(درەو):  وەزارەتی نەوتی عێراق رەتیدەكاتەوە هیچ گرێبەستێك لەنێوان عێراق و سوریا هەبێت بۆ پێدانی نەوتی خاو، بۆیە ناچێتە ژێر باری ئەو زانیارییانەوە كە باس لە راگرتنی هەناردەی نەوت و هەوڵی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت بۆ سوریا دەكەن.  وەزارەتی نەوتی عێراق ئەو زانیارییانە رەتدەكاتەوە كە لەبارەی راگرتنی هەناردەی نەوتی خاو بۆ سوریا بڵاوكراونەتەوە. وەزارەت لە راگەیەندراوێكدا لەزاری كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ"وە دەڵێ:" هیچ جۆرە گرێبەستێك لەگەڵ لایەنی سوریادا نییە بۆ پێدانی نەوتی خاو، بۆیە هیچ جۆرە هەناردەیەكی نەوت بۆ ئەو وڵاتە رانەگیراوە.  سەرچاوەكان لە وەزارەتی نەوتەوە لە چەند رۆژی رابردوودا میدیاكانی عێراقیان ئاگاداركردەوە لەوەی حكومەتی عێراق لەسەر داوای ئەمریكاو توركیا بڕیاریداوە دەست بە هەناردەكردنەوەی نەوت بكات بۆ سوریا.  بەگوێرەی قسەی ئەو سەرچاوانە، بەر لە كەوتنی رژێمی ئەسەد، حكومەتی عێراق رۆژانە نزیكەی 33 هەزار بەرمیل نەوتی خاو و 120 هەزار تەن نەوتی رەشی رەوانەی توركیا كردووە، ئەمە زانیارییەكی نوێ بوو بۆ رایگشتی لە عێراق، چونكە وەزارەتی نەوت پێشتر لە راگەیەندراوەكانی خۆیدا سەبارەت بە فرۆشی نەوت، بە هیچ جۆرێك باسی لە ناردنی نەوت بۆ سوریا نەكردبوو. سوریا پشت بە هاوردەكردنی بڕی 5 ملیۆن بەرمیل نەوت دەبەستێت بەشێوەی مانگانە، واتا زیاتر لە 160 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا، ئەمەش لەكاتێكدایە بەر لە 2011و راپەڕینی خەڵكی ئەو وڵاتە دژ بە رژێمی ئەسەد، سوریا رۆژانە خۆی نزیكەی 150 هەزار بەرمیل نەوتی بەرهەم دەهێنا.  هەفتەی رابردوو، وەزیری وزەی توركیا باسی لەوەكرد، بەشێكی زۆری وێستگەكانی كارەبا لە سوریا لەكاركەوتوون، توركیا بیر لە هەناردەكردنی كارەبا دەكاتەوە بۆ سوریا. ئێستا كە وەزارەتی نەوت بەفەرمی رەتیدەكاتەوە عێراق نەوتی رەوانەی سوریا كردبێت، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا عێراق دەبێت بە جێگرەوەی نەوتی ئێران بۆ سوریا، چونكە تاوەكو بەر لە كەوتنی رژێمی ئەسەد، ئێران پێداویستی نەوتی سوریای پڕدەكردەوە.   

درەو: لە رۆژی پێنجشەممەوە بڕی (441 ملیارو 900 ملیۆن) دیناری موچەی مانگی 12 گەیشتووەتە هەرێم كە بە دوو گوژمە بووە (264 ملیار) و ئەوەی دووەم (177) ملیار دیناربووە، موچەی مانگی 12یە بۆ موچەی مانگی 11 خەرج دەكرێت . بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لە رۆژی پێنجشەممە 2ی مانگەوە بڕی پارەی تەرخانكراو بۆ موچەی مانگی (12) رەوانەی هەرێمی كوردستان كراوە كە (441 ملیارو 900 ملیار) دیناربووەو بەدوو گوژمە هاتووە، یەكێكیان (264 ملیار) و ئەوەی دووەم بە (177) ملیار دیناربووەو ئەو بڕە پارەیە بۆ موچەی مانگی 12 هاتووە بەڵام هەرێمی كوردستان بۆ كورتهێنانی موچەی مانگی 11 تەرخانكراوە ئەو بڕە پارەیەی كە بۆ موچەی مانگی 12 نێردراوە خۆی نزیكەی (ترلیۆنێك)  دینار بووە، بەڵام بڕی نزیكەی (485) ملیار دیناری داهاتای ناوخۆ و بڕی (76) ملیار دیناری لێبڕینی خانەنشینی لێبڕاوە، ئەوەی ماوەتەوە (441 ملیارو 900) ملیۆن دینارە، واتا هەرێمی كوردستان داهاتی ناوخۆی رادەستنەكردووە بۆیە ئەوان راستەوخۆ لە موچەی مانگی 12یان بڕیوە. ئێستا وەزارەتی دارایی عێراق تەسفیەی تەواوی ساڵی 2024ی لەگەڵ هەرێمی كوردستان كردووەو موچەی هەر (12) مانگەكەی ناردووە، بە لێبڕین و تەسفیەكردنی داهاتی دامەزراوە فیدراڵیەكانی هەرێم كە مانگانە نزیكەی (78 -80) ملیار دینارەو هەرێم رادەستی بەغدادی نەكردووە، واتا لە نزیكەی (900) ملیار دیناری داهاتی ناوخۆی دامەزراوە فیدراڵیەكانی هەرێم، لە ساڵی 2024دا هەرێمی كوردستان نزیكەی (415) ملیار دیناری ناردووە، بۆیە لە كۆتاییدا بەغداد خۆی راستەوخۆ پارەی داهاتی ناوخۆی لە موچەی مانگی 12 بڕیوە.   وەزارەتی دارایی عێراق لە راپۆرتی خۆیدا بڵاوی كردەوە كە لە ساڵی 2024 بڕی (10 ترلیۆن و 901 ملیار) دیناری بۆ هەرێمی كوردستان ناردووە بە بێ ئەو (441) ملیار دینارەی كە بۆ موچەی مانگی (12) ناردوویەتی تەمویلی وزارەتی دارایی عێراق بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (10 مانگی یەکەمی 2024) بەپێی ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق کە دواترینیانی بۆ کۆتایی تشرینی یەکەمی 2024 لە (24/12/2024) بڵاو کردووەتەوە، لە سەرەتای ساڵەوە بۆ کۆتایی تشرینی یەکەمی 2024، وەزارەتی دارایی عێراق لە چوارچێوەی خەرخییەکانیدا ئاماژەی بەوە کردووە، بە بڕی (10 ترلیۆن و 901 ملیار و 261 ملیۆن و 957 هەزار و 875) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێمی کوردستانی کردووە، بەجۆرێک؛ 1.    بە بڕی (7 ترلیۆن و 687 ملیار و 867 ملیۆن و 216 هەزار و 132) دینار و بە ڕێژەی (71%)ی خەرجییەکانی وەزارەتەکە لە چوارچێوەی خەرجییەکانی هەرێمی کوردستاب بۆ موچەی فەرمانبەران نێردراوە. 2.    بڕی (251 ملیار و 699 ملیۆن 449 هەزار و 667) دینار بە ڕێژەی (2%)ی خەرجییەکان بۆ بواری خزمەتگوزاری (المستلزمات الخدمیة) نێردراوە. 3.    بڕی (285 ملیار و 143 ملیۆن و 528 هەزار و 433) دینار بە ڕێژەی (3%)ی خەرجییەکان بۆ بواری شمەک (المستلزمات السلعیة) نێردراوە. 4.    بڕی (130 ملیار و 825 ملیۆن و 557 هەزار و 26) دینار بە ڕێژەی (1%)ی خەرجییەکان بۆ بواری چاکسازی (صیانة الموجودات) نێردراوە. 5.    زیاتر لە (485 ملیار و 831 ملیۆن و 378 هەزار) دینار بە ڕێژەی (4%)ی خەرجییەکان بۆ بواری هاریکای و یارمەتی و خەرجی دیکە (المنح والاعانات والفوائد والمصروفات الاخری) نێردراوە. 6.    زیاتر لە (ترلیۆنێک و 973 ملیار و 246 ملیۆن و 384 هەزار) دینار بە ڕێژەی (18%)ی خەرجییەکان بۆ چاودێری کۆمەڵایەتی (الرعایة الاجتماعیة) نێردراوە. 7.    زیاتر لە (86 ملیار و 648 ملیۆن و 443 هەزار) دینار بە ڕێژەی (1%)ی خەرجییەکان بۆ بوار و خەرجی سەمایەگوزاری (النفقات الرأسمالیة) نێردراوە. بۆ وردەکاری زیاتر لە بارەی تەمویلە داراییەکانی عێراق بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سەرەتای ساڵەوە تا کۆتایی مانگی (10ی 2024) بەپێی مانگەکانی ساڵەکە، بڕوانە خشتەکەی خوارەوە؛ خشتە     لینكی راپۆرتەكانی وەزارەتی دارایی عێراق  

 درەو: ✍️ سەرتیپ جەوهەر لە 9ی ئاداری 2011 بەهۆی گرتنی ژمارەیەك مێرد منداڵ بەهۆی نوسین لەسەر دیواری خوێندنگەكەیان لەشاری درعای باشوری سوریا، بڵێسەی ناڕەزایەتی دژی رژێمی ئەسەد دەستی پێكرد. لەبەرامبەردا رژێمی ئەسەد دڕندانە رووبەرووی كەسوكاری ئەو خوێندكارانە بوویەوەو بووەهۆی كوژرانی ژمارەیەك هاوڵاتیی. ئەم رووبەرووبونەوانە بووە هۆی كڵپەی بەهاری عەرەبی لەسوریا. رۆژانی یەكەم خۆپێشاندەران داوای چاكسازیی لەحوكمڕانیی دەكرد، بەڵام زۆر خێرا گروپی چەكداریی دروستبوون و ئیدی دروشمی خۆپێشاندانەكان گۆڕا بۆ رووخان و رۆیشتنی رژێمی ئەسەد. دوای ماوەیەكی كەم خۆپێشاندان و ناڕەزایەتیەكان شارە كوردستانیەكانیشی گرتەوە. بڵێسەی ئەو خۆپێشاندانانە دوای چەند هەفتەیەك گەیشتە رۆژئاوای كوردستان و لەیەك كاتدا لەشاری قامیشلۆو عامودا سەریهەڵدا. بەماوەیەكی زۆر كەم دوای خۆپێشاندانەكان توركیا چوارچێوەیەكی سیاسی و چەندین گروپی تیرۆرستی بەناوی ئۆپۆزسیۆن دروستكرد بۆ دەستبەسەرداگرتنی ناوچە كوردستانیەكانی سوریا. هاوكات چوارچێوەیەكی سیاسیشی بەناوی هاوپەیمانێتی ئیئتیلافی سوریا لەناوەڕاستی 2011 بۆ دروستكردن گوایە ژمارەیەك حزب و لایەنی ئۆپۆزسیۆنن كار بۆ رووخاندنی رژێمی سوریا دەكەن. لەگەڵ دروستكردنی ئەو چوارچێوەیە لەلایەن توركیا، چوارچێوەیەكی دیكە لەهەولێر بەناوی ئەنجومەنی نیشتیمانیی كورد لەسوریا (ئەنەكەسە) لە 26 ئۆكتۆبەری 2011 لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستان راگەیەنرا كە ژمارەیەك حزب و لایەنی رۆژئاوای كوردستانی لەخۆدەگرت كە نزیكی پارتی بوون. ئەو ئەنجومەنە بووە ئەندام لەو هاوپەیمانێتیەی كە توركیا پێشتر دروستیكردبوو بەناوی ئیئتیلافی ئۆپۆزسیۆنی سوریا. سەرەتای دروستبوونی ئاڵۆزییەكانی سوریا، پارتی یەكێتیی دیموكرات (پەیەدە) كە لەكۆتایی 2003 و سەرەتای 2004 لەلایەن پەكەكەوە بۆ سوریا دروستكرابوو، گروپی گەنجان و رێكخستنی لەشارەكانی رۆژئاڤا دروستكردبوو بۆ خۆپێشاندان و كۆنترۆڵكردنی ناوچە كوردستانیەكان. واتە پێشوەختە رێكخستنەكانی پەیەدە دەستیان بەجموجۆڵ كردبوو، بەفیعلیش دەستیانكرد بەخۆپێشاندان و جوڵاندنی خەڵك، ئامادەبوون بۆ رزگاركردنی ناوچە كوردستانیەكان. حكومەتی سوریا بۆ دوورخستنەوەی مەترسی توركیاو داگیركردنی سنورەكان و كەمكردنەوەی فشاری داواكاری خەڵك بۆ رووخانی رژێمی ئەسەد، سەرەتا لەڕێی ئێران گفتوگۆی لەگەڵ پارتی و یەكێتیی كرد بۆ ئەوەی 10 بۆ 15 هەزار پێشمەرگەی باشوری بهێننە شارە كوردستانیەكان بۆ پاراستنی ئەمنیەت و دوای ماوەیەك بگەڕێنەوە، بەڵام توركیا بەو پلانەی زانی و رێگری لەو پلانەكرد. بەپێی ئەو زانیاریانەی هەبوون ئەوكاتە، ئێران پلانی (B)ی خستەكار ئەویش بەناچاریی گفتوگۆكردن بوو لەگەڵ پەكەكە بۆ ئەوەی بتوانن هاوكاربن. ئەوەبوو ئاسانكاریكرد بۆ پەیەدە بۆ كۆنترۆڵكردنی ناوچە كوردستانیەكان لەلایەن رێكخستنەكانیانەوە. چونكە پێیانوابوو دەتوانن گفتوگۆ لەگەڵ ئەو هێزەدا بكەن، لانیكەم هەندێك شت بپارێزن. سەرەتای خۆپێشاندانەكان گروپە نزیكەكانی توركیا واتە گروپە عەرەبییە شۆڤینیەكان لە قامیشلۆو شارە كوردیەكان جگە لەبەرزكردنەوەی دروشمی رووخاندنی رژێمی ئەسەد دەیانویست پشێوی لەگەڵ كورد بنێنەوە. خۆپێشاندەرانی كوردیش جگە لەداواكاری چاكسازیی لەحوكمڕانیی، داواكاری گەیشتن بەمافی نەتەوەییان دەكرد ئەمەش جیاواز بوو لەدروشمی گروپەكانی نزیك توركیا، ئەمە وایكرد سوریا حكومەتی سوریا بیر لەوەبكاتەوە گفتوگۆ لەگەڵ كورد بكات تاوەكو لایەنی كەم لەڕێی كوردەوە پەرژینێك یان ناوچەیەكی تامپۆن لەبەرامبەر توركیا لەناوچە سنوریەكان دروستبكات و رێگە لەتوركیا بگرێت دەستوەربداتە سوریا، لەبەرامبەردا هەندێك مافی كلتوریی بداتە نەتەوەی كورد. چونكە ئەسەد دەیزانی كە كورد بەرگری لەخاكی خۆی دەكات. سەرەتا ئەو رێكخستنەكانی پەیەدە چەكی سوكیان بەردەست بوو. رێكخستنەكانیان ناونابوو ئەنجومەنی لاوان و گەنجان كە ئەوكاتە ئەوان پێیان دەگوتن (تنسیقیات). حكومەتی سوریا چاوپۆشی لەرێكخستنەكانی ئەو حزبە كرد. دوای زیادبوونی فشاری توركیاو زیادبوونی ناڕەزایەتیەكان و گەشەكردنی گروپە ئیسلامیی و عەرەبیە شۆڤینیە توندڕەوەكان حكومەتی سوریا لەناوچە سنوریەكان كشایەوە، دواتر چەندین ناوچەی دیكەی بەبێ‌ شەڕ و بەڕێككەوتنی رانەگەیەنراو رادەستی ئەو رێكخستن و هێزەكرد كە پەیەدە دروستیكردبوو دواتر ناونرا یەكینەی پاراستنی گەل (یەپەگە)، جگە لەچەند ناوچەیەك لەناوەڕاستی قامیشلۆو ناوەڕاستیی حەسەكە كە ناونرابوون (مربع الامنی) كەرژێم تێیاندا مایەوە. ئیدی ئەو هێزەی كورد بووە هێزی سەردەست لەرۆژئاوای كوردستان و ئاسایشی هەموو ناوچەكانی گرتە دەست، ئەمەش ترسێكی زۆری لای توركیا دروستكرد. بۆ سەرەتای 2012 پەیەدە لەڕێی ئەو هێزەی دروستیكردبوو زۆربەی ناوچەكانی رۆژئاوای كوردستانی كۆنترۆڵكرد كە زۆرینەی كوردنشین بوون، بەڵام ئەو ناوچانەی عەرەبنشین یان زۆرینەی عەرەب بوون كەوتە دەست هێزەكانی بەناو ئۆپۆزسیۆن، لە سەرێ‌ كانیەوە تا دەگاتە گرێ سپی بەرەو كۆبانیی كە لێوارو لێواری سنوری كوردستانی باكورە. لە ساڵی 2012 بەپیشتیوانی توركیا، هێزێكی ئۆپۆزسیۆن هەوڵیاندا پەلاماری چەند شارۆچكەو گوندێك لە سەرێكانیەوە بدەن، بەڵام خێرا بەرپەرچ درانەوەو سەركەوتوو نەبوون. لەپاڵ بوونی ئیدارەی دەوڵەت كە سەر بەرژێمی سوریابوو، لە 21ی كانونی دووەمی 2012 پەیەدە ئیدارەی رۆژئاوای كوردستانی بەناوی رێڤەبەری خۆسەر راگەیاند،. واتە هەم دامودەزگاكانی دەوڵەتی دیمەشق هەبوون و هەمیش ئەو رێڤەبەرایەتیەی كورد هەبوو. لە 2013 بەرەی تیرۆرخوازی نوسرە لەڕێگەی چەند هۆزێكی عەرەبیی بەتایبەت هۆزی (تەی) هەوڵیدا پەلاماری چەند ناوچەیەكی رۆژئاوای كوردستان بدەن، هێزەكانی یەپەگە روبەڕویان بونەوەو رێگەیان لەو هەوڵە گرت. لە 2014 هێرش و پەلاماری یەپەگە بەرەو كۆبانی دەستی پێكردو توانیان لەسەرێكانیەوە تا كۆبانیی ئازاد بكەن و دەریان بكەن.  دواتر ئاراستەی پەلامارەكانیان بەرەو باشوری قامیشلۆ گۆڕیی و توانیان چیای كەزوان كە عەرەب كردبویان بە جەبەل عەبدولعەزیز بەرەو رۆژهەڵات تا سنوری باشوری كوردستان ئازاد بكەن. ئەو ناوچانە لەژێر هەژموونی هێزەكانی كورد (یەپەگە) مانەوە. دواتر گروپی تیرۆرستی داعش دروست بوو، دەستیگرت بەسەر رووبەرێكی بەرفراوانی سوریا، بەڵام ئەو هێزانەی یەپەگە رووبەروویان بوونەوەو هێدی هێدی ناوچەی جیاوازیان لێ دەستاندن و كۆنترۆڵیان دەكرد. سەرەتای راپەڕینەكان، لەرۆژئاوای كوردستان چوارچێوەیەكی دەستوریی دانپێدانراو نەبوو، هەروەك سازانی نیشتیمانیی و چوارچێوەیەكی سیاسی بۆ لەخۆگرتنی حزب و لایەنە سیاسیە كوردییەكانیش نەبوو. ململانێی پەیەدەو ئەنەكەسە بووە دەستپێكی كێشەوململانێی سیاسی رۆژئاوای كوردستان. لە 2012 بۆ 2014 چەندین دیدارو رێككەوتننامەكران، بەڵام هیچی سەرینەگرت و جێبەجێی نەبوون. دوای چەند ساڵێك ئەو هێزەی رۆژئاوای كوردستان (یەپەگە) پەیوەندی لەگەڵ دامودەزگا موخابەراتیەكانی فەرەنساو ئەمریكاو ئەڵمانیا چەند وڵاتێكی دیكەی عەرەبی و ناوچەكە بۆ دروستبوو. فەرەنسیەكان لەكۆتایی 2014 یەكەم تیمی پشكنین و بەدواداچوونیان رەوانەی رۆژئاوای كوردستان كرد، ئەمە سەرەتایەك بوو بۆ پەیوەندی پەیەدەو رێڤەبەری خۆسەر لەگەڵ وڵاتان لەسەر ئاستی ئەمنی دژ بەداعش و گروپە چەكدارە تیرۆرستەكان. لە 10 اوكتوبر 2015 هێزێكی نوێ‌ بەناوی هێزەكانی سوریای دیموكرات دروستكرا، ئەم هێزە سەربازییە جگە لەكورد عەرەب و پێكهاتەكانی دیكەشی لەخۆگرت بەفەرماندەیی مەزلوم عەبدێ. دروستكردنی ئەم هێزە، سەرەتایەكی نوێ‌ بوو بۆ رۆژئاوای كوردستان، چونكە هێزەكە رۆڵی هێزێكی سەربازیی یەكگرتووی بینی و فەرماندەكەشی (مەزلوم عەبدێ) جگە لەرۆڵی فەرماندەیەكی سەربازیی سەربازیی، هاوكات رۆڵی رابەرێكی سیاسیشی بینی، ئەمەش وەك دیفاكتۆ باری رۆژئاوای كوردستانی كەمێك سوككرد بەهۆی نەبوونی چوارچێوەیەكی سیاسی و نیشتیمانیی كە لایەنەكان كۆبكاتەوە. دوای ئەوە ئەمریكاو وڵاتان وەك دیفاكتۆ لەغیابی هەڵبژاردن و چوارچێوەیەكی سیاسی ، مامەڵەیان لەگەڵ مەزلوم عەبدێ دا دەكەن كرد وەك مەرجەع و رێبەری رۆژئاوای كوردستان. ئەو هێزەی چەكدارەی كورد  رۆڵی زۆر كاریگەری بینی لەرزگاركردنی شاری كۆبانیی لەناوەڕاستی 2015 كەببوە تەحەدایەكی گەورە بەرامبەر توركیاو تیرۆرستان. كەوتنی كۆبانیی سەرەتایەك بوو بۆ لەناوبردنی قۆناغ بەقۆناغی داعش و بەرفراوانبوونی سنوری جوگرافی رۆژئاوای كوردستان تا لەئازاری 2019 گەیشتنە شارۆچكەی باغۆز لەباشوری رۆژهەڵاتی فورات. بەرزگاركردنی باغۆز لەتیرۆرستانی داعش، نزیكەی تەواوی رۆژهەڵاتی فورات كەوتە دەست هێزەكانی سوریای دیموكرات. لەماوەی 12 ساڵی رزگاركردنی رۆژئاوای كوردستان، سەرەتا ناوی ئەو رێڤەبەرییە (رۆژئاوای كوردستان) بوو، دواتر رێڤەبەری خۆسەر گۆڕی بۆ (ئەنجومەنی فیدرالی رۆژئاوا/ باكوری سوریا) دواتر لە لە 6ی ئەیلولی 2018 بەڕێوبەرانی ئەو ناوچەیە دروشمێكی نوێیان بەرزكردەوەو ناوی ناوچەكەیان كردە (رێڤەبەری خۆسەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا) هەردوو وشەی (فیدرالیی و رۆژئاڤا)یان هەڵگرت. دوای زیاتر لە 13 ساڵ بەردەوامبوون لەدۆخی دیفاكتۆی سوریا، بەڕێككەوتنی وڵاتانی زلهێزو ناوچەكە، دەستەی تەحریری شام بەسەرۆكایەتی محەمەد جۆلانیی (ئەحمەد شەرع) دەستیكرد بەپەلاماردنی رژێمی ئەسەدو لە 8ی كانونی یەكەمی ئەمساڵ رژێمی بەعس روخاو بەشار ئەسەدی سەرۆكی رژێمەكە بەرەو روسیا هەڵات. هێزەكانی سوریای دیموكراتیش تەواوی ناوچەكانی رۆژهەڵاتی فوراتیان خستە ژێر كۆنترۆڵی خۆیان و ئازادیان كرد. . رووبەرو ژمارەی دانیشتوانی رۆژئاوای كوردستان.. ئێستا ئەو رووبەرەی لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتە لەنێوان 45 بۆ 48 هەزار كیلۆمەترە كە دەكاتە نزیكەی 26% خاكی سوریا. ئەو ناوچانەی لەژێر كۆنترۆڵی جۆلانیدایە بە ناوچەی سوەیداوە 127 هەزار كیلۆمەترە واتە نزیكەی لە 69%ی خاكی سوریا، ئەمە لەكاتێكدا پێشتر هێزەكانی جۆلانی (دەستەی تەحریری شام) لەنێوان 4 بۆ 4.5 هەزار كیلۆمەتر چوارگۆشەیان لەژێر كۆنترۆڵ بوو كە دەیكردە نزیكەی 2.5%ی خاكی سوریا. هاوكات ئەو ناوچانەی ئێستا لەلایەن توركیاو گروپە تیرۆرستەكانی سەربەتوركیا لەناو سوریا داگیركراوە دەگاتە 9 بۆ 10 هەزار كیلۆمەترە كە دەكاتە نزیكەی 5.5% رووبەری سوریا. بەپێی ئاماری ناڕەسمیی، ئێستا ژمارەی دانیشتوانیی سوریا سەرو 25 ملیۆن كەسە. ژمارەی دانیشتوانیی رۆژئاوای كوردستان لەنێوان 4.5 ملیۆن بۆ 4.8 ملیۆن كەس دەبێت واتە لەنێوان 18% بۆ 19%ی دانیشتوانی سوریا. لەبیریشمان نەچێت كورد لەسوریا، بەشێوەیەكی سەرەكیی لەناوچە سنورییەكانی نێوان باكورو رۆژئاوای كوردستانن كە لەمێژوودا پێی گوتراوە (بن خەت) لەشاری دێركەوە دەستپێدەكات تا دەگاتە رۆژئاوای عەفرین. زۆربەی شارەكان بەسنورەكانەوە نوساون یاخود چەند كیلۆمەترێك لەسنورەكانەوە دوورن بەتایبەتیش حەسەكە. ژمارەی دانیشتوانی كورد لەسوریا بەتەواوی دیار نییە، بەڵام دابەشبوون بەسەر سێ‌ ناوچە: یەكەم: سنوری رۆژئاوای كوردستان، واتە ئەو سنورەی كە لەدێركەوە دەستپێدەكات تا دەگاتە شاری كۆبانیی و گەورەترین شاریش حەسەكەیە كە ناوەندی پارێزگای حەسەكەیە. ژمارەی دانیشتوانی كورد لەوناوچەیە نزیكەی 2 ملیۆن كەس دەبێت. بەهۆی ئاوارەبوونی ژمارەیەكی زۆری كوردی عەفرین و ناوچەكانی رۆژهەڵاتی عەفرین، كورد لەرۆژئاوای كوردستان لەوە زیاترە كە دەخەمڵێنرێت بۆیە بەپێی خەمڵاندنی ناڕەسمیی ژمارەی كورد لەنێوان 28% بۆ 33% باكوری رۆژهەڵاتی فورات دەبێت. دووەم: كورد لەشام. لەوێش ژمارەی كورد روون نییە، بەڵام باس لەوەدەكرێت كە ژمارەی كورد دەگاتە نزیكەی یەك ملیۆن. لەشام دوو دانیشتوانیی كورد هەن. یەكەمیان ئەوانەن كە لەمێژە لەشام نیشتەجێن و مێژووی نیشتەجێبوونیان دەگەڕێتەوە سەردەمی سەلاحەدینی ئەیوبیی و كۆنتر. ئەوانە لەگەڕەكی كوردان (روكنەدین) نشتەجێن، ئەوانە زۆربەیان زمان و فەرهەنگی كوردییان لەبیرچۆتەوە تەنها ناوی خێزان و باوانیان بەكوردی ماوەتەوە. بەشەكەی دیكەیان ئەو كوردانەن كە مێژووی نیشتەجێبوونیان دەگەڕێتەوە بۆ ماوەی بەر لە 70 ساڵێك. ئەو كوردانە بەهۆی راگوێزانی بەزۆر لەسەردەمی بەعس و بەهۆی نەبوونی و كاركردن و خوێندن هاتوونەتە شام. ئەوانە زمان و فەرهەنگی كوردەوارییان بیرنەچۆتەوەو پەیوەندییەكی توندیان لەگەڵ شارە كوردستانیەكان هەیە هاتوچۆی كەسوكاریان هەیە لەشارە كوردستانیەكان. سێیەم: حەلەب و باكوری حەلەب. ئەو كوردانەی لەهەردوو گەڕەكی گەورەی حەلەب (شێخ مەقسودو ئەشرەفیە) نیشتەجێن، هاوكات ئەو كوردانەی لە عەفرین و دەوروبەری و بەشێكیشیان لەرۆژئاوای عەفرین لەچیای كوردان (جەبەل ئەكراد) نیشتەجێن. بەپێی خەمڵاندن ژمارەی كورد لەو ناوچەیە دەگاتە نزیكەی یەك ملیۆن. سەرئەنجام ژمارەی كورد لە سوریا بەپێی خەمڵاندنی ناڕەسمیی، بەهەر سێ‌ ناوچە دەگاتە نزیكەی 4 ملیۆن كورد لە سوریا واتە ژمارەی كورد لەسوریا دەگاتە نزیكەی 12%ی دانیشتوانی سوریا. چارەنوسی رۆژئاوای كوردستان دوای رووخانی ئەسەد.. بەدڵنیاییەوە گرنگترین پرسیار هەموومان بیكەین چارەنوسی رۆژئاوای كوردستانە دوای رووخانی رژێمی بەشار ئەسەد. وڵامی ئەم پرسیارە زووەو زەحمەتە، بەڵام دەكرێت كورتەی شیكارییەك بخەینە روو، واتە ئەگەرو پێشیهاتەكان بخەینە روو. بەپێی ئەو بارودۆخ و گۆڕانانەی دەیبینین، رێكخستنەوەی سوریا زۆر زەحمەتترە لەوەی پێشبینی دەكرا. ئەو گرفتانەی بەردەم سوریای دوای ئەسەدو حوكمڕانانی نوێی ئەو وڵاتەن بریتیە لە: یەكەم: چارەسەركردنی گرفتی ناوچە داگیركراوەكانی توركیا. ئاسان نییە توركیا بەمزوانە دەستبەرداری ئەو گروپە چەكدارانە بێت كە نزیكەی لە 5.5% خاكی سوریایان بەدەستە. دووەم: چارەسەركردنی پرسی كورد كە ئێستا زیاتر لە چارەكی خاكی سوریای بەدەستەو خاوەنی هێزێكی 120 هەزار چەكدارییەو پشتیوانییەكی گەورەی ئەمریكاو ئەوروپای هەیە. سێیەم: چارەسەركردنی گرفت و داخوازیی دروزەكان كە نزیكەی لە 5%ی سوریا پێكدێنن. ئێستا هێزی چەكدارو ناوچەی جوگرافیی و رابەرێكیان هەیە بەناوی شێخ حیكمەت هیجری. چوارەم: چارەسەركردنی  گرفتی عەلەوییەكان دوای رووخانی ئەسەد. ئەو پێكهاتەیە كە نزیكەی لە 11% بۆ 12%ی دانیشتوانی سوریا پێكدێنن. هەم ئێران پشتیوانیان دەكات و هەمیش خاوەنی مەرجەعیەتێكی داخراوی عەلەوین. پێنجەم: پرسی نوسینەوەی دەستور یەكێك دەبێت لەكێشە زۆر ئاڵۆزەكانی داهاتووی ئەو وڵاتە، چونكە پێویستی بەلێزانیی و وردەكاریی زۆر هەیە، بەتایبەتیش ئەو گروپەی ئێستا سەردەستن، ئیسلامیی رادیكاڵن، رێككەوتن لەسەر شێوەی بەیەكەوە ژیانی گروپە ئیتنی و سیاسیەكان زۆر زەحمەت دەبێت. سەرباری ئەو گرفتانەی بەردەم سوریا بەگشتیی و حوكمڕانانی ئێستای دیمەشق، بەڵام گەشبینیەك سەبارەت بەداهاتووی كوردستان هەستی پێدەكرێت لەبەر ئەم هۆكارانە: یەكەم: رووخانی ئەسەد بەپێی رێككەوتنێكی پێشوەختە بوو. دوای رووخانی ئەسەدیش هەڵسوكەوتی جۆلانیی و گروپی تەحریری شام گۆڕانی زۆر گەورەی بەسەردا هاتووە، پێدەچێت سنورێكیان بۆ دانرابێت و رێنەدرێـت دەربازی ناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكرات بن. هەرچەندە هەموو چاودێران پێیانوایە جۆلانیی گورگە لەپێستی مەڕ، نایەوێ ئێستا هیچ لێدوانێك یان جموجۆڵێك بكات دەرگای كێشەی زیاتر لەخۆی بكاتەوە، بەڵام ئەگەر هێزی هاتەوە بەر ئەوا دەیەوێت هەموو سوریا بخاتە ژێر ركێفی خۆی و ئایدۆلۆژیای رادیكاڵانەی خۆی جێبەجێبكات. لەچەند رۆژی رابردوو لەفرۆكەخانەی زومێر لەگوندەواری دیمەشق كۆبونەوەیەكی رانەگەیەنراو لەنێوان مەزلوم كۆبانیی و جۆلانیی بەئامادەبوونی ئەمریكاییەكان ببوو، بەڵام ئەنجامەكەی باش نەبوو، چونكە لەلایەك جۆلانی بڕوانەبوونی خۆی بەفیدرالیی بەئاشكرا دەربڕی بوو، لەلایەكی دیكە بەعەقڵیەتی دەوڵەتێكی مەركەزیی تێروانینی خۆی بۆ ئایندەی سوریا دەربڕیبوو. دەكرێت وردەكاریی كاتێكی دیكە باس بكرێت. دووەم: ئەو هێزەی كۆنترۆڵی دیمەشقیكردووە هێزێكی ئیسلامیی سیاسیی رادیكاڵە، وڵاتانی ئەمریكاو ناوچەكە بەتایبەت ئیسرائیل لێی دڵنیا نین بۆیە پێویستیان بەهێزێكی دیكەی هەیە لەناو سوریا بۆ پارسەنگكردنی هێزو دڵنیایی لەهەڵسوكەوتی تاكڕەوی دەسەڵات لەدیمەشق، بۆیە بەهەموو ئەگەرێك دەست بەكورد یان هێزەكانی سوریای دیموكرات دەگرن كە هێزێكی علمانی چەپە. سێیەم: رێگریكردن لەتوركیاو ناردنی هێز بۆ كۆبانیی تا توركیا لەرووباری فورات نەپەڕێتەوە، ئاماژەیەكی روونە كە سنوری ئێستای رێڤەبەری خۆسەر، ناوچەیەكی فیدراڵیی یان رێڤەبەری خۆسەرەو سنورەكەشی رۆژهەڵاتی فوراتە. خستنەخوارەوەی فرۆكەی بێفرۆكەوانی بەیرەقداری تورك لەماوەی چەندرۆژی  رابردوو لەلایەن هێزەكانی سوریای دیموكرات و گواستنەوەی هاوكاریی سەربازیی لەڕێی دەروازەی قائیم لەعیراقەوە ئاماژەیەكی روونە كە ئەمریكا رێگا بەتوركیا نادات سنوری روباری فورات ببەزێنێت و ناوچەكانی رۆژئاوای كوردستان داگیربكات. چوارەم: هێزەكانی سوریای دیموكرات وەك باشترین هێزی هاوبەش و شەریكی ئەمریكا دەبینرێن، ئەمریكا پێویستی بەو هێزە هەیە تاوەكو لانیكەم بەشێكی سوریا لەهەژموونی توركیا بپارێزێت كە ئێستا خەریكە دەست بەسەر دیمەشقدا بگرێت. پێنجەم: بەنزیكەی لە 90%ی نەوت و گازی یەدەگ و دۆزراوەی سوریا دەكەوێتە رۆژهەڵاتی فورات كە ئێستا لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتدایە، بۆیە ئەمریكا هەم بۆخۆی و هەمیش بۆ ئەوەی نەكەوێتە ژێر دەستی دیمەشق پێویستی بەپاراستنی ئەو ناوچەیە هەیە. بەكورتی چارەسەربوونی پرسی كورد لەسوریا كاتێكی زۆری دەوێت. لەلایەك كورد پێویستی بەوە هەیە لەدەستوری نوێی سوریا بەروونی جێگەی بكرێتەوەو مافەكانی بەروونی دەستنیشان بكرێت و دەسەڵات و هێزە سەربازییەكەی (هەسەدە) بپارێزێت. لەلایەكی دیكە پێویستی بەیەكلاییكردنەوەی ئەو سنورە جوگرافیە هەیە كە ئێستا لەژێر هەژموونی ئەودایەو هێشتا دەسەڵاتدارانی دیمەشق هیچ لێدوانێكی یەكلاكەرەوەیان نەداوە سەبارەت بەتێگەیشتنیان بەچۆنیەتی ژیان لەگەڵ كورد. لەبیریش نەكەین توركیا بەهەموو شێوەیەك هەوڵدەدات هەرچی هەوڵ هەیە لەباری ببات كە بەئاراستەی داننان بەمافی كوردو فیدرالیەتی رۆژهەڵاتی فوراتدا بنێت.

درەو: بەپێی لێدوانەكەی مەسرور بارزانی بێت، داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان پێشتر مانگانە (ملیارێك و 179 ملیۆن) دۆلار بووە، واتا ترلیۆنێك و 700 ملیار) دینار بووە   مەسرور بارزانی  سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە تۆڕی كۆمەڵایەتی (X) بڵاویكردەوە، دواخستنی هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان، زیانی زیاتر لە 25 ملیار دۆلاری بە ئابووری عێراق گەیاندووە. - ئەگەر لێكدانەوە بۆ ئەو لێدوانەی مەسرور بارزانی بكرێت. - لە 25ی ئازاری 2023 نەوتی هەرێمی كوردستان راگیراوە لەو كاتەوە تا ئێستا دەكاتە ( ساڵێك و 9 مانگ و 10 رۆژ) - واتا لە ماوەی ( ساڵێك و 9 مانگ و 10) رۆژ داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان (25) ملیار دۆلار بووە، - ئەگەر (25) ملیار دۆلار دابەشی ئەو ماوەیە بكەین،  مانگانە دەكاتە (ملیارێك و 179 ملیۆن ) دۆلار - واتا  مانگانە دەكاتە ( ترلیۆنێك و 768 ملیار) دینار. هەرچەندە بەپێی نرخی رۆژ داهاتی نەوت دەگۆڕێت بەڵام ئەم لێكدانەوەیە بۆ ژمارەیەكە كە (25) ملیار دۆلارە، بۆ ئەو ماوەیەی كە نەوتی هەرێمی كوردستان وەستاوە واتا لە 25ی ئازاری 2023 تا ئەمڕۆ

درەو: ئەمڕۆ هەینی، ژۆن نۆوێل بارۆ، وەزیری دەرەوەی فەرەنسا و ئانالینا بێربۆک، وەزیری دەرەوەی ئەڵمانیا لە سەردانەکەیاندا بۆ دیمەشق دووپاتیان کردەوە کە پێویستە شەڕ لە باکووری سووریا کۆتایی بێت و چارەسەرێک بدۆزرێتەوە کە بەرژەوەندییە ئەمنییەکانی هەموو لایەک بپارێزێت، بە تایبەتی هاوبەشە کوردەکانمان لە هێزەکانی سووریای دیموکرات کە شانبەشانیان دژی داعش دەجەنگین دەقی راگەیێندراوی هاوبەشی فەرەنسا و ئەڵمانیا لە بارەی سووریا: - ژۆن نۆوێل بارۆ، وەزیری دەرەوەی فەرەنسا و ئەنالینا بێربۆکی هاوتا ئەڵمانییەکەی ئەمڕۆ قسەیان لەگەڵ ئەحمەد شەرع، سەرۆکی دیفاکتۆی دەسەڵاتی سووریا کرد.  - هەردوو وەزیر جەختیان لە خواستی خۆیان بۆ گواستنەوەیەکی ئاشتیانەی رێکوپێک کردەوە کە نوێنەرایەتیی کۆمەڵگەی فرەڕەنگی سووریا بکات.  - فەرەنسا و ئەڵمانیا پێشنیازیان کردووە شارەزایی خۆیان پێشکێش بکەن بۆ پشتیوانیکردن لەو کارەی لە ئەنجامی کۆنفرانسە نیشتمانییەکەوە بۆ دەستوور دەکرێت.  - دەسەڵاتدارە دیفاکتۆکان بەڵێنیان داوە بەشدارییەکی بەرفراوانیان لە قۆناخی راگوزەردا هەبێت، بە تایبەتی گوتوویانە ژنان بەشێک دەبن لە لیژنەی ئامادەکاری کۆنفرانسی گفتوگۆی نیشتمانی کە لە رۆژانی داهاتوودا دەست بە کارەکانی دەکات. - وەزیرەکان جەختیان لە پاراستنی پێویستیی بەرژەوەندییە ئەمنییە هاوبەشەکان کردەوە کە بەردەوامبوونی شەڕی دژی داعش و رێگرتن لە بڵاوبوونەوەی چەکە کیمیاییەکانی رژێم لەخۆدەگرێت.  - ئەوان دووپاتیان کردەوە کە پێویستە شەڕ لە باکووری سووریا کۆتایی بێت و چارەسەرێک بدۆزرێتەوە کە بەرژەوەندییە ئەمنییەکانی هەموو لایەک بپارێزێت، بە تایبەتی هاوبەشە کوردەکانمان لە هێزەکانی سووریای دیموکرات، کە شانبەشانیان دژی داعش دەجەنگین.  - دەسەڵاتە دیفاکتۆکان بەڵێنیان داوە دژی تیرۆر بجەنگن، لە نزیکدا پێشوازی لە شاندێکی رێکخراوی قەدەخەکردنی چەکی کیمیایی بکەن و کار بۆ پاراستنی سنووری سووریا-لوبنان بکەن.  - فەرەنسا و ئەڵمانیا بەڵێنیان داوە شارەزایی تەکنیکی خۆیان لە بواری تاوانناسیدا پێشکەش بکەن بۆ پەرەدان بە بەرانگاربوونەوەی خۆدزینەوە لە سزای ئەو تاوانانەی لە لایەن رژێمی ئەسەدەوە کراون.

(درەو):  لە ئاماژەیەكی نوێدا بۆ كرانەوەی دەسەڵاتدارانی عێراق بەڕووی گۆڕانكارییە نوێیەكەی سوریادا، حكومەتی بەغداد بڕیاریداوە دەست بە هەناردەكردنەوەی نەوت بكات بۆ سوریا، سەرچاوە سیاسییەكان دەڵێن "ئەمریكاو توركیا قسەی خێریان تێدا كردووە".  بەپێی قسەی سەرچاوەكان، بڕیارەكە دوای ئەوە هاتووە حكومەتی عێراق لەلایەن هەریەكە لە ئەمریكاو توركیاوە ئاماژەی بۆ هاتووە سەبارەت بە گرنگیی رێكخستنی دۆسیەی هەناردەكردنی نەوت بۆ سوریا، وەكو پاڵپشتییەك بۆ ئیدارەی نوێی سوریا لە راپەڕاندنی كاروبارەكانی.  "میكانیزمەكانی پێشووی هەناردەی نەوت هەڵەی زۆری تێدا بوو، حكومەتی عێراق دەیەوێت پشت بە میكانیزمێكی نوێ ببەستێت كە زۆر وردتر بێت بۆ گەیاندنی نەوت بە دیمەشق" سەرچاوەكان وا دەڵێن. بەڵام حكومەتی عێراق تائێستا هیچ راگەیەندراوێكی لەبارەی ئەم پرسەوە نییە.  حكومەتی عێراق لەدوای كەوتنی رژێمی بەشار ئەسەدەوە، هەناردەی نەوتی بۆ سوریا راگرت، ئەمەش بەهۆی ئەو گۆڕانكارییە سیاسییەی لەو وڵاتە روویدا. بەر لە كەوتنی ئەسەد، عێراق رۆژانە نزیكەی 33 هەزار بەرمیل نەوتی خاوی هەناردەی سوریا دەكرد،  ئەمە جگە لە ناردەی 120 هەزار تەن تەوتی رەش بەشێوەی مانگانە. راوەستانی هەناردەی نەوتی عێراق، قەیرانی سوتەمەنی لە سوریا گەورەتر كردووە، بەتایبەتیش لەو ناوچانەی كە دەكەونە ژێر كۆنترۆڵی دەستەی تەحریر شام، چونكە كێڵگە نەوتییەكانی سوریا لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكرات (هەسەدە)و هێزەكانی ئەمریكادان.  سوریا پشت بە هاوردەكردنی بڕی 5 ملیۆن بەرمیل نەوت دەبەستێت بەشێوەی مانگانە، واتا زیاتر لە 160 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا، ئەمەش لەكاتێكدایە بەر لە 2011و راپەڕینی خەڵكی ئەو وڵاتە دژ بە رژێمی ئەسەد، سوریا رۆژانە خۆی نزیكەی 150 هەزار بەرمیل نەوتی بەرهەم دەهێنا.  هەفتەی رابردوو، وەزیری وزەی توركیا باسی لەوەكرد، بەشێكی زۆری وێستگەكانی كارەبا لە سوریا لەكاركەوتوون، توركیا بیر لە هەناردەكردنی كارەبا دەكاتەوە بۆ سوریا.   

درەو: 🔻 لە بەر ڕۆشنایی ڕاگەیەندراوەکەی وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەردەکەوێت؛ 🔹 کۆی داهاتی ناوخۆی هەرێمی کوردستان کە لە ساڵی (2024) خەرج کراوە، بە نزیکەیی بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 559 ملیار و 168 ملیۆن) دینار، واتە بە تێکڕای مانگانە داهاتی ناوخۆی خەرجکراو بریتی بووە لە (296 ملیار و 597 ملیۆن و 413 هەزار) دینار. 🔹 کۆی داهاتی ناوخۆ لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بریتی بووە لە (2 ترلیۆن و 74 ملیار و 597 ملیۆن و 603 هەزار) دینار، بە تێکڕای مانگانە (345 ملیار و 766 ملیۆن و 267 هەزار) دینار. 🔹 بەم پێیە بە تێکڕای مانگانە داهاتی ناوخۆ، لە ساڵی (2024)دا بە ڕێژەی (17%) و بڕی (49 ملیار و 168 ملیۆن و 853 هەزار) دینار کەمی کردووە بەراورد بە ساڵی (2023).   داهاتی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2024 دا ڕۆژی (2/1/2005) وەزارەتی دارایی و ئابوری حکومەتی هەرێمی کوردستان، ڕاگەیەندراوێکی سێ خاڵی لە بارەی موچەی ساڵی (2024)ی موچەخۆرانی هەرێم و شێوازی تەمویلکردنی بڵاوکردەوە. لە خاڵی دووەمی ڕاگەیەندراوەکە لەسەر داهاتی ناوخۆو شێوازی خەرجکردنی بەبێ ئاماژەدان بە سەرچاوەکانی ئەو داهاتە ڕاوەستاوە. لە بەر ڕۆشنایی ڕاگەیەندراوەکەی وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان دەردەکەوێت، کۆی داهاتی ناوخۆی هەرێمی کوردستان کە لە ساڵی (2024) خەرج کراوە، بە نزیکەیی بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 559 ملیار و 168 ملیۆن) دینار، واتە بە تێکڕای مانگانە داهاتی ناوخۆی خەرجکراو بریتی بووە لە (296 ملیار و 597 ملیۆن و 413 هەزار) دینار. بە جۆرێک؛ (وەک لە خشتەکەدا ڕونکراوەتەوە) １.    لەمانگی ئایارەوە کە هەردوو بەڕێزان سەرۆک وەزیرانی عێراق و سەرۆک وەزیرانی هەرێمی کوردستان لە سەرشێوازی ناردنی بەشی گەنجینەی فیدراڵی لە داهاتی ناوخۆی هەرێمی کوردستان ڕێکەوتن بۆ ماوەی "پێنج مانگ" دوابەدوای یەک پشکی گەنجینەی فیدراڵی بنێرن، بەم پێیەش حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕی (399 ملیار و 168 ملیۆن و 961 هەزار) دیناری لە داهاتی ناوخۆ بۆ پێنج مانگ، واتە بۆ هەر مانگێک (79 ملیار و 833 ملیۆن و 792 هەزار) دیناری بۆ گەنجینەی فیدراڵی ناردووە. ２.    هەر لە ڕاگەیەندراوەکەدا هاتووە، لەسەرەتای ساڵی 2024 تا مانگی تشرینی یەکەم حکومەتی هەرێمی کوردستان داهاتی ناوخۆی بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانی مووچەی ئەو مانگانە تەرخان کردووە کە وەزارەتی دارایی عێراق بڕیویەتی. بڕەکەش بریتی بووە لە (960 ملیار) دینار، واتا بە تێکڕای مانگانە (96 ملیار) دینار لە داهاتی ناوخۆ بۆ تەواوکاری موچە تەرخان کراوە. ３.    لەمانگی تەموزەوە بڕیاری هاوتاکردنی مووچەی خانەنشینان بەپێی یاسای خانەنشینی یەکگرتوی عێراق لەهەرێم جێبەجێ کراوە، بەو پێیەش بۆ هەر (چوار مانگەکە) بڕی (240 ملیار) دینار و بەتێکڕای مانگانە (60 ملیار) دینار لە داهاتی ناوخۆ بۆ ئەو مەبەستە خەرجکراوە. ４.    هەر لە داهاتی ناوخۆ تەموویلی مووچەی مامۆستایانی گرێبەست لە وەزارەتی پەروەردەو خوێندنی باڵا دوای ئەوەی لە وانەبێژیەوە کراون بە گرێبەست دابینکراوە، لە مانگەکانی (9 و 10) ئەو شایستەیە خەرجکراوەو بۆ هەردوو مانگەکە بڕی (40 ملیار) دینار خەرج کراوە. ５.    بۆ خەرجی بەکاربردن و پێشکەش کردنی خزمەتگوزاری بەهاوڵاتیان وەک خزمەتگوزاری تەندروستی و پەروەردەو خوێندنی باڵاو کارەباو پاکردنەوەو ئاو و هەموو ئەو سێکتەرانەی خزمەتگوزاری پێشکەش دەکەن لە ساڵی (2024) دا بە تێکڕای مانگانە بڕی (160 ملیار) دینار و کۆی ساڵەکە (ترلیۆنێک و 920 ملیار) دینار لە داهاتی ناوخۆ خەرج کراوە. ６.    بەبێ ئاماژەدان بە بڕی خەرجی، ڕاگەیەندراوەکەی وەزارەتی دارایی ئاماژەی بەوەش کردووە، خەرجی ئەو پرۆژانەی حکومەتی هەرێم لە ناوچە جیاوازەکان ئەنجامی دەدات، سەرجەمیان لەسەر داهاتی ناوخۆیە. خشتە داهاتی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە نێوان ساڵی 2023 و 2024 دا لەگەڵ ئەوەی داهاتی ناوخۆی تەواوی ساڵی (2023) ڕوون نیە، بەڵام بە پێی داتاکانی وەزارەتی دارایی هەرێم بۆ شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بەم شێوەیە بووە؛ 1.    باجی داهات و سامان (290 ملیار و 721 ملیۆن و 865 هەزار) دینار. 2.    باجی کاڵاو وەبەرهێنان (561 ملیار و 446 ملیۆن و 31 هەزار) دینار. 3.    ڕەسم (261 ملیار و 551 ملیۆن و 659 هەزار) دینار. 4.    داهاتی سەرمایە (33 ملیار و 395 ملیۆن و 29 هەزار) دینار. 5.    داهاتی وەرگیراو لە حکومەت و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان (171 ملیار و 418 ملیۆن و 464 هەزار) دینار. 6.    داهاتەکانی تر (756 ملیار و 64 ملیۆن و 555 هەزار) دینار. واتە کۆی داهاتی ناوخۆ لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بریتی بووە لە (2 ترلیۆن و 74 ملیار و 597 ملیۆن و 603 هەزار) دینار، بە تێکڕای مانگانە (345 ملیار و 766 ملیۆن و 267 هەزار) دینار. بەڵام کۆی داهاتی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان کە لە ساڵی (2024) خەرج کراوە "وەک لە سەرەوە ئاماژەی بۆ کراوە"، بە نزیکەیی بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 559 ملیار و 168 ملیۆن) دینار، واتە بە تێکڕای مانگانە داهاتی ناوخۆی خەرجکراو بریتی بووە لە (296 ملیار و 597 ملیۆن و 413 هەزار) دینار. بەم پێیەش بە تێکڕا داهاتی ناوخۆ، مانگانە لە ساڵی (2023)دا لە (345 ملیار و 766 ملیۆن و 267 هەزار) دینار بووە، لە ساڵی (2024)دا بە تێکڕای مانگانە (296 ملیار و 597 ملیۆن و 413 هەزار) دینار بووە. واتە بە ڕێژەی (17%) و بڕی (49 ملیار و 168 ملیۆن و 853 هەزار) دینار داهاتی ناوخۆ کەمی کردووە.  

درەو: حكومەتی هەرێمی كوردستان لە 2024دا تەنیا موچەی (10) مانگی خەرجكردووە، لە مانگی یەك تا مانگی سێ موچەی مانگانە (930) ملیار دیناربووە كە دەكاتە (2 ترلیۆن و 790 ملیار) دینار، لە مانگی چوار بۆ مانگی شەش موچەی مانگانە (956 ) ملیار دینار بووە كە دەكاتە ( 2 ترلیۆن و 868 ملیار) دینار، لە مانگی حەوت بۆ مانگی دە موچەی مانگانە (997 ) ملیار دینار بووە كە دەكاتە ( 3 ترلیۆن و 988 ملیار) دینار كۆی گشتی لە 2024 دا دەكاتە ( 9 ترلیۆن و 646 ملیار) دینار. بە پێی راگەیەندراوی ئەمڕۆی وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستان لە بەغدادەوە بۆ ساڵی 2024 بڕی ( 10 ترلیۆن و 752 ملیار) دینار هاتووە، لە ئێستادا بۆ موچە پێویستی بە (999 ملیار) دینارە، و تا ئێستا موچەی (10) مانگ خەرجكراوە، موچەی (2) مانگ ماوە. كە نزیكەی (2 ترلیۆن دینار) دەكاتز كۆی گشتی ئەو پارەیەی بۆ موچە خەرجكراوە لە (10) مانگی 2024دا دەكاتە ( 9 ترلیۆن و 646 ملیار) دینار بووە، لە كاتێكدا دەبوایە ( 11 ترلیۆن و 644 ملیار) دینار. بەپێی راگەیەندراوی حكومەتی وەزارەتی دارایی هەرێم لە ساڵی 2024 دا بڕی ( 960 ملیار) دینار بۆ موچە خەرجكراوە، بەو پێیە : كۆی پارەی بەغداد (10 ترلیۆن و 752 ملیار دینار + 960 ملیار دیناری داهاتی ناوخۆ بۆ موچە = 11 ترلیۆن و 712 ملیار دینار) لەكاتێكدا كۆی موچەی (10) مانگی 2024 دەكاتە ( 9 ترلیۆن و 646 ملیار) دینار، ئەمە لە كاتێكدایە كە هێشتا موچەی مانگی (11) خەرجنەكراوەو ئەو بڕە پارەیەی بڵاوكراوەتەوە موچەی مانگی (11)ش لەخۆ دەگرێت كە بڕیارە هەفتەی داهاتوو خەرجبكرێت، بەڵام موچەی مانگی (12) خەرجناكرێت و هیچ ئاسۆیەك نیە بۆ خەرجكردنی. بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ موچەی ساڵی رابردووواتا (2024) بڕی (12 ترلیۆن) دینار پێویست بووە.   بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی عێراق بۆ ساڵی 2024 بڕی (10 ترلیۆن و 901 ملیار) دیناری بۆ هەرێمی كوردستان ناردووە.  

درەو:   ڕاگەیەندراوێک لە وەزارەتی دارایی و ئابووری هەرێمی کوردستانەوە. سەرەڕای مافی دەستووری و بوونی یاسای بوودجە و بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق بۆ خەرجکردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان هاوشێوەی مووچەخۆرانی تری عێراق و بەدەرکردنی لەهەر کێشە و گرفتێکی تر، هاوکات بوونی تەرخانکراوی پێویست لە خشتەکانی یاسای بوودجە بەراورد بەو تەمویلەی وەزارەتی دارایی عێراق ناردوویەتی و ڕێکكەوتنی نێوان هەردوو حکومەتی هەرێم و حکومەتی فیدراڵی بۆ خەرجکردنی تەواوی مووچەی فەرمانبەران تا کۆتایی ساڵی( ٢٠٢٤ )، بەڵام حکومەتی فیدراڵ پێشێلی مافە دەستوریەکانی خەلکی هەرێمی کوردستان دەکات و ئامادە نییە شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان وەک خۆی بنێرێت. ١- کۆی تەرخانکراوی هەرێمی کوردستان لەهەردوو بڕگەی ( تعویضات الموضفین ) و ( الرواتب التقاعدیة و الرعایة الاجتماعیة ) بۆ ساڵی ٢٠٢٤ بریتیی بووە لە ( ١١،٥٧٦،٥٢١،٣٣٥،٠٠٠) یانزە ترلیۆن و پێنجسەد و حەفتا و شەش ملیار و پێنجسەد و بیست و یەک ملیۆن و سێسەد و سی و پێنج هەزار دینار، هەرچەندە پێویستی هەرێمی کوردستان بۆ مووچەی ساڵی ڕابردوو نزیکەی ( ١٢،٠٠٠،٠٠٠،٠٠٠،٠٠٠ ) نزیکەی دوانزە ترلیۆن دیناربووە و هەوڵمانداوە لە ڕێی ( المناقلة ) وە ئەو کورتهێنانە پڕ بکەینەوە، بەڵام لەلایەن وەزارەتی دارایی حکومەتی فیدراڵەوە بۆ تێکڕای ساڵەکە تەنها (١٠،٧٥٢،٥٨٢،٥٥٨،٤٨٠) دە ترلیۆن و حەوتسەد و پەنجا و دوو ملیار و پێنج سەدو هەشتا و هەشتاو دوو ملیۆن و پێنج سەدو پەنجاو هەشت هەزار و چوار سەدو هەشتا دینار خەرج کراوە ، بڕی ( ٨٢٣،٩٣٨،٧٧٦،٧٢٠ ) هەشتسەد و بیست و سێ ملیار و نۆ سەدو سی و هەشت ملیۆن و حەوت سەدو حەفتاو شەش هەزارو حەوت سەدو بیست دینار لە تەرخانکراوی هەرێم بۆ مووچە ماوەتەوەو خەرج نەکراوە، حکومەتی فیدراڵی دەیەوێت فەرمانبەران و مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان بکاتە قوربانی کێشەکانی خۆی و بەبیانووی نەمانی تەرخانکراو و کەمی سیولەی نەقدی ئەمساڵیش مووچەیەکی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان نەدات. ٢- سەبارەت بە داهاتی ناوخۆی هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی ٢٠٢٤، هەندێک کەس و لایەن بەناشارەزایی قسەی لەسەر دەکەن و کردوویانە بەکەرەستەی مزایەدە ، لەمانگی ئایارەوە کە هەردوو بەڕێزان سەرۆک وەزیرانی عێراق و سەرۆک وەزیرانی هەرێمی کوردستان لە سەرشێوازی ناردنی بەشی گەنجینەی فیدراڵی لە داهاتی ناوخۆی هەرێمی کوردستان ڕێکەوتن بۆ ماوەی پێنج مانگ دوابەدوای یەک پشکی گەنجینەی فیدراڵی نێردراوە کەبڕەکەی ( ٣٩٩،١٦٨،٩٦١،٠٠٠ ) سێسەد و نەوەد و نۆ ملیار و سەد و شەست و هەشت ملیۆن و نۆسەد و شەست و یەک هەزار دینار بووە، تا ئەو کاتەی کورتهێنانی گەورە بۆ دابەشکردنی مووچە لەلایەن وەزارەتی عێراقەوە دروست کراو بەناچاری بە داهاتی ناوخۆ پڕ کرایەوە. لەسەرەتای ساڵی ٢٠٢٤ تا مانگی تشرینی یەکەم حکومەتی هەرێمی کوردستان بەناچاری نزیکەی ( ٩٦٠،٠٠٠،٠٠٠،٠٠٠) نۆسەد و شەست ملیار دینار داهاتی ناوخۆی بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانی مووچەی ئەو مانگانە تەرخان کردووە کە وەزارەتی دارایی عێراق هەرجارەی بەبیانوویەک بڕیویەتی. ئەوەی لە داهاتی ناوخۆ ماوەتەوە، بەشی زۆری بۆ خەرجی بەکاربردن بەکارهاتووە کە مانگانە زیاترە لە ( ١٦٠،٠٠٠،٠٠٠،٠٠٠ ) سەد و شەست ملیار دینار کە بۆ ساڵەکە دەکاتە نزیکەی دوو ترلیۆن دینار، ( بۆ پێشکەش کردنی خزمەتگوزاری بەهاوڵاتیان وەک خزمەتگوزاری تەندروستی وپەروەردەو خوێندنی باڵاو کارەباو پاکردنەوەو ئاو و هەموو ئەو سێکتەرانەی خزمەتگوزاری پێشکەش دەکەن). ئەوە جگە لەخەرجی ئەو پرۆژانەی حکومەتی هەرێم لە ناوچە جیاوازەکان ئەنجامی دەدات، کە سەرجەمیان لەسەر داهاتی ناوخۆیە بەهۆی ئەوەی چەند ساڵێکە حکومەتی فیدراڵی یەک دیناری بۆ پرۆژەکان نەناردووە. لەمانگی تەموزەوە بڕیاری هاوتاکردنی مووچەی خانەنشینان بەپێی یاسای خانەنشینی یەکگرتوی عێراق لەهەرێم جێبەجێ کراوە و دادگای فیدراڵی عێراق حکومەتی فیدراڵی پابەند کردووە بەدابینی کردنی ئەو شایستەیەی لە هاوتاکردنی مووچەکانیان دروست بووە کە مانگانە نزیکەی ( ٦٠،٠٠٠،٠٠٠،٠٠٠ ) شەست ملیار دینار تەموویلەکەی زیادی کردووە بەڵام وەزارەتی دارایی عێراق یەک دیناری بۆ خەرج نەکردون و بڕیاری دادگای فیدراڵیان جێبەجێ نەکردوووە، ئەو تەموویلە زیادەیە لە داهاتی ناوخۆ دابین کراوە، ئەوە سەرەڕای تەموویلی مووچەی مامۆستایانی گرێبەست لە وەزارەتی پەروەردەو خوێندنی باڵا دوای ئەوەی لە وانەبێژیەوە کران بە گرێبەست کە سەرجەمی مووچەکەیان لە داهاتی ناوخۆیەو مانگانە نزیکەی ( ٢٠،٠٠٠،٠٠٠،٠٠٠ ) بیست ملیار دینارە. ٣-بۆ مووچەی مانگی تشرینی یەکەم ( ١٠ ) وەک وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان داوای تەموویل کردنی بڕی ( ٩٩٩،١٢٤،٣٢٩،٠٠٠ ) نۆسەد و نەوەد و نۆ ملیار و سەد و بیست و چوار ملیۆن و سێسەد و بیست و نۆ هەزار دینارمان کردووە، بەڵام وەزارەتی دارایی حکومەتی فیدراڵ تەنها (٧٦٠،٢٦٢،٠٠٠،٠٠٠) حەوتسەد و شەست ملیار و دووسەد و شەست و دوو ملیۆن دیناری ناردووە، بەو شێوەیەش نزیکەی ( ٢٣٩،٠٠٠،٠٠٠،٠٠٠) دووسەد و سی و نۆ ملیار دینار کورتهێنانی هەبووە و لەداهاتی ناوخۆ پڕ کراوەتەوە، بۆ مووچەی مانگی یانزە بەپێی ڕاپۆرتەکانی تەرازووی پێداچوونەوەی مانگانە پێویستمان بەنزیکەی یەک ترلیۆن دینار بووە، بەڵام وەزارەتی دارایی عێراق تەنها ( ٦٣١،٣٣٥،٠٠٠،٠٠٠) شەشسەد و سی و یەك ملیار و سێ سەدو سی و پێنج ملیاری ناردووە، بۆ مووچەی مانگی دوانزە پێویستمان بە نزیکەی یەک ترلیۆن دینار بووە بەڵام وەزارەتی دارایی عێراق تەنها بڕیاری لەسەر خەرجکردنی تەنها ( ٤٤١،٤٩٣،٠٠٠،٠٠٠ ) چوارسەد و چل و یەک ملیار و چوار سەدو نەوەدو سێ ملیۆن دینار داوە، واتە بۆ مووچەی سێ مانگی کۆتایی ساڵی ڕابردوو وەزارەتی دارایی عێراق لە کۆی سێ ترلیۆن دینار تەنها ( ١،٨٣٣،٠٩٠،٠٠٠،٠٠٠ ) یەک ترلیۆن و هەشت سەدو سی و سێ ملیارو نەوەد ملیۆن دیناری ناردووە بەوەش نزیکەی ( ١،١٦٧،٠٠٠،٠٠٠،٠٠٠ ) یەك ترلیۆن و سەد و شەست و حەوت ملیار دیناری لە تەمویلی مووچەی هەر سێ مانگەکە بڕیوە. لەگەڵ گەیشتنی ئەو بڕە پارەیەی لەم هەفتەیە بڕیاری لەسەردراوە، لەسەرەتای هەفتەی داهاتوو ڕاستەوخۆ دەست بە دابەشکردنی مووچەی مانگی یانزە دەکرێت، وەک وەزارەتی دارایی و حکومەتی هەرێم سورین لەسەر بەدەستهێنانی مووچەی مانگی دوانزە، کە لە ئەستۆی حکومەتی عێراقە دابینی بکات. لەماوەی چەند مانگی ڕابردووشدا وەک وەزارەتی دارایی سەرجەم تێبینی و کێشە هونەریەکانی لیستی مووچەمان چارەسەر کردووە و تیمە تەکنیکیەکانمان بەردەوام لەگەڵ تیمی تەکنیکی وەزارەتی دارایی عێراق لەسەر هێڵ بوون تا هیچ بیانوویەک بەدەست حکومەتی فیدراڵەوە نەمێنیت بۆ نەناردن و دواخستنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان. لە دواین کۆبوونەوەی شاندی هەردوو وەزارەت کە ڕۆژی ١٢/١٥ لە بەغداد بەڕێوەچوو، وەزیری دارایی عێراق بەڵێنیدا کە تەموویلی مانگی دوانزە و ئەو بڕەی بۆ مانگی یانزە پێویستە چارەسەر بکات. لەگەڵ ئەوەی چەند تەرخانکراوێکمان لە پشکی هەرێم لە یاسای بوودجە هەیە و بەپێی یاسا دەتوانین گواستنەوە ( المناقلة ) ی پێ بکەین بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانی مووچە، بەڵام دوای چەندین بڕیار بۆ گواستنەوەی بڕی ( ٤٣٠،٠٠٠،٠٠٠،٠٠٠ ) چوارسەد و سی ملیار بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانی مووچەی سێ مانگی کۆتایی ساڵ بەڵام کێشەی نوێ بۆ جێبەجێکردنی دروست کرا. لەلایەکی ترەوە بوونی مادەی ( ٦٠ ) لەیاسای بوودجەی عێراق دەسەڵات دەدات بەسەرۆک وەزیرانی عێراق بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانی مووچە ئەگەر تەرخانکراویشی نەمابێت، لەبەرئەوەی بابەتی مووچە گرنگ و تایبەتە و پەیوەندی ڕاستەوخۆی بەژیان و قووتی خەڵکەوە هەیە. بەپێی دواین ڕاپۆرتی تیمی تەکنیکی هاوبەشی هەردوولا کە ماوەی هەفتەیەک لەهەرێمی کوردستان بوون بەمەبەستی ڕێکخستنەوەی ڕاپۆرتەکانی تەرازووی پێداچوونەوەی مانگەکانی ( یەک تا یانزە ) دەرکەوت سەرجەم ڕاپۆرتەکان هاوتای ئەو ڕاپۆرتانەن کە پێشتر مانگانە هەرێمی کوردستان ناردوویەتی. وەزارەتی دارایی و ئابووری هەرێمی کوردستان. ٢٠٢٥/١/٢  

درەو: دیداری رۆژنامه‌وانی: هێمن خۆشناو كه‌سكین بایندر، هاوسه‌رۆكی پارتی هه‌رێمه‌ دیموكراتیه‌كان (DBP) و ئه‌ندامی په‌رله‌مانی توركیا له‌سه‌ر لیستی پارتی دیموكراسی و یه‌كسانی گه‌لان (DEM) له‌م دیمانه‌یه‌دا كه‌ به‌ رێگای ته‌له‌فۆن ئه‌نجامدراوه‌، هه‌ڵوێستی پارته‌كه‌ی و بزوتنه‌وه‌كه‌ی له‌مه‌ڕ رووداوه‌كانی ئه‌م دوایه‌ی توركیا و سوریا سه‌باره‌ت به‌ كێشه‌ی كورد ده‌خاته‌ڕوو. پ: رووداو و گۆڕانكاریه‌ خێراكانی ناو توركیا چۆن ده‌خوێنه‌وه‌، به‌ تایبه‌تی دوای ده‌ستپێشخه‌ریه‌كه‌ی (ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی) له‌مه‌ڕ (عه‌بدولڵا ئۆجالان)؟ كه‌سكین بایندر: ئه‌و په‌یامانه‌ی له‌ 1 تشرینی یه‌كه‌می 2024 تا ئه‌مڕۆ ده‌رباره‌ی كێشه‌ی كورد بڵاوكرانه‌ته‌‌وه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌و دوو دیمانه‌ی له‌گه‌ڵ به‌ڕێز (ئۆجالان) له‌ ئیمڕالی ئه‌نجامدراوه‌، به‌ گرنگ و به‌ بایه‌خ ده‌بینین. ئێمه‌ باس له‌ مه‌سه‌له‌یه‌ك ده‌كه‌ین هه‌ر چه‌ند مێژوویی بێت به‌و راده‌یه‌ش پێویستی به‌ چاره‌سه‌ریه‌. هه‌ڵه‌یه‌كی مێژوویی ده‌بێت ئه‌گه‌ر چاوپۆشی له‌ پرسێك بكرێت كه‌ نه‌وه‌كو ته‌نیا په‌یوه‌سته‌ به‌ گه‌لی كورد به‌ڵكو له‌ نزیكیشه‌وه‌ په‌یوه‌سته‌ به‌ گه‌لانی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست. له‌به‌ر ئه‌مه‌ پێویسته‌ كێشه‌ی كورد به‌ شێوازی دیموكراتی و ئاشتیانه‌ چاره‌سه‌ر بكرێت. به‌ڵام نابێت چاره‌سه‌ری ئه‌م پرسه‌ ته‌نیا به‌ په‌یام و شێوازی چاره‌سه‌ری نه‌ریتیانه‌ تاوتوێ بكرێت. ئه‌گه‌ر ده‌رباره‌ی چاره‌سه‌ری په‌یامێك هه‌یه‌، ده‌بێت ئه‌م په‌یامه‌ به‌ هه‌نگاوی كرده‌یی بسه‌لمێندرێت. له‌م چوارچێوه‌یه‌دا هه‌ڵوێستێكی راشكاو و ئه‌نجامگیر، گفتوگۆكانی چاره‌سه‌ری ده‌باته‌ قۆناخێكی باڵاتر. به‌ راده‌ی قوڵی و مێژوویی كىشه‌ی كورد، پێویسته‌ ئه‌و ئیراده‌یه‌ توندبێت كه‌ هه‌وڵی چاره‌سه‌ری ئه‌م كێشه‌یه‌ ده‌دات و ده‌بێت هه‌نگاوه‌كانی چاره‌سه‌ریش ئه‌وه‌نده‌ راشكاوانه‌ و ئه‌نجامگیرانه‌ بن. به‌ پێچه‌وانه‌شه‌وه‌ په‌یام و هه‌ڵسه‌نگاندنه‌كان ته‌نیا له‌سه‌ر كاغه‌ز ده‌مێنه‌وه‌ و چاره‌سه‌ری ئه‌وه‌نده‌ی دیكه‌ زه‌حمه‌تر و ئاڵۆزتر ده‌بێت. له‌به‌ر ئه‌مه‌ گه‌لی كورد ئیتر ده‌خوازێت هه‌نگاوی دیار و راشكاوانه‌ ببینێت. به‌بێ ناولێنان و هه‌نگاوی كرده‌یی، ته‌نیا به‌قسه‌ی باقوبریق و ئه‌جندای بێ پراكتیك ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌ چاره‌سه‌ر نابێت. له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ پێداویستی سه‌ره‌كی هه‌بوونی ئیراده‌ی چاره‌سه‌ریه‌. به‌ڕێز ئۆجالان تا ئێستا له‌ژێر ناوی چاره‌سه‌ری به‌ ئیراده‌ و به‌ بڕیاره‌. به‌ڵام هه‌مان ئیراده‌ و بڕیاربوون له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌ت نیشان نه‌دراوه‌. له‌به‌ر ئه‌مه‌ گفتوگۆكانی پێشتری چاره‌سه‌ری بێ ئه‌نجام بوون. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا رووداوه‌كانی په‌یوه‌ست به‌ چاره‌سه‌ری له‌م دواییانه‌ ده‌رفه‌تێكی نوى ده‌ڕه‌خسێنن. قۆستنه‌وه‌ی ئه‌م ده‌رفه‌ت ده‌بێته‌ ئه‌ركی هه‌موو هێزه‌ سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان، به‌ تایبه‌تی ده‌سه‌ڵات. له‌م روانگه‌یه‌شه‌وه‌ ده‌بێت هه‌نگاوی كرده‌یی بنرێت بۆ گه‌یشتن به‌ چاره‌سه‌ری دیموكراتیانه‌ و ئاشتیانه‌. پ: ده‌ستپێشخه‌ریه‌كه‌ی باخچه‌لی ده‌ره‌نجامی ئه‌و گۆڕانكاریه‌یه‌ كه‌ به‌سه‌ر بزوتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌په‌رستی توركدا هاتووه‌، یان ده‌ره‌نجامی پێویستی ده‌وڵه‌ته‌؟ كه‌سكین بایندر: به‌ستنه‌وه‌ی هه‌ڵوێست وه‌رگرتن له‌باره‌ی مه‌سه‌له‌ی كورد ته‌نیا به‌ بزوتنه‌وه‌یه‌كی نه‌ته‌وه‌په‌رستی و ئه‌و گۆڕانكاریه‌ی به‌سه‌ریدا هاتووه‌ ده‌بێته‌ هه‌ڵه‌یه‌كی گه‌وره‌. چونكه‌ كێشه‌ی كورد له‌ رووی مێژوویی و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌وه‌ ئه‌و ناونیشانه‌ نیه‌ تاوه‌كو به‌ گۆڕانكاری و وه‌چه‌رخانی ناو پارتێكی سیاسی یان گرووپێك پێناسه‌ بكرێت. به‌و پێیه‌ی ئه‌م كێشه‌یه‌ كه‌ ریشه‌ییترین مه‌سه‌له‌ی جوگرافیاییه‌، سنووری سیاسی تێده‌په‌ڕێنێت. له‌به‌ر ئه‌مه‌، سه‌له‌نوێ سه‌رهه‌ڵدانه‌وه‌ی گفتوگۆی چاره‌سه‌ری په‌یوه‌ست نیه‌ به‌ گۆڕانكاری توێژێكی نه‌ته‌وه‌په‌رست كه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای دوژمنایه‌تی كورد درێژه‌ به‌ هه‌بوونی خۆی ده‌دات. له‌ پشت به‌ رۆژه‌ڤبوونه‌وه‌ی ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌ و په‌یامه‌كانی ئه‌م دوایه‌ لێكه‌وته‌كانی بێ چاره‌سه‌ریی و خۆڕاگری و باوه‌ڕی گه‌لی كورد خۆی حه‌شارداوه‌. مكوڕبوونی عه‌قڵی ده‌وڵه‌ت له‌سه‌ر چاره‌سه‌رنه‌كردنی ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌، تا ئه‌مڕۆ ستراتیژی نزیكبوون له‌ مه‌سه‌له‌ی كورد به‌ شه‌ڕ و سیاسه‌تی نكۆڵیكردن هیچ ئه‌نجامی نه‌گرتووه‌. بۆ چاره‌سه‌رنه‌كردنی كێشه‌ی كورد له‌ رابردوو تا ئه‌مڕۆ هه‌موو رێگایه‌ك تاقیكرایه‌وه‌. له‌ ناو ئه‌م رێگایانه‌دا نكۆڵیكردن له‌ كێشه‌ی كورد له‌ سه‌رووی ئه‌م رێگایانه‌ بووه‌. به‌ڵام وه‌كو چۆن چاره‌سه‌ریان نه‌كرد، نه‌یانتوانی كێشه‌كه‌ش ریشه‌كێش بكه‌ن، به‌ پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه‌وه‌ كێشه‌ی كورد قوڵتر بووه‌. له‌گه‌ڵ قوڵبوونه‌وه‌شی لێكه‌وته‌كانی له‌سه‌ر كوردستان و توركیا قوڕستر بووه‌. له‌ پشت هه‌موو كوده‌تا سیاسیه‌كان‌، ئۆپاراسیۆنه‌ سیاسیه‌كان‌ و كرده‌وه‌ نادیموكراتیه‌كان كه‌ له‌گه‌ڵ كوده‌تای 12 ئه‌یلول ده‌ست پێده‌كات و ده‌گاته‌ ئه‌مڕۆ، چاره‌سه‌رنه‌كردنی كێشه‌ی كورد خۆی حه‌شار داوه‌. بێگومان لێكه‌وته‌كانی چاره‌سه‌رنه‌كردنی كێشه‌ی كورد یان نزیكبوونه‌وه‌ له‌م كێشه‌یه‌ به‌ سیاسه‌تی شه‌ڕ ته‌نیا سنووردار نه‌بووه‌ به‌ سیاسه‌تی ناوخۆیی توركیا، به‌ڵكو له‌ سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌شدا كێشه‌ی كورد چه‌قی ستراتیژی بووه‌. ئه‌گه‌ر چاوێك به‌ سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی توركیادا بخشێنینه‌وه‌ له‌ 10 ساڵی رابردوودا ده‌بینین كورد له‌ چه‌قی ئه‌م سیاسه‌ته‌دا بوو. هه‌موو ستراتیژی خۆیان له‌سه‌ر ئه‌مه‌ بونیادناوه‌. ئه‌گه‌ر ئه‌مڕۆ باسی هه‌بوونی ده‌وڵه‌تی توركیا له‌ عێراق و سوریا بكه‌ین، ئه‌وه‌ له‌ پشت ئه‌م هه‌بوونه‌ سیاسه‌تی په‌یوه‌ست به‌ كورد جێده‌گرێت. ئه‌م سیاسه‌ته‌ش بریتیه‌ له‌ پشتگوێخستنی كورد، به‌ ئامانجگرتنی ده‌ستكه‌وته‌كانی كورد و رێگرتن له‌ به‌ده‌ستهێنانی ده‌ستكه‌وتی زیاتر. باشه‌ ئه‌م سیاسه‌ته‌ ئه‌نجامگیر بووه‌؟ نه‌خێر، به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ له‌ رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا توركیا خسته‌ ناو گێژه‌ڵۆكێكه‌وه‌. ئه‌م گێژه‌ڵۆكه‌ش چه‌ندین قه‌یرانی له‌ توركیا به‌دوای خۆیدا هێنا. خۆڕاگری گه‌لی كورد له‌دژی چه‌مكی شه‌ڕ هه‌موو حسابه‌كانی سه‌راوبن كرد. له‌به‌رامبه‌ر ئه‌م خۆڕاگریه‌شدا حسابی ئه‌نقه‌ره‌ له‌ رۆژئاوا و سوریا مایه‌پووچ بوو. بێگومان ئه‌و ده‌ره‌نجامه‌ی پێیگه‌یشتووین له‌گه‌ڵ خۆیدا هه‌ندێك راستی خسته‌ڕوو. كێشه‌ی كورد له‌سه‌رووی هه‌موو ئه‌م راستیانه‌وه‌ دێت. ئه‌مڕۆ له‌ رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست دیزاینكردنه‌وه‌یه‌ك هه‌یه‌ كه‌ چه‌قه‌كه‌ی سوریایه‌. له‌ناو ئه‌م دیزاینكردنه‌وه‌یه‌دا كێشه‌ی كورد زیاتر خۆی ده‌سه‌پێنێت. له‌ توركیادا ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌ڵات زیاتر دركیان به‌مه‌ كردووه‌. به‌بێ ناولێنان و هه‌نگاوی كرده‌یی، به‌قسه‌ی باقوبریق و ئه‌جندای بێ پراكتیك مه‌سه‌له‌ی كورد‌ چاره‌سه‌ر نابێت! پ: ده‌ستپێشخه‌ریه‌كه‌ی باخچه‌لی په‌یوه‌ندی به‌ رووداوه‌كانی سوریاوه‌ هه‌یه‌؟ ئه‌گه‌ر هه‌یه‌ چۆن به‌یه‌كه‌وه‌یان ده‌به‌ستنه‌وه‌؟ كه‌سكین بایندر: رووداوه‌كانی رۆژهه‌لاتی ناوه‌ڕاست له‌گه‌ڵ كێشه‌ی كورد ئاوێته‌ی یه‌كتر بووه‌. به‌و پێیه‌ی كاریگه‌ری كێشه‌ی كورد سنووره‌كانی تێپه‌ڕاندووه‌ و بۆته‌ كێشه‌یه‌كی جیهانی. هه‌ڵه‌یه‌كی گه‌وره‌ ده‌بێت ئه‌گه‌ر ئه‌مڕۆ رووداوه‌كانی سوریا له‌ كێشه‌ی كورد جیابكه‌ینه‌وه‌. وه‌كو ئێوه‌ش چاودێری ده‌كه‌ن جه‌نگێكی نوێ جیهانه‌ له‌سه‌ر مه‌حه‌كه‌. له‌ شه‌ڕی ئۆكرانیا – روسیا له‌ ئه‌وروپای رۆژهه‌ڵاته‌وه‌ بگره‌ تا رووداوه‌كانی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، هه‌موویان وه‌كو به‌شێك له‌م پڕۆسه‌یه‌ سه‌ره‌نج راده‌كێشن. ئه‌م پڕۆسه‌یه‌ كه‌ وه‌كو سیسته‌می نوێی جیهان له‌ قه‌ڵه‌م ده‌درێت له‌گه‌ڵ خۆیدا دیزاینێكی نوێ بۆ رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست دێنێت. ئه‌وه‌ی ئه‌مڕۆ له‌ سوریادا رووده‌دات یه‌كێكه‌ له‌ ئه‌نجامه‌كانی ئه‌م پڕۆسه‌یه‌. به‌و واتایه‌ی رووخانی رژێمی به‌عس كه‌ ته‌مه‌نی 61 ساڵ بوو له‌ 12 رۆژدا ئه‌نجامێكی سه‌ره‌نجڕاكێشه‌. له‌ هه‌مان كاتدا ئه‌م رووداوه‌، كاریگه‌ری ده‌بێت له‌سه‌ر دروستكردنی هاوسه‌نگی تازه‌. كه‌واته‌ وه‌كو ده‌یبینن، وه‌چه‌رخانێكی مێژووی له‌ ئارادایه‌ تیایدا هاوسه‌نگیه‌ جیهانیه‌كان به‌خێرایی ده‌گۆڕدرێن. بێگومان له‌ناو دۆخێكی به‌م شێوه‌یه‌دا كێشه‌ی كورد زیاتر خۆی ده‌سه‌پێنێت. كێشه‌ی كورد كه‌ به‌ ساڵانه‌ به‌ سیاسه‌تی شه‌ڕ و نكۆڵیكردن رێگای چاره‌سه‌رنه‌كردنی به‌سه‌ر ده‌سه‌پێندرێت، به‌هۆی سیاسه‌تی توركیاوه‌ ئه‌م چاره‌سه‌رنه‌كردنه‌ ئاڵۆزتر بووه‌. به‌ڵام ئه‌مڕۆ له‌ سایه‌ی ئه‌م رووداوانه‌ی رووده‌ده‌ن، وه‌كو چه‌ندین كێشه‌ی دیكه‌ ئیتر نزیكبوونه‌وه‌ له‌ كێشه‌ی كورد به‌ دونیابینیه‌كی نوێوه‌ خۆی ده‌سه‌پێنێت. پێویستیشه‌ ئه‌م دونیابینیه‌ نوێیه‌ به‌ ئاراسته‌ی چاره‌سه‌ركردن بێت. چونكه‌ سیاسه‌تی شه‌ڕ نه‌وه‌كو ئه‌م كێشه‌یه‌ی چاره‌سه‌ر نه‌كرد، به‌ڵكو ئاڵۆزتر و قوڵتری كرده‌وه‌. چۆن سوریا بۆته‌ كلیلی ئاشتی و شه‌ڕ له‌ رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، ئه‌وه‌ كێشه‌ی كوردیش بۆته‌ پاسۆردی ئه‌م كلیله‌. به‌م هۆیه‌وه‌ ئیتر كێشه‌ی كورد گه‌یشتۆته‌ ئه‌و ئاسته‌ی خۆی سه‌ر كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی بسه‌پێنێت. چاره‌سه‌ركردنی ئه‌م كێشه‌یه‌ بۆته‌ مه‌سه‌له‌یه‌كی حه‌تمی، ئێمه‌ش به‌ناو پڕۆسه‌یه‌كی مێژووییدا تێپه‌ڕده‌بین بۆ چاره‌سه‌ركردنی ئه‌م پرسه‌. ئه‌م واقیعه‌ نوێیه‌ش له‌گه‌ڵ خۆیدا هه‌ڵوێستی ده‌وڵه‌تی توركیا له‌باره‌ی كێشه‌ی كورد ئاشكرا ده‌كات. سوریا بۆته‌ كلیلی ئاشتی و شه‌ڕ،‌ كێشه‌ی كوردیش بۆته‌ پاسۆردی ئه‌م كلیله‌. پ: توركیا چی له‌ كوردانی سوریا ده‌خوازێت؟ كه‌سكین بایندر: ئه‌گه‌ر به‌ كوورتی وه‌ڵامی ئه‌م پرسیاره‌ بده‌ینه‌وه‌، توركیا دوێنێ چی كردووه‌ ئه‌مڕۆش به‌ هه‌مان شێوه‌ك هه‌وڵده‌دات تا دان نه‌نێت به‌ هه‌بوونی قه‌واره‌ی كوردانی سوریا. ئه‌گه‌ر شتێك هه‌بێت توركیا له‌ كورد بیخوازێت، ئه‌وه‌ وازهێنانی كورده‌ له‌ داواكاریه‌كانی له‌مه‌ڕ ماف و ئازادیه‌كان، له‌گه‌ڵ جێبه‌جێكردنی رێنمایه‌كانی توركیا وه‌كو خۆی و ده‌ستگرتن به‌سه‌ر پڕۆفیلی كورد. وه‌كو هه‌موو پارچه‌كانی دیكه‌ی كوردستان توركیا ناخوازێت گه‌لی كورد له‌ رۆژئاوا بگاته‌ ده‌ستكه‌وته‌كانی. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌وڵده‌دات تا رێگا له‌ ده‌ستكه‌وته‌كانی گه‌لی كورد بگرێت. عه‌قڵی ده‌وڵه‌تی تورك ده‌خوازێ كورد به‌ره‌و ئه‌و شوێنه‌ ئاراسته‌ بكات كه‌ ده‌یخوازێت و له‌ چوارچێوه‌یه‌كدا قه‌تیسیان بكات تا وابه‌سته‌یان بكات. چاره‌سه‌رنه‌كردنی كێشه‌ی كورد له‌ رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا توركیا خسته‌ ناو گێژه‌ڵۆكێكه‌وه‌ پ: به‌ گوێره‌ی ئه‌زموونی سیاسیتان، (ئه‌حمه‌د ئه‌لشه‌رع) سه‌رۆكی هه‌ته‌شه‌ (هه‌یئه‌ی ته‌حریر شام) ده‌توانێ هاوسه‌نگیه‌كان بپارێزێت و لایه‌نه‌كان ئیداره‌ بكات؟ كه‌سكین بایندر: مه‌سه‌له‌ی ئیداره‌دانی هاوسه‌نگیه‌كان یان ئاراسته‌كردنیان به‌ره‌و زه‌مینه‌ی چاره‌سه‌ری مه‌سه‌له‌یه‌ك نیه‌ په‌یوه‌ست بێت به‌ ناوه‌كان. ئه‌مه‌ مه‌سه‌له‌یه‌كی جیهانی و سیسته‌مه‌. (ئه‌لشه‌رع) كه‌سێكه‌ تا دوێنێ له‌ناو داعش له‌ موسڵ به‌رپرسیاریه‌تی هه‌بووه‌ له‌ژێر ناوی (جۆلانی). ئه‌مڕۆ وه‌كو سه‌رۆكی هه‌ته‌شه‌ له‌ سوریا هێنراوه‌ته‌ گۆڕه‌پانه‌كه‌ و له‌سه‌ر كوورسیه‌كه‌ی ئه‌سه‌د دانراوه‌. رووخاندنی رژێمێكی 61 ساڵه‌ به‌ 12 رۆژ ستراتیژ و سه‌ركه‌وتنی ئه‌لشه‌رع نیه‌، به‌ڵكو پڵانێكی هێزه‌ جیهانیه‌كانه‌. له‌به‌ر ئه‌مه‌ هه‌ڵه‌ ده‌بێت ئه‌گه‌ر له‌ كاتی گفتوگۆی چاره‌سه‌ری هه‌میشه‌یی له‌ سوریادا گرنگی به‌ناوه‌كان بدرێت. پێویسته‌ له‌سه‌ر بنه‌مای مۆدێلی حوكمڕانی چاره‌سه‌ری گفتوگۆی چاره‌سه‌ری كێشه‌كانی سوریا بكرێت. ئه‌وه‌ی سوریا پێویستی پێی هه‌یه‌ مۆدێلێكی نوێی هه‌میشه‌یی حوكمڕانی و رێنوێی چاره‌سه‌ریه‌. فۆڕم و مۆدێلێكی حوكمڕانی‌ فره‌ڕه‌نگ، یه‌كسانیخواز، فره‌كلتوور، فره‌ناسنامه‌ و له‌ رووی ئایینیه‌وه‌ هه‌موو سوریه‌كان له‌خۆ بگرێت، ده‌توانێ چاره‌سه‌ری بۆ كێشه‌كانی ئه‌م وڵاته‌ بدۆزێته‌وه‌. ئه‌م مۆدێله‌ بۆ سوریا نه‌ خه‌یاڵه‌ و نه‌ مه‌حاڵیشه‌. له‌م وێستگه‌یه‌وه‌ بایه‌خی ئه‌و مۆدێله‌ حوكمڕانیه‌ ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ له‌ رۆژئاوادا دروستكراوه‌. ده‌بێت ئه‌و مۆدێله‌ حوكمڕانیه‌ نوێیه‌ی له‌ رۆژئاوا بونیادنراوه‌ به‌ وردی له‌به‌رچاو بگیرێت و بكرێته‌ مۆدێلی ته‌واوی سوریا. مۆدێلی ژیانی ئازاد و دیموكراتیانه‌ كه‌ له‌ رۆژئاوا بونیادنراوه‌، سه‌ره‌ڕای سیاسه‌تی شه‌ڕ و خاپوور كردن بۆ خه‌ڵكی رۆژئاوا بۆته‌ مایه‌ی هیوا و هێزی پێ به‌خشیووه‌. ئه‌م مۆدێله‌ بۆ خه‌ڵكی سوریا ده‌رفه‌تێكه‌. كاتی بێت یان هه‌میشه‌یی ئه‌و ده‌سه‌ڵاته‌ی به‌ رێبه‌رایه‌تی (ئه‌لشه‌رع) دروست ده‌كرێت ناتوانێ خۆی له‌سه‌ر پێ بگرێت و سه‌قامگیری به‌رقه‌رار بكات ئه‌گه‌ر مۆدێلی حوكمڕانی رۆژئاوا به‌ بنه‌ما نه‌گرێت. بێگومان ئه‌م پڕۆسه‌یه‌ ته‌نیا كاریگه‌ری له‌سه‌ر (ئه‌لشه‌رع) و (هه‌ته‌شه‌) به‌جێناهێڵێت، به‌ڵكو كاریگه‌ری له‌سه‌ر دواڕۆژی سوریاش به‌جێدێڵێت. ئه‌گه‌ر مۆدێلی پێویستی حوكمڕانی و سیاسه‌تی ئاراسته‌كراو به‌ره‌و چاره‌سه‌ری په‌یڕه‌و نه‌كرێت، ئه‌وه‌ قه‌یرانه‌كانی سوریا دوای رۆیشتنی ئه‌سه‌دیش هه‌ر به‌رده‌وام ده‌بن، بگره‌ زه‌مینه‌ی قوڵبوونه‌وه‌ و به‌رفراوانبوونی زیاتریشی هه‌یه‌. بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی سوریا و رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ده‌بێت ئه‌م واقیعه‌ له‌به‌رچاو بگیرێت.   كێشه‌ی كورد سنووره‌كانی تێپه‌ڕاندووه‌ و بۆته‌ كێشه‌یه‌كی جیهانی پ: پێشڕه‌ویه‌كانی سوپای ئیسرائیل بۆ ناو سوریا چۆن لێكده‌ده‌یته‌وه‌، ئیسرائیل له‌ سوریادا به‌دوای چی ده‌گه‌ڕێت؟ كه‌سكین بایندر: به‌ر له‌وه‌ی وه‌ڵامی پرسیاره‌كه‌تان بده‌مه‌وه‌، ده‌مه‌وێت ره‌هه‌ندێكی ئه‌م پرسیاره‌ روون بكه‌مه‌وه‌. هیچ سیاسه‌تێك و ستراتیژێك له‌مه‌ڕ داگیركاری به‌ راست و ره‌وا نابینین. مه‌سه‌له‌كه‌ په‌یوه‌ست نیه‌ به‌وه‌ی ئیسرائیل ده‌یه‌وێت چی بكات. بۆ ئه‌وه‌ی پڵانه‌كانی سه‌ر سوریا هه‌ڵسه‌نگێنین، ده‌بێت سه‌یری ئه‌و سیاسه‌تانه‌ بكه‌ین كه‌ ئه‌كته‌ره‌كان په‌یڕه‌وی ده‌كه‌ن. ره‌نگه‌ پێویست بكات به‌ر له‌ ئیسرائیل یان هه‌ر هێزێكی دیكه‌ هه‌ڵسه‌نگاندن بۆ نموونه‌ی توركیا بكه‌ین. ڕەنگە پێویست بێت ئەو گریمانەیە لە ڕێگەی نموونەی تورکیە پێش ئیسرائیل یان هەر زلهێزێکی دیکە هەڵسەنگێندرێت. چونكه‌ توركیا له‌ ئێستا و له‌ داهاتووشدا، له‌ هه‌موویان زیاتر ئاره‌زووی سه‌پاندنی به‌رفراوانترین كاریگه‌ری هه‌یه‌ له‌ سه‌ر سوریا، له‌ رووی سه‌ربازی و سیاسیه‌وه‌. توركیا له‌ رۆژی یه‌كه‌مینه‌وه‌ تا ئه‌مڕۆ ویستی سیاسه‌تی فراوانخوازی له‌سه‌ر بنه‌مای نیو – عوسمانی له‌ناوچه‌كه‌دا په‌یڕه‌و بكات. ئه‌مڕۆ هه‌بوونی سوپای توركیا و هێزه‌ پاره‌مه‌تریه‌كانی سه‌ر به‌ توركیا له‌سه‌ر خاكی سوریا، ده‌ره‌نجامی سیاسه‌تی فراوانخوازی ئه‌م وڵاته‌ كه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای نیو – عوسمانی په‌یڕه‌و ده‌كرێت. به‌داخه‌وه‌ ئه‌و سیاسه‌ته‌ی له‌سه‌ر بنه‌مای ده‌ستگرتن به‌سه‌ر ده‌وڵه‌مه‌ندیه‌كانی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و سه‌ركوتكردنی داواكاری ئه‌و گه‌لانه‌ی له‌سه‌ر ئه‌م جوگرافیایه‌ ده‌ژین له‌ پێناو دیموكراسی و ئازادی تا رۆژی ئه‌مڕۆ درێژه‌ی هه‌یه‌. ئه‌م دیفاكتۆیه‌ی له‌ نێوان بلۆكی رۆژهه‌ڵات – رۆژئاوا گیری خواردووه‌، ئه‌مڕۆ له‌گه‌ڵ خۆیدا هاوسه‌نگی نوێ دێنێته‌ئاراوه‌. ده‌شكرێت قوڵبوونه‌وه‌ی شه‌ڕ و قه‌یران له‌ سوریا دوای غه‌زه‌ و لوبنان وه‌كو به‌شێك له‌ هاوسه‌نگیه‌كان ببینین. تا ئه‌مڕۆ خاكی سوریا میوانداری بۆ شه‌ڕی به‌ وه‌كاله‌ت كردووه‌. به‌ تایبه‌تی دوای ده‌ستپێكردنی شه‌ڕی ناوخۆ له‌ سوریادا له‌ ساڵی 2011، له‌لایه‌كی به‌ره‌ی شه‌ڕ هێزه‌كانی ژێر فه‌رمانده‌یی ئه‌مریكا، ئینگلته‌ڕا و ناتۆ هه‌بوو، له‌لایه‌كه‌ی دیكه‌شه‌وه‌ هێزه‌كانی بلۆكی رۆژهه‌لات به‌ سه‌رۆكایه‌تی روسیا و ئێران سه‌نگه‌ریان گرتبوو. هه‌رچه‌نده‌ هێزه‌ هه‌ژموونگه‌ره‌كان به‌خۆیان به‌شداریان نه‌بوون، به‌ڵام شه‌ڕه‌كه‌ له‌لایه‌ن ئه‌و گرووپ و بانده‌ چه‌ته‌گه‌ر‌یانه‌ به‌رده‌وام بوو كه‌ وه‌كو بریكاری ئه‌وان شه‌ڕی به‌وه‌كاله‌تیان به‌ڕێوه‌ ده‌برد. هاوته‌ریب له‌گه‌ڵ شه‌ڕی به‌ وه‌كاله‌ت، سوریا بووه‌ باخچه‌ی پشته‌وه‌ی هێزه‌ ده‌سه‌ڵاتخوازه‌كان. به‌ڵام له دوای‌ 8 كانوونی یه‌كه‌م له‌ سوریادا قۆناخێكی نوێ ده‌ستی پێكردووه‌. رووخانی رژێمی به‌عس بووه‌ سه‌ره‌تای قۆناخی وه‌چه‌رخان. بێگومان له‌ناو ئه‌م هاوسه‌نگیه‌دا ئه‌م پرسیاره‌ گرنگی خۆی هه‌یه‌:" هه‌ڵوێست له‌مه‌ڕ داخوازیه‌كانی خه‌ڵكی رۆژئاوا و سوریا سه‌رباره‌ت به‌ دیموكراسی و ئازادی چی به‌سه‌ر دێت؟". ئه‌و سیاسه‌ته‌ی بۆ وه‌ڵامدانه‌وه‌ی ئه‌م پرسیاره‌ په‌ره‌ ده‌سێنێت، دواڕۆژی سوریا و ناوچه‌كه‌ دیاری ده‌كات. له‌م قۆناخه‌ نوێیه‌ی كه‌ له‌ سوریا ده‌ستی پێكردووه‌، توركیا و ئه‌كته‌ره‌كانی دیكه‌ هه‌وڵه‌كانیان ده‌خه‌نه‌گه‌ڕ تا پێگه‌ی خۆیان به‌هێز بكه‌ن. له‌ داڕشتنی هه‌ر پڵانێك، له‌ دروستكردنی هه‌ر هاوسه‌نگیه‌كدا، ئه‌وه‌ی گرنگه‌ ئایا چاره‌سه‌ریه‌كی هه‌میشه‌یی بۆ سوریا دێنێت یان نا. ئه‌گه‌ر ئه‌م هاوسه‌نگیانه‌ نه‌بنه‌ مایه‌ی چاره‌سه‌ری بۆ قه‌یرانی سوریا و مه‌سه‌له‌ی كورد، ئه‌وه‌ شه‌ڕی سوریا زیاتر قوڵ ده‌بێت و به‌ ناوچه‌كه‌دا بڵاوده‌بێته‌وه‌.          

درەو: گفتوگۆی رۆنامەوانی: هێمن خۆشناو ئۆرهان میرئۆغڵو، نووسه‌ر و سیاسه‌تمه‌دارێكی كورده‌، سه‌ر به‌ پارتی داد و گه‌شه‌پێدانی (ئاكپارتی) ده‌سه‌ڵاتداری توركیایه‌. بۆ ماوه‌ی سێ خول له‌سه‌ر یه‌كتر په‌له‌مانتاری ئه‌م پارته‌ بووه‌. له‌ ساڵانی ده‌یه‌ی هه‌شته‌می سه‌ده‌ی رابردووش یه‌كێك بووه‌ له‌ قوربانیه‌كانی ده‌ستی سیسته‌می فاشیزمی سه‌ربازی توركیا، بۆ ماوه‌ی چه‌ندین ساڵ زیندانیكراوه‌ و ئه‌شكه‌نجه‌ی بینیووه.‌ میرئۆغڵو له‌ باره‌ی رووداوه‌كان و مێژووی كوردیش خاوه‌نی چه‌ندین په‌رتووكه‌. له‌ پشت په‌رده‌ به‌ عه‌قڵی كوردی ئاكپارتی له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێت. خوێندنه‌وه‌ی گۆڕانكاری و رووداوه‌كانی ئه‌م دوایه‌ له‌لایه‌ن (میرئۆغڵو) پێچه‌وانه‌ و دژه‌ له‌گه‌ڵ خوێندنه‌وه‌ی بزوتنه‌وه‌ی سیاسی كورد له‌ باكوور و رۆژئاوای كوردستان. راستیه‌كه‌ی بڵێم من وه‌كو (هێمن خۆشناو) یش له‌گه‌ڵ به‌شێكی زۆر له‌ لێكدانه‌وه‌ و هه‌ڵسه‌نگاندنی ئه‌م سیاسیه‌ كورده‌ نیم، به‌ڵام بۆ ئه‌وه‌ی خوێنه‌ر و سیاسی كورد له‌ هه‌رێمی كوردستان بزانێ به‌شێك له‌ سیاسه‌تمه‌دارانی كوردی توركیا به‌ تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی نزیكن له‌ ده‌سه‌ڵاتی ئه‌م وڵاته‌ له‌مه‌ڕ رووداوه‌كان چۆن بیر ده‌كه‌نه‌وه‌ به‌ پێویستم زانی ئه‌م دیمانه‌یه‌ی له‌گه‌ڵدا ساز بكه‌م.     دەقی گفتوگۆ رۆنامەوانییەكە پ: په‌یامی (ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی) سه‌رۆكی پارتی بزوتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌په‌رست، سه‌باره‌ت به‌ (عه‌بدولڵا ئۆجالان) له‌ (22 تشرینی یه‌كه‌می 2024) چۆن لێكده‌ده‌نه‌وه‌؟ وه‌ڵام: له‌گه‌ڵ گوێبیستبوونی، بانگه‌وازیه‌كه‌م به‌ ئه‌رێنی بینی و پشتیگیریم لێكرد. ئه‌گه‌ر باس له‌ چاره‌سه‌ریه‌ك بكه‌ین كه‌ له‌سه‌ر رێچكه‌ی سیاسه‌تی دیموكراسی مه‌ده‌نیانه‌ هه‌ڵقوڵابێت، تا كۆتایی به‌ ئازار و مه‌ینه‌تی خه‌ڵك بێنێت، ئه‌م بانگه‌وازیه‌ زۆر گرنگ و به‌ بایه‌خه‌. رۆڵی كه‌سیه‌تی (عه‌بدولڵا ئۆجالان) له‌م 50 ساڵه‌ی دواییدا چ له‌سه‌ر مه‌سه‌له‌ی كورد بێت یان له‌سه‌ر ئاستی مێژووی سیاسه‌تی توركیا رۆڵێكی هێجگار دیاره‌. پشتگیری لێبكه‌ین یان نه‌كه‌ین، له‌ ئه‌نجامدا (عه‌بدولڵا ئۆجالان) هه‌ر عه‌بدولڵا ئۆجالانه‌ و له‌ بایه‌خی كه‌م ناكرێته‌وه‌. هه‌روه‌ها كاتێك سه‌ركرده‌ی هه‌ر به‌هێزی نه‌ته‌وه‌په‌رستی تورك جه‌خت له‌ چاره‌سه‌ری ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌ ده‌كاته‌وه‌، له‌باره‌ی چۆنیه‌تی چاره‌سه‌ری ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌ په‌یام ده‌دات، بۆ بارودۆخی توركیا بۆ كه‌سانی وه‌كو ئێمه‌ هه‌موو كاتێك چاوه‌ڕوانكراو بووه‌. ‌ ئه‌م په‌یامه‌ رێگایه‌كه‌ هه‌ردوولا رازی ده‌كات و زه‌مینه‌ی چاره‌سه‌ری ئاماده‌ ده‌كات. چونكه‌ دوای ئه‌م په‌یامه‌ زه‌مینه‌یه‌ خۆش بوو، ئیتر نه‌مومكینه هیچی دیكه‌‌ نه‌ته‌وه‌په‌رستێك چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد ره‌تبكاته‌وه‌. (ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی) به‌م بانگه‌وازه‌ی رێگا خۆش ده‌كات بۆ ئه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌په‌رستی توركیا دونیابینی و هزری خۆی بگۆڕێت و له‌مه‌ڕ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد به‌ ئه‌رێنی بیربكاته‌وه‌. (هاوپه‌یمانی كۆمار) دوو سه‌ركرده‌ی به‌هێزی هه‌یه‌ كه‌ سه‌ركۆمار و باخچه‌لیه‌، ئه‌گه‌ر هێزی ده‌سه‌ڵاتداری هه‌ردووكیشیان بخه‌ینه‌ سه‌ر په‌یامه‌كه‌ی باخچه‌لی ئه‌وه‌ چاره‌سه‌ری ئاسانتر ده‌كات، به‌ لێكدانه‌وه‌ی من ئه‌م په‌یامه‌‌ بۆ بارودۆخی توركیا و بارودۆخی ئه‌مڕۆی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، هه‌روه‌ها پرسیاری كورد به‌ گشتی له‌ عێراق و سوریا و ئێران گرنگی تایبه‌تی خۆی هه‌یه‌. ده‌بێت ئه‌م بانگه‌وازیه‌ به‌ فیڕۆ نه‌درێت. دوای ئه‌م په‌یامه‌ش كاردانه‌وه‌كانی ناو (ده‌مپارتی) كه‌م تا زۆر ئه‌رێنی بوو، جگه‌ له‌ هه‌ندێك كه‌سی ناو باڵی چه‌پی ئه‌م پارته له‌ ترسی ئه‌وه‌ی ئۆجالان و په‌كه‌كه‌ له‌ ده‌ست ده‌رده‌چن، بانگه‌شه‌ ده‌كه‌ن ده‌وڵه‌ت له‌ رێگای ئۆجالان خه‌ریكی ده‌سیسه‌یه‌كی نوێیه‌ دژ به‌ كورد. پ: په‌یامی باخچه‌لی چ په‌یوه‌ندیه‌كی به‌ دۆخی سوریاوه‌ هه‌یه‌؟ وه‌ڵام: له‌ كاتی په‌یامه‌كه‌ی باخچه‌لی، هێشتا له‌ سوریا گۆڕانكاری رووینه‌دابوو. پێكدادان و شه‌ڕ نه‌بوو، به‌ڵام دۆخێكی هێجگار نادیار له‌ ئارادابوو. دوای كه‌وتنی یه‌ك به‌دوای یه‌كی حه‌له‌ب و دواتر حه‌ما و تا دیمه‌شق به‌بێ به‌رگری، كاردانه‌وه‌ی ئه‌م په‌یامه‌ ده‌بێته‌ ته‌واوكه‌ری رووداوه‌كانی ناو سوریا. واته‌ ئه‌وه‌ی (عه‌بدولڵا ئۆجالان) ده‌یڵێت كاریگه‌ری ئه‌رێنی ده‌بێت له‌سه‌ر سوریا. بێگومان پێویسته‌ هه‌موو كه‌س ئه‌م جیاوازیه‌ ببینێت. واته‌ چاره‌سه‌ریه‌ك له‌سه‌ر شێوازی عێراق بۆ بارودۆخی سوریا ده‌ست نادات، باسی چاره‌سه‌ری فیدڕالیانه‌ ده‌كه‌م. ئه‌و مۆدێله‌ی ئه‌مریكا له‌ عێراقدا دایهێنا، بێ ئه‌وه‌ی رووبه‌ڕوی هیچ ئاسته‌نگێك بێته‌وه‌ به‌رده‌وام بوو. به‌تایبه‌تی له‌ باكووری عێراق (باشووری كوردستان) كه‌ هه‌موومان ده‌زانین توركیا بونیادی ناوه‌. نزیكه‌ی 2000 هه‌زار كۆمپانیای توركی له‌وێوه‌، له‌ژێرخان بگره‌ تا سه‌رخان دروستیان كرد. به‌ڵام له‌ رووی سیاسیه‌وه‌ بێ، یان له‌ پڕۆسه‌ی نووسینه‌وه‌ی ده‌ستووری عێراقدا بێت، یان په‌یوه‌ست به‌ سوود وه‌رگرتن بێت له‌ مۆدێلی دیموكراسی توركیا رۆڵێكی لاواز و بێ كاریگه‌ری هه‌بوو. به‌ پێچه‌وانه‌ی عێراق ئه‌مڕۆ له‌ سوریادا به‌ دۆخێكی جیاواز تێپه‌ڕ ده‌بین. واته‌ له‌ مه‌سه‌له‌ی نووسینه‌وه‌ی ده‌ستووری سوریا و شته‌كانی دیكه‌دا. ئه‌گه‌ر شتێكی پێچه‌وانه‌ روونه‌دات، سوریه‌كان له‌گه‌ڵ یه‌كتر داده‌نیشن و ده‌ستوور ئاماده‌ ده‌كه‌ن. واته‌ ئه‌مریكیه‌كان ده‌ستوورێكی نووسراوی ئاماده‌ ناهێنن و تا پێشنیار بكه‌ن (تۆ كوردی سه‌ركۆماری بۆ تۆ، تۆ عه‌ره‌بی سه‌رۆك وه‌زیری بۆ تۆ، سه‌رۆكی په‌رله‌مانیش بۆ تۆ) ده‌ستوورێك داناڕێژرێت له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌تنیكی. ئه‌وانه‌ی ده‌ستیان به‌سه‌ر ده‌سه‌ڵاتی دیمه‌شقدا گرتووه‌‌ و له‌ ئێستادا رۆڵی مێژوویی خۆیان ده‌بینن نیازیان هه‌یه‌ له‌ سوریایه‌كی ناوه‌ندی مافی گرووپه‌ جیاوازیه‌كان بپارێزن. له‌ چوارچێوه‌ی یه‌ك ده‌وڵه‌ت، یه‌ك سوپا و یه‌ك ده‌ستوور سوریا به‌رێوه‌ ببه‌ن. ئایا له‌مه‌دا سه‌ركه‌وتوو ده‌بن؟ هیوادارین بگه‌نه‌ سه‌ركه‌وتن. دێمه‌ سه‌ر وه‌ڵامی پرسیاره‌كه‌تان. ئه‌مڕۆ به‌شێكی زۆر له‌و كه‌سانه‌ی وه‌كو من مێشكی خۆیان به‌ مه‌سه‌له‌ی كورد ماندوو ده‌كه‌ن ده‌ڵێن: سوریا بووه‌ هۆكاری شكستهێنانی پڕۆسه‌ری چاره‌سه‌ری، كه‌ له‌ ساڵی 2012 ده‌ستی پێكرد و له‌ ساڵی 2015 به‌ ئاشكرا له‌بارچوو. چونكه‌ په‌كه‌كه‌ رووی خۆی به‌ره‌و سوریا وه‌رگێڕا، ئه‌گه‌ر بۆ دواڕۆژی سوریا وێڵی ده‌ستكه‌وت نه‌بووایه‌، پێموایه‌ دۆخی توركیا به‌ شێوه‌یه‌ك بوو كه‌ په‌كه‌كه‌ له‌ مێژووی خۆیدا ده‌رفه‌تی به‌م شێوه‌یه‌ی به‌ده‌ستنه‌هێنابوو. بایه‌خدار بوو هه‌ڵومه‌رجه‌كه‌. (عه‌بدولڵا ئۆجالان) له‌سه‌رخه‌ت بوو، پارتی دیموكراتی گه‌لان (هاداپ) له‌سه‌رخه‌ت بوو، رۆڵی سیاسی خۆیان ده‌بینی و رای گشتیش له‌ قه‌ره‌ده‌نیز تا ئامه‌د پشتگیریه‌كی گه‌وره‌ی ده‌كرد. به‌ڵێ پڕۆسه‌یه‌كی باش بوو، ئه‌گه‌ر هه‌ڵسوكه‌وتی په‌كه‌كه‌ نه‌بووایه‌ پڕۆسه‌یه‌ك كه‌ 80 – 90٪ خه‌ڵك پشتگیری لێده‌كرد شكستی نه‌ده‌هێنا. ئه‌وه‌ له‌ سه‌رده‌می به‌هاری عه‌ره‌بی بوو كه‌ راپه‌ڕین دژی ئه‌سه‌د ئه‌م وڵاته‌ی ته‌نیبووه‌وه‌. به‌ وردی نازانم ئه‌و كاته‌ بارودۆخی سوریا چۆن بوو، به‌ڵام لایه‌نگرانی پارتی دیموكراسی كوردستان دیارتر و به‌هێزتر بوون. بێگومان دواتر دۆخه‌كه‌ گۆڕا، په‌كه‌كه‌ بۆ خۆی سوریای كرده‌ ناوه‌ندی كار و چاڵاكیه‌كانی. لێره‌دا یه‌كسه‌ر هیواكانی چاره‌سه‌ری له‌باربرد. ئه‌مڕۆش له‌ وێستگه‌یه‌كی به‌م شێوه‌یه‌ وه‌ستاوین، ئه‌و كاره‌ی له‌ سوریا تێكچوو، وه‌كو ئه‌وهی‌ دیاره‌ كه‌ له‌ سوریا چاك ده‌كرێته‌وه‌، بێگومان لێره‌ چاك ده‌كرێته‌وه‌. پێویسته‌ ببینین مه‌سه‌له‌كه‌ چی لێده‌كرێت و چی پێده‌كرێت. بۆ نموونه‌ به‌ستنی بۆینباغ گرنگه‌، به‌ڵام گۆڕینی هزر گرنگتره‌. ئێمه‌ لێره‌دا باس له‌ سێ له‌سه‌ر یه‌كی خاكی سوریا ده‌كه‌ین، واته‌ باسی ئه‌م ناوچه‌یه‌ ده‌كه‌ین كه‌ پێی ده‌ڵێن رۆژئاوا یان رۆژئاوای فوڕات. گه‌ره‌نتیكردنی مافی ره‌وای خه‌ڵكی ئه‌م ناوچه‌یه‌ داواكاری هه‌ره‌ سه‌ره‌تایی و سروشتی كوردانی سوریایه‌. تا چه‌ند ئه‌م داواكاریه‌‌ قه‌بوڵ ده‌كرێت یان نا ده‌بێت چاوه‌ڕێ بكه‌ین. نه‌مومكینه‌ دوای په‌یامی (ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی) هیچ نه‌ته‌وه‌په‌رستێكی تورك هه‌بێت چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد ره‌تبكاته‌وه‌! په‌یوه‌ست به‌م مه‌سه‌له‌یه‌ توركیا هیچ نیگه‌رانیه‌كی نیه‌ و ئاسته‌نگی بۆ دروست ناكات، ده‌بێت به‌ ئاشكرا ئاماژه‌ی پێبكه‌ین. له‌ شه‌ڕی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی داعش نه‌وه‌كو له‌ سوریادا به‌ ته‌نیا، به‌ڵكو له‌و كاته‌ی داعش هه‌ولێری گه‌ماڕۆ دابوو، چه‌ند (كم) مابوو بگاته‌ هه‌ولێر، توركیا و كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی پشتگیریان له‌ كورد كرد. پ: نه‌مزانیووه‌ له‌ كاتی نزیكبوونه‌وه‌ی داعش له‌ هه‌ولێر توركیا پشتگیری له‌ كورد كردبێت؟ میرئۆغڵو: به‌رپرسانی پارتی به‌ ئاشكرا ئه‌مه‌یان به‌ ئێمه‌ گووت:" به‌هۆی بارودۆخی ئه‌و كاته‌ باسمان له‌ هاوكاری توركیا نه‌كرد. به‌ڵام ئه‌و كاته‌ توركیا له‌ مه‌سه‌له‌ی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی داعش بێده‌نگ نه‌بوو، پشتگیری له‌ ئێمه‌ كرد". سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش هه‌موو كات ناحه‌قی له‌ توركیا ده‌كرێت. له‌ به‌ره‌به‌یانی رۆژانێكدا سه‌ركۆمار  ده‌رباره‌ی كۆبانێ گووتی:" ئه‌ى جیهانی رۆژئاوا، ده‌تانگووت له‌دژی داعش ده‌جه‌نگین؟ كۆبانێ كه‌وت و ده‌كه‌وێت، هێشتا ئێوه‌ به‌ده‌رنه‌كه‌وتوون". چوون به‌ موكێش قسه‌كانی سه‌ركۆماریان راكێشا و گووتیان:" ئه‌ردۆغان ده‌خوازێت كۆبانێ بكه‌وێ". هه‌ڵبه‌ته‌ به‌ سه‌دان برینداری كۆبانێ، له‌وانه‌یه‌ ژماره‌كه‌ زۆر زیاتریش بێت له‌ نه‌خۆخشانه‌كانی روها و عه‌نتاب چاره‌سه‌ركران. هه‌روه‌ها له‌ كاتی شه‌ڕی كۆبانێ 180 هه‌زار كه‌س له‌ كۆبانێ و ده‌وروبه‌ری روویان كرده‌ توركیا، ئه‌مڕۆشی له‌گه‌ڵدا بێت زیاتر له‌ 80 – 90 هه‌زار كوردی كۆبانێ له‌ توركیا ماون. واته‌ ده‌بێت حه‌قی چاكه‌ی توركیا بده‌ینه‌وه‌. یه‌ك شت هه‌یه‌ كه‌ توركیا قه‌بوڵی ناكات، ئه‌ویش توندوتیژی و تیرۆری په‌كه‌كه‌یه‌. ئه‌مه‌ شتێكه‌ توركیا نه‌ له‌ سوریا و نه‌ له‌ توركیا قه‌بوڵی ناكات. كه‌واته‌ ئه‌گه‌ر كه‌سانێك هێشتا هه‌وڵده‌ده‌ن تا توركیا له‌گه‌ڵ په‌كه‌كه‌ دانیشێت، پێموایه‌ ئه‌وانه‌ به‌خۆڕایی خۆیان ماندوو ده‌كه‌ن. هیچ كاتێك ئه‌مه‌ روونادات. ئه‌وه‌ی به‌ڕێز (ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی) به‌ تایبه‌تی په‌یوه‌ست به‌ په‌كه‌كه‌ ده‌یڵێت چیه‌؟ (فه‌رموو وه‌رن)، به‌ سه‌رۆكه‌كه‌شیان ده‌ڵێت:"وه‌ره‌ په‌رله‌مان". ئه‌مه‌ له‌ روانگه‌ی سه‌مبۆلیانه‌ زۆر به‌ بایه‌خه‌. ئه‌مه‌ گوزارشت له‌ هزرێك ده‌كات، به‌و واتایه‌ی هزری نه‌ته‌وه‌په‌رستی تورك گۆڕانی به‌سه‌ردا هاتووه‌ (ئێوه‌مان) قه‌بوڵه‌. فه‌رموون وه‌رنه‌ په‌رله‌مان، له‌گه‌ڵ پارته‌كه‌تان (مه‌به‌ستی ده‌مپارتیه‌) ئه‌م كاره‌ بكه‌ن. كه‌چی به‌ر له‌ دوو ساڵ بۆ هه‌مان پارتی چی ده‌گووت:" ده‌بێت قه‌ده‌خه‌ بكرێت و هه‌ڵوه‌شێندرێته‌وه‌". ئه‌مه‌ گۆڕانكاریه‌كی گه‌وره‌یه‌، ئایا په‌كه‌كه‌ قه‌دری ئه‌م گۆڕانكاریه‌ ده‌گرێت یان ناگرێت؟ پێموایه‌ (عه‌بدولڵا ئۆجالان) بایه‌خی ئه‌م گۆڕانكاریه‌ ده‌زانێت. چونكه‌ (عه‌بدولڵا ئۆجالان) یش، (عه‌بدولڵا ئۆجالان) ی ده‌شتی بیقاع نیه‌. ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر من بێت، ده‌بێت ئه‌م گۆڕانكاریانه‌ی به‌سه‌ر دونیابینی (عه‌بدولڵا ئۆجالان) دا هاتووه‌ له‌و رۆژه‌ی هاتۆته‌ ئیمڕالی بكرێته‌ بابه‌تی تێز نووسین و توێژینه‌وه‌. واته‌ ده‌بێت خوێندكاران له‌ زانكۆكان توێژینه‌وه‌ و تێز له‌باره‌یه‌وه‌ بنووسن. له‌وانه‌یه‌ هێشتا نه‌گه‌یشتبێته‌ ئه‌م قۆناخه‌ به‌ڵام پێموایه‌ كه‌سانێك هه‌یه‌ خه‌ریكی ئه‌مه‌ن، ئه‌گه‌ر لێره‌ش نه‌كرێت، له‌ زانكۆیه‌كی سلێمانی یان له‌ زانكۆیه‌كی هه‌ولێر ده‌كرێت. پ: كه‌واته‌ ده‌وڵه‌ت بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد سوودی له‌و گۆڕانكاریانه‌ بینیووه‌ كه‌ به‌سه‌ر دونیابینی ئۆجالاندا هاتووه‌؟ وه‌ڵام: بێگومان سوودی لێ بینیووه‌. ئایا ده‌كرێت سوودی لێ وه‌رنه‌گرێت؟ كۆماری توركیا له‌مباره‌یه‌وه‌ سوود له‌ هه‌موو كه‌س وه‌رده‌گرێت، له‌ سه‌رووی هه‌مووشیانه‌وه‌ سوود له‌ (ئۆجالان) وه‌رده‌گرێت. ئایا ده‌كرێت سوود له‌ كه‌سێك وه‌رنه‌گیرێت كه‌ له‌ناو گرووپێكدا ململانێی كردووه‌ و دواتر گۆڕانكاری هزری به‌سه‌ردا هاتووه‌؟ ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌ت بایه‌خی ئه‌م گۆڕانكاریه‌ نه‌زانێت، چۆن له‌ ساڵی 2012 له‌ ده‌رگاری (ئۆجالان) ی ده‌دات و ده‌ڵێت:" ده‌ی وه‌ره‌ با ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌ چاره‌سه‌ر بكه‌ین". له‌ ئێستاشدا سه‌رله‌نوێ ئه‌م قسه‌یه‌ ده‌كاته‌وه‌. ئه‌ی بۆ كه‌س له‌ ده‌رگای (په‌كه‌كه‌) نادات؟ چونكه‌ له‌و كاته‌ی له‌ سوریادا هه‌موو شت سه‌راوبن بووه‌، (خامه‌نه‌یی) له‌ ئێران داوا له‌ گه‌نجانی سوریا ده‌كات بچنه‌ به‌ره‌كانی شه‌ڕ، ئه‌وانه‌ی له‌ قه‌ندیلیش (په‌كه‌كه‌) به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن هه‌مان شت ده‌كه‌ن. یه‌كێكیان گوایه‌ خۆی به‌ ماركسی ده‌زانێت و نه‌ریتی سۆسیالیستیانه‌ په‌یڕه‌و ده‌كات، باوه‌ڕی به‌ دیموكراسی هه‌یه‌. ئه‌وه‌ی دیكهش‌ كۆماری ئیسلامی دامه‌زراندووه‌ و‌ هۆكاری هه‌ره‌ سه‌ره‌كیشه‌ بۆ دروستبوونی ئه‌م دۆخه‌ ناله‌باره‌ له‌ رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، به‌ رۆحی فروانخوازی شیعه‌یی هه‌ڵسوكه‌وت ده‌كات، هه‌ردوولا له‌ناو یه‌ك به‌ره‌ جێده‌گرن كه‌ هێشتا پێیانوایه‌ ده‌رفه‌تی شه‌ڕ و پێكدادان له‌ سوریادا ماوه‌، ئێمه‌ (مه‌به‌ستی توركیایه‌) هیچ كارێك له‌گه‌ڵ ئه‌م جۆره‌ مرۆڤانه‌ ناكه‌ین. ئه‌وه‌ی (عه‌بدولڵا ئۆجالان) ده‌یڵێت كاریگه‌ری ده‌بێت له‌ سوریادا   پ: پێتوایه‌ ده‌بێت هه‌ڵوێستی قه‌ندیل سه‌باره‌ت به‌ سوریا چۆن بێت و چ گووتارێك په‌یڕه‌و بكات؟ وه‌ڵام: ده‌بێت جه‌خت له‌ زمانی دیالۆگ بكاته‌وه‌، باسی رۆڵی توركیا بكات كه‌  تره‌مپیش ئه‌م رۆڵه‌ قه‌بوڵ ده‌كات. له‌ ئه‌نجامدا ئه‌و كه‌سانه‌ خه‌ڵكی توركیان، مه‌به‌ستم جه‌میل بایك و دوڕان كاڵكانه‌. ته‌واو 40 ساڵه‌ به‌رامبه‌ر توركیا چه‌ك و تیرۆر به‌كاردێنن، به‌ڵام ئه‌نجامتان نه‌گرتووه‌. باشه‌ ئێستا پێگه‌ی سه‌ربازی په‌كه‌كه‌ له‌ توركیادا چیه‌؟ ئه‌گه‌ر ئه‌م پرسیاره‌ له‌ پسپۆرێكی بێلایه‌نی سه‌ربازی بكرێت به‌ (سفر) وه‌ڵامده‌داته‌وه‌.  كه‌واته‌ له‌م رێگایه‌وه‌ ئه‌نجام گرتن نه‌مومكینه‌. كاتێك له‌ رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست كۆتایی به‌ شه‌ڕ و پێكدادان دێت، كوردانی توركیا له‌ بواره‌كانی سیاسی، ئابووری و كلتووری سوودمه‌ند ده‌بن. كاتێك له‌باره‌ی ئه‌ندامیه‌تی توركیا له‌ یه‌كێتی ئه‌وروپا قسه‌ده‌كرا، نووسینێكم به‌م شێوه‌یه‌م نووسی:" له 10 ساڵی داهاتوودا كه‌ توركیا‌ ئه‌ندامی یه‌كێتی ئه‌وروپایه‌، ده‌بێته‌ خاوه‌ن‌ به‌ نرخترین جۆری ره‌گه‌زنامه‌". ده‌زانن ئه‌مڕۆ له‌ جیهاندا ره‌گه‌زنامه‌ی ئه‌مریكی، یه‌كێتی ئه‌وروپا و كه‌نه‌دا قه‌بوڵكراوترین ره‌گه‌زنامه‌یه‌، جه‌ختی لێده‌كه‌مه‌وه‌ كه‌ توركیا ده‌بێته‌ چواره‌مین. ئه‌گه‌ر توركیا ببێته‌ ئه‌ندامی یه‌كێتی ئه‌وروپا، ئێمه‌ كوردانی هه‌ر چوار ده‌وڵه‌ت ده‌بینه‌ دراوسێی یه‌كێتی ئه‌وروپا. ئه‌مڕۆ رووی كوردی هه‌ولێر و كوردی قامیشلۆ له‌ كوێیه‌‌؟  هه‌ره‌ زۆر رووی له‌ ته‌هرانه‌، یان به‌غدایه‌، یان دیمه‌شقه‌؟ پێموایه‌ رووی هه‌ره‌ زۆریان به‌ره‌و توركیایه‌. كاتێك دۆخی ئابووریان باش ده‌بێت له‌ توركیادا ده‌بنه‌ خاوه‌ن ماڵ و موڵك. توركیا رۆڵێكی مێژووی به‌م شێوه‌یه‌ی هه‌یه‌. ئه‌مه‌ له‌ ئه‌نجامی بڕیارێك رووینه‌داوه‌، به‌ڵكو رێڕه‌وی مێژوویه‌. مێژوو ئه‌مه‌ی ئافراندووه‌. پ: تۆ باسی میساقی میللی عوسمانی ده‌كه‌یت؟ وه‌ڵام: نه‌خێر به‌ پێچه‌وانه‌ی میساقی میللی قسه‌ ده‌كه‌م. شتێك نیه‌ به‌ناوی میساقی میللی. میساقی میللی بریتیه‌ له‌ سنووره‌كانی توركیا كه‌ دیاریكراون. مسته‌فا كه‌مال گووتوویه‌تی:" له‌ ئێستادا هێزمان به‌شی ئه‌م سنوورانه‌ ده‌كات، ئه‌وانه‌ بپارێزین به‌سمانه‌". ئه‌وه‌ی له‌ میساقی میللی تێكه‌یشتبم ئه‌مه‌یه‌. به‌ڵام گرووپی (ئیتیحاد و ته‌ره‌قی) گرووپێكی رێچكه‌ شكێن بووه‌ ده‌یانگووت:" سوریا هی خۆمانه‌، ئه‌و شوێنه‌ هی خۆمانه‌". ئه‌مه‌ راست نیه‌، ئه‌وه‌ی من باسی ده‌كه‌م ئه‌مه‌ نیه‌. ئه‌گه‌ر ئه‌م دۆخه‌ به‌ره‌و پێشه‌وه‌ بڕوات، باش ده‌زانم دامه‌زراندنی په‌رله‌مانی هه‌رێمی لێ ده‌كه‌وێته‌وه‌! پ: توركیا و په‌رله‌مانی هه‌رێمی!؟ وه‌ڵام: له‌سه‌ر سنووره‌كان، له‌ نوسه‌یبین، یان سلۆپی یان زاخۆ، په‌رله‌مانی هه‌رێمی كلتووری دروست ده‌كرێت. تێگه‌یشتی؟ ئه‌گه‌ر له‌ توركیا هه‌موو شته‌كان له‌سه‌ر رێگایه‌كی ئاسایی ده‌بوون، له‌وانه‌یه‌ له‌ ئێستادا قسه‌ له‌سه‌ر ئه‌مانه‌ ده‌كرا. چاوه‌ڕێ ناكه‌م قه‌ندیل ئه‌م راستیه‌ ببینێت. شتێكی به‌م شێوه‌یه‌ له‌ ئارادانیه‌. هه‌ر هیچ نه‌بێ له‌گه‌ڵ رووداوه‌كانی سوریادا جارێكی دیكه‌ خه‌باتی چه‌كداری خرایه‌ سه‌ر مێزێكی هه‌ڵه‌ له‌ژێر ناوی پاراستنی مافی كورد. چی بووه‌؟ واته‌ ئه‌گه‌ر له‌ سوریادا سوپایه‌ك دروست بكرێت، ئێوه‌ش ده‌بنه‌ به‌شێك له‌م سوپایه‌. نه‌ له‌ سوریا نه‌ لێره‌ (مه‌به‌ستی توركیایه‌) ده‌رفه‌تی خه‌باتی چه‌كداری بۆ قه‌ندیل نه‌ماوه‌. واته‌ ئه‌گه‌ر نكۆڵی له‌ مێژوو بكه‌ن، هه‌ر له‌وێ ده‌مێنه‌وه‌. ده‌بینن ئێران چی به‌سه‌رهات كه‌ به‌ چاوی شه‌ڕ سه‌یری رۆژهه‌لاتی ناوه‌ڕاستی ده‌كرد. به‌م زووانه‌ هه‌مان چاره‌نووس چاوه‌ڕێی حزبولڵا و حه‌شدی شه‌عبی ده‌كات. (عه‌بدولڵا ئۆجالان) ی ئیمڕالی (عه‌بدولڵا ئۆجالان) ی ده‌شتی بیقاع نیه‌   پ: مومكینه‌ هزر و دونیابینی سه‌ركرادیه‌تی هه‌ته‌شه‌ (هه‌یئه‌ت ته‌حریر ئه‌لشام) دان به‌ مافی كورد بنێت؟ وه‌ڵام: هه‌موو كه‌س هزر و دونیابینی ده‌گۆڕێت. ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی ئه‌مڕۆ، ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی ساڵانی پێشتر نیه‌. ئایا (هه‌یئه‌ت ته‌حریر ئه‌لشام) ئه‌مڕۆ هه‌مان هه‌ته‌شه‌ی به‌ر له‌ 10 ساڵه‌؟ نه‌خێر. ئه‌گه‌ر بڵێین هیچ گۆڕانكاریه‌ك به‌دیناكه‌ین ئه‌مه‌ وه‌سوه‌سه‌یه‌ و هیچی دیكه‌ نیه‌. مرۆڤ ده‌گۆڕێت، پارته‌ سیاسیه‌كان ده‌گۆڕێن. به‌م گۆڕانكاریانه‌ هه‌وڵده‌ده‌ن له‌سه‌ر پێ بمێنه‌وه‌. بزوتنه‌وه‌یه‌كی دیموكراتخوازی موحافه‌زه‌كار ویستی توركیا بخاته‌ ناو یه‌كێتی ئه‌وروپا، ئه‌مه‌ له‌ توركیا به‌ سه‌رۆكایه‌تی ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان روویدا. كه‌ڵه‌گیایی سوپا به‌ سه‌رۆكایه‌تی ئه‌ردۆغان كۆتایی پێهێنرا. پێشتر كه‌ به‌یانیان له‌ خه‌و هه‌ڵده‌ستاین، سه‌یرمان ده‌كرد تا بزانین ئه‌مڕۆ سه‌رۆكی ئه‌ركانی سوپا چی ده‌ڵێت، هه‌موومان به‌ گوێره‌ی قسه‌كانی سه‌رۆكی ئه‌ركان هه‌ڵوێستمان دیاری ده‌كرد، سیاسه‌ت به‌ گوێره‌ی ئه‌و دیزاین ده‌كرا. له‌ ئێستادا ئه‌مه‌ نه‌ماوه‌. هه‌موو ئه‌مانه‌ له‌لایه‌ن بزوتنه‌وه‌یه‌كی سیاسی ئیسلامی ئه‌نجامدراوه‌. (هه‌ته‌شه) ش كه‌ باسی ده‌كه‌یت، له‌ شه‌ڕی ناوخۆیی سوریا زۆر شه‌كه‌ت بووه‌. له‌مباره‌یه‌وه‌ ده‌ڵێن:" ئیتر ئێمه‌ شه‌كه‌تی شه‌ڕین، هیچی دیكه‌ ویستی شه‌ڕ كردنمان نیه‌". ‌ئه‌گه‌ر به‌م دونیابینیه‌ ملی رێگا بگرن، ئه‌مه‌ دیاره‌ گۆڕانیان به‌سه‌ردا هاتووه‌ و پێویسته‌ پشتگیریان لێ بكرێت. ئه‌گه‌ر كوردی، یان ئێزیدی یان كریستیان، تۆش پشتگیریان بكه‌. بۆچی پشتگیریان ناكه‌یت؟ مه‌سه‌له‌كه‌ زۆر ئاسانه‌. به‌ڵام ئه‌گه‌ر بڵێی "ئه‌مه‌ ناگۆڕێت" راست نیه‌. له‌ ئێستادا ئێمه‌ هه‌موومان وه‌كو كورد چاومان بڕیووه‌ته‌ (ده‌مپارتی) تا بزانین له‌م بارودۆخه‌دا چه‌ند خۆی گۆڕیووه‌ یان نه‌گۆڕاوه‌. چونكه‌ پێمانوایه‌ ده‌بێت خۆی بگۆڕێت، خۆ گۆڕین پێویسته‌ به‌بێ گۆڕانكاری نابێت. سه‌رۆكی شاندی (ده‌مپارتی) كه‌ سه‌ردانی سلێمانی كرد كوردی نازانێ، كه‌چی‌ ره‌وانه‌ی سلێمانی كراوه‌ بۆ گفتوگۆ له‌گه‌ڵ كورد. ئایا ئه‌مه‌ ده‌بێت؟ چۆن ده‌كرێت؟ له‌وێ له‌ رێگای وه‌رگێڕه‌وه‌ قسه‌ ده‌كه‌ن. ئێوه‌ و خودا ده‌كرێت ئێمه‌ی كورد له‌ رێگای وه‌رگێڕ قسه‌ له‌گه‌ڵ یه‌كتر بكه‌ین. شوره‌ییه‌ ئێمه‌ به‌ رێگای وه‌رگێڕ قسه‌ له‌گه‌ڵ یه‌كتر بكه‌ین. بۆیه‌ گۆڕانكاری چاره‌نووسسازه‌، نابێت خۆی لێ بدزینه‌وه‌. (د. مورشید خه‌زنه‌وی) كوڕی خوا لێخۆشبوو (مه‌عشوق خه‌زنه‌وی) له‌ نه‌رویج گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌ كه‌ باوكی له‌ ساڵی 2015 كوژراوه‌. وه‌كو پیاوێكی ئاینی هاتووه‌ و هه‌وڵده‌دات سازش له‌ نێوان كورد به‌رقه‌رار بكات. (د. مورشید خه‌زنه‌وی) داوا ده‌كات زیندانیه‌كان له‌ زیندانی (په‌یه‌ده‌) ئازاد بكرێن. له‌ دیمه‌شق ده‌رگای زیندانی (سه‌دنایا) كرایه‌وه‌. ئه‌مه‌ به‌هارێكه‌، وه‌كو به‌هاری عه‌ره‌بی رووداوێكی دڵخۆشكه‌ره‌، به‌ڵام هێشتا كورد له‌ زیندانه‌كانی (په‌یه‌ده‌) زیندانیكراون. له‌ ئێستادا ناكۆكی گه‌وره‌ی نێوان دیمه‌شق و قامیشلۆ مه‌سه‌له‌ی هێزی سه‌ربازیه‌   پ: چۆن هه‌بوونی زیندانی سیاسی له‌لای (په‌یه‌ده‌) ده‌سه‌لمێنی؟ وه‌ڵام: كاتێك كه‌سێك كه‌ باوكی له‌لایه‌ن رژێمی سوریا كوژرابێت و داوایه‌كی به‌م شێوه‌یه‌ ئاراسته‌ی (په‌یه‌ده‌) بكات به‌ راستی ده‌یخوێنمه‌وه‌. ئه‌گه‌ر باوه‌ڕ بكه‌ین یان نا، به‌ڵام له‌ یه‌كه‌م رۆژ كه‌ ئه‌و كه‌سه‌ هاته‌ رۆژئاوا گووتی:" من هیچ شتێك ناخوازم. داوای قایمقام، والی و په‌رله‌مانتاری ناكه‌م. بۆ خاتری خودا ئه‌م دۆخه‌ هه‌ستیاره‌ ده‌ستتان بخه‌نه‌ ناو ده‌ستی یه‌كتر و به‌یه‌كه‌وه‌ به‌ره‌و دیمه‌شق بڕۆن. ئه‌مه‌ به‌سی منه‌". ئه‌م پیاوه‌ ده‌ڵێت:" كوردێك، چۆن كوردێكی دیكه‌ ده‌خاته‌ زیندانه‌وه‌". من ناچارم متمانه‌ به‌ قسه‌ی ئه‌و كه‌سه‌ بكه‌م. پ: له‌لای ئێمه‌ش زیندانی به‌م شێوه‌یه‌ له‌ هه‌ولێر و سلێمانی هه‌بوون. بۆچی هیچ كاتێك باسی ناكه‌ن؟ وه‌ڵام: به‌هیچ شێوه‌یه‌ك نابێت زیندانی له‌م شێوه‌یه‌ هه‌بێت. چۆن ده‌بێت كورد له‌ دژی كورد تاوان ئه‌نجام بدات. چ واتایه‌كی هه‌یه‌؟ له‌ هیچ شوێنێك شتێكی له‌م جۆره‌ رووینه‌داوه‌، چۆن ده‌كرێت هه‌ر كه‌سێك ناڕازی بێت له‌ سیسته‌می (په‌یه‌ده‌) په‌لكێشی زیندان بكرێت؟ كه‌ باسی گۆڕانكاریم كرد مه‌به‌ستم ئه‌مانه‌ بوو. مه‌به‌ستم ره‌خنه‌گرتن له‌م لایه‌نه‌ یان ئه‌و لایه‌نه‌ نه‌بوو. پ: له‌ ئێستادا دورزیه‌كانی سوریا داوای فیدڕالی ده‌كه‌ن. ئێوه‌ش (توركیا) پێشنیاری سیسته‌مێكی ناوه‌ندی ده‌كه‌ن؟ وه‌ڵام: هه‌موو كه‌س بۆی هه‌یه‌ داوای فیدڕالی بكات، كوردیش بۆی هه‌یه‌ داوای فیدڕالی بكات. ئه‌وانه‌ی له‌ سه‌ره‌تادا له‌ عێراق گه‌یشتنه‌ سه‌ر ده‌سه‌ڵات له‌گه‌ڵ ئه‌مریكه‌كان كه‌وتنه‌ گفتوگۆ. ئه‌مریكا له‌ عێراق ده‌سه‌ڵاتی راده‌ستی كێ كرد؟ ئایا راده‌ستی شیعه‌كانی نه‌كرد؟ له‌ دوای سه‌دام كێ بووه‌ ده‌سه‌ڵاتداری عێراق؟ شیعه‌كان بوون. ئه‌مریكا تا راده‌یه‌ك چاوی خۆی له‌ ده‌ستێوه‌ردانی ئێران له‌ عێراقدا گرت. كێ له‌ پشت شیعه‌كان هه‌بوو له‌ به‌غدا؟ ته‌هران هه‌بوو. ئه‌مریكاش هه‌بوو وانیه‌؟ ئه‌م سیسته‌مه‌ فیدڕالیه‌ ویستی ئه‌وان بوو. تایبه‌تمه‌ندی و دۆخی بزوتنه‌وه‌ی كوردی له‌ باكووری عێراق ته‌واو جیاواز بوو، ئێمه‌ باسی ململانێیه‌ك ده‌كه‌ین كه‌ 100 ساڵ درێژه‌ی هه‌بوو. به‌ واتایه‌كی دیكه‌، بۆچی بزوتنه‌وه‌یه‌ك كه‌ به‌ر له‌ 100 ساڵ به‌ دروشمی (دیموكراسی بۆ عێراق و ئۆتۆنۆمی بۆ كوردستان) ده‌ستیپێكردووه‌، رای خۆی ده‌گۆڕێت له‌م سه‌رده‌مه‌دا؟ ئه‌مریكا و ئێران دركیان به‌م راستیه‌ كرد و فیدڕالیزمیان پێشكه‌ش به‌و هه‌رێمه‌ كرد كه‌ وه‌كو شیری دایك حه‌ڵاڵه‌. دیمۆگرافیای كۆمه‌ڵگای كوردی له‌وێ به‌ ته‌واوه‌تی هه‌مۆژه‌نه. به‌ڵام له‌ سوریادا دۆخه‌كه‌ كه‌مێك جیاوازه‌. بێگومان وه‌كو قامیشلۆ و ئامودا چه‌ند شوێنێكی دیكه‌ی هه‌مۆژه‌ن هه‌یه، به‌ڵام ئه‌م شوێنانه‌ی (په‌یه‌ده‌) و (هه‌سه‌ده‌) به‌یه‌كه‌وه‌ ئیداره‌ی ده‌كه‌ن و له‌ ئێستادا گۆڕه‌پانی پێكدادانه‌كانه‌، ناتوانین بڵێین هه‌مۆژه‌نی ئه‌نتیكی تێدایه‌. ‌‌هه‌روه‌ها ئه‌مه‌م ده‌وێت یان ئه‌وه‌ نه‌ریت و پێویستیه‌كی دیموكراتیانه‌یه‌. كوردیش بۆی هه‌یه‌ داوا بكات، ده‌كرێت داوای ئۆتۆنۆمی و خۆسه‌ری بكات. به‌ڵام رێگای ئه‌م داواكاریانه‌ به‌چه‌ك نابێت. ده‌بێت خه‌ڵك و ده‌سه‌ڵاتی نوێی سوریا رازی بكه‌یت. به‌ر گوێشمان نه‌كه‌وتووه‌ ده‌سه‌ڵاتی نوێی سوریا بڵێت ئه‌مه‌ ناده‌م و ئه‌وه‌ ده‌ده‌م. ئه‌وان جه‌خت له‌ ده‌ستوورێكی هاوبه‌ش ده‌كه‌نه‌وه‌، كه‌ تیایدا ماف و ئه‌ركی هه‌مووان دیاری ده‌كرێت. ئه‌وان داوای یه‌ك سوپا ده‌كه‌ن، كه‌ له‌ ئێستادا گه‌وره‌ترین خاڵی ناكۆكیه‌. راستیه‌كه‌ی ئه‌وه‌یه‌ ئه‌م كه‌سانه‌ له‌گه‌ڵ یه‌ك گفتوگۆ بكه‌ن، تا ناكۆكیه‌كانیان بڕه‌وێنه‌وه‌. ئه‌مه‌ له‌ به‌رژه‌وه‌ندی كورد و سوریا دایه‌. گرفتی دووه‌م هه‌بوونی په‌كه‌كه‌یه‌. ده‌سه‌ڵاتدارانی نوێ به‌ هه‌بوونی په‌كه‌كه‌ رازینین. به‌ راستی هه‌بوونی 11 – 12 هه‌زار ئه‌ندامی په‌كه‌كه‌ له‌ رۆژئاوا توركیا نیگه‌ران ده‌كات. پ: پێتوایه‌ توركیا (په‌یه‌ده‌) یه‌كی بێ (په‌كه‌كه‌) قه‌بوڵ بكات؟ وه‌ڵام: ئه‌گه‌رێكی زۆره‌ قه‌بوڵ بكات، ئه‌وه‌ تێڕوانینی تایبه‌تی خۆمه‌. به‌و لێدوانه‌ فه‌رمیانه‌ی بڵاوده‌كرێنه‌وه‌ تێده‌گه‌ین كه‌ توركیا هیچ ناڕه‌زایه‌تیه‌كی نیه‌ له‌باره‌ی چۆنیه‌تی خۆ به‌ڕێوه‌بردنی كوردانی سوریا. به‌ڵام ئه‌گه‌ر په‌یه‌ده‌ بڵێت له‌گه‌ڵ (په‌كه‌كه‌) به‌یه‌كه‌وه‌ ئیداره‌ی كوردانی سوریا ده‌كه‌ین، ئه‌و كاته‌ توركیا ناڕازی ده‌بێت. به‌ڵام ئیتر مه‌سه‌له‌كه‌ ته‌نیا ده‌سه‌ڵاتداری نیه‌. به‌ڵكو له‌م قۆناخه‌دا مه‌سه‌له‌كه‌ چه‌كدانان و بێچه‌ككردنی په‌كه‌كه‌یه‌. په‌كه‌كه‌ چی ده‌كات؟ عێراق به‌كاردێنێت؟ له‌دژی كێ عێراق به‌كاردێنێت؟ له‌ توركیادا دژی كێ به‌كاری دێنىت؟ په‌یوه‌ندیه‌ به‌هێزه‌كه‌ی نێوان هه‌وڵێر – ئه‌نقه‌ره‌ به‌ نیوه‌چڵی ماوه‌. ره‌نگه‌ ببینه‌‌ شاهێدی په‌یوه‌ندیه‌كی به‌هێزی نێوان ئامودا – حه‌سكێ – ئه‌نقه‌ره‌. ئه‌م قۆناخه‌ به‌م شێوه‌یه‌ ده‌بێت. ته‌نیا دوژمنایه‌تی توركیا نه‌كه‌ن به‌سه‌. جا كوردێكی نه‌ته‌وه‌په‌رست بێ، یان كوردێكی چه‌پ، یان كوردێكی دیموكراتخواز جیاوازی نیه‌. كرده‌یی چه‌كداری دژ به‌ توركیا زیانی گه‌وره‌ به‌ كورد ده‌گه‌ینێت كه‌ ده‌بێت هه‌موو كه‌س بیزانێت. پ: له‌گه‌ڵ گۆڕینی ده‌سه‌ڵاتی سوریا، ئیسڕائیل هاته‌ ناو خاكی سوریا و له‌ چه‌ندین شوێن سه‌ربازه‌كانی جێگیر كرد. به‌ڵام نه‌ ده‌سه‌ڵاتی نوێی سوریا و نه‌ توركیا هیچ كاردانه‌وه‌یه‌كیان نیه‌. ئه‌نقه‌ره‌ زیاتر ده‌نگی له‌ به‌رامبه‌ر كوردانی سوریا به‌رز ده‌كاته‌وه‌. پێویسته‌ ئه‌مه‌ چۆن بخوێندرێته‌وه‌؟ وه‌ڵام: پێموایه‌ به‌ر له‌ كاردانه‌وه‌ی توركیا پێویسته‌ ده‌سه‌ڵاتدارانی دیمه‌شق قسه‌ بكه‌ن. ئه‌گه‌ر كاردانه‌وه‌یه‌ك هه‌بێت ده‌بێت كاردانه‌وه‌ی ئه‌وان بێت. له‌ ئێستادا رۆڵی توركیا له‌ سوریادا هاوكاریكردنه‌، تا سوود له‌ ئه‌زموونی دیموكراسی توركیا وه‌ربگرن، ده‌یه‌وێت هه‌موو ئه‌مانه‌ دابین بكات، بێگومان له‌م پڕۆسه‌یه‌شدا ره‌نجێكی زۆری داوه‌. هه‌ڵوێستی ئیسڕائیل هه‌ڵوێستێكی ته‌واو جیاوازه‌. ئه‌گه‌ر ئیسڕائیل له‌باره‌ی گۆڕینی ئه‌م ده‌سه‌ڵاته‌ی سوریا به‌ راشكاوانه‌ش هه‌ڵوێست نیشان بدات، ئه‌وه‌ سووره‌ له‌سه‌ر له‌ناوبردنی پاشماوه‌ی هێزی سه‌ربازی سوریا، له‌مباره‌یه‌شه‌وه‌ هێرشی گه‌وره‌ی ئه‌نجامداوه‌. هه‌وڵده‌دات ئه‌م هێزه‌ی ماوه‌ بشكێنێت. به‌ڵام ئه‌مه‌ ته‌نیا كێشه‌ی سوریا و توركیا نیه‌، به‌ڵكو كێشه‌ی كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تیشه‌. به‌ واتایه‌كی دیكه‌ ئه‌گه‌ر ئه‌مڕۆ ئیسرائیل له‌ سوریادا هه‌مان ئه‌و كرده‌وه‌ خراپانه‌ی له‌ غه‌زه‌ ئه‌نجامی داوه‌ دووباره‌ بكاته‌وه‌، ده‌بێته‌ پێشێڵكاری یاسا نێوده‌وڵه‌تیه‌كان، نابێت كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی لێی بێده‌نگ بێت. ئه‌مه‌ هه‌ڕه‌شه‌یه‌كه‌ و ده‌بێت سوریا یه‌كێتی نیشتیمانی خۆی و یه‌كێتی ده‌وڵه‌تی خۆی به‌هێز بكات، جگه‌ له‌مه‌ش هیچ چاره‌یه‌كی دیكه‌ی نیه‌. له‌وانه‌یه‌ شتێكی به‌م جۆره‌ له‌ مێشكی هه‌ندێك كه‌س ده‌قی گرتبێت: "هه‌ر چۆنێك بێت ئیسرائیل به‌ڕێوه‌یه‌. ئه‌گه‌ر ئێمه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌ش (مه‌به‌ستی توركیایه‌) رێكنه‌كه‌وین ئه‌وه‌ له‌گه‌ڵ ئیسرائیل رێكده‌كه‌وین". ئه‌م بیركردنه‌وه‌یه‌ رێگایه‌كی داخراوه‌. ئایا ئیسرائیل په‌یوه‌ندیه‌كی به‌م شێوه‌یه‌ دروست ده‌كات؟ باوه‌ڕ ناكه‌م، به‌هیچ شێوه‌یه‌ك ئه‌مه‌ رووبدات. زۆر له‌مباره‌یه‌وه‌ قسه‌ ده‌كرێت، به‌ تایبه‌تی له‌لایه‌ن كوردپه‌روه‌رانه‌وه‌، باس له‌ بیرۆكه‌ی هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ ئیسرائیل ده‌كرێت. بۆ تێگه‌یشتن له‌م راستیه‌ ده‌بێت بگه‌ڕێینه‌وه‌ سه‌ر مێژوو. له‌ناو مێژوودا، مێژووی پارتی، یه‌كێتی بگره‌ مێژووی په‌كه‌كه‌ش دیاره‌. به‌دیاریكراوی هیچ په‌یوه‌ندیه‌كی ستراتیژی ئیسرائیل له‌گه‌ڵ كورد نابینم. واته‌ كورد له‌ رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست هه‌رچیه‌كی كردبێت له‌گه‌ڵ ئه‌مریكا، روسیا و ئێرانیه‌كان كردوویه‌تی. به‌ڵام له‌ناو رێڕه‌وی مێژوودا ئه‌ڵقه‌ی هه‌ره‌ لاواز په‌یوه‌ندی كورد – ئیسرائیل بووه‌. بیركردنه‌وه‌یه‌كی به‌م شێوه‌یه‌: (ناتانیاهۆ) دوای ئه‌وه‌ی دێته‌ سوریا ده‌گاته‌ قامیشلۆ كاره‌ساته‌. شووره‌ییه‌ كه‌سێك به‌م بیركردنه‌وه‌یه‌ دڵخۆش بێت،  ئه‌و په‌ڕی ناشیرینیه‌.    

درەو: حكومەتی هەرێمی كوردستان لە 2024دا (10) مانگ موچەی خەرجكردووەو موچەی مانگەكانی (12،11)ی خەرجنەكرد كە بڕەكەی (ترلیۆنێك و 992 ملیار)دینارە، زۆربەی ساڵەكانی موچەی مانگەكانی كۆتایی خەرجناكات. لە زۆربەی ساڵەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان موچەی مانگەكانی كۆتایی موچەخۆرانی خەرج نەكردووە، لە 2015 ەوە تا ئێستا (4) ساڵ حكومەتی هەرێم موچەی مانگەكانی كۆتایی خەرج نەكردووە بەم شێوەیە: ساڵی 2015: موچەی مانگەكانی (12،11،10،9)ی خەرج نەكرد ساڵی 2020: موچەی مانگەكانی (12،11)ی موچەخۆرانی خەرجنەكرد ساڵی 2023: موچەی مانگەكانی (12،11،10)ی موچەخۆرانی خەرجنەكرد ساڵی 2024: موچەی مانگەكانی (12،11)ی موچەخۆرانی خەرجنەكرد لە ئێستادا موچەی مانگانەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان (996) ملیار دینارە، بۆ مانگەكانی (12،11،10)ی 2024 دەكاتە بڕی (ترلیۆنێك و 992 ملیار) دینار، ئەمە سەرەڕای ئەوەی هیچ مانگێك لە كاتی خۆیدا موچە خەرجنەكراوە بەتێكڕا (40) رۆژ جارێك موچەخەرجكراوە. لە ساڵی 2015 تا 2024 حكومەتی هەرێمی كوردستان بەم شێوەیە مامەڵەی لەگەڵ موچەخۆران كردووە لە (120) مانگدا: -     17 موچەی بەتەواوی نەداوە -    44 موچەی پاشەكەوت و لێبڕین بووە -     واتا (61) موچەی نەداوەو پاشەكەوتی كردووەو لێیبڕیوە بەڕێژەی (51%) -    59 موچەی بەتەواوی داوە بەڕێژەی (49%) حكومەتی هەرێمی كوردستان چەند سەرچاوەیەكی سەرەكی هەیە بۆ داهات: -    پارەی بەغداد بۆ مانگی (11) بڕی (631) ملیار دیناری ناردووە -    پارەی داهاتی ناوخۆ مانگانە (320) ملیار دینار -    پارەی هاوپەیمانان بۆ پێشمەگەر (20) ملیار دینار -     -    جگە لە داهاتی نەوت (دیار نیە) رۆژانە نزیكەی (300) هەزار بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێندرێت و بەرمیلی بە (40) دۆلار دەفرۆشرێت، مانگانە دەكاتە (360) ملیۆن دۆلار.  

درەو: کەجەکە لە ڕاگەیاندراوێکدا ساڵێ نوێی پیرۆزکرد و ڕایگەیاند، وەک تەڤگەری گەل و ئازادیی ڕایدەگەیەنین، کە پەیامەکەی ڕێبەرمان کە لە ڕۆژانی کۆتایی ساڵی ٢٠٢٤ وەک مانیفێست وایە و لە ساڵی نوێدا دەبێتە بنەمای تێکۆشانمان و دەشڵێن: داوا لە هەمووان دەکەین کە پاڵپشتی چارەسەری کێشەی کورد و دیموکراتیزەکردنی تورکیا دەکەن لەسەر ئەو بنەمایە خەبات بکەن. دەقی پەیامی کەجەکە بەم شێوەیەیە: مرۆڤایەتی و گەلەکەمان دەچێتە ناو ساڵی نوێوە، ساڵی ڕابردوو لە جیهان، ناوچەکەمان و وڵاتەکەماندا جەنگی جیهانی سێیەم هەڵگیرسا و قوربانی و برینداری زۆری لێکەوتەوە، بۆ ناوچەی دی بڵاوبووەوە و بەردەوام بوو، شەڕەکە بە شێوەیەکی جددی کاریگەری لەسەر هەموو مرۆڤایەتی داناوە، برسێتی، تینوێتی، نەگەیشتن بە چاودێری تەندرووستی، هەژاری، بێکاری و بارودۆخی ژیان زیاتر خراپ بوون. دەوڵەتی تورکی ستەمکار و قڕکەر، مەرجەکانی جەنگی جیهانی سێیەمی وەک جێگرەوە بەکارهێنا و بۆ تەسفیەکردنی تێکۆشانی ئازادیی کوردستان هیچ شتێک نەما نەیکات، گۆشەگیرکریی سەر ڕێبەر ئاپۆ، بەکارهێنانی هەموو جۆرە چەکێکی کیمیایی لە دژی گەریلا بەردەوامبوون، قورسترین ئەشکەنجەی لە دژی دەستگیرکراوانی ئازادیدا بەکاردەهێنا، مافە یاساییە گەردوونییەکانی پشتگوێخست و هەموو جۆرە نادادپەروەریەکی ئەنجامدا، فشارەکان لەسەر ژنان بەردەوام بوون، کۆمەڵکوژی، گرتن و دەستدرێژی وەک هەمیشە بەردەوام بوو، بە تایبەتی دانانی قەیوم لە زۆرێک لە شارەوانییەکان کە لە ڕێگەی هەڵبژاردنەوە دیاری کرابوون، دەریخست کە بێتەحومەلییەکی گەورە بەرامبەر بە مافی ژیانی گەلی کورددا هەیە. لەگەڵ گەشەسەندنی پێشهاتەکانی سووریا، چەتەکانی سوپای نیشتیمانی سووریای سەر بە حکومەتی فاشیستی تورک لە باکوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا لە چوارچێوەی قڕکردنی دژی گەلی کورددا، زیاتر لە سەد هەزار خەڵکی ئێمەیان ئاوارە کرد، ژن و منداڵیان کوشتووە. هێرشەکانی دژی گەلەکەمان و تەڤگەری ئازادیی کوردستان، لە بنەڕەتدا بەو ئامانجە دەکرێن کە ئیرادە، بەرخۆدان، هیوا و باوەڕی بۆ ژیانێکی ئازاد بشکێنن، ئەو بەرخۆدانەی کە ڕێبەر ئاپۆ لە سەختترین هەلومەرجی گۆشەگیریدا کردی، ئەو بەرخۆدانە قارەمانانەی کە گەریلاکانی ئازادی کوردستان بەرامبەر هەموو جۆرە چەکێکی قەدەغەکراو و تەکنۆلۆژیای پێشکەوتووی سوپای تورک کردیان، هەموو پیلانەکانی حکومەتی فاشیستی تێکشکاند، هەموو ئەو ئازادیخوازانەی کە لەم بەرخۆدانەدا شەهید بوون و لە کوردستانیش بە ڕێز و سوپاسەوە یاد دەکەینەوە، ئێمە لە بناغەی خەباتدا خاوەنداری لە یادی ئەوان دەکەین و  باوەڕی خۆمان بۆ گەیشتن بە سەرکەوتن دەردەبڕین. بەرخۆدانی گەل، ڕەنجدەران و ژنانی ئێمە کە بە درووشمی “ژن ژیان ئازادت” نیشانیان دا، ڕێگەی نەدا حکومەتی ستەمکار و فاشیست بە ئامانجەکەی بگات، بە تایبەتی هەڵمەتی “ئازادی بۆ ڕێبەر ئاپۆ، چارەسەری سیاسی بۆ پرسی کورد” کە تەڤگەری ئازادیی کوردستان و گەلەکەمان لەگەڵ دۆستانیان لەسەر ئاستی جیهان ئەنجامیان دا، سنوورەکانی کوردستانی بەزاند و بوو بە جیهانی، بۆ بڵاوکردنەوەی ئەو تاریکییەی کە دەخولقێنرا، ڕۆڵێکی گەورەی بینی و ئاسۆیەکی گەورەی ئازادیی خوڵقاند. ڕێبەر ئاپۆ ڕۆژی ٢٨ـی کانونی یەکەم لە ئیمرالی دیدارێکی لەگەڵ شاندی دەم پارتی ئەنجامدا، ئەم دیدارە لە ئەنجامی هەڵوێستی ڕێبەر ئاپۆ لە ئیمرالی و بەرخۆدانی تەڤگەری ئازادیی کوردستان و گەلەکەمان و دۆستانمان لە کوردستان و هەموو جیهان بەڕێوەچوو، لەم دیدارەدا ڕێبەر ئاپۆ لە دژی ئەو تاریکییەی کە فەردەکرێت، جارێکی تر بۆچوونە ئەرێنییەکانی، چارەسەری و پێشنیارەکانی کە ئاسۆی فکر فراوانتر دەکەن نیشانسا، هاوکات لەگەڵ چارەسەری کێشەی کورد دیموکراتیکبوونی تورکیایە و چارەسەرکردنی کێشەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە، بە باوەڕی و ئیرادەیەکی زۆرەوە نیشانی دا کە ئاشتییەکی دادپەروەرانە لە هەموو جیهاندا ئەرکێکی بەپەلەیە، بۆگەل، تەڤگەر، ڕەنجدەر، ژنان و هەموو باوەڕ و کولتوورەکان ئاسۆیەکی نوێی ئازادییە، هیوا و باوەڕی بنیات نا، ڕێبەرایەتیمان لە حەوت خاڵدا بۆچوونەکانی خۆی بۆ چارەسەری کێشەکان دیاری کردووە، ئەمەش وامان لێدەکات وەک بزووتنەوە و گەلێک بە ئومێدێکی زیاترەوە لە ساڵی نوێ نزیک ببینەوە و ئەو ئەرکانەی دیاری کردووە کە دەبێت بۆ ئێمە جێبەجێ بکرێن. ئێمە وەک تەڤگەری گەل و ئازادی ڕایدەگەیەنین، کە پەیامەکەی ڕێبەرمان کە لە ڕۆژانی کۆتایی ساڵی ٢٠٢٤ وەکو مانیفێست وایە، لە ساڵی نوێدا دەبێتە بنەمای خەباتی ئێمە، داوا لە گەلەکەمان، هەموو دۆستان، هەموو پارتە سیاسییەکان و ڕێکخراوە جەماوەرییە دیموکراتییەکان دەکەین کە پاڵپشتی چارەسەری کێشەی کورد و دیموکراتیزەکردنی تورکیا دەکەن لەسەر ئەو بنەمایە خەبات بکەن. بەو بیر و باوەڕیەی کە لە ساڵی نوێدا ڕێبەر ئاپۆ ئازاد دەبێت، کێشەی کورد چارەسەر دەبێت، تورکیا و ناوچەکە دیموکراسی دەبن و ئاشتی و سەقامگیری بەسەر ناوچەکەمان و هەموو جیهاندا زاڵ دەبێت، پیرۆزبای ساڵی نوێی سەرەتا لە ڕێبەر ئاپۆ، هەموو هاوڕێ، ژن و ڕەنجدەرانکە بۆ ئازادی تێدەکۆشن پیرۆزدەکەین.

درەو: بایی نزیكەی (170) ددەفتەر دۆلار، (15) لاندكرۆزەری مۆدێل بەرز بۆ وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە كڕدراوە، كە دراوە بە وەزیر و بریكاری وەزیرو بەڕێوەبەرە گشتییەكان. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) چەند رۆژێكە (15) لاندكرۆزەری مۆدێل بەرز 2024 بۆ وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە كڕدراوە، بایی نزیكەی (ملیۆنێك و 700) هەزار دۆلارە كە دەكاتە (170) دەفتەر دۆلار، دەكاتە (2 ملیار و 225 ملیۆن) دینار، لە كاتێكدا كۆی موچەی مانگانەی تەواوی وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە (4 ملیار و 700 ملیۆن) دینارە. هەندێك سەرچاوە باس لەوە دەكەن كە دانا عەبدولكەریم وەزیری ئاوەدانكردنەوە داوای لە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت كردووە و رەزامەندی بۆ كرێنی ئەو (15) لاندكرۆزەرە وەرگیرتووە، هەندێكی تریش دەڵێن پارەكەی لەلایەن كۆمپانیایەكی رێگاوبانەوە بۆ دابینكراوە. كرێنی ئەو ئۆتۆمبێلانە لە كاتێكدایە موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان چاوەڕوانی وەرگرتنی موچەی مانگی (11، 12)ی 2024 دەكەن و نزیكەی (20) رۆژە بەغداد بڕی (631) ملیار دیناری ناردوووە بۆ موچەی مانگی (11)ی موچەخۆران بەڵام حكومەتی هەرێمی كوردستان چاوەڕوانی پارەی زیاتر دەكات تا كورتهێنانی مانگی (11) پڕبكاتەوە.  

نوسینی: مەلا بەختیار دوای ٤٠ ساڵ لەقۆناغی چەکداری، نە تورکیا توانی پە×کە×کە لەناو بەرێت، نە پە×کە×کەش توانی بەخەباتی چەکداری ئامانجە ستراتیجیەکانی بەدی بھێنێت. فڕاندن و زیندانی کردنی ئۆجەلان، سەرۆکی پە×کە×کە، چارەکە سەدەیەکی تەواو کرد. بەپێی یاسای تورکیاش، دوای ٢٥ ساڵ لەزیندانی کردنی سیاسەتمەدارێک، ئیتر ئازاد دەکرێت. لەم کاتەدا کە دەبێ دوا بڕیار لەسەر ئازادکردنی ئۆجەلان بدرێت، تورکیا دوچاری قەیرانی ئابوری توند بووە: لیرەی تورکی شکاوە. ھەڵئاوسان دژوارە، لەدوا ھەڵبژاردنی شارەوانییەکانی تورکیادا، پارتی کۆماری تورکیا (جەهەپە) سەرکەوتنی گەورەی بەدەست ھێنا. ھەروەھا دەم پارتیش لەباکوردا سەرکەوت. کۆی ئەو کێشانە لەڕووی بابەتیەوە، ئاک پارتی و حکومەتی تورکیایان خستوەتە ژێر فشارەوە. شارەزایانی تورکیاش پێیان وایە، ئاک پارتی سیاسەتی خۆی دەگۆڕێ و بەتەمایە گۆڕانکاری لەسیستەمی حکومڕانیدا بکات. ھەروەھا زەمینەی ھەموارکردنەوەی دەستوری تورکیا و پەسەندکردنەوەی ھەڵبژاردنەوەی سەرۆک کۆماری ئێستایان، لەبەرنامەدایە. ماوەیەکە، ھەم سەرۆک کۆماری تورکیاو ھەم دەوڵەت باخچەلی( سەرۆکی مەھەپە_ حیزبی ناسیۆنالیزمی تورکی) بەنەرمی قسە لەسەر بونی کورد و چۆنێتی چارەسەر کردنی کێشەی چەکدارانەی پە×کە×کە، ئینجا ئازادکردنی ئۆجەلان دەکەن. تەنانەت بەتەمان ئۆجەلان لە پەڕلەمانی تورکیادا، ئەگەر پڕۆسەی ئاشتی بچێتە پێشەوە، وتاریش پێشکەش بکات. ئەم گریمانە دڵخۆشکەرەیە ڕوبدات، کەوابێ پڕۆسەی ئاشتی سەردەگرێت. لەدوای ھەڵوەشاندنەوەی پەیمانی سیڤەر (١٩٢٠)و سەپاندنی پەیمانی لۆزان (١٩٢٣) سەرەنجامی پاشەکشەی بەریتانیا لە مافی کوردو سازشی شورەوی و لینین لەگەڵ کەمالستەکان، دوای ١٠٠ ساڵ نکۆڵی کردن لە بوونی کوردو مافی کوردو سەدان ھەزار قوربانی و ماڵوێرانیەکی بێشوماری ھەموو گەلانی تورکیا، یەکەمین جارە لە کۆماری تورکیادا ، بەم شێوەیە سەرۆک کۆمار و ڕابەری ناسیۆنالستەکانی تورکیا، ھەم باسی کورد بکەن و ھەم بیرۆکەی چارەسەریش بھێننە ئاراوە. سەرەنجام ( دەم پارتی) وەکو نوێنەری خەباتی دیموکراسی_ مەدەنی_ پەڕلەمانی_ لەباکوری کوردستان و تورکیا، دوای ١٠ ساڵ لە قەدەغەکردنی بینینی ئۆجەلان، رۆژی 28\12 ڕێگەیان پێدرا لەدورگەی زیندانیکردنی ئۆجەلان (ئیمڕاڵی) دوو لەڕابەرانی دەم پارتی، سەردانی بکەن. ئەمەش ئاماژەیەکی سیاسیی مێژووییە بۆ دەستپێکردنی پڕۆسەی ئاشتی لەتورکیادا. کە کوردو ھێزە سیاسییەکانی، لەم پڕۆسەیەدا و لەم قۆناغەی تورکیا و لەدوای ڕوداوەکانی ڕوخانی بەشار ئەسەد، ھەم لەباکورو ھەم لەڕۆژئاوای کوردستاندا، ڕۆڵی چارەنوسساز لە تورکیاو لەسوریاو لەناوچەکەشدا، دەگێڕن. بەقسەکانی بەڕێز ئۆجەلان، لەدیداری وەفدی دەم پارتیدا، ئامادەیی تەواوی ھەیە بۆ ڕێکەوتنی سیاسی و دیموکراسی و برایەتی لەتورکیادا. ئاخاوتنەکانی وەفدی دەم پارتیش، لە کۆنگرەی ڕۆژنامەوانی رۆژی 29\12 ڕۆژێک دوای دیداری ئۆجەلان، دەری دەخەن کە تەواوی بۆچونەکانی ئۆجەلانیان بۆ پڕۆسەی ئاشتەوایی قبوڵە. کەوابێ دوای سەری ساڵ، دەرگای زیندانی ئیمڕاڵی، لە زیندانی کردنی ڕابەرێکی گەورەی کوردەوە، دەبێتە دەروازەی ئاشتەوایی سەرانسەری تورکیاو باکور، ئەمەش بێگومان کاریگەری لەسەر ڕۆژئاوای کۆردستان و سوریاش دەبێت. جارێ زووە بتوانرێ توناوتونی دانوستانێکی ئاوا، لەناو پڕۆسەیەکی سیاسی ئاڵۆزدا، بەتایبەتی لەناو دەوڵەتێکی وەکو تورکیادا، کە لە ١٠٠ ساڵی ڕابوردودا، حکومەتە جۆراو جۆرەکانی، زیاتر لە٧٥ ساڵ کوردیان بە تورکی شاخاوی زانییوە، بەڵام لە ھاتنە سەرکاری ئاک پارتییەوە، ئەو سیاسەتە بەرامبەر کورد، نەرم نەرم گۆڕاوە. دەستەواژەی تورکی شاخاوی لە فەرھەنگی سیاسی تورکیادا سڕاوەتەوە. قەدەغە لەسەر جەژنی نەورۆز ھەڵگیراوە. ڕاگەیاندنی زمانی کوردی، چاپکراو، بینراو، بیستراو، تاڕادەیەک ڕێپێدراون. بەڵام کێشەی سیاسی کورد سەرەڕای ھەموو ئەو ھەوڵانەی لەسەردەمی ھەردو سەرۆک، تورگوت ئۆزال و مام جەلالی ڕەحمەتی، بەنھێنی دران، نەگەیشتنە ئاکام. لەسەردەمی ئاک پارتی و سەرۆکی ئێستای تورکیادا، یەکەمین جارە پەنجەرەی چارەسەری ئاشتەوای، بەڕەسمی دەکرێتەوە. ئەنجامی کردنەوەی ئەم پەنجەرە سیاسییە نوێیە، ھەتا دەگاتە کردنەوەی دەرگای ئازادی ئۆجەلان لە ئیمڕاڵی و ڕێکەوتنی سیاسی مێژوویی نێوان باکوری کوردستان و کۆماری تورکیا، بەشێکی ھەرەزۆری ئەم بەرپرسیارێتییە مێژووییە، لە ئەستۆی حکومەتی تورکیادایە، چونکە بەدرێژایی مێژوو، حکومەتەکانی ناوچەکە، لەھەر چوار بەشەکەی کوردستان، نکۆڵیان لەمافی سیاسی کورد کردووە. لەبەرامبەر حکومەتە یەک لەدوای یەک ھاتوەکانیشدا( پاشایەتی، کۆماری، ناسیۆنالستی )ھەر حکومەتێک ھاتبێتە سەرکار، ڕابەرانی کورد ئامادەی دانوستان و چارەسەری ئاشتیانە بوون. بەڵام حکومەتەکان ھەمیشە پێیان وابووە، بەئاسانی بزوتنەوەی کورد لەناو دەبەن. بەڵام پەندەکانی مێژوو پێمان دەڵێ، حکومەتەکان ویستیان بە ڕەچەڵەکی کورددا بچنە خوارەوە. ھەموو چەکە کوشندەکانیشیان، بەپشتیوانی جەمسەرەکانی ڕۆژئاوا و ڕۆژھەڵاتی دنیا، بۆ لەناوبردنی کورد بەکار ھێنا، ھەتا بەکارھێنانی چەکی کیمیایی و ئەنفال و ڕاگواستنی ٥٠٠٠ ھەزار گوند( کوردستانی عێراق) سەپاندنی سیاسەتی پشتوێنی سەوزی شۆڤێنیەتی بەعسی سوریا. ھەتا دەگاتە بەتورکی شاخاوی زانینی کورد لە تورکیا، ئینجا لە جەنگی چاڵدێرانەوە ١٥٢٤ لەنێوان سەفەوی و عوسمانی و ڕێکەوتنیان بۆ دابەشکردنی کوردستان، ھەتا دەگاتە سەردەمی قاجاری و شاھن شاھی، کێشەی کورد لە ڕۆژھەڵاتی کوردستانیش، ڕیشەکێش نەکراوەو زوو یان درەنگ کورد لەسەر ئاستی ئێرانیش، ڕۆڵی چارەنوسسازی سیاسی و دیموکراسی و ئاشتەوایی دەگێڕێت. لەم گەرماو گەرمییەی سەرەتاکانی دانوستان لەگەڵ ئۆجەلاندا، کەھێشتا نازانرێت ( کەجەکە) یان سەرکردایەتی قەندیل و ھێزی گەریلا، ئەم پڕۆسەیە چۆن ھەڵدەسەنگێنن و دوابڕیاریان چی دەبێت. ئێمە لامان گرنگە پەیامی خۆمان بۆ مێژوو بنوسین، ئەویش ئەمەی خوارەوەیە: جارێ بۆ ئەوەی خوێنەر لە ھەڵوێستمان ورد بێتەوەو ، وا نەزانرێ ئەم بۆچونەمان لەمەڕ باکور و رۆژئاوای کوردستان، زادەی دۆخی ئێستایە، بە پێویستی دەزانم ئاماژە بکەم بە کتێبی( شۆڕشی کوردستان و گۆڕانکارییەکانی سەردەم_ ١٩٨٩_ ١٩٩٢) کە تیایدا بەندە نوسیومە، خەباتی چەکداری گەلانی ژێر دەستە، لەدوای جەنگی سارد و ھەرەسھێنانی سۆڤیەت و ئەوروپای شەرقی و پاشەکشەی کۆماری چین لە پشتیوانی خەباتی گەلان، وتومانە شۆڕشی چەکداری چیکە یەکێک لە یاساکانی خەباتی ڕزگاری گەلانی ژێردەستە نییە، تەنھا ڕاپەڕین وخەباتی مەدەنی و پەڕلەمانتاریی شاڕێی بەدیھینانی مافە دیموکراسییەکانی گەلانی ژێردەستەو ئەو ووڵاتانەیە کەدیکتاتۆرییەت حکومیان دەکات. لەدوای ڕاپەڕینی کوردستانەوە (١٩٩١) پەیتا پەیتا ئەم بۆچونەمان لە نوسین و ئاخاوتنەکانمادا دوپات کردوەتەوە. لەدوا کتێبیشماندا، کۆمەڵەو چەپ_ چاوپێکەوتنی ئەنوەر حسێن و ژیلوان هەڵەدنی_ کە ئەمساڵ کەوتە کتێبخانەی کوردییەوە، نەک ھەر وتومانە خەباتی چەکداری ناتوانێ ئامانجی ستراتیجی بەشەکانی کوردستان بەدی بھێنێت، بەڵکو وتومانە تاکە ڕێگای خەباتی چارەی خۆنوسینمان، دیموکراسی و فشارە مەدەنیی و پەڕلەمانییەکانە. ھەروەھا جەختمان کردوەتەوە کە تورکیا فەزای دیموکراسی تیایەو ئەگەری گۆڕانکاری بەڕێگاوەیە. بۆیە ئێستاش پێمان وایە ھەلێکی مێژوویی ڕەخساوە. ئۆجەلان کە ٢٥ ساڵە زیندانە، سەرۆکی پە×کە×کەیە. لە کۆتایی جەنگی ساردا ڕەچەشکێنی خەباتی چەکداریش بوو، (١٩٨٤_٢٠٢٤)لە باکوری کوردستاندا. کە خۆی گەیشتبێتە باوەڕو بڕوای چارەسەری ئاشتیانە، پێمان وایە، ئیتر زۆربەی نەتەوەکەمان چاوەڕوانیان لە پە×کە×کە و دەم پارتی ئەوەیە، بەدوو ئاڕاستەی جیاواز، یارمەتی دەرێکی کاریگەری ڕەخساندنی زەمینەی ئاشتی بن، دەسەڵاتی حیزبی و دانوستان، بدەنە سەرۆکی پە×کە×کە لەناو ئەم پڕۆسەیە، ھەتا پڕۆسەکە دەگەێنێتە دوا ئەنجامی دانوستان، خاوەن بڕیار بێت بۆ دروستکردنی تیمێکی سیاسی بۆ دانوستاندنەکە، ئەگەر ھاتوو پڕۆسەی دانوستانەکە، گەیشتە ئەنجامی ئاشتەوایی. ئەمە سەرکەوتنێکی مێژوویی زۆر گرنگە، کە لە دوای خەباتی چەکداری میری بۆتانەوە (١٨٣٧_١٨٣٧) بۆ ڕاپەڕینی یەزدان شێر، شۆڕشی عوبێدوللەی نەھری ١٨٨٠، سەردەمی شیخ سەعیدی پیران، ئاگری داخ (١٩٢٦_١٩٣٢).. ھتد. یەکەمین جار دەبێت، خەباتی چەکداری مەدەنی لە تورکیا و باکوری کوردستان بگاتە ئاشتی. ئەمەش سەرکەوتنە بۆ ھەموو لایەک لە تورکیا. لەپێشەوە بۆ باکوری کوردستان. خوا نەخواستە ئەم پڕۆسەیە، ئەگەر ئۆجەلان و پە×کە×کە و دەم پارتی، بەتەواوی توانایانەوە بە دەمییەوە چوون، ئەگەر نەگاتە ئەنجام، نابێت ئۆباڵەكەی بخرێتە ئەستۆی کورد. بەڵکو دەبێ ئەمریکا و یەکێتی ئەوروپا، ڕۆڵ بگێڕن، ئەم پڕۆسەی ئاشتەواییە، سەربگرێت. ئەمەش دەبێتە ھۆی ئەوەی، تورکیا لە یەکێتی ئەوروپاش وەربگیرێت. تەنھا دەمێنێتەوە بڵێین: دەزانین سەلماندنی ئەم پڕۆسەیە، ئاسان نییە. بەڵام داوامان وایە، توندڕەوەکان پەلەنەکەن. باپشووی شۆڕشگێڕانەیان درێژ بکەن و بزانین تینی دانوستان، لەم زستانە سەختەدا، بەستەڵەکی سەدان ساڵی غەدر کردن لەکورد دەتوێنێتەوە؟