درەو:
(ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانەیە
مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت

🔹 عێراق پێنجەم وڵاتە لە جیهاندا بۆ تێکچوونی کەشوهەوا، بە لەبەرچاوگرتنی دیاردە توندوتیژەکانی کەشوهەوا، وەک بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی، کەمی باران بارین ، وشکە ساڵی و کەمی ئاو، هەروەها زوو زوو زریان و شەپۆلەکانی خۆڵ و خۆڵ و خۆڵ و خۆڵ.
🔹 زاراوەی "کۆچی کەشوهەوا" بۆ ئاماژەکردن بەو کۆچکردنە بەکاردەهێنرێت، کە لە ئەنجامی گۆڕانی کەشوهەوادا دروست دەبێت.
🔹 لە هەرێمی کوردستان، بەهۆی گۆڕانی کەشوهەواو وشکەساڵییەوە کۆچی پێچەوانە دروست بووە بەشێکی گوندنشیان بە دەست کەمی ئاوی خواردنەوەوە دەناڵێنن. زۆرینەی سەرچاوەکانی ئاو؛ بیر، کارێز، کانی، چەم و جۆگاکان ووشک بوون.
🔹 لە ساڵی 2021، عێراق نزیکەی (20 هەزار) ئاوارەی ناوخۆیی لە (10) پارێزگای عێراق تۆمارکراوە. دەرکەوتووە لە هەر (15) ماڵێک، یەک ماڵ بە ناچاری کۆچیان کردووە. تا ساڵی 2001، 90%ی ئەهوارەکان وێران بوون، ئەمەش بووەتە هۆی ئاوارەبوونی بەرفراوان لە عێراقدا.
🔹 لە ساڵی 2019 دا (5 هەزار و 922) کەس لە پارێزگاکانی کەربەلا، قادسیە، موسەننا، نەجەف و واسیت بەهۆی کەمی ئاو و کشتوکاڵ و پیسبوونەوە ئاوارە بوون.
🔹 ساڵی 2013 لە عێراق زیاتر لە (300) شەپۆلی خۆڵ و خاشاکی بەخۆیەوە بینیوە.
🔹 94%ی ئاوارەکان لە پارێزگاکانی باشووری عێراق، کەمی ئاویان وەک هۆکاری سەرەکی ئاوارەبوونیان ناوبردووە.

هەرێمی کوردستان و کۆچی ژینگەیی
کۆچی ژینگەیی بریتییە لە گواستنەوەی شوێنی نیشتەجێبوون بەهۆی گۆڕانی ژینگەییەوە، جا لەناکاو بێت بە هۆکارەکانی وەک لافاو و زەمین لەرزە، یان لەسەرخۆو درێژخایەن، وەک لەمبوونەوەی ئاوو بیابانبوون.
لەدوای ساڵی (1988)ەوە کۆچکردن و ڕاگواستنی گوندنشیان دەستی پێکرد، بە ئامانجی گۆڕینی دیمۆگرافیای هەرێمی کورستان، لەلایەن دەسەڵاتدارانی ئەو کاتی عێراقەوە، ئەم کاریگەرییە تا ئێستاش ئاسەواری بەسەر گوندەکانەوە ماوە.
ژمارەی ئەو گوندانەی ڕاگوێزران و وێران کران زیاتر لە (5 هەزار) گوند بوون، ئەمەش بووە هۆی شێواندنی ژینگەی سەرجەم ئەو گوندانە.
تا پڕۆسەی ئازادی عێراق لە ساڵی (2003) بەشێک لەو گوندانە بەناوچەی قەدەغەکراو (منطقة محرمة) ناو دەبران. 
دواتر لە ساڵی (1991) و (2003) نەتوانرا گوندنشیان بگەڕێنرێنەوە شوێنی باو و باپیرانیان، بگرە لە شار و شارۆچکەکان نیشتەجێ کران.
لە ئێستادا جارێکی تر کۆچی پێچەوانە لە گوندەوە بۆ شار دەستی پێکردووە، بەڵام ئەمجار هۆکارەکەی سیاسی و ئەمنی و سەربارزی نییە، بەڵکو بەهۆی نەبوونی خزمەتگوزاری و گۆڕانی کەش وهەواوەیە.
زۆرینەی گوندەکانی سنووری گەرمیان و خوارووی هەولێر و چەند ناوچەیەکی تر بەهۆی نەبوونی سەرچاوەکانی ئاو و پوش و پاوەن بۆ ئاژەڵەکانیان گوندەکانیان چۆڵ کردووە، هەر چەندە ئامارێکی دروستبەردەست نیە، بەڵام کۆچکردن بە هۆی گۆڕانی کەشوهەوا لە باشووری کوردستان بوونی هەیە.
نەک تەنها گوندەکان، بەهۆی کەمی باران و نەبوونی ئاوی خواردنەوەی پێویست، بەشێک لە هاوڵاتیانی شارۆچکەکان ڕوو لە شارە گەورەکان دەکەن. 

گۆڕانی کەشوهەوا و ئاوارەبوون لە عێراق
 لە ڕاپۆرتێکی ڕێکخراوی نێودەوڵەتی کۆچبەراندا دەرکەوتووە، تا کۆتایی ساڵی (2021)، ڕێکخراوەکە نزیکەی (20 هەزار) ئاوارەی ناوخۆی لە (10) پارێزگای عێراق تۆمارکردووە بەهۆی تێکچوونی بارودۆخی کەشوهەوا و توانای سنوورداری دەوڵەت بۆ وەڵامدانەوەی قەیرانەکە. 
لەلایەکی دیکەوە، توێژینەوەیەکی ئەنجومەنی پەنابەرانی نەرویج لە ساڵی (2021)دا دەرکەوتووە کە لە ناوچە زیانلێکەوتووەکانی وشکە ساڵی، لە هەر (15) ماڵێک، یەک ماڵ بە ناچاری کۆچیان کردووە بۆ گەڕان بەدوای کاردا. پارێزگاکانی بەسرە، میسان و زیقار لە باشووری عێراق زۆرترین ژمارەی ئاوارەبوونی ناوخۆیی پەیوەست بە ئاو یان لە ماوەی دەیەی ڕابردوودا بەخۆیەوە بینیوە.
توێژینەوەکان دەریانخستووە کە (8%)ی ماڵەکانی ئەم سێ پارێزگایە بە تەواوی پشت بە کشتوکاڵ، ئاژەڵداری، یان ماسیگرتن دەبەستن.
 لە پێنج ساڵی ڕابردوودا زۆرێک لەو خێزانانە بە تەواوی وازیان لە کشتوکاڵ هێناوە، وەک بژێوی ژیان. لە ڕاستیدا (20%)ی ئەو خێزانانەی لە باشووری عێراق وازیان لە کشتوکاڵ هێناوە، ڕایانگەیاندووە کە ئەندامێک لە ماوەی پێنج ساڵی ڕابردوودا کۆچی کردووە، ئەمەش ڕێژەیەکی بەرچاو زیاترە لە چاو ئەو خێزانانەی کە سەرقاڵی کشتوکاڵ نین. باشووری عێراق تاکە ناوچەی مەترسیدار نییە لەو وڵاتەدا. بۆ نموونە لە ساڵی (2019)دا (5 هەزار و 922) کەس لە پارێزگاکانی کەربەلا، قادسیە، موسەننا، نەجەف و واسیت بەهۆی کەمی ئاو و کشتوکاڵ و پیسبوونەوە ئاوارە بوون.
 هاوکات لە کاتێکدا ناوچەکانی دیکەی عێراقیش مەترسییەکی زۆریان لەسەرە، بەهۆی تێکچوونی ژینگەوە، بەڵام داتای سنووردار لەسەر کۆچ و بارودۆخی ئاوارەکان لەبەردەستدایە، ئەمەش قەیرانەکە ناڕوون دەکات.
لە ئەنجامدا ئاوارەبوون لە عێراق ئاماژەیە بۆ ئەو هەڕەشە ژینگەیی، کۆمەڵایەتی، ئابووری، سیاسی و دیمۆگرافی ڕووبەڕووی وڵات دەبێتەوە، بەتایبەتی کاتێک لەگەڵ کەمی داتای پێویستدا تێکەڵ دەکرێن، ئەمەش دۆخی عێراقی ناوازە و ئاڵۆز دەکات.

ڕاستییەکان سەبارەت بە گۆڕانی کەشوهەوا لە عێراق.
عێراق پێنجەم وڵاتە لە جیهاندا بۆ تێکچوونی کەشوهەوا، بە لەبەرچاوگرتنی دیاردە توندوتیژەکانی کەشوهەوا، وەک بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی، کەمی باران بارین ، وشکە ساڵی و کەمی ئاو، هەروەها زوو زوو زریان و شەپۆلەکانی خۆڵ و خۆڵ و خۆڵ و خۆڵ.
لە ساڵی 2013 عێراق زیاتر لە (300) شەپۆلی خۆڵ و خاشاکی بەخۆیەوە بینیوە، لە کاتێکدا لە نێوان ساڵانی (1950 تا 1990) ژمارەی شەپۆلەکانی خۆڵبارین کەمتر بووە لە (25) لە ساڵێکدا.
 (94%)ی ئاوارەکان لە پارێزگاکانی باشووری عێراق، کەمی ئاویان وەک هۆکاری سەرەکی ئاوارەبوونیان هێناوەتەوە. تا ساڵی (2001) بەڕێژەی (90%)ی ئەهوارەکان وێران بوون، ئەمەش بووەتە هۆی ئاوارەبوونی بەرفراوان لە عێراق.

کۆچی کەشوهەوا: قەیرانێکی جیهانی بێدەنگ و فرەڕەهەند
جیهان لە ساڵانی داهاتوودا ڕووبەڕووی گۆڕانکاری گەورە دەبێتەوە، بەهۆی دیاردەکانی پەیوەست بە گۆڕانی کەشوهەوا. پێشبینی دەکرێت تا ساڵی (2050) لە ئەفریقا نزیکەی (86 ملیۆن) کۆچبەری کەشوهەوا درووست بن.
لە کاتێکدا جیهان لەگەڵ پەرەسەندنی کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوادا دەجەنگێت، قەیرانێکی بێدەنگ سەرهەڵدەدات: ملیۆنان کەس لە ماڵەکانیان ئاوارە دەبن، نەک بەهۆی شەڕ یان گۆشەگیرییەوە، بەڵکو بەهۆی بەرزبوونەوەی ئاستی دەریاکان و وشکەساڵی وێرانکەر و ڕووداوە توندەکانی کەشوهەوا. 
کۆچی کەشوهەوا ئیتر کێشەیەکی دواخراو نییە؛ واقیعێکی بەپەلەیە کە پێویستی بە کردەوەی نێودەوڵەتی هەیە
بەگوێرەی ئاماری ڕێکخراوی نێودەوڵەتی کۆچ، لە ماوەی دەیەی ڕابردوودا جیهان بە هۆی کارەساتەکانی پەیوەست بە کەشوهەوا زیاتر لە (218 ملیۆن) ئاوارەبوونی ناوخۆیی بەخۆیەوە بینیوە.
 کۆی گشتی ئاوارەکانی ناوخۆ تا کۆتایی ساڵی (2023) گەیشتە (75.9 ملیۆن) کەس، لەو ژمارەیەش (7.7 ملیۆن) کەس بەهۆی کارەساتەکانەوە ئاوارە بوون.
بەپێی داتاکانی ئەم دواییە، داتاکان ئاماژە بەوە دەکەن کە زیاتر لە (170 ملیۆن) کەس پێشبینی دەکرێ تا ساڵی (2050) لە لە کۆچی ناوخۆییدا لە جیهاندا ئاوارە ببن، بەهۆی کاریگەرییە خاوەکانی گۆڕانی کەشوهەواوە.
ڕاپۆرتی "شەپۆلی جیهانی" ساڵی 2021ی بانکی نێودەوڵەتی، پێشبینی دەکات کە تا ناوەڕاستی سەدە  (216 ملیۆن) کەس بەهۆی گۆڕانی کەشوهەوا، لە شەش ناوچەی ئەفریقا، باشووری ئاسیا، ڕۆژهەڵاتی ئاسیا، زەریای هێمن، باکووری ئەفریقا، ئەمریکای لاتین، ئەوروپای ڕۆژهەڵات و ئاسیای ناوەڕاست، ئاوارەبوون لە ناوخۆدا، ئەگەر گەرمبوونی جیهان بەبێ وەستان بەردەوام بێت.
پێشبینی دەکرێت لە ئەفریقا زۆرترین ژمارەی کۆچبەرانی ناوخۆیی تێدابێت، کە تا ساڵی (2050) بە (86 ملیۆن) کۆچبەر مەزەندە دەکرێت.
ڕێکخراوی نێودەوڵەتی کۆچبەری سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان، مەزەندە دەکات کە ژمارەی کۆچبەرانی کەشوهەوا تا ساڵی (2050)  ملیار و نیوێک کۆچبەر تێدەپەڕێنێت.
کاریگەرییە مرۆییەکانی زیادبوونی کۆچی کەشوهەوا قووڵن، ئەمەش دەبێتە هۆی قەرەباڵغی لە ناوچە شارییەکان و ناتەواوی بارودۆخی نیشتەجێبوون و ژێرخانی وێرانە، کە کاریگەری لەسەر گروپە لاوازەکان دەبێت، لەوانە ژنان، منداڵان، بەساڵاچووان و گەلانی ڕەسەن.

ژمارەی پێوانەیی ئاوارەکانی ناوخۆ بەهۆی ململانێ و کارەساتەکانەوە
ململانێ و کارەساتی سروشتی بووەتە هۆی ئەوەی کە ژمارەیەکی پێوانەیی نوێی ئاوارەبووەکانی ناوخۆ لە سەرانسەری جیهاندا تۆماربکەن، تا کۆتایی ساڵی 2024 ژمارەکە گەیشتووەتە (83.4 ملیۆن) کەس، کە بە بەراورد بە ساڵی پێشوو بە ڕێژەی (10%) زیادیکردووە، بەپێی ڕاپۆرتێکی ناوەندی چاودێری ئاوارەبوونی ناوخۆ لە جنێڤ.
ژمارەی ئەو کەسانەی لە ناوخۆدا ئاوارەبوون بەهۆی ململانێ و توندوتیژییەوە گەیشتووەتە بەرزترین ئاستی بێ وێنە کە (37.5 ملیۆن) کەس بووە، کە تەنها لە ماوەی یەک ساڵدا (6.5 ملیۆن) زیادی کردووە.
 ناوەندەکە ڕوونیشیکردووەتەوە، ئەو ژمارانە ئەو کەسانە دەگرێتەوە کە ساڵانێکە، یان تەنانەت دەیان ساڵە، لە وڵاتانی وەک ئەفغانستان، سوریا و یەمەن ئاوارە بوون، لە کاتێکدا ململانێکان و توندوتیژی سەرهەڵدەدات لە وڵاتانی وەک هایتی، لوبنان، میانمار و ئۆکرانیا ژمارەکەیان زیاتر کردووە.
لە ڕاپۆرتەکەدا ئاماژە بەوە کراوە، کە کارەساتی سروشتی لە ساڵی 2024دا (45.8 ملیۆن) ئاوارەبوونی ناوخۆیی لێکەوتووەتەوە، ئەمەش بەرزترین ژمارەیە کە لە ساڵی 2008ەوە دەستی بە چاودێریکردنی ئەو دیاردەیە کردووە.
سەنتەرەکە ئاماژەی بەوەشکردووە، هەندێک ئاوارەبوون ڕێوشوێنی فریاگوزاری کاریگەر بوون بۆ کەمکردنەوەی زیانە مرۆییەکان، ئاماژەی بەوەشکردووە، زریان ناسەقامگیری کەش و هەوا لە بەنگلادیش، چین، فلیپین و ئەمریکا هۆکاری زیاتر لە نیوەی ئاوارەبوونەکان بوون.
لەسەر ئاستی جیهان، ژمارەی ئەو کەسانەی تا کۆتایی ئەمساڵ بەهۆی کارەساتی سروشتییەوە ئاوارەبوون، گەیشووتە (9.8 ملیۆن) کەس، ئەمەش ژمارەیەکی پێوانەیی نوێیە.

هۆکارەکانی کۆچی ژینگەیی:
1.    گۆڕانی کەشوهەوا: ئەم گۆڕانکاریانە بریتین لە بەرزبوونەوەی ئاستی دەریاکان، زیادبوونی وشکەساڵی، بە بیابانبوون و زیادبوونی ڕووداوە توندەکانی کەشوهەوا وەک زریان و لافاو.
2.    تێکچوونی ژینگە: ئەمەش تێکچوونی زەوییە کشتوکاڵییەکان، پیسبوونی ئاو، لەدەستدانی جۆراوجۆری زیندوو دەگرێتەوە.
3.    کارەساتە سروشتییەکان: وەک بوومەلەرزە و گڕکان و لافاو.
4.    گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکان:  گۆڕانکارییە ژینگەییەکان دەتوانن هەژاری زیاتر بکەن و کۆمەڵگاکان ئاوارە بکەن و خەڵک ناچار بکەن بە دوای بژێوی باشتردا کۆچ بکەن.
نموونەی کۆچی ژینگەیی: 
1.    لافاو: لافاو دەتوانێت ماڵ و کێڵگەکان وێران بکات و خەڵک ناچار بکات هەڵبێن.
2.    بە بیابانبوون: دەبێتە هۆی لەدەستدانی زەوییە کشتوکاڵییەکان و تێکچوونی بژێوی ژیان، خەڵک ناچار دەکات کۆچ بکەن.
3.    بەرزبوونەوەی ئاستی دەریا: لە دوورگەکان و وڵاتە نزمەکان هەڕەشە دەکات و دانیشتووانەکانیان ناچار دەکات هەڵبێن.
4.    وشکە ساڵی: دەبێتە هۆی کەمیی ئاو و لەکارکەوتنی بەروبوومەکان، خەڵک ناچار دەکات کۆچ بکەن.

کاریگەرییەکانی کۆچی ژینگەیی:
1.    ئاوارەبوونی ناوخۆیی: جوڵەی مرۆڤەکان لەناو وڵاتەکانی خۆیاندا.
2.    کۆچی نێودەوڵەتی: گواستنەوەی مرۆڤەکان بۆ وڵاتانی دیکە.
3.    زیادبوونی دانیشتوانی شارەکان: لەوانەیە کێشە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکان زیاتر بکات.
4.    گرژی کۆمەڵایەتی و سیاسی: لەوانەیە بەهۆی کێبڕکێ لەسەر سەرچاوەکان یان لەبەر ئەوەی وڵاتان ناتوانن ژمارەیەکی زۆر لە کۆچبەران لەخۆبگرن و سەرهەڵبدەن.
 زۆرجار دەستەواژەی "پەنابەری ژینگەیی" بۆ ئەو کەسانە بەکاردێت کە بەهۆی گۆڕانی ژینگەوە کۆچ دەکەن، بەڵام ئەم دەستەواژەیە جێگەی مشتومڕی یاسایی و سیاسییە، بەو پێیەی ڕێککەوتننامەی پەنابەرانی ساڵی 1951 بە ئاشکرا پەنابەرانی ژینگەیی ناگرێتەوە، بەپێی تێڕوانینی UNHCR