێتە ناو خاكی سوریاوە، بەهۆی ئەوەی هێڵەكە بۆ ماوەیەكی زۆر لە ناوچەی  شەڕدا بووە هەم لە دیوی عێراق و هەم لە دیوی سوریا، زیانی زۆری بەركەوتووە. 
لە دیوی عێراقەوە بۆرییەكە دوو بەشە، لە كەركوك بۆ بێجی كە نزیكەی (120) كیلۆمەترە بۆرییەكە كێشەی نیەو بۆریەكی (42) ئینجەو توانای رەوانەكردنی (600) هەزار بەرمیل نەوتی هەیە، بەڵام لە بێجی بۆ حەدیسە كە نزیكەی (200) كیلۆمەترە بۆریەكی (30 و 32) ئینجی هەیە كە توانای رەوانەكردنی (150) هەزار بەرمیلی هەیەو پێویستی بە بۆرییەكی (40 بۆ 42) ئینجی هەیە كە توانای رەوانەكردنی (600) هەزار بەرمیلی رۆژانەی هەبێت.