دڵشاد ئەنوەر - دەنگی ئەمریكا  ئەمڕۆ شەممە، داعش گرتەی ڤیدۆیی ( جەلال بابان) ی بڵاوکردەوە، کە ناوبراو پۆلیسەو دانیشتووی ناحیەی ڕزگاری گەرمیانە، وەک لە گرتە ڤیدۆکەدا دەردەکەوێت، ژمارەیەک چەکداری داعش بەجل و بەرگی سەربازیەوە وەستاون و یەکێک لە چەکدارەکان بە دەمانچە دەیکوژێت. جەلال بابان، لە بنەڕەتدا خەڵکی گوندی نارین ی سەربە ناحیەی قەرەتەپەی پارێزگای دیالەیە، ساڵ و نیوێک لەمەوبەر لە ئامۆزایەکیدا بەناوی ( حەسەن والی) لە گوندەکەی خۆیان لەلایەن داعشەوە ڕفێنران، دوای دوومانگ حەسەن ئازاد کرا، بەڵام جەلال لەوکاتەوە چارەنوسی نادیارە. زیاد فایەق ئامۆزای جەلال بابان، بەدەنگی ئەمەریکای وت”دوای دوومانگ لە ڕفاندنی جەلال و ئازادکردنی ئامۆزاکەی ترم، داعش لە ڕێگەی ژمارە موبایلی نەناسراوەوە و لە زنجیرە چیای حەمرینەوە تەلەفۆنیان بۆ کردین، پێیانوتین: جەلال پۆلیسەو مەرجمان هەیە بۆ ئازاد کردنی.” مەرجی چەکدارانی داعش بۆ ئازادکردنی جەلال ئەوەبوو، کەسوکاری جەلال هەوڵی ئازادکردنی ژنێکی ئێزدی بدەن، گوایە هاوسەری یەکێک لە ئەمیرەکەیانەو لای دەزگا ئەمنیەکانی هەولێرە. ئەو ژنەی داعش لەبەرامبەر ئازادکردنی جەلال دا داوایان دەکرد، ناوی ( ح ، م) ەو لەکاتی هێرشی داعشدا بۆ سەر شەنگال کەوتبووە دەست ئەو ڕێکخراوە، دواتر یەکێک لەئەمیرەکان لە خۆی مارەی بڕیووە و پێکەوە چوونەتە سوریا. دوای شکستهێنانی داعش لە سوریا، ئەمیرەکەی داعش و ژنەکە گەڕاونەتەوە بۆ عێراق و لەیەک دابڕاون، دواتر ژنەکە بە بە ناسنامەی ساختەوە لەهەولێر دەستگیرکراوە و زیاتر لە ساڵێک زیندانی بووە. زیاد فایەق، ڕوونیکردەوە ئەمیرەکەی داعش، ژنە ئێزدیەکەی بە هاوسەری خۆی ناوبردووە و لەبەرامبەر ئازادکردنی جەلال دا، داوایکردووە، وتی” ئێمەش هەوڵەکانمان خستەگەڕ بۆ ئازادکردنی ژنەکە، تا داعش جەلالمان بداتەوە، فرسەت سۆفی پارێزگاری کۆچکردووی هەولێر زۆر هاوکارمان بوو، ژنەکەمان ئازاد کرد.” بەپێی وتەی زیاد، دواتر ئەمیرەکەی داعش لەبەڵێنەکەی پاشگەز بووەوە، لەبەرامبەر ڕادەستکردنی جەلال دا، داوای دەکرد ژنەکەی ڕادەست بکرێت. زیاد وتی”دەزگا ئەمنیەکان وتیان: هیچ یاسایەک و تەنانەت ڕێکخراوە نێودەوڵەتیەکانیش ڕازی نابن، لەبەرامبەر ئازادکردنی کەسێکدا، ژنێکی ئێزدی بدرێتەوە داعش، ڕاستیشیان کرد، ئەوە نەدەکرا، بۆیە ژنەکە ڕۆیشتەوە بۆ نێو خانەوادەکەی، گفتووگۆکانمان لەگەڵ داعش سەرینەگرت، چونکە ئەمیرەکە سەرەتا داوای ئازادکردنی ژنەکەی کرد، ئێمە ئازادمان کرد، دواتر پاشگەز بووەو داوای دەکرد ژنەکەی ڕادەست بکرێت.” دوای پەشیمان بوونەوەی ئەمیرەکەی داعش لەو بەڵێنانەی بەکەس و کاری جەلال دابووی، چیتر چارەنوسی جەلال بەنادیاری مایەوە، تا ئەمڕۆ شەمە، داعش ڤیدۆی کوژرانەکەی بڵاو کردەوە. زیاد وتیشی” داعش ٦ مانگ لەمەوبەر جەلال ی کوشتووە، بەڵام ئەمڕۆ ڤیدۆکەی بڵاو کردۆتەوە.”

شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو) ئێراننامە ( 7)   بە ئەنجامگیریی لە جۆرایەتی و یەکئاراستەیی حەوت کاندیدەکەدا، دەردەکەوێت هەڵبژاردنی ٢٠٢١ی ئێران، بۆ لایەنگرانی ڕژێم، بە ئامادەکاریی لەقەڵەم دەدرێت بۆ قۆناغی پاش خامینەیی و قۆناغی ڕاگوزەریی دیاریکردنی ڕێبەرێکی نوێ، تەمەن و نەخۆشی ڕێبەر لەلایەک، کۆنبوون و هەڵوەرینی هەوادارانی سفرەی شۆڕش، نەیارانی نێوخۆیی و دەرەکی و دۆخی سیاسیی-ئابووریی-سەربازیی ئێرانیش لەلایەکی دیکەوە، پێکەوە دەبنە پاکێجێکی هۆکاریی بۆ بیرکردنەوەی لایەنگرانی ویلایەتی فەقیه لە گواستنەوە و هێشتنەوە و پاراستنی بنەماکانی شۆڕش و دوورخستنەوەی لەو مەترسییە نێوخۆیی و دەرەکییانەی کە تاڕادەیەک وەک هەڕەشەی حەتمی یەخەی نوخبەی دەوڵەتی قوڵی ئێرانی گرتووە(ئەڵبەت بە بڕوای وان).  لە بەشداریی خەڵکەوە بۆ فەرامۆشکردنی پێشتر لەنێو سەرانی ڕژێمدا باوەڕ وابوو،  هەڵبژاردنی ٢٠٢١ ڕیفراندەمی تازکردنەوەی وەلایە بۆ ویلایەتی فەقیه و  هەرچۆنێک و بە هەر تێچوونێک بووە، پێویستە گەرمووگوڕ و بەشدارییەکی کارای بێت زۆرینەی خەڵک بەشدار بن، خودی خامینەیی ئەم باوەڕەی چەند مانگێک لەمەوپێش نەشاردەوە و گرەوی لەسەر زۆری بەشداریی هاوڵاتیان کردەوە و دژی "ئەندازەییکردنی هەڵبژاردن" بوو، تەنانەت نوێنەرەکانی (وەک عەلەمولهودا) بەشدارینەکردنیان بە کافربوون لەقەڵەمدەدا. ئەڵبەت ئەوکاتە گرەوکردن لەسەردەنگی خەڵک بۆ ئەوە دەگەڕایەوە کە وا لەقەڵەم دەدرا ڕێژەی بەشداریی خەڵک زۆر کەم بێت و دەوڵەت ئاشتکردنەوەی خەڵک ئەولەوییەتی بێت. دووایین هەڵبژاردنی پەرلەمان دەریخست کە ٣٥-٤٠٪ی خەڵک بەشداری هەڵبژاردنی پێشووی پەرلەمانی کردووە، بەگوێرەی ئاماری ناوەندەکانی خودی ڕژێمیش بێت بەر لە هەنگاوەکەی شورای پاسەوان، ڕێژەی بەشداری خەڵک ٢٥٪ دەبێت. ئەمەش ڕێژەیەکی مەترسیدارە و دۆڵ و درزی نێوان نوخبەی شۆڕش و خەڵک ڕوون نمایش دەکات. سەرچاوەی ئەم نائومێدیەی خەڵک دەگەڕێتەوە بۆ: خراپی دۆخی ئابووری، بایکۆتی حزبەنەیارەکان(چەکدار و بێچەک)، بایکۆتی زۆرینەی خەڵکی پێکهاتە غەیرە فارسەکان(کورد و عەرەب و بەلوچ)، بێزاری باڵێکی ڕیفۆرمیستەکان بەهۆی سزادانیان و ڕەتکردنەوەیان لە هەڵبژاردنەکانی ١٠ساڵی ڕابردوودا و لە هەمووی زیاتر سەرکوتکردنی خوێنینی دوو خۆپیشاندنانی دووساڵی رابردوو، زیاتر خەڵکی لە سندووقەکان ساردتر کردەوە. بۆیە سەرانی ڕژێم وەک ڕیفراندەمێک سەیری هەڵبژاردنیان دەکرد نەک ئەوەی کێ بیباتەوە. بەڵام ڕەوتی ڕووداوەکان و پرۆسەی فیلتەرین نەک بەشداریی دەنگدانی گەرموگوڕ نەکرد بەڵکو نیوەی ئسوڵگەراکانیشی لە دەنگدان ساردکردەوە، هەر زووش خودی خامینەیی کەوتە بەرگری لە بڕیاری شورای پاسەوان و پرۆسەی لادانی کێبڕکێکارە ڕاستەقینەکانی وەک نەژاد، لاریجانی، تاجزادە و جەهانگیری بەڕاست لە قەڵەم دا. وتەبێژی شورای پاسەوان و نوێنەرانی خامینەیی لە وتارەکانی هەینیدا دیسانەوە نەیانشاردەوە کە دەنگدانی خەڵک گرنگ نییە و هێشتنەوە و پایەداری ئامانجی ڕژێم گرنگترە لە ڕێژەی بەشداربوون. دیارە ئەمەش ڕێک پێچەوانەی ئەو قسەباوەی یەکەمین ڕێبەری شۆڕشە (خومەینی) کە وتی "پێوەر دەنگی خەڵکە" و ئەم وتەیەشی تا هەنووکەش بووەتە تابلۆی شۆڕش و دروشمی لیژنەی سەرپەرشتیاری هەڵبژاردنەکانە. بەڵام دیارە خەڵک ئێستا تەنها مەحرەمەکانی نێودەسەڵاتن نەک هاوڵاتییان بەگشتی.  ڕێبەری ئایندە یان گوزەرانی ئێرانییەکان پرسیار لێرەدا ئەوەیە چی وای کرد، خامینەیی و توندئاژۆکانی نێوشۆڕش گرنگی بەشداریی خەڵک وەلابنێن و هەڵبژاردن بەجۆرێک دیزاین بکەن کە دەرچەکەی تەنها براوە ئیبراهیم ڕەئیسی بێت.  بیرکردنەوە لە ڕووداوە خێراکان و دۆخی نێوچەکە و ئایندەی کۆماری ئیسلامی ئێران، نوخبەی مەزهەبی شۆڕش (وەک پارێزەری باوەڕی شۆڕش)و سوپا (وەک پارێزەر و توندەهێزی بەرگری لە شۆڕش)ی خستە بەردەم دوو سیناریۆ:  ١. ئامادەکاریی بۆ قۆناغی پاش خامینەیی و دیاریکردنی ڕێبەری نوێ، چونکە تەمەن(٧٩ساڵ) و نەخۆشی و نەبوونی بەدیلێکی کاریزماتیک کە جێگەی خامینەیی بگرێتەوە، بووەتە جۆرێک لە هەڕەشە لەسەر میراتگرانی شۆڕش. ٢. ئاشتکردنەوەی خەڵک و چاوپۆشی لەوەی سەرکۆمار بەدڵی ئامانجگەراکان و سوپاییەکان نەبێت. لانیکەم کەسێکی نێوشۆڕش بێت لە میانەڕەو و ڕیفۆرمیستەکان. گەر لێدوانەکانی هەفتەی ڕابردووی خامینەیی، شورای پاسەوان، هەندێک بەرپرسی باڵای توندئاژۆ وەربگرین، دەردەکەوێت، ژووری بڕیاری سیاسیی و خودی ڕێبەرایەتی ئێران، سیناریۆی یەکەمی هەڵبژاردووە و بەلایەوە گرنگە کە ئێستا ئایندەی شۆڕش و خۆییکردنەوەی پۆستی سەرکۆمار و زامنکردنی ڕێبەری ئایندە بکەنە ئامانج نەک دۆخی قەیرانی سیاسیی، ئابووریی و لێکترازانی نێوخۆیی کۆمەڵگەی ئێران.  پرسیار ئەوەیە، ئایا کەسێتیی سەرکۆمار بۆچی لە پرۆسەی جێگرەوەی خامینەیی و ئایندەی پارێزگاریی بنەماکانی شۆڕشدا گرنگە؟ چونکە لە حاڵەتی مردن یاخود دەستلەکارکێشانەوە یان لادانی ڕێبەردا، تا ئەوکاتەی ڕێبەر دیاریی دەکرێت شورایەک (دەستەیەکی سێ کەسی) هەموو دەسەڵاتەکانی ڕێبەر مومارەسە دەکات، کە لە هەریەک لە سەرکۆمار، سەرۆکی دەسەڵاتی دادوەریی و یەکێک لە ئەندامانی ئەنجوومەنی شارەزایان کە لەلایەن کۆڕبەندی بەرژەوەندییەکانی ڕژێمەوە دیاریی دەکرێت، پێکدێت و دەسەڵاتەکانی ڕێبەر بەپێی دەستوور مومارەسە دەکات. هەرکاتێکیش ڕێبەر بەهۆی نەخۆشی یان ڕووداوێکەوە، نەیتوانی کارەکانی ئەنجام بدات، دیسانەوە بە شێوەی کاتی لەو ماوەیەدا ئەو شورایەی ئاماژەی پێدرا، ئەرکەکانی وەئەستۆ دەگرێت.(بڕوانە: ئێراننامە ٤ ، دۆسێی تایبەتی دەرەومیدیا) بەم پێیە بێت، چوار ساڵی ئایندە، دوور نییە یەکێک لەپایەکانی جێگرەوەی ڕێبەر، سەرکۆماری ئێران بێت، لەم حاڵەتەدا ناکرێت کەسێک بێت لەنێو مەحرەم و باوەڕدارەکان بە بنەماکانی تونئاژۆکانی نێوشۆڕش نەبێت و وەلای بۆ خامینەیی ڕەها نەبێت. گەر دیققەتیش بدەین لەو سێ دەزگایەی ئەرکی بەڕێکردنی کارەکانی ڕێبەر لە نەبوونیدا ڕادەپەڕێنن، تەنها سەرۆکایەتی کۆمار ماوە بەدڵی بەیتی ڕێبەری نەبێت (چونکە ڕۆحانی زۆرتر بەرهەمی هاوپەیمانێتیی ناچاریی بەرژەوەندیگەراکان+ موحافیزکارە میانڕەوەکان و ڕیفۆرمیستەکان بوو). دووساڵی ڕابردوو بەهۆی فلتەرکردنی کاندیدەکانی هەڵبژاردنی پەرلەمانەوە، توندئاژۆکان ئەوێیان لەدەستی ڕیفۆرمیست و میانڕەوەکان دەرهێنا، ئەنجوومەنی شارەزایانیش دەمێکە وەلایەکی موتڵەقی بۆ ڕێبەرایەتی و توندئاژۆکان یەکلاکردووەتەوە. ئێستاش بەم دیزاین و ئەندازەکردنەی هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی، دیارە ئەوێش یەکلادەبێتەوە بۆ ئیبراهیم ڕەئیسی کە هەم جێگری ئەنجومەنی شارەزایانە و سەرۆکی دەسەڵاتی دادوەریی هەنووکەیی، هەم پۆستی سەرۆککۆماریش لەبەرژەوەندی توندئاژۆکان وەردەگرێتەوە. بەم پێیە بێت، لە کۆی کۆڵەکە بنەڕەتییەکانی دەسەڵات لە ئێراندا: سەرۆکایەتی کۆمار، پەرلەمان، دادوەریی، ئەنجوومەنی شارەزایان، شورای پاسەوان، سوپا، میدیای دەوڵەت و...تاد بە یەک هارمۆنی و یەک ڕەوت لە مانگی داهاتووەوە کۆرسێکی هەماهەنگ بۆ بەڕێوەبردنی وڵات پێکدەهێن و دیاریکردنی ڕێبەری ئایندەش دژوار نابێت، کە یار و نەیاری نێوخۆیی و دەرەکی گرەوی لەسەر دەکەن و پەیوەستی دەکەنەوە بە مان و نەمانی شۆڕشەوە. لەبەر ئەو فاکتانەی باس کران، ئەوەبوو سەرچاوەی ئەو بارگۆڕانە لە دیدگای نوخبەی دەسەڵاتی ئێراندا، لە زۆری بەشدارییکرنی خەڵکەوە بۆ فەرامۆشکردنی خەڵک و ڕووکردنە بیرکردنەوە لە ڕێبەری ئایندەی شۆڕش، بە واتایەکی دیکە لای نوخبەی دەسەڵاتداری ئەو وڵاتە، ئەوەی پاڵنەرە لە هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئێران بەرلەوەی بۆ خزمەت و پابەندبوون بە دەنگی خەڵک و گوزەرانیانەوە بێت، بیرکردنەوەیە لەوەی کێ دەبێتە سەرکۆمار، تا ببێتە ئەندامێکی لیژنەی سێکووچکەیی قۆناغی پاش مەرگی ڕێبەری هەنووکەیی. ئێراننامە (٧) زنجیرە بابەتێکە لە سەرووبەندی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئێراندا، لەبارەی سیستمی سیاسیی، هەرەمی دەسەڵات، پێگەی هەڵبژاردن لە نێو سیستەمەکەدا، ئاراستە و حزبەسیاسییەکان، دەزگاهەڵبژێردراو و ناهەڵبژێردراوەکانی نێو سیاسەت لە درەومیدیادا دەخرێنەڕوو.   ئێراننامە (1) .. هەڵبژاردن لەئێراندا ئێراننامە (2) سەرۆک کۆماری ئێران؛ مێژوو، پێگە و شێوازی هەڵبژاردنی ئێراننامە (3) ..شورای پاسەوان؛ پێگەی لە سیسستەمی سیاسی و ڕۆڵی لەهەڵبژاردنەکاندا ئێراننامە (4): ڕێبەری باڵای کۆماری ئیسلامیی ئێران؛ پێگە و دەسەڵاتەکانی ئێراننامە (5): سێ هەڵبژاردنەکەی ٢٠٢١ی ئێران؛ ئامار و تێبینیی گشتی ئێراننامە (6): سوپا و سیاسەت؛ کاندیدانی سوپایی و سەرکۆمارێتی ئێران

راپۆرت: فرانس 24 وەرگێڕانی: فازل حەمەڕەفعەت ئیبراهیم رەئیسی بەدیارترین ئەو كاندیدانەی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئێران دادەنرێت كە چانسی بردنەوەی هەڵبژاردنەكەی هەیە، هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئێران رۆژی 18ی حوزەیرانی داهاتوو بەڕێوەدەچێت. ئەم ئاخوندە موحافیزكارە (60 ساڵ) یەكێكە لە كەسە نزیكەكان لە عەلی خامنەیی رابەری باڵای شۆڕشی ئێران‌و خامنەیی چەندینجار لە پۆستی هەستیاردا دایناوە، گرنگترینیشیان سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریی كۆماری ئیسلامییە.  دوای ئەوەی شورای پاسەوان "شورای نگهبان" دۆسیەی خۆكاندیدكردنی ژمارەیەك لە كەسایەتییە سیاسییەكانی ئێرانی رەتكردەوە، چانسی ئیبراهیم رەئیسی بۆ بردنەوەی هەڵبژاردنەكە زیاتر بوو، تا ئەو رادەیەی میدیای ریفۆرمخوازان ئیبراهیم رەئیسییان بە "كاندیدی بێ ركابەر" ناوبرد.  ئیبراهیم رەئیسی سەربە رەوتی موحافیزكارانە، لەگەڵ شەش كاندیدی تردا ركابەرێتی دەكات كە پێنج كەسیان هاوشێوەی خۆی سەربە رەوتی موحافیزكارانن‌و هەمویان گڵۆپی سەوزیان لەلایەن لیژنەی چاودێری هەڵبژاردنەكانەوە بۆ دەرچووە بۆ ئەوەی بەشداری هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بكەن لە رۆژی 18ی مانگی داهاتوودا.  ئیبراهیم رەئیسی پێشترو لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ساڵی 2017دا دژی حەسەن رۆحانی خۆی كاندید كرد، هەڵبژاردنەكەی نەبردەوە‌و رێژەی 38%ی دەنگەكانی بەدەستهێنا، بەڵام ئەمجارە رەنگە چانسی گەورەی هەبێت بۆ ئەوەی بگاتە سەر كورسی سەرۆكایەتی.  ئیبراهیم رەئیسی بە یەكێك لە كەسە نزیكەكان لە عەلی خامنەیی رابەری باڵا دادەنرێت، بەوپێیەی یەكێك بووە لە خوێندكارەكانی خامنەیی لە یەكێك لە خوێندنگە ئاینییەكانی شاری مەشهەد، كە خۆشی خەڵكی ئەم شارەیە.  سەرباری ئەوەی عەمامەی رەش لەسەر دەكات، بەڵام ناچێتە ناو ریزی "ئایەتوڵاكان"ەوە، بەڵكو "حجە الاسلام"ە، كە ئەمەش پلەیەكی ئاینیی نزمترە لەناو پەیكەری ئیسلامی شیعەدا.   پۆستی هەستیاری لەناو رژێمدا هەبووە ئیبراهیم رەئیسی متمانەی رابەری باڵای هەیە‌و لەگەڵ رابەردا خەڵكی یەك شارن كە شاری ئاینیی "مەشهەد"ە لە باكوری خۆرهەڵاتی ئێران.  ساڵی 2016 ئیبراهیم رەئیسی لەلایەن خامنەییەوە كراوە بە سەرۆكی دامەزراوەی خێزخوازی پارێزگای قودسی رەزەوی، كاروباری مەزاری ئیمام رەزا (هەشتەمین خەلیفەی پێغەمبەر بەپێی مەزهەبی شیعە)ی بەڕێوەبردووە كە دەكەوێتە هەمان شارەوە.  مەزاری ئیمام رەزا یەكێك لە دیارترین شوێنەكانی حەجكردنە لای موسوڵمانانی شیعە‌و پارەیەكی زۆر بۆ ئەم دامەزراوە خێرخوازییە كۆدەكرێتەوە‌و دواتر وەبەرهێنانی تێدا دەكرێت، سەرباری ئەمە دامەزراوەكە موڵك‌و ماڵی زۆری هەیە لە نمونەی زەوی كشتوكاڵی‌و كۆمپانیا لە بوارە جیاوازەكاندا وەكو بواری بیناسازی‌و گەشتیاریی‌و دروستكردنی كەلوپەل، بە گوزارشتێكی تر ئەم دامەزراوەیە بە دەوڵەتێك لەناو دەوڵەتی ئێرانیدا ناودەبرێت.  ئیبراهیم رەئیسی ماوەی سێ ساڵ سەرۆكایەتی دامەزراوەی پارێزگای قودسی رەزەوی كرد، ئەمەش هێزێكی سیاسی گەورەو هەژموونی لە هەموو بوارەكاندا پێبەخشی، چونكە ئەو كەسەی سەرۆكایەتی ئەم جۆرە كۆمەڵە خێرخوازییە دەوڵەمەندە بكات، واتە كاروباری "ئیمپراتۆریەتێكی" ئابوری بەڕێوەدەبات، بەڵام دوای سێ ساڵ كاركردن‌و لە ئازاری 2019دا، رابەری باڵای شۆڕشی ئیسلامی، ئیبراهیم رەئیسی كرد بە سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریی ئێران، ئەمە پۆستێكی هەستیارە، رابەری رایسپارد "روبەڕووی گەندەڵی" ببێتەوە.  لەگەڵ دانانیدا لەم پۆستە، ئیبراهیم رەئیسی دەستیكرد بە دادگایكردنی بەرپرسانی باڵا‌و دادوەرانی ئێران بەتۆمەتی گەندەڵی.  پرۆسەی دادگایكردنەكانی قۆستەوە بۆ دورخستنەوەی هەندێك لەو كاندیدانەی كە دەكرا لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا ركابەرێتی توندی بكەن، لەنمونەی سادق لاریجانی بەرپرسی پێشووی دەسەڵاتی دادوەریی كە برای عەلی لاریجانیە، عەلی لاریجانی خۆی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كاندید كرد، بەڵام شورای پاسەوان كاندیدبوونی رەتكردەوە بەبەهانەی ئەوەی رەنگە یەكێك لە كەسە نزیكەكانی لە دۆسیەی گەندەڵییەوە تێوەگلابێت.  ئیبراهیم رەئیسی روبەڕووبونەوەی گەندەڵی كردووە بە پرسێكی بنەڕەتی‌و یەكێك لە دروشمەكانی هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی خۆی، لەمەش زیاتر وای خۆی نمایش دەكات كە "دوژمنی گەندەڵی‌و ئۆرستۆكراتییەت‌و بێتوانایی"ە، بەڵێنیشی داوە ئەگەر وەكو سەرۆك هەڵبژێردرێت روبەڕووی "هەژاریی" ببێتەوە.   سیمبولی دژایەتی خۆرئاوا ئەگەر وەكو سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرێت، پێشبینی ناكرێت ئیبراهیم رەئیسی ئابوری ئێران بەڕووی كۆمپانیا بیانییەكان واڵا بكات.  بەپێچەوانەوە، ئەو وا ناسراوە كە بەرگری لە شێوازی ئابوری دامەزراوەیی دەكات كە دەوڵەت بەڕێوەی دەبات، ئەمە بەپێی قسەی تییری كوفیل شیكەرەوەی ئابوری‌و پسپۆڕ لەبواری كاروباری ئێراندا.  كوفیل دەڵێ" ئەگەر رەئیسی هەڵبژاردنی بردەوە، بەردەوام دەبێت لە وەبەرهێنان لەژێرخانی ئێران‌و بوارەكانی تری وەكو ئاو و كارەباو تەندروستی، ئەمانەش ئەو بوارانەن كە دامەزراوە خێرخوازییەكان‌و قەوارەكانی سەربە سوپای پاسداران كۆنترۆڵیان كردووە". توێژەران باوەڕیان وایە، ئەو وەبەرهێنانانەی كە مامەڵەچییە نیمچە حكومییەكان (دامەزراوە خێرخوازییەكان، سوپای پاسداران، كۆمەڵەكان..) دەیكەن، رێژەی زیاتر لە 50%ی ئابوری ئێران پێكدەهێنێت، زۆجار ئەم جۆرە وەبەرهێنانە ناڕوونە‌و بەشێوەیەكی شەفاف بەڕێوەناچێت.  لەبارەی رێككەوتنی ئەتۆمی ئێرانیشەوە كە ئێستا بابەتی گفتوگۆكانی نێوان تاران‌و وڵاتانی خۆرئاوایە، پێشبینی ناكرێت ئیبراهیم رەئیسی دژی ئەو بڕیارانە رابوەستێت كە لەمبارەیەوە دەدرێن، ئەمە بەپێی قسەی تییری كوفیل كە جەخت دەكات لەوەی "بەردەوام بڕیاری كۆتایی بۆ رابەری باڵا دەگەڕێتەوە‌و ئەو ئاڕاستەی گفتوگۆكان دەكات بەوشێوەیەی كە دەیەوێت".  دیندارێكی موحافیزكار لەبارەی كرانەوەی كۆمەڵگەی ئێرانییەوە بەسەر رۆشنبیری خۆرئاوادا، ترسێك هەیە ئیبراهیم رەئیسی دژایەتی ئەم هەنگاوە بكات ئەگەر بوو بە سەرۆكی ئێران. ئەو بە بیری "موحافیزكارانە"ی نەسراوە. بەڵگەش بۆ ئەمە ئەوەیە، ساڵی 2016 لەشاری ئاینیی مەشهەد رێگری كرد لە ئاهەنگێكی هونەری لە جۆری "پۆپ"، لەكاتێكدا رێگەیدا هەمان ئاهەنگ لەشارە گەورەكانی تری ئێران بەڕێوەبچێت.  ئیبراهیم رەئیسی ناوبانگێكی باشی لای ئەو رێكخراوانە نییە كە بەرگری لە مافەكانی مرۆڤ دەكەن، بەتایبەتیش ئەوانەیان كە نوێنەرایەتی رەوەندی ئێرانیی دەكەن لە دەرەوەی وڵات، بەڵكو ناوی وەكو "ساتە تاریكەكان" دەهێنرێت كە ئێران پێیدا تێپەڕێوە لەكاتێكدا كە ئەو بەرپرسی دەسەڵاتی دادوەریی وڵات بووە.  هەروەك هەشتاكانی سەدەی رابردووش، پۆستی یاریدەدەری جێگری دادگای شۆڕشی ئێرانی هەبووە لە تاران‌و بەشداری ژمارەیەكی زۆر لەو دادگایانەی كردووە كە بەهۆیانەوە نەیارانی سیاسی رژێم زیندان كراون‌و كوژراون.  جێگرەوەی رابەری باڵا  هەندێك لە ئێرانییەكان وا لە ئیبراهیم رەئیسی چاوەڕوان دەكەن شوێنگرەوەی عەلی خامنەیی رابەری باڵا بێت، كە چەند ساڵێكە بەدەست نەخۆشییەوە دەناڵێنێت.  ئیبراهیم رەئیسی ئێستا جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی شارەزایان "مجلس خبرگان"ی ئێرانە، كە دەسەڵاتی تەواوەتی هەیە لە دانانی ئەو كەسەی كە لەحاڵی مردنی رابەری باڵادا، دەبێت بە شوێنگرەوەی، ئەمەش چانسێكی گەورەی پێدەدات بەو پۆستە بگات.  خامنەیی-ش بەرلەوەی لە ساڵی 1989دا بكرێت بە رابەری باڵای شۆڕشی ئیسلامی لەدوای مردنی ئیمام خومەینی، سەرۆك كۆماری ئێران بوو. ئەگەر ئیبراهیم رەئیسی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بباتەوە، ئەمە رەنگە چانسی زیاتر بكات بۆ ئەوەی لەدوای مردنی خامنەییەوە پۆستی رابەری باڵای كۆماری ئیسلامی وەرگرێت. 

درەو: راپۆرتی: ڕێکخراوت ڕوونبین بۆ شەفافیەت لە پرۆسەکانی نەوت كۆمپانیای نەوتیەكان پارەی مانگی ئازاری 2021یان لە حكومەتی هەرێمی كوردستان وەرگرتووە، کۆی ئەوپارەیەی لە (5) کێڵگە لە کۆی ( ٩) کێڵگەی وەبەرهێنی نەوتی هەڕێم کە  لەلایەن (8) کۆمپانیاوە وەرگیراوە لە مانگی ئازاری ٢٠٢١ دا  بریتی بووە لە  (١٣٢ ملیۆن و ١٠٠ هەزار ) دۆلار ، هەروەها بڕی ( ٢٣ ملیۆن و ٩٠٠ هەزار )دۆلاریش هەردوو کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی و دی ئێن ئۆ بڕیارە لە چەند رۆژی داهاتودا وەری بگرن  وەکو شایستەی دواخراوی کێڵگەی تاوکی.  لەگەڵ وەرگرتینی ئەو شایستەدا کۆی  پارەی وەرگیراو دەبێت بە ( ١٥٦ ملیۆن )دۆلار.   شایستەکان بەم شێوەیەی خوارەوە وەرگیراوە:   ١–  کێڵگەی تاوکی ( تاوکی – پیشخاپور) هەریەک لە کۆمپانیاکانی دی ئێن ئۆی DNO نەرویجی وکۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی تورکی لە کێڵگەی تاوکی خاوەن پشکن. شایستە دارایی ئەو دوو کۆمپانیایە لەو کێڵگەیە بۆ مانگی ئازار بریتی بووە لە ٨١,١ ملیۆن دۆلار لەم بڕە ٢٣ ملیۆن و ٩٠٠ ملیۆنی شایستەی دواخرو وەرنەگیراوە بڕیارە لە ئایندەیەکی نزیکدا وەربگیرێت. تەنها پشکی کۆمپانیا نەرویجییەکە (دی ئێن ئۆ) ٥٥ ملیۆن و ٨٠٠ هەزار دۆلارە، لەو بڕە ٤٢,٩ ملیۆن دۆلار پشکی فرۆش ی نەوت و شایستەی  مانگی ئازاری کۆمپانیاکە بووە. کۆی شایستەی گەنێڵ ئەنێرجی لە کێڵگەکە بریتی یە لە ٢٥,٣ ملیۆن دۆلار لەم بڕە   ١٤,٣ ملیۆن دۆلار شایستەی فرۆشی نەوتی ئازاری کۆمپانیاکە بووە و وەرگیراوە،  هەروەها دی ئێن ئۆ بڕی ٥,٥ ملیۆن دۆلاری  داهاتی ٣٪ ی کۆی بەرهەمی کێڵگەکە و کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجیش ٤,٥٪ ی کۆی داهاتی کێڵگەکە کە بریتی بووە لە ٨,٢ ملیۆن دۆلارە هێشتا وەریان نەگرتووە (بە پێی ڕیکەوتنێک لە  ساڵی ٢٠١٧ دا کۆمپانیاکان لەگەڵ هەرێم کردویانە، لە ناوچەی گرێبەستی تاوکی لەیەکێک لە بڕگەکانیا مافی ئەوە دەدات بە گەنێڵ ئەنێرجی و دی ئێن ئۆ ٧,٥٪ کۆی داهاتی کێڵگەکە بۆ ماوەی  ٥ ساڵ وەربگرن [ ٣٪ بۆ دی ئێن ئۆ و ٤,٥٪ بۆ گەنێڵ] لەبری ئەو قەرزانەی لای حکومەت هەیان بووە تا پێش ئابی ٢٠١٧  ).  هەروەها دی ئێن ئۆ بڕی ٧,٤ ملیۆن دۆلار گەنێڵیش بڕی ٥,٤ ملیۆن دۆلاری ئەو شایستەی دواخراو یان قەرزی ساڵی ٢٠٢٠ وەرنەگرتووە کە ئەم دوو جۆرە شایستە وەکو لەسەرەوە باس کرا ٢٣,٩ ملیۆن دۆلار دەکات . بەوەرگرتنیان دەبێت بە سێهەم گوژمە کۆمپانیاکان وەری دەگرنەوە گوژمەی یەکەم و دووەمی شایستە دواخراوەکان لە گەڵ شایستەی فرۆشی نەوتی مانگی کانوونی دووەم و شوباتدا وەرگیراوە. بە پێی میکانیزمێک کە حکومەتی هەرێم لە مانگی ئازارەوە پەیڕەوی دەکات بۆ دانەوەی قەرزی کۆمپانیاکان کاتێک نرخی نەوتی برێنت لەسەرو ٥٠ دۆلارەوەبێت بۆ هەر سەنتێکی زیادە ٢٠٪  بۆ ئەو شایستە دوا خراوانە دەبێت. پێشتر لە دوو مانگی سەرەتای ساڵدا ئەم رێژەیە ٥٠٪ بووە .  کۆمپانیای دی ئێن ئۆ خاوەنی ٧٥٪ پشکەکانەو گەنێڵ ئەنێرجی خاوەنی ٢٥٪ ی پشکەکانە. ناوچەی گرێبەستی تاوکی لە پارێزگای دهۆکە و پێک دێت لە کێڵگەی تاوکی بەرهەمی رۆژانە لە کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ دا بریتیی بووە  لە ٥٣٫٨٥٠ بەرمیل و بەرهەمی فیشخاپور ٥٦٫٣٢٠ بەرمیل بەسەریەکەوە هەردوو کێڵگەکە بەرهەمیان  لە ١١٠٫١٧٠بەرمیل نەوت بووە بەڵام بەشێوەیەکی بەردەوام لەساڵی نوێوە بەرهەم لەزیادبوندایە  بەشێوەیەک لە کانوونی دووەمی ٢٠٢١ دا بەرهەمی کێڵگەکە رۆژانە  ١١٠,٩٠٠ بەرمیل و لە مانگی شوباتدا ١١٢,٠٠٠ بەرمیل و لە مانگی ئازاردا بۆ ١١٣,١٠٠ بەرمل نەوت بەرزبووەتەوە تا ئەوەی لەسەرەتای مانگی نیاساندا بەرهەم گەشتوەتەو ١١٥,٥٠٠ بەرمیل نەوتی ڕۆژانە. ٢- کێڵگەی شێخان    لە کێڵگەی شێخان کۆمپانیای ( ئێم ئۆ ئێڵ) ی هەنگاری و گۆڵف کیستۆنی بەریتانی پێکەوە٣٢,٣ملیۆن دۆلار یان وەرگرتووە، لەم بڕە کۆمپانیای گۆڵف کیستۆنی بەریتانی  ٢٥,٣ملیۆن دۆلاری وەر گرتووە بۆ شایستەی ئازار ٢٠٢١ لە کێڵگەی شێخان. بڕی ١,٢٨ ملیۆن دۆلار شایستەی فرۆشی نەوتی ئازار بووە کە ٢٢ ملیۆن دۆلاری  بۆ گۆڵف کیستۆن و ٦,١ ملیۆن دۆلار بۆ ئێم ئۆ ئێڵ. هەروەها بڕی ٤,٢ ملیۆن دۆلار وەکو شایستە دواخراواکان وەرگیراوە ،لەم ىڕە ٣,٣ ملیۆن دۆلار بۆ کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن و بڕی ٠,٩ ملیۆن دۆلار بۆ  ئێم ئۆ ئێڵ وەکو شایستەی مانگە دوا خراوەکان وەر گرتووە. داهاتی کۆمپانیاکان لەم مانگەدا بەراورد بە مانگی پێشو ٢,٩ ملیۆن دۆلار زیادی کردووە کە دەکاتە رێژەی ٩٪.  لە کانوونی دووەم دا بەرهەمی رۆژانە بریتی بووە لە ٤٠٥ ,٤٤ بەرمیل نەوت. کێڵگەی شێخان  دەکەوێتە پارێزگای دهۆک،کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن ٨٠٪ ی پشکەکان و ( ئێم ئۆ ئێڵ) پشکی ٢٠٪ ی هەیە لە و کێڵگەیەدا. ٣- کێڵگەی ئەتروش کۆی شایستەی کۆمپانیا نەوتییەکان لە کێڵگەی ئەتروش  لەم مانگەدا بریتی بووە لە ٢٩,١٢٥ ملیۆن دۆلار. کۆمپانیای شاماران کە پشکی ٢٧,٦%کێڵگەکەی هەیە بڕی ١٠,٦٥٥ ملیۆن دۆلاری وەرگرتووە و کۆمپانیای تاقەی ئیماراتی کە خاوەنی ٤٧,٤%ی پشکەکانە بڕی  ١٨,٤٧ ملیۆنی وەرگرتووە.. شایستەی فرۆشی نەوتی مانگی ئازار کۆمپانیاکان لەم کێڵگەیە بریتی بووە  لە ٢٧,٢ ملیۆن دۆلار  لەم بڕە پشکی شامارەن بریتی بووە لە ١٠ ملیۆن دۆلار و تاقە ١٧,٢ هەروەها بڕی ئەو شایتسە دواخراوانەی لەم مانگەدا کە وەرگیراوەتەوە بریتی بووە لە ١,٩٢٥  ملیۆن دۆلار ، کۆمپانیای شاماران بڕی ٦٥٥ هەزار دۆلار و تاقەش ١,٢٧ ملیۆن دۆلاری وەرگرتووەتەوە. داهاتی کۆمپانیاکان تەنها لە شایستەی مانگی ئازار بڕی ٤,٣٢ ملیۆن زیادی کردووە بەراورد بە مانگی کانوونی دووەم کە دەکاتە رێژەی  ١٦٪ . تێکڕای بەرهەمی کێڵگەکە لە کانوونی دووەمی ٢٠٢١ دا بریتی بووە لە ٤٧٫٤٥٠  هەزار بەرمیل. بەرزترین ڕێژەی بەرهەم لە ٢٧/٣/٢٠٢٠دا بووە کە گەشتووەتە ٥٤ هەزار و٥٥ بەرمیل نەوت. ٤- کێڵگەی سەرتە کێڵگەی سەرتە چوارەمین مانگە شایستەی فرۆشی نەوت وەردەگرێت  یەکەم جار  کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی شایستەی دارایی مانگی کانونی یەکەمی کێڵگەی سەرتە وەرگرت. شایستەی کۆمپانیاکان لەم کێڵگەیە بۆ مانگی ئازار بریتی بووە لە ٩,٢     ملیۆن دۆلار . پشکی کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی   ٣,٤  ملیۆن بووە و ئەو    ٥,٨  ملیۆنەی دەمێنێتەوە پشکی کۆمپانیای شیڤرۆنە ( پشکی شیڤرۆن لەسەر بنەمای پشکی کۆمپانیاکە لە کێڵگەکە وەرگیراوە). ئەم کێڵگەیە لە مانگی تشرینی دووەم ٢٠٢٠ بەفەرمی وەک کێڵگەیەکی بەرهەمهێنی بازرگانی ڕاگەیەنرا، بەرهەمی کێڵگەکە زیاتر لە ١٠٫٠٠٠ بەرمیل نەوتە لەڕۆژێکدا. داهاتی کۆمپانیاکان لەم مانگەدا بەراورد بە مانگی پێشو ٤,٩ ملیۆن دۆلار زیادی کردووە کە دەکاتە رێژەی ٥٣٪ زیادی کردووە.  کێڵگەی سەرتە دەکەوێتە پارێزگای هەولێرەوە و کۆمپانیای شیڤرۆنی ئەمەریکی پشکی ٥٠٪ و گەنێڵ ئەنێرجی ٣٠٪ و هەرێم ٢٠٪ ی هەیە. ٥ – کێڵگەی تەق تەق گەنێڵ ئەنێرجی خاوەن پشکی ٤٤% ی کێڵگەی تەق تەقە  کۆمپانیاکە بڕی ٢,١ ملیۆن دۆلاری وەکو شایستەی  مانگی شوبات وەرگرتووە و بڕی ١,٦٥ ملیۆن دۆلاری لەبری شایستە دواکەوتووەکان وەرگرتووەتەوە، هەروەها کۆمپانیای ئاداکس پەترۆلیۆم پشکی ٣٦% هەیە بەو پێیە بێت کۆمپانیاکە بڕی شایستەی بۆ شوبات کردوویەتییە  ٠,٣ ملیۆن دۆلار و  شایستەی  دواخراویش دەبێت ٠,٢٣٥ ملیۆن بووبێت. کەواتە کۆی پارەی وەرگیراو لەلایەن کۆمپانیاکانەوە نزیکەی ٤,٢٨٥ ملیۆن دۆلارە. تێبینی دەکرێت لە گەڵ ئەوەی نرخی نەوت لەمانگەکانی ڕابوردودا بەرزبووە بە پێچەوانەی کێڵگەکانی ترەوە داهاتی ئەم کێڵگەیە کەمی کردووە ئەویش بەلێکدانەوەی ئێمە بۆ کەمبوونەوەی بەرهەمی کێڵگەکە دەگەڕێتەوە. بەرهەم لەم کێڵگەیە ٧,٠٠٠ بەرمیل دابەزیوە لە کاتێکدا لە چارەکی سێهەمی ٢٠٢٠ دا رۆژانە بڕی ١١,٢٦٠ بەرمیل بووە واتە بەڕێژەی ٣٧٪ بەرهەم کەمی کردووە. بەرهەمی ئەم کێڵگەیە لەساڵی ٢٠١٥ دا  ڕۆژانە ١٢٨ هەزار بەرمیل  بووە، بەڵام بەهۆی هاتنە ناوەوەی ئاوێکی زۆر بۆ ناو حەشارگە نەوتییەکە بەرهەمی  زۆر کەمی کرد و بەردەوامیش بەرهەمی لەکەم کردندایە. ٦- سەرسەنگ لە کێڵگەی سەرسەنگ هەریەک لە کۆمپانیاکانی ئێچ کەی ئێنی HKN  ئەمەریکی  خاوەنی ٦٢٪ی پشکەکانە و کۆمپانیای تۆتاڵی فەرەنسی ١٨٪ ی پشکەکان .  زانیاری لەسەر شایستەی دارایی مانگی ئازاری ئەم دوو کۆمپانیایەمان لەبەردەست نییە. ڕوونبین پەیوەندی بەهەردوو کۆمپانیاکەوە کرد بۆ زانینی شایستەی مانگی ئازار بەڵام  تا ئامادەکردنی ئەم ڕاپۆرتە وەڵاممان دەست نەکەوتووە. کۆمپانیای HKN بەشێوەی وەرزی ڕاپۆرتی دارایی و چالاکییەکانی بڵاو دەکاتەوە. کێڵگەی سەرسەنگ لە پارێزگای دهۆکە و ئاستی بەرهەمی لە کانوونی دووەمی ٢٠٢١ دا  رۆژانە بریتی بووە لە ٣١٫٥٠٠ بەرمیل نەوت. ٧- هەولێر   لە کێڵگەی هەولێر و کۆمپانیای فۆرزا پێترۆلیۆم  کاردەکات و پشکی ٦٥٪ لە کێڵگەکەدا هەیە لە ئێستادا شایستەکانی بۆ مانگی ئازاری  ٢٠٢١ ی ڕانەگەیاندووە. ئاستی بەرهەمی ئەم کێگەیە لە مانگی شوباتدا ١١٫١٠٠ بەرمیل بووە لە ڕۆژێکدا . زۆر جار ئەم کۆمپانیایە بەشێوەی وەرزی ڕاپۆرتی چالاکییەکان و شایستەکانی ڕادەگەیەنێت. هەریەک لەکۆمپانیای کار لە کێڵگەی خورمەڵە و گازپرۆم لە گەرمیان دوو کۆمپانیان تائێستا بەهیچ شێوەیەک شایستەکانیان ڕانەگەیاندووە. بەرهەمی خورمەڵە ١٧٠ هەزار و گەرمیان بە ٣٠ هەزار بەرمیلی ڕۆژانە مەزەندە دەکرێت. کۆی بەرهەمی نەوتی ئەو کێڵگانەی کە شایستەی مانگی ئازاریان ڕاگەیاندووە بریتییە لە ٢١٩ هەزار بەرمیل نەوت کە دەکاتە ٤٧٪ ی کۆی بەرهەمی هەرێم.  شایستەی دارایی ئەو کۆمپانیایەنە لەو پێنج کێڵگەدا کە دەبێت وەری بگرن بریتییەلە ١٥٦ ملیۆن دۆلار بەڵام تا ئێستا ١٣٢ ملیۆن دۆلار وەرگیراوە. لەگەڵ دابەزینی نرخی نەوتدا لە مانگی ئازاری ٢٠٢٠ دا حکومەتی هەرێمی کوردستان بە کۆمپانیا نەوتییەکانی ڕاگەیاند کە بەشێوەی مانگانە شایستە داراییەکانیان پێ دەدات، لە وکاتەوە تاوەکو ئێستا هەرێم بەشێوەیەکی بەردەوام هەموو مانگێک و لەکاتی خۆیدا شایستەی کۆمپانیا نەوتییەکان بەبێ دواکەوتن دەدات. تا ئێستا سیانزە (١٣ )مانگ لەسەر یەک شایستەکان وەرگیراوە، دواترینیان شایستەی مانگی کانوونی دووەمە. وەهەر لە مانگی ئازاری ٢٠٢٠دا حکومەتی هەرێم بە کۆمپانیا نەوتییەکانی ڕاگەیاند شایستەی مانگەکانی تشرینی دووەم و کانوونی یەکەم ٢٠١٩ و کانوونی یەکەم و شوباتی ٢٠٢٠ دوادەخات تا ئەوکاتەی نرخی نەوتی برێنت دەگاتە ٥٠ دۆلار.  کۆمپانیا نەوتییەکان لە گەڵ شایستەی کانوونی دووەمی ٢٠٢١دا یەکەمین بڕی شایستە دواخراوەکانیان وەرگرتەوە و ئەم مانگەش بۆ جاری سێهەم شایستە دواخراوەکانیان وەرگرت بەڵام لەبری ئەوەی مانگانە شایستەکان وەربگرن هەر ٦٠ ڕۆژ جارێک وەری دەگرن و رێژەی وەرگرتنەوەکەش کەم کرایەوە بەم شێوەیە؛ کاتێک نرخی نەوتی برێنت لەسەروو ٥٠ دۆلارەوەیە تەنها رێژەی ٢٠٪ ی ئەو  زیادەی نرخە دەدرێتەوە بەقەرزی کۆمپانیاکان لە کاتێکدا لە مانگەکانی پێشودا ئەم رێژەیە ٥٠٪ بوو. بەپێی ئەم میکانیزمە نوێیە کۆمپانیاکان ماوەی وەرگرتنەوەی قەرزەکانیان درێژ دەبێتەوە، پێشتر چاوەڕییان دەکرد تاکۆتایی ساڵی ٢٠٢١ زۆربەی قەرزەکانیان وەربگرنەوە بەڵام ئێستا چاوەڕێ دەکەن لە چارەکی سێهەمی ساڵی ٢٠٢٢ دا قەرزەکانیان بە تەواوی وەربگرنەوە.

راپۆرت: درەو دەرماڵەی (تایبەت، استثناء، مەقتوع) دەستكاری دەكرێت، هەموو ئەو دەرماڵانەی تری فەرمانبەران كە بە بڕیاری حكومەت كراون‌و لە پەرلەمان یاسایان بۆ دەرنەچووە، پێداچونەوەیان بۆ دەكرێت، ئەمە بڕیاری كۆبونەوەی دوێنێی حكومەتی هەرێم بوو، بڕی (357 ملیار) دیناری خەرجی دەرماڵە ناجێگیرەكان لەبەردەم حكومەتدایە بۆ دەستكاریكردن، ئەو توێژانە كامانەن كە دەبن بە ئامانجی بڕیارەكەی دوێنێی حكومەت ؟ دەرماڵەكان كامانەن ؟ حكومەت دەیەوێت چۆن دەرماڵەكان بگۆڕێت ؟ زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. بڕیارەكە چۆنە ؟ دوێنێ ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان كۆبووەوە، یەكێك لە تەوەرەكانی كۆبونەوەكە، گفتوگۆ كردن بوو لەبارەی میكانیزمی جێبەجێكردنی ماددەی پێنجەم لە یاسای چاكسازی ژمارە (2)ی ساڵی 2020، ئەم ماددەیە تایبەتە بە "رێكخستنەوەی دەرماڵەكان". دوای كۆبونەوەی دوێنێ، ئەنجومەنی وەزیران راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە‌و باسی لەوە كرد، لەبارەی دەرماڵەكانەوە بڕیار دراوە، بەڵام كرۆكی بڕیارەكەی ئاشكرانەكرد.  یەكێك لە وەزیرەكانی حكومەت كە بەشداربوو لە كۆبونەوەی دوێنێدا بە (درەو)ی راگەیاند، كرۆكی بڕیارەكەی دوێنێ لەبارەی دەرماڵەكانەوە، خۆی لە دوو خاڵدا دەبینێتەوە: •    یەكەم: حكومەت پێداچونەوە دەكات بە هەموو ئەو دەرماڵانەدا كە كاتی خۆی ئەنجومەنی وەزیران بە بڕیار پەسەندیكردون، نەك ئەوانەی كە بەیاسا جێگیركراون.  •    دووەم: حكومەت پێداچوونەوە بەسەرجەم ئەو بڕیارانەدا دەكات كە تایبەتن بە هەرسێ جۆری دەرماڵەی (تایبەت، استثناء، مەقتوع)‌و لەچوارچێوەی یاسا بەركارەكاندا رێكیان دەخاتەوە.  بڕیارەكە كێ دەكاتە ئامانج ؟ ئەو توێژانەی كە دەرماڵەكانی (تایبەت، استثناء، مەقتوع) دەیانگرێتەوە‌و بوون بە ئامانجی بڕیاری دوێنێ كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیران، ئەمانەن:   •    ئەوانەی دەرماڵەی تایبەت دەیانگرێتەوە كە بریتین لە (هەڵگرانی بڕوانامەی دكتۆراو ماستەر، ئەندازیاری سەرپەرەشتیاری پرۆژە، فەرمانبەرانی وەزارەتی كارەبا، فەرمانبەرانی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان، مامۆستایانی ئاینی، دەرماڵەی هاندانی مامۆستایانی زانكۆ). •    ئەوانەی دەرماڵەی (استثناء) دەیانگرێتەوە كە بریتین لە (پلە تایبەتەكان).  •    ئەوانەی دەرماڵەی بڕاوە واتە "مەقتوع" دەیانگرێتەوە، كە لەسەرجەم وەزارەتەكاندا هەن.  دەرماڵە لە هەرێمی كوردستان لە هەرێمی كوردستان فەرمانبەران لەپاڵ ئەو موچە بنەڕەتییەی كە بەپێی پلە وەزیفییەكەیان وەریدەگرن، بەشێوەیەكی گشتی دوو جۆر دەرماڵەش وەردەگرن كە ئەمانەن:  •    دەرماڵە جێگیرەكان ئەمە بریتییە لە دەرماڵەكانی (خێران، بڕوانامە، پیشەیی.. هتد). •    دەرماڵە ناجێگیرەكان ئەمە بریتییە لە دەرماڵەكانی (مەترسی، نیشتەجێبوون،استثناء، چاودێری، پایە (منصب)، راژەی زانكۆیی، خگورە بدل امنیە، بڕاوە (مقتوع)، خزمەتی دەرەكی، ارزاق، شوێنی جوگرافی، حرفی‌و میهنی، ئەندازیاری، تایبەت، نازناوی زانستی، گواستنەوە، سەرۆكایەتی). بەگشتی، بەهەردوو جۆری دەرماڵەی جێگرو ناجێگیرەوە، (25) جۆر دەرماڵە بۆ فەرمانبەران خەرجدەكرێت، دەرماڵە جێگیرەكان (4) جۆرن، بەڵام ناجێگیرەكان (21) جۆرن.  رێژەی (56%)ی كۆی خەرجی موچەی مانگانەی فەرمانبەران تەنیا بۆ خەرجی دەرماڵەكان دەڕوات، ئەمەش دابەشبووە، رێژەی (16%)ی كۆی خەرجی موچە بۆ دەرماڵە جێگیرەكان دەڕوات، رێژەی (40%)یش بۆ دەرماڵە ناجێگیرەكان، واتە خەرجی دەرماڵە ناجێگیرەكان زۆر لە دەرماڵە جێگیرەكان زیاترە، بۆیە حكومەت دەستی بۆ كەمكردنەوە یاخود وەكو ئەوەی ناوی لێنراوە "رێكخستنەوە"ی دەرماڵە ناجێگیرەكان بردووە.  لە دەستكاریكردنی دەرماڵەكاندا، حكومەتی پشتی بەیاسای چاكسازی بەستووە، كە لە پەرلەمانی كوردستان پەسەندكراوە‌و تێیدا دەسەڵاتی ئەوە بە حكومەت دراوە دەستكاری دەرماڵەكان بكات.  حكومەت دەستكاری چی دەكات ؟ حكومەت لەڕێگەی دەستكاریكردنی دەرماڵەكانەوە، دەیەوێت گۆڕانكاری لە خەرجی موچە بكات، بەجۆرێك خەرجی موچە كەمبكاتەوە، كە بتوانێت مانگانە بەبێ كێشە موچە دابەش بكات.  كۆی خەرجی موچەی مانگێكی فەرمانبەران (894 ملیار) دینارە، لەم رێژەیە تەنیا بڕی (394 ملیار) دیناری بۆ موچەی بنەڕەتی فەرمانبەرانە، لەبەرامبەردا بڕی (500 ملیار) دیناری بەتەنیا بۆ دەرماڵەكان دەڕوات، لەناو دەرماڵەكانیشدا خەرجییەكە بەمشیوەیە دابەشبووە:  •    خەرجی مانگانەی دەرماڵە جێگیرەكان بڕی (143 ملیار) دینارە •    خەرجی دەرماڵە ناجێگیرەكان مانگانە بڕی (357 ملیار) دینارە.  واتا حكومەت دەیەوێت بە چەند قۆناغێك دەستكاری بڕی (357 ملیار) دیناری تایبەت بە خەرجی دەرماڵە ناجێگیرەكان بكات، لەرێگەی ئەم دەستكاریكردنەوە، هەندێك داهاتی تر لەسەر حسابی ئەو فەرمانبەران كە بەناشایستە دەرماڵە وەردەگرن، بۆ خەزێنەی وەزارەتی دارایی بگەڕێنێتەوە.   خەرجی دەرماڵەكان بەگوێرەی راپۆرتی سێ مانگی یەكەمی جێبەجێكردنی چاكسازی، خەرجی دەرماڵە ناجێگیرەكان مانگانە بەمشێوەیەن:  •    دەماڵەی مەترسی ئەم جۆرە دەرماڵەیە لەسەرجەم وەزارەتەكاندا بۆ زۆرینەی فەرمانبەران خەرج دەكرێت، حكومەت دەیەوێت ئەم جۆرە دەماڵە بەجۆرێك رێكبخاتەوە كە تەنیا ئەو فەرمانبەرانە لێی سودمەند ببن كە بەفعلی لەكاتی كاركردنیاندا روبەڕووی مەترسی دەبنەوە، خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە زیاتر لە (44 ملیارو 256 ملیۆن) دینارەو رێژەی (9.4%)ی كۆی گشتی خەرجی موچەی مانگانەی فەرمانبەران پێكدەهێنێت، ئەمە یەكێكە لەو جۆرانەی دەرماڵە كە حكومەت دەیەوێت دەستكاری بكات‌و وای لێبكات تەنیا ئەو كەسانەی لێی سودمەند ببن كە بەڕاستی مەترسییان لەسەرە. •    دەرماڵەی نیشتەجێبوون: ئەم دەرماڵەیە تایبەتە بە دابینكردنی كرێی نیشتەجێبوون بۆ چەند كەسێكی دیاریكراو لە وەزارەتەكانی (تەندروستی، ناوخۆ، رۆشنبیری، داد)، خەرجی ئەم جۆرە موچەیە مانگانە (99 ملیۆن‌و 180 هەزار دینار)ە. •    دەرماڵەی استثناء: ئەمە جۆرە دەرماڵەیەكە كە بەتەنیا بۆ "پلەتایبەتەكان"‌و بە بڕی جیاواز خەرجدەكرێت، كۆی خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە بڕی (2 ملیارو 101 ملیۆن) دینار لەسەر خەرجی گشتی موچە دەكەوێت.  •    دەرماڵەی چاودێری: ئەم دەرماڵەیە تایبەتە بە (دەستەی دەستپاكی، چاودێری دارایی، فەرمانگەیەك لە وەزارەتی ناوخۆ)، خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە (158 ملیۆن) دینارە. •    دەرماڵەی پایە: ئەم دەرماڵەیە بۆ سەرجەم فەرمانبەران خەرجدەكرێت كە پایەیان هەیە، كۆی خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە (5 ملیارو 451 ملیۆن) دینارە. •    دەرماڵەی راژەی زانكۆیی: ئەم دەرماڵەیە بۆ سەرجەم فەرمانبەرانی وەزارەتی خوێندنی باڵا خەرج دەكرێت بە بڕی (25%) دەستپێدەكات تا بڕی (100%) بەپێی بڕوانامە، هاوكات ئەم جۆرە دەرماڵەیە بۆ وەزارەتەكانی (پەروەردە، ناوخۆ، شارەوانی، كارەبا، كشتوكاڵ، رۆشنبیری، سامانە سروشتییەكان) خەرج دەكرێت، كۆی جەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە (12 ملیارو 621 ملیۆن) دینارە، كە دەكاتە (2.6%)ی كۆی گشتی خەرجی موچەی مانگانە، ئەمە یەكێك لەو جۆرە دارماڵانەیە كە بووە بە ئامانجی یاسای چاكسازی‌و حكومەت دەیەوێت دەستكاری بكات، چونكە ئەم دەرماڵەیە لە وەزارەتی خوێندنی باڵا، لەبری ئەوەی تەنیا بۆ مامۆستایانی زانكۆ خەرج بكرێت، بۆ هەموو فەرمانبەران خەرج دەكرێت، حكومەت ئەم خەرجییە بە ناشایستە دەزانێت.  •    دەرماڵەی خطورة بدل امنیة ئەم دەرماڵە بۆ وەزارەتی ناوخۆ خەرج دەكرێت، كۆی خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە (25 ملیارو 361 ملیۆن) دینارە كە دەكاتە (5.3%)ی كۆی گشتی خەرجی موچە لە مانگێكدا، ئەم دەرماڵەیەش یەكێكە لەو جۆرانەی دەرماڵە كە بووە بە ئامانجی یاسای چاكسازی‌و حكومەت دەیەوێت دەستكاری بكات، حكومەت دەیەوێت ئەم دەرماڵەیە تەنیا بۆ رۆژی دەوامكردنی كارمەندان خەرج بكرێت. •    دەرماڵەی بڕاوە مقطوع: ئەم جۆرە دەرماڵەیە لەسەرجەم وەزارەتەكان خەرج دەكرێت، بۆ نمونە شۆفێر بڕی (50 هەزار) دینار وەردەگرێت، مامۆستاو فەرمانبەرانی پەروەردە‌و ئەوقاف بڕی (150 هەزار) دینار، فەرمانبەرانی چاكسازی كۆمەڵایەتی بڕی (450 هەزار) دینار، محقق عدلی بڕی (500 هەزار) دینار، فەرمانبەرانی فڕۆكەخانە بڕی (500)،  خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە (23 ملیارو 381 ملیۆن) دینارە، كە رێژەی (5%)ی كۆی گشتی خەرجی موچە لە مانگێكدا پێكدەهێنێت، ئەم دەرماڵەیەش بووە بە ئامانجی یاسای چاكسازی، چونكە حكومەت دەڵێ بەشێوەیەكی نازانستی‌و نادادپەروەرانە خەرج دەكرێت.  •    دەرماڵەی خزمەتی دەرەوە: ئەم دەرماڵەیە تەنیا لە وەزارەتی ناوخۆ خەرجدەكرێت، كۆی خەرجی مانگانەی ئەم جۆرە دەرماڵەیە (383 ملیۆن) دینارە. •    دەرماڵەی خۆراك "ازراق": ئەم دەرماڵەیە خەرج دەكرێت بۆ (سەرجەم فەرمانبەرانی وەزارەتی ناوخۆ، وەزارەتی تەندروستی بۆ هەندێك پزیشك‌و كارمەندانی ئێشكگر، پێشمەرگە تەنیا بۆ دیوانی وەزارەت خەرج دەكرێت، وەزارەتی دارایی بۆ بەڕێوەبەرایەتی چاپەمەنییەكان خەرجدەكرێت، وەزارەتی گواستەوە بۆ فڕۆكەخانەكان خەرجدەكرێت"، كۆی گشتی خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە (25 ملیارو 362 ملیۆن) دینار، كە رێژەی (5%)ی كۆی گشتی خەرجی موچە لە مانگێكدا پێكدەهێنێت، ئەم دەرماڵەیەش تێبینی لەسەرە، حكومەت دەیەوێت تەنیا بۆ رۆژانی دەوامكردنی كارمەندان خەرج بكرێت.  •    دەرماڵەی ناوچەی جوگرافی: خەرج دەكرێت بۆ سەرجەم فەرمانبەرانی وەزارەتەكان كە هۆیەكانی گواستنەوەی بۆ دابین نەكرابێت، كۆی گشتی خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە (9 ملیارو 165 ملیۆن) دینارە، ئەم دەرماڵەیەش یاسای چاكسازی دەیگرێتەوە، حكومەت دەڵێ وەزارەتەكان ژمارەیەكی زۆر ئۆتۆمبیلیان هەیە‌و دەبێت ئەم دەرماڵەیە رێكبخرێتەوە. •    دەرماڵەی حرفی‌و میهنی:  ئەم دەرماڵەیە زیاتر بۆ هەڵگرانی بڕوانامە پیشەییەكان‌و ئەوانەی بڕوانامەیان نییە‌و پیشە جیاوازەكان خەرج دەكرێت، كۆی خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە (4 ملیارو 100 ملیۆن ) دینارە، ئەم دەرماڵەیە یاسای چاكسازی دەیگرێتەوە، حكومەت دەیەوێت ئەم دەرماڵەیە تەنیا بۆ ئەو فەرمانبەرانە خەرج بكات كە بەشێوەیەكی فیعلی پیشەیەك ئەنجامدەدەن.  •    دەرماڵەی ئەندازیاری: ئەم دەرماڵەیە بۆ ئەندازیاران خەرج دەكرێت لەسەرجەم وەزارەتەكان، كۆی خەرجی ئەم جۆرە دەرماڵەیە مانگانە (2 ملیارو 800 ملیۆن) دینارە، ئەم دەرماڵەیە یاسای چاكسازی دەیگرێتەوە، حكومەت دەڵێ ئەندازیاران وەكو هەر فەرمانبەرێك سودمەندن لە دەرماڵەی بڕوانامە، ناكرێت دووجار سود لە بڕوانامەكەیان وەرگرن، بۆیە ئەگەری هەیە ئەم جۆرە دەرماڵەیە ببڕدرێت.  •    دەرماڵەی تایبەت:  ئەم دەرماڵەیە لەسەرجەم وەزارەتەكان خەرجدەكرێت بۆ (هەڵگرانی بڕوانامەی ماستەرو دكتۆرا بەرێژەی 50%، ئەندازیاری سەرپەرەشتیاری پرۆژە بەرێژەی 50%، سەرجەم فەرمانبەرانی وەزارەتی كارەبا بەرێژەی 30%، سەرجەم فەرمانبەرانی سامانە سروشتییەكان بەرێژەی 30%، مامۆستایانی ئاینی بەرێژەی 20%، هاندانی مامۆستایانی زانكۆ)، كۆی خەرجی مانگانەی ئەم جۆرە دەرماڵەیە (9 ملیارو 100 ملیۆن) دینارە، ئەم دەرماڵەیە یاسای چاكسازی دەیگرێتەوە، حكومەت دەڵێ ئەم توێژە وەكو هەر فەرمانبەرێكی تر سودمەند دەبن لە دەرماڵەی بڕوانامە‌و پێویست ناكات جارێكی تر دەرماڵەی بڕوانامەیان پێبدرێتەوە.  •    دەرماڵەی نازناوی زانستی: ئەم دەرماڵەیە بۆ سەرجەم هەڵگرانی بڕوانامەی باڵا كە نازناوی زانستییان هەیە لە هەموو وەزارەتەكان خەرجدەكرێت، ئەم دەرماڵەیە یاسای چاكسازی دەیگرێتەوە، حكومەت دەڵێ ئەم دەرماڵەیە دەبێت تەنیا بەو كەسانە بدرێت كە بەشێوەیەكی فیعلی لە وەزارەتی خوێندنی باڵا كاری وانەوتنەوە دەكەن.  •    دەرماڵەی گواستنەوە •    دەرماڵەی سەرۆكایەتی

راپۆرت: درەو لەدوو نوسراوی جیادا بۆ سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان، زۆرینەی پەرلەمانتارانی پارتی و یەكێتی و گۆڕان دوای کۆتایهێنان بە لێبڕینی موچەی موچەخۆران دەکەن، ئێستا زۆرینەی پەرلەمان لەگەڵ هەڵوەشاندنەوەی لێبڕینی موچەدایە، ئایا لێبڕین هەڵدەوەشێتەوە ؟ یاخود ئەمە تەنیا بانگەشەیەکی پێشوەختەی هەڵبژاردنەو لایەنەکان موزایەدە بەسەر یەکترەوە دەکەن ؟ یاداشتێک بەبێ پارتی بەواژۆی (٥٦) پەرلەمانتار، یاداشتێکیان ئاڕاستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان كرا، ئەم یاداشتە داوای دانیشتنێكی تایبەت دەكات سەبارەت بە پرسی لێبڕینی موچە (خەرجی و داهاتی نەوت، خاڵە  سنورییەكان، جێبەجێنەبوونی یاسای چاكسازی). ئەو پەرلەمانتارانەی ئیمزایان لەسەر ئەم نوسراوەکردووە، داوا دەکەن ئەگەر حکومەت لەبەردەم پەرلەمان ئامادە نەبوو بۆ قسەکردن لەسەر ئەو بابەتانە "پەرلەمان بڕیاری یاسایی بدات بۆ هەڵوەشاندنەوەی لێبڕینی موچە". ئەوانەی ئیمزایان لەسەر ئەم نوسراوە کردووە، ئەمانەن: - (١٢) پەرلەمانتاری فراكسیۆنی گۆڕان - (٢٠) پەرلەمانتاری فراكسیۆنی یەكێتی - (٤) پەرلەمانتاری سەربەخۆ - (٥) پەرلەمانتاری یەكگرتوو  - (٧) پەرلەمانتاری كۆمەڵ  - (٤) پەرلەمانتاری نەوەی نوێ - (١) پەرلەمانتاری حزبی شیوعی  - رۆمیو هەكاری- پەرلەمانتاری مەسیحی   - فەرید یاعقوب- پەرلەمانتاری مەسیحی  یاداشتێک بە پارتیەوە دوای یاداشتەکەی یەکێتی و گۆڕان و لایەنە ئۆپۆزسێۆنەکان، پارتیش یاداشتێکی لەبارەی لێبڕینی موچەوە بۆ سەرۆکایەتی پەرلەمان بەرزکردەوە، ژمارەی ئەوانە ئیمزایان لەسەر ئەم نوسراوە کردووە (٦٥) پەرلەمانتارن، جگە له (٤١) پەرلەمانتاری پارتی، پەرلەمانتاران یەکێتی و گۆڕان و لایەنە ئۆپۆزسیۆنەکان، ئیمزایان بۆ ئەم یاداشتەش کردووە کە پارتی سەرپەرەشتی نوسینەوەی کردووە. ئەم یاداشتە داوا دەکات دانیشتنی داهاتووی پەرلەمان تەرخانبكرێت بۆ پرسی (لێبڕینی موچەو هەموو ئەو بابەتانەی هۆكارن بۆ لێبڕینی موچە، داهات و خەرجی نەوت، خاڵەسنورییەكان، جێبەجێنەكردنی یاسای چاكسازی و یاسای بودجەی عێراق). لێبڕینی موچه کۆتایی دێت ؟ مشتومڕی پەرلەمانی کوردستان لەبارەی کۆتایهێنان بە لێبڕینی ٢١٪ی موچەی فەرمانبەران لەکاتێکدایە، بۆ ئەم مانگە حکومەتی هەرێم کە کابینەی سیقۆڵی نێوان (پارتی+ یەکێتی+ بزوتنەوەی گۆڕان)ە، تەنانەت بە لێبڕینیشەوە پارەی پێویستی لەبەردەستدا نییە بۆ ئەوەی موچە دابەشبکات. پارتی هۆکاری نەبوونی پارەی لەبەردەستی حکومەت بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە، یەکێتی داهاتی سنوری خۆی رادەستی خەزێنەی حکومەت ناکات، یەکێتیش دەڵێ پارتی هەموو داهاتی نەوت و گومرگەکانی ناگەڕێنێتەوە بۆ خەزێنە، بزوتنەوەی گۆڕانیش کە هەم لە حکومەتدا هاوبەشی پارتی و یەکێتییەو هەم رێککەوتنی سیاسی لەگەڵ ئەو دوو لایەنەدا هەیە، بەناوی "سەرچاوە"وە، لەڕێگەی وەزارەتی داراییەوە دڵنیایی دەدات لەوەی کێشە بۆ موچە دروست نابێت و (٣٠) رۆژجارێک دابەش دەکرێت. ئەمڕۆ (٢٦)ی مانگە، حکومەت تائێستا تەنیا موچەی یەک وەزارەتی دابەشکردووە بە لێبڕینی (٢١٪)ەوە، ئایا تاکۆتایی مانگ، حکومەت دەتوانێت موچەی هەموو وەزارەت و دەستەو سەرۆکایەتییەکان دابەش بکات ؟ لەکاتێکدا هیچ ئاسۆیەکی چارەسەر بۆ ئەو قەیرانەی ئەم مانگەدا لە داهاتەکان دروستبووە، دیار نییە. مانگی رابردوو، حکومەت تەنیا لە دوو رۆژدا موچەی شەش وەزارەتی بەیەکەوە دابەشکرد، بەڵام پێناچێت ئەم مانگە بتوانێت بەڵێنی موچەی (٣٠) رۆژ جارێک جێبەجێ بکات. پەرلەمانتاران لەبری گەڕان بەدوای هۆکاری ئەوەی بۆچی ئەم مانگه حکومەت داهاتی پێویستی لەبەردەستدا نییە بۆ دابەشکردنی موچە، زیاتر رۆشتوون و داوای هەڵوەشاندنەوەی لێبڕینی موچە دەکەن. ئەگەر ئەم بانگەشەیە کە لەناو پەرلەمانەوە دەستی پێکردووە، جددی بێت، پەرلەمان بە ئاسانی دەتوانێت بە بڕیار یاخود یاسایەک کۆتایی بە لێبڕین بهێنێت، چونکە ئێستا بە تێکڕا (٦٥) پەرلەمانتار دژی لێبڕینی موچەن، پەرلەمان بۆ تێپەڕاندنی هەر یاسا یان بڕیارێک، تەنانەت لە حاڵی ئامادەبوونی هەر (١١١) ئەندامەکەشیدا، پێویستی بە (٥٦) دەنگ هەیە. بەڵام پێناچێت پەرلەمان بڕیارێکی لەوجۆرە پەسەند بکات، بەتایبەتی کە زۆرینەی پەرلەمان ئەو فراکسیۆنانە پێکیان هێناوە کە حزبەکانیان بەشدارن لە حکومەت و توانای دارایی حکومەت دەزانن، بۆیە ئەوەی ئێستا لەناو پەرلەمان روودەدات زیاتر لە بانگەشەیەکی هەڵبژاردنی لایەنەکان دەچێت، بەتایبەتیش کە هەرێمی کوردستان لەبەردەم هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراقدایە. قەیران لەناو قەیراندا ! ئەو قەیرانەی بۆ موچەی ئەم مانگە دروستبووە، قەیرانێکی نوێیە لەناو ئەو قەیرانە داراییە گەورەیەی کە حکومەتی مەسرور بارزانی پێیدا تێپەڕ دەبێت. قەیرانی موچەی ئەم مانگە بەهۆی نەگەڕانەوەی هەموو داهاتەکان بۆ بەردەستی حکومەت دروستبووە، ئەم مانگە تائێستا حکومەت بەداهاتی نەوت و نانەوتییەوە تەنیا (٨٠ ملیار) دیناری بۆ گەڕاوەتەوە، بەڵام ئێستا باسلەوە دەکرێت حکومەت (١٠٠ ملیار) دیناری تری دەستکەوتووە، ئەگەر بەمشێوەیە داهاتەکان بگەڕێنەوه، حکومەت دەبێت چەند رۆژ جارێک موچەی یەک وەزارەت دابەش بکات، بەوەش پرۆسەی دابەشکردنی موچە مانگەکە تێدەپەڕێنێت. مانگانە بۆ دابەشکردنی موچە، حکومەتی هەرێم پێویستی بە (٨٩٤ ملیار) دینارە، خۆ ئەگەر بە لێبڕینی ٢١٪ەوە موچە دابەش بکات، مانگانە پێویستی بە (٧٠٦ ملیار) دینار هەیە.    

راپۆرت: درەو (20 هەزار) مامۆستای وانەبێژ دەستیان بە خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتی كردووە، حكومەت موچەی (5) مانگی ئەمساڵی پێنەداون، داوای دامەزراندن دەكەن، ئەمە نوێترین شەپۆلی ناڕەزایەتییە كە روبەڕووی حكومەتی سیقۆڵی پارتی‌و یەكێتی‌و گۆڕان دەبێتەوە، حكومەت ئەگەر وەكو "گرێبەست"یش دامەزراندن بۆ ئەم توێژە بكات، مانگانە (4 ملیار) دینار خەرجی بۆ زیاد دەبێت، مامۆستای وانەبێژ كێیە ؟ موچەكەی چۆنە ؟ حكومەت چۆن چارەسەری كێشەكانیان دەكات ؟ زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەی (درەو)دا. حكومەت لەبەردەم ناڕەزایەتییەكی نوێیدا نزیكەی (20 هەزار) مامۆستای وانەبێژ ماوەی چەند رۆژێكە لە سنوری (32) بەڕێوەبەرایەتی پەروەردە خۆپیشاندان دەكەن. ئەم توێژە داوا لە حكومەت دەكەن "دامەزراندن"یان بۆ بكات، یاخود لانی كەم پلەكەیان لە "وانەبێژ"ەوە بكات بە "مامۆستای گرێبەست". ئەمە نوێترین شەپۆلی ناڕەزایەتییە كە لەناو وەزارەتی پەروەردەوە روبەڕووی حكومەتی سیقۆڵی نێوان پارتی‌و یەكێتی‌و گۆڕان دەبێتەوە. مامۆستای وانەبێژ كێیە ؟ ساڵی رابردوو بە بڕیارێكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، زیاتر لە (6 هەزار) مامۆستای "گرێبەست" كران بە "هەمیشەیی"، ئەم مامۆستایانە ماوەیەكی زۆر بوو كە بەشێوەی گرێبەست وانەیان دەوتەوە. لە هەرێمی كوردستان بەهۆی قەیرانی داراییەوە، لە ساڵی 2013وە پرۆسەی دامەزراندن لە كەرتی گشتیدا راگیراوە، بەڵام بەهۆی پێویستی وەزارەتی پەروەردە بە مامۆستا، حكومەت بەناچاریی ژمارەیەكی زۆری مامۆستای تەنیا بە "وانەبێژ" دامەزراندووە، ئەمەش بەهۆی:  - زیادبوونی ژمارەی خوێندكاران‌و قوتابخانەكان  - خانەنشینبوون‌و مردنی بەشێك لە مامۆستایان - مۆڵەت‌و كۆچی دەرەوەی وڵاتی هەندێك لە مامۆستایان بۆ پڕكردنەوەی ئەم بۆشاییانە، وەزارەتی پەروەردە بە میكانیزمێك شوێنی ئەم مامۆستایانەی بە مامۆستای "وانەبێژ" پڕكردەوە. بەگوێرەی ئەو داتایانەی كە لەبەردەستی (درەو)دان، ساڵی 2019 نزیكەی (17 هەزارو 500) مامۆستای وانەبێژ لە خوێندنگەكاندا وانەیان وتوەتەوە، بەڵام ئێستا ژمارەی مامۆستا وانەبێژەكان بۆ نزیكەی (20 هەزار) مامۆستا بەرزبوەتەوە.  كۆی ژمارەی مامۆستایان لە وەزارەتی پەروەردە نزیكەی (120 هەزار) مامۆستایە، بەم پێیەی مامۆستایانی "وانەبێژ" رێژەی (20%)ی كۆی مامۆستایان لە وەزارەتی پەروەردە پێكدەهێنن.  ئێستا لە زۆرینەی قوتابخانەكانی هەرێمی كوردستاندا مامۆستای وانەبێژ هەیە، تەنانەت لە هەندێك قوتابخانە، جگە بەڕێوەبەرەكەی سەرجەم مامۆستاكانی وانەبێژن، بۆ نموونە: •    لە قەزای سەیدسادق (هەزارو 200) مامۆستای میلاك هەیە لەگەڵ (490) مامۆستای وانەبێژ، واتە (40%)ی كۆی مامۆستایان لەم قەزایەدا وانەبێژن‌و بەفەرمی دانەمەزرێندراون. •    لە پەروەدەی بەردەڕەش، ژمارەی مامۆستایانی وانەبێژ لە ژمارەی مامۆستایانی میلاك زۆر زیاترە. موچەی مامۆستای وانەبێژ چۆنە ؟ مامۆستایانی وانەبێژ موچەیان جیاوازە لەو موچەیەی كە مامۆستای "گرێبەست"‌و "مامۆستای هەمیشەیی" وەریدەگرن.   پێشتر هەر وانەبێژێك بەپێی ئەو وانەیەی دەیووتەوە پارەی بۆ ئەژماردەكرا، بۆ وتنەوەی هەر وانەیەك لە خوێندنگە، ئەو مامۆستا وانەبێژانەی كە بڕوانامەی (دبلۆم)یان هەبوو بڕی (3 هەزار) دینار خەرج دەكرا، بۆ ئەوانەی بڕوانامەی (بەكالۆریۆس)یان هەبوو بڕی (4 هەزار) دینار خەرجدەكرا. بەڵام لە سێ مانگی كۆتایی ساڵی رابردوودا ئەم هاوكێشەیە گۆڕدرا، حكومەت موچەی مامۆستایانی وانەبێژی كرد بە پارچە "مەقتوع"، بەبێ لەبەرچاوگرتنی ژمارەی ئەو وانانەی كە وتویەتییەوە بڕی (300 هەزار) دیناری مانگانە بۆ ئەو مامۆستا وانەبێژانە دیاریكرا كە بڕوانامەی بەكالۆریۆسیان هەیە، بڕی (250 هەزار) دیناریش بۆ ئەو مامۆستایانەی كە بڕوانامەی دبلۆمیان هەیە. بەپێی ئەم موچە نوێیە، ئێستای خەرجی موچەی مانگانەی كۆی مامۆستایانی وانەبێژ لە هەرێمی كوردستان كە (20 هەزار) مامۆستان، بڕەكەی نزیكەی (5 ملیارو 500 ملیۆن) دینارە. ئەگەر حكومەت بڕیار بدات ئەم (20 هەزار) كەسە لە مامۆستای وانەبێژەوە بكات بە مامۆستای گرێبەست، موچەی ئەو مامۆستایانەی كە بڕوانامەی دبلۆمیان هەیە مانگانە دەبێت بە (450 هەزار) دینار‌و ئەوانەشی بڕوانامەی بەكالۆریۆسیان هەیە دەبێت بە (500 هەزار) دینار، بەمەش كۆی گشتی خەرجی موچەی مانگانەی ئەم توێژە دەبێت بە (9 ملیارو 500 ملیۆن)، واتە ئەگەر ئەم مامۆستایانە لە وانەبێژەوە بكرێن بە گرێبەست، حكومەت مانگانانە (4 ملیار) دینار خەرجی بۆ زیاد دەبێت.  بەم زیادە خەرجییەوە، ئایا حكومەت بڕیار دەدات لەسەر ئەوەی ئەم توێژە لە "وانەبێژ"ەوە بكات بە مامۆستای "گرێبەست"، لەكاتێكدا موچەی (5) مانگی ئەمساڵی مامۆستا وانەبێژەكانی نەداوە ؟ جیاوازی گرێبەست و وانەبێژ لەڕووی یاساییەوە، ئەگەر وانەبێژان بكرێنە گرێبەست، سەرباری ئەوەی موچەكانیان زیاد دەكات، قۆناغێك لە دامەزراندن نزیك دەبنەوە. ئەگەر وانەبێژان بكرێنە گرێبەست، گۆڕانكاری بەسەر ئەرك‌و مافەكانیاندا دێت، لە باشترین حاڵدا موچەی مانگانەیان دواناكەوێت.  ئەو وانەبێژانەی چەند رۆژێكە ناڕەزایەتییان دەردەبڕن، خەونیان ئەوەیە حكومەت وەكو مامۆستای هەمیشەیی دایانبمەزرێنێت، بەڵام تاڕادەیەك بەوەش قایلن بكرێن بە مامۆستای گرێبەست، چونكە: -    مامۆستای وانەبێژ بێبەشە لە حسابكردنی خزمەت‌و دەرماڵە. -    ناتوانێت گواستنەوە بكات لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێكی تر.  -    مۆڵەتی دایكایەتی نیە.  -    هەر وانەبێژێك منداڵی ببێت، بەبێ گوێدانە خزمەتەكەی كەسێكی دیكە لە شوێنی دادەنرێت. -    وانەبێژان جگە لە پارەی وتنەوەی وانەكانیان كە زۆر كەمە، هیچ مافێكی تریان نیە. -    لەكاتی پشووی هاوین‌و پشووەكانی تردا هیچ موچەیەك وەرناگرن. -    لەگەڵ مامۆستایان موچە وەرناگرن‌و بەچەند مانگ جارێك‌و بەشێوازێكی جیاواز موچەیان پێدەدرێت. موچەی وەزارەتی پەروەردە موچەی مامۆستا‌و فەرمانبەرانی وەزارەتی پەروەردە، رێژەی (16.6%)ی كۆی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت، لەكۆی (893 ملیارو 908 ملیۆن) دیناری كۆی موچەی مانگێكی موچەخۆران، وەزارەتی پەروەردە بڕی (149 ملیارو 505 ملیۆن) دیناری دەبات. ئێستا بە لێبڕی (21%)ی موچەی موچەخۆرانەوە، تێكڕای خەرجی موچەی وەزارەتی پەروەردە لە مانگێكدا (118 ملیار 109 ملیۆن) دینارە، خۆ ئەگەر ئەو (20 هەزار) وانەبێژە بكرێن بە گرێبەست، ئەوا نزیكەی (4 ملیار) دیناری تر بۆ خەرجی موچەی مانگانەی وەزارەتی پەروەردە زیاد دەبێت.  ساڵی 2013 كە دواین پرۆژە یاسای بودجە لە هەرێمی كوردستان پەسەندكرا، (3 هەزارو 350) كەس لە وەزارەتی پەروەردە دامەزراوە، واتا ژمارەی فەرمانبەرانی وەزارەتی پەروەردە لە (164 هەزارو 216) فەرمانبەرەوە زیادكراوە بۆ (167 هەزارو 566) فەرمانبەر، بەڵام ئیتر لەو ساڵەوە دامەزراندن لەم وەزارەتە راگیراوە.   

هونه‌ر حاجی جاسم   دەروازه‌:  زیاد لە شەش سه‌ت ساڵ دەبێت لە ڕۆژهەڵاتی ناوین هەموو ئەو چەمکانە پێشێل کراون، کە بەستراون بە کەرامەتی مرۆڤ و مافی مرۆڤ و پرنسیپەکانی دیموکراسی. بەتایبەتیش لە سەدو قسور ساڵی ڕابردوودا، بەهۆی دابەشبوونی جوگرافیەی ناوچەکە لە لایەن ئینگلیزو فەڕەنسیەکان. به‌جۆرێك که‌ تاکو ئێستاشی لەگەڵ دابێت دەوڵەت نەتەوەکانی ناوچەکە بوینته‌ بەربەست Buffer  و بەلای گەورە بەسەر چەسپاندنی بنەماکانی دیموکراسی  Democracy Principlesو به‌ یه‌که‌وه‌ ژیانی نه‌ته‌وه‌کانی ئه‌م ناوچه‌یه‌!. ئەگەر دیموکراسیەت لە زۆرێک وڵاتی ڕۆژئاوای بە ڕێژەییش بێت، ئەوە ده‌توانین بڵێین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست Middle East تەنیا بە دروشم جێگای بۆتەوە، یان بە مانایێکی تر لە زۆرێک لە وڵاتانی ئەم ناوچەیە بۆ جوانکردنی سیستەمە سیاسیە مۆنۆپۆل و دیکتاۆرەکانی ناوچەکە بووە.  دوای ڕێکه‌و‌تن نامه‌ی سایکس بیکۆی سالی 1916 بەردەوام "نەتەوە سەر دەستەکانی ناوچەکە" بە هاوکاری "ولاتانی زلهێزی دونیا" خەریکی چەوساندنەوەی نەتەوەکانی تر بوینه‌، بۆ نمونە "تورکەکان" زیاد لە "پێنجەسەد سال دەبێت نەتەوەکانی ناوچەکە ئەچەوسێنتەوە"، بەتایبەتیش "کورد و ئەڕمەن و نەتەوەکانی تری ڕۆژهەلاتی ئەوڕوپا و ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست!. دوای دروستبوونی دەولەت نەتەوەکانیش دیموکراسیەت لە ناوچەکە بووە، دروشمی سەر پەڕاوی "پەرتوک و ڕۆژنامەکان"، چونکە دەولەت نەتەوەکانی ناوچەکە هه‌ر کاتێك به‌هێز بوینه‌‌ ده‌ستیانکردوه‌ه‌ به‌ قەتل و عامکردنی نەتەوەکانی تر، بەناوی نەتەوەی سەر دەست و ئاین و چه‌ندان دروشمی تر. ئەم دۆخەش بە شاراوەیی مایەوە، تاکو دەستپێکردنی "بەهاری عەرەبی Arab Spring سالی 2011". ]1[ ئەم خۆپیشاندان و ناڕەزیانە بوونە هۆی ڕوخان و بنکۆلکردنی "دەولەت نەتەوەکانی ناوچەکە"، وە هەموو ڕوخسارە دڕۆینەکانی دەولەت نەتەوەیشی له‌م ناوچه‌یه‌ بەدەرخست و "پیزدانیان" بە جوانی بۆ "ڕەی عام" بەدەرکەوت!. له‌م نوسینه‌دا دەپرسین کە ئایە "قۆناغەکانی پاشەکشەی پرنسیپەکانی دیموکراسی" کامانه‌ن؟،  ئایه‌ کام قۆناغ بۆته‌ فاکته‌رێکی سه‌ره‌کی ئه‌م پاشه‌کشه‌یه‌؟. ئایه‌ ئه‌م لێکه‌وتانه‌ چی ده‌بن ده‌ره‌نجامی ئه‌م ئه‌م دۆخه‌؟. ئایه‌ کاریگه‌ری "ولاتانی ئیقلیمی" له‌سه‌ر کوردستانی عێراق  هه‌یه‌ ؟. ئایە ئەم فاکتەرانە چین، بووینتە هۆی پاشەکشەی دیموکراسی و گۆرانی خواستەکانی خەلک لە خواستە سیاسیەکان بۆ خواستە مادی و مەعنەویەکان؟!. کاریگەری "ولاتانی ناوچەکە" لەسەر کوردستانی عێراق! بەهۆکاری ئەوەی "جیۆپۆلۆتیکی کوردستانی عێراق" Kurdistan Iraq Geopolitics ڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆ لە ژێر کاریگەری هاوکێشە سیاسی و ململانێ سیاسیەکانی ولاتانی ئیقلیمی دایە. یان بە مانایێکی تر دۆخی هەرێم تێکەلکێشە لەگەل "سیاسەتی ئیقلیمی" بەتایبەتیش ئێران و تورکیا [2] . جگە ڵەوەش عێراق دوای سالی 2003 ەوە گۆڕەپانی یەکلاکردنەوەی ململانێیەکانی نێوان "ئێران و دژبەرەکانیەتی"، تاکو ئەم ساتە وەختەش. ئه‌گه‌ر به‌ جۆرێکی تر بلێین ده‌توانین بلێین دۆخی سیاسی "کوردستانی عێراق" بەستراوەتەوە بە سەقامگیری سیاسی و ئابووری و ئەمنی ولاتانی ناوچەکە، لە هەردووک باری پۆزەتیڤ و نێگەتیڤەوە. بۆیە کاتێک باس ڵە پاشەکشەی هەر پڕۆسەیێک بکرێت لە ناوچەکە ئەوە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ کاریگەری دەبێت لەسەر "هەرێمی کوردستان".  ئه‌گه‌ر دۆخی سیاسی "کوردستانی عێراق" Iraqi Kurdistan له‌ پازده‌ سالی ڕابردوودا به‌ وردی دیراسه‌ بکه‌ین ده‌بینین که‌ به‌ چه‌ند قۆناغێك "پرۆسه‌ی سیاسی" له‌ هه‌رێم سال به‌ سالی توشی پاشه‌کشه‌ ده‌بێت، هه‌م له‌ڕووی دیموکراسی، وه‌ هه‌میش له‌ڕووه‌کانی تری ئابووری و کۆمه‌لایه‌تی و فه‌رهه‌نگی. بۆیه‌ لێره‌ پێم باش بوو باس له‌ چه‌ند قۆناغێک بکه‌م که‌ به‌شێکی سه‌ره‌کی و بنه‌ڕه‌تین له‌ "پاشه‌کشه‌ی سیاسی و دیموکراسی" که‌ پێكدێن له‌م قۆناغانه‌ی خواره‌وه‌:‌  قۆناغەکانی پاشەکشەی دیموکراسی! یه‌که‌م. قۆناغی پێش داعش: دوای ڕوخانی "ڕژێمی بەعس" لە نیسانی سالی 2003 دەرفەتێک باش له‌ "کوردستانی عێراق" هاتەپێشەوە کە ده‌سه‌لاتی سیاسی سیاسی هه‌رێم سیستەمێکی سیاسی  باش بێنێته‌ پێشه‌وه‌‌ و قۆناغێکی نوێی سیاسی گه‌شه‌سه‌ندوش بێنێته‌ بوون‌، به‌لام ئه‌مه‌ نه‌ك نه‌توانرا به‌لکو هه‌رچی تایبه‌تش بوو به‌ "چه‌سپاندنی پڕنسیپەکانی مافی مرۆڤ Human Rights و دیموکراسی تەنیا بە دروشمی سەر کاغەز مانەوە". له‌پال ئه‌مه‌شدا هەولێکی بەرچاوی گەورەو کاریگەریی جەماوەریش لە "کوردستان" هەبوو بۆ چەسپاندنی بەشێک لە "پرنسیپەکانی دیموکراسی و مافی مرۆڤ". بەلام هیچیان وەکو پایەی چەسپاوە و "دامەزراوەی نیشتمانی" نەیان توانی خۆیان ڕاگر بکەن، بەڵکو زیاتر دڕوشم بوون به‌ دروشمیش مانه‌وه‌. کابینه‌ یه‌ك له‌ دوای یه‌که‌کانی "حکومه‌تی هه‌رێم" KRG نه‌یان توانی "فه‌زای دیموکراسی ڵە کوردستانی عێراق" گەورە بکه‌ن، جگه‌ له‌وه‌ی نه‌شیان توانی "دامه‌زراوه‌ی نیشمانی" National Institution دروست بکه‌ن، به‌لکو له‌ ململانێی حیزبیدا "په‌رله‌مانیشی داخرا"!!. له‌پال ئه‌وه‌شدا "ده‌سه‌لاتی دادوه‌ری" رۆژ به‌ رۆژ بێ رۆل و کاریگه‌ری کرا تا کار گه‌یشته‌ ئه‌وه‌ی "دادگاکان ببنه‌ شتی شکلی بۆ مه‌رامی حیزبی و بنه‌ماله‌ی و شه‌خصی" [3]. لەپال ئەوەشدا :ململانێ سیاسیەکان" بوونە هۆکارێک کە شتێک دروست نەبێت بەناوی "دامەزراوەی نیشتمانی و دیموکراتی"، له‌م پاشه‌کشیشدا هەم "ئۆپۆزسیۆن" لەسەر بنچینەی کاردانەوە و پەیڕەوکردنی "شەپۆلی پۆپۆلیزمی" نەی توانی چی بکات، وه‌ هەمیش دەسەلاتی نەیتوانی چی بچێنێت و بیکاته‌ پایه‌ی "هێزی نیشتمانی"، له‌ هه‌رێمی کوردستاندا.    دووه‌م. قۆناغی سەردەمی داعش:  پێش "دەرکەوتنی داعش لە مانگی نیسانی 2014 لە سوریا" و پەل هاوێشتن و کۆنتڕۆلکردنی "شاری موصل لە 10 حوزەیرانی هەمان سال" دەرفەتێک زۆر باش هەبوو کە لە ئاستی "عێراق و کوردستان" و ناوچەکەش دۆخێک بێتە پێشەوە بۆ سه‌قامگیری سیاسی، ئه‌منی، ئابووری، کۆمەلایەتی و پێشخستنی کلتوری. بەلام بە پڕاکتیزەکردنی "دەسەلاتی داعش" لە "باکور و بەشێکی ڕۆژئاوای عێراق" و هێرشی ئەم گروپە بۆ سەر "قه‌زای شەنگال و جینۆسیادکردنی ئێزدیەکان" Yazidi Genocide. قۆناغێکی کارەساتبار لە "پاشەکشەی مافی مرۆڤ و بە یەکەوە ژیان لە ناوچەکە دەستیپێکرد". تا کار گەیشتە ئەوەی کە بەشێک لە "شارەزایانی سیاسی و مێژووی" بە "سەردەمی تاریکی" Dark Age ناوی بنێن [4] ئەم دڕندەیەیی داعشیش بووە دەرفەتێک کە "دەسەلاتی سیاسی لە کوردستانی عێراق"، جەبهەی پێشەوەی شەڕ بکاتەوە هەمان جەبهەی دابه‌شکاری "سه‌رده‌می شەڕی ناوەخۆ"، بەتایبەتش لە دابەشکردنی "میحوەرەکانی شه‌ڕ" بەسەر دوو هێزدا.  هێرشەکانی داعش وایکرد یارمەتیێکی زۆر چەک و جبەخانە لە هاوپەیمانی دژە داعش بدات بە هێزەکانی پێشمەرگە، بەلام سەدای هەشتای ئەم چەکانە شاردرانه‌وه‌ بۆ "مەرجەبەکانی حیزب" هەلگیران بۆکاتی پێویست!. تەبعەن هەلگیرانی چەک بۆ کاتی پێویست نەک The Decline Of Democracy پاشەکشەی دیموکراسی نیە، بەلکو خۆ ئامادەکردنە بۆ سڕانەوەی هەموو نەیارەکان ئەگەر پێویستی بەم چەکانە کرد، ئه‌مه‌ش "زه‌نگێکی مه‌ترسیدار ده‌بێت له‌ داهاتوودا". له‌ په‌رتوکی The Decline and Rise of Democracy داڤید ستاڤجی باس له‌وه‌ها کارێك زۆر به‌ ڕوونی ده‌کات کاتێك چه‌ك هه‌لده‌گیرێت، له‌ ده‌ستی گروپ و رێکخراوی ده‌روه‌ی "دامه‌زراوه‌ی نیشتمانی سه‌ربازی"، چ کاره‌ساتێك دروست ده‌کات!. سێیه‌م. قۆناغی دوای داعش: مەبەست لەم قۆناغە بریتیە "لەکۆتایی سالی 2017  تاکو بەهاری سالی 2020"،کە سەرەتایی "پەتای ڤایڕۆسی کۆڕۆنایە لە کوردستانی عێراق". لەگەل لاوازی داعش لە "باکوری عێراق"، بەتایبەتیش "شاری موصل"، هێزە ناوچەیه‌کان و هێزەکانی ناوەخۆی عێراق و هێزە وەکالەتدارەکان کەوتنەخۆ بۆ میراتی دوای داعش [5]، کە بریتی بوو لە بۆشایێکی "جوگرافی و سیاسی"  Political Geography گه‌وره‌. به‌جۆرێك هەموو هێزەکانی عێڕاق بەگشتی پەلەقاژەیان بوو بۆ ئەوەی "فەرزی کارتی سیاسی و سەربازی خۆیان لەناوچەکانی ژێر دەسەلاتی پێشووی داعش بکەن". کوردیش یەکێک بوو لەم هێزانە بوو، بەلام بەبێ "پڕۆژەی ستراتیژی نیشتمانی" National Strategy Project ، بەلکو زیاتر پڕۆژەی شەخصی و بنەمالەی و بازرگانی بوون.  هه‌ر ئەم دۆخەش وایکرد کە شتێک لە گۆڕێ دانەمێنێت بەناوی "دیموکراسیەت و پاراستنی مافی مرۆڤ دوای داعش". له‌ کوردستانیش دۆزی میلەتێک بۆ بەدەستهێنای دەسکەوتی شەخصی و بنەمالەی کرایه‌ قوربانی. له‌م قۆناغه‌دا هۆکارەکان زۆرن بۆ "پاشه‌کشه‌ی سیاسی و دیموکراسی" که‌ بوونە هۆی "ئیفلیج بوونی دیموکراسیەت لە کوردستانی عێراق"، بەلام لە هەمویان زەقتر بریتی بوو لە فەشەلی حوکمڕانی ده‌سه‌لاتی کوردی و تێکدانی نا سەقامگیری سیاسی و کۆمەلایەتی Unstable Political and Social. هەروەها هێنانە پێشەوەی "کارتی ڕیفراندۆم لەسەرەتایی مانگی حوزەیرانی سالی 2017 و ئەنجامدانی لە 25 ئەیلول هەمان سال"، که‌ بوونە هۆی لێکەوتەی زۆر نەگەتیڤ لەسەر "پڕۆسەی سیاسی". هەر ئەم سەرکێشیەش وایکرد کە "شازدیە ئۆکتۆبەری بەدوای دابێت"، ببێتە هۆی لەدەستدانی هەموو دەسکەوتە سیاسیەکانی. ئەمەش بە دەرجە یەک بە زیانی "چەسپاندنی پڕنسیپەکانی دیموکراسی "هەژمار کرا. بەجۆرێک سالی "دوای شازدەی ئۆکتۆبەر" ئەوەی هەبوو لە کلتورێکی بەناو دیموکراسی ئەویش بووە "دوشمێکی بێ ناوەڕۆک"، چونکە مەسەڵەی "دوو ئیدارەی" زیاتر زەق کردەوە. چواره‌م. قۆناغی سەردەمی کۆڕۆنا: "سەردەمی ڤایرۆسی کۆڕۆنا" تەنیا بە پاشەکشەی یەک سێکتەر و کایە دانانرێت، بەلکو بە "پاشەکشەی گەشەی مرۆیی و گەشەپێدانی مرۆیی" دادەنرێت [6]. بە تایبەتیش بۆ مافە سەرەتایەکانی تاک و کۆمەلگاش، بە تایبەتیش لە "ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست" یان بە مانایێکی تر لە "ولاتە تازە پێگەیشتوەکاندا". چونکە لەم ولاتانە سیستەمێکی ژیاری خراپ پەیڕەو دەکرێت، بە تایبەت ئەو کەرتانەی پەیوەندی ڕاستەوخۆیان هەیە بە ژیانی مرۆڤ. "ڤایرۆسی کۆڕۆنا" لە "کوردستانی عێراق" پاشەکشەیێکی گەورە و کاریگەری دروستکرد، بەتایبەتیش لە مەجالی دیموکراسی و ژیاریدا. لە "سەردەمی کۆڕۆنا دوو ئیدارەی زیاتر زەق بویەوە کاتێک خەلکی زۆنی سەوز و زه‌رد نەیان دەتوانی هاتوچۆ بکەن بەشێوەیێکی نۆڕمال بە بیانوی ئەوەی کە شارەکان کەرەنتینە کراون" Quarantine City.، وه‌ هه‌روه‌ها "ڕوداوی زینی وه‌رتێ" له‌ نیسانی سالی 2020 به‌ ته‌واوی په‌رده‌ی لادا له‌سه‌ر پاشه‌کشه‌ی دیموکراسی و پڕۆسه‌ی سیاسی له‌ کوردستانی عێراقدا.  پێنجه‌م. قۆناغی دوای ڤایرۆسی کۆڕۆنا: زۆرێك له‌ توێژینەوەکان ئاماژە بەوە دەکەن "دوای ڤایرۆسی کۆڕۆنا" دۆخی سیاسی، ئابووری، دارایی و کۆمەلایەتی و پەروەردەی تەواو جیاواز دەبێت، چونکە زۆربەی ولاتان تاکو ئێستا نەیتوانیە ڕێگریێک جدی و بنبڕ پێشکەش بکەن بۆ کۆتایی هێنان بە ڤایرۆسەکە. "حکومەتی کوردستانی عێراقیش" KRG لەسەردەمی کۆڕۆنا بە تەواوی ماهیه‌ت و  ڕووی ڕاستقینەی دەرکەوت لە فەشەلێکی گەورە دایه‌. به‌تایبه‌تیش له‌م "وه‌زاره‌تانه‌ی خزمه‌تگوزارین". دۆخی سیاسی و ئازادی ڕادەربرینی "ئێستای هه‌رێمیش" ئاماژەیێکی ڕوونە که‌ دوای کۆڕۆنا ئەوەی ئێستاش هەیە زه‌حمه‌ته‌ بمێنێت، چونکە ڕۆژ بە ڕۆژ زیاتر "خەلکی ئازادیخواز و ڕۆژنامەنوس Journalist و چالاکی مەدەنی سەرکوت دەکرێن و زیندانی دەکرێن"، ئه‌مه‌ش ده‌بێته‌ "پاشه‌کشه‌یێکی مه‌ترسیدار و کاره‌سات بۆ سه‌ر خه‌لکی هه‌رێم" له‌ هه‌موو رویکه‌وه‌ به‌تایبه‌تیش له‌ چه‌سپاندنی پڕنسیپه‌کانی دیموکراسی و فه‌راهه‌م کردنی حوکمی ڕه‌شید. ده‌ره‌نجام: دابه‌شکردنی "نه‌خشه‌ی جوگرافیه‌ی سیاسی رۆژهه‌لاتی ناوه‌ڕاست" به‌گشتی و ده‌وله‌ت نه‌ته‌وه‌کانی ناوچه‌که‌ به‌تایبه‌ت فاکته‌ری سه‌ره‌کی نه‌ چه‌سپاندنی پایه‌کانی "پڕنسیپی دیموکراسیه‌". "جیۆپۆلۆتیکی کوردستانی عێراق" ڕاسته‌وخۆ و ناڕاسته‌وخۆ به‌ستراوه‌ته‌وه‌ به‌ ولاتانی هه‌رێمی به‌تایبه‌تیش "تورکیا و کۆماری ئیسلامی ئێران".  بنه‌مای سه‌ره‌کی مانه‌وه‌ی "هه‌رێم بریتیه‌ له‌ چه‌سپاندنی سیسته‌مێکی سیاسی دیموکراته"‌. پێش هاتنی داعش سه‌رده‌مێكی نه‌وازه‌ بوو بۆ "کوردستانی عێراق" که‌ "دامه‌زراوه‌ی نیشمانی" بۆ پێشخستنی پڕۆسه‌ی سیاسی بکرێته‌ دیفاکتۆ و پایه‌ی "هێزی جیۆستراتیژی هه‌رێمی کوردستان".  داعش فاکته‌رێکی سه‌ره‌کی بوو له‌ "پاشه‌کشه‌کردنی مافی مرۆڤ و دیموکراسیه‌ت له‌ عێراق و هه‌رێمیش به‌ تایبه‌تی"، دوای "کۆتایی داعشیش" ته‌نیا کار و جوله‌ی سیاسی له‌سه‌ر بنچینه‌ی "پڕۆژه‌ی شه‌خصی و بنه‌ماله‌ی و حیزبی" کرا، نه‌ك پڕۆژه‌ی  "ستراتیژی نیشتمانی دوورمه‌ودا" به‌ ئاراسته‌ی بنیاتانی "پڕۆژه‌ی نیشتمانسازی".  "ڤایرۆسی کۆڕۆنا Covid19 به‌ فاکته‌رێکی سه‌ره‌کی و گورچکبڕ داده‌نرێت له‌ پاشه‌کشه‌ی مافه‌ دیموکراتیه‌کانی مرۆڤ له‌سه‌ر ئاستی دونیادا"، به‌ تایبه‌تیش "ولاتانی رۆژهه‌لاتی ناوه‌ڕاست". هه‌روه‌ها "له‌ ناوه‌ڕاستی سالی 2020 تاکو ئه‌م ساته‌ وه‌خته‌ ڕۆژ به‌ ڕۆژ پاشه‌کشه‌ی سیاسی و دیموکراسی و مافی مرۆڤ له‌ کوردستانی عێراق روو له‌ زیاد بوون ده‌کات" به‌ ئاڕاسته‌یێکی مه‌ترسیدار له‌سه‌ر ژیانی خه‌لکی "ئازادیخواز و رۆژنامه‌نوسان" و که‌سانی سه‌ربه‌خۆ.  سه‌رچاوه‌کان:  [1] Https://Www.Dw.Com/Ar/%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%B9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A-%D9%84%D9%85-  [2] Http://Journal.Iag.Ir/Article_55760.Html?Lang=En [3]Https://Www.Jstor.Org/Stable/Pdf/45084301.Pdf?Refreqid=Excelsior%3Ac8c68f26474d7262dbcba342db3efa31   Https://Www.Bayancenter.Org/En/Wp-Content/Uploads/2016/06/232615.Pdf[4]  Https://Www.Wilsoncenter.Org/Article/Timeline-The-Rise-Spread-And-Fall-The-Islamic-State[5]   [6]  Https://Www.Chathamhouse.Org/2020/05/Why-Democracies-Do-Better-Surviving-Pandemics?Gclid=Eaiaiqobchmi69d1nq3v8aiv1u3tch0ltqvmeaayasaaegizhpd_Bwe  

درەو: وەزارەتی دارایی پارەی لەبەردەستدا نیە بۆ دابەشكردنی موچەو هێشتا پارەی نەوت و داهاتی ناوخۆ نەگەیشتووەتە بەردەستی وەزارەتی دارایی، بۆیە بە دوو رۆژ تەنیا موچەی وەزارەتی تەندروستی دابەش دەكات. سەرچاوەیەك لە وەزارەتی دارایی بە (درەو)ی راگەیاند: تا ئێستا بەپارەی داهاتی نەوت و ناوخۆ تەنیا (80 ملیار) دیناری خراوەتە بەردەستی وەزارەتی دارایی، كە دەبوو (300 ملیۆن) دۆلاری داهاتی نەوت و زیاتر لە(300 ملیار) دینار داهاتی ناوخۆ بخرایەتە بەردەستی وەزارەتی دارایی بۆ موچە.  ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەشكرد كە وەزارەتی دارایی هەموو هەوڵی خۆیان دەخەنەگەر تا پارەی تر پەیدا بكەن ئەگەرنا توانای دابەشكردنی موچەی وەزارەتەكانی دیكەیان نیە، لەبەر ئەوەی پێشتر بڕیاردراوەكە 30 رۆژ جارێك موچە دابەشبكرێت، بۆیە ئەمڕۆ بڕیاردرا سبەینێ و دووسبەی موچەی وەزارەتی تەندروستی دابەشبكرێت و بۆ موچەی وەزارەتەكانی تر پارە  لەبەردەست نیە، دەیانەوێت كاتەكە بگاتە هەفتەی داهاتوو بۆ ئەوەی پارە بێتە بەردەستی وەزارەتی دارایی. ئەمڕۆ وەزارەتی دارایی رایگەیاند لە رۆژی سێشەممەو چوارشەممە بە میكانیزمی مانگی رابردوو (21%) موچەی وەزارەتی تەندروستی دابەشدەكرێت. موچەی وەزارەتی تەندروستی مانگانە ( 50 ملیارو 520 ملیۆن) دینارە و بەلێبڕینەوە نزیكەی (40 ملیار) دینارە واتا لە (80 ملیار) دینارەكە تەنیا ( 40 ملیار) دینار دەمێنێتەوەو بەشی موچەی هیچ یەك لەو وەزارەتانە ناكات كە مانگی پێشوو لە25/4/2021 لەگەڵ وەزارەتی تەندروستی موچەیان وەرگرتووە. مانگی رابردوو لە رۆژی یەكەمدا موچەی ئەم وەزارەتانە دابەشكرا : (تەندروستی، ناوخۆ، پێشمەرگە، دارایی)  رۆژی دووەم موچەی ئەم وەزارەتانە دابەشكرا: ( وەزارەتی پەروەردە، وەزارەتی شەهیدان و ئەنفالكراوان) واتا مانگی رابردوو تەنیا لەو دوو رۆژەدا موچەی شەش وەزارەتی دابەشكرد كە زۆرترین موچەیان هەیەو دەكاتە (430 ملیار) دینار.

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت تەنیا دوو رۆژ ماوە بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی سوریا، دوو كاندید ركابەرێتی بەشار ئەسەد دەكەن، كورد‌و لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی دەرەوە بایكۆتى هەڵبژاردنیان كردووە، چین‌و روسیا‌و ئێران پشتیوانی هەڵبژاردنەكە دەكەن، ئەمریكا‌و وڵاتانی خۆرئاوا دژن، زانیاری زیاتر لەبارەی هەڵبژاردنەكە‌و هەڵوێستی كورد لەم راپۆرتەدا.   هەڵبژاردن یان شانۆگەریی ؟ رۆژی چوارشەممەی ئەم هەفتەیە قۆناغی دووەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لە سوریا بەڕێوەدەچێت، هەڵبژاردنێك كە رژێمی بەشار ئەسەد‌و ئەوانەی لەسەر ئاستی ناوخۆو دەرەوە پشتیوانی دەكەن، وەكو هەڵبژاردنێكی دیموكراتیانە ناوی دەبەن‌و لەبەرامبەردا نەیارانی ناوخۆ‌و دەرەوە وەكو شانۆگەرییەك ناوی دەبەن، كە ئەنجامەكەی هەر لەسەرەتاوە لەبەرژەوەندی بەشار ئەسەد یەكلابوەتەوە.  رۆژی 20ی ئەم مانگە، باڵیۆزخانەكانی سوریا لە وڵاتان، دەرگای خۆیان بەڕووی ئەو هاوڵاتییە سوریانەدا كردەوە كە دەیانەوێت بەشداری پرۆسەی دەنگدان بكەن، ئەمە دەنگدانی دەرەوە بوو، رۆژی چوار شەممە دەنگدان لەناوخۆی وڵات دەستپێدەكات. رۆژی 18ی نیسانی رابردوو، ئەنجومەنی گەلی سوریا (پەرلەمان) لە دانیشتنێكی نائاسایدا، دەرگای خۆكاندیدكردنی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كردەوە، (حەمودە یوسف سەباغ) سەرۆكی ئەنجومەنەكە داوای لەو كەسانە كرد كە دەیانەوێت خۆیان كاندید بكەن، داوای خۆكاندیدكردنیان پێشكەشی دادگای باڵای دەستوری سوریا بكەن، دوای (10) رۆژ لەم قسەیە، سەرۆكی پەرلەمانی سوریا دەركەوتەوە‌و رایگەیاند، ژمارەی ئەوانەی كە داوای خۆكاندیدكردنیان پێشكەش كردووە گەیشتوەتە (51) كەس، دوای تەماشاكردنی ناوی كاندیدەكان، هەموویان دورخرانەوە‌و تەنیا (2) كەسیان وەكو ركابەری بەشار ئەسەدی سەرۆكی وڵات كاندیدبونیان پەسەندكرا، ئەم دوو كەسەش بەقسەی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان، هیچ چانسێكی سەركەوتنیان لەبەرامبەر بەشار ئەسەددا نییە‌و بەقسەی ئەوان بەشداری شانۆگەرییەكەیان پێكراوە.  ركابەرەكانی ئەسەد كێن ؟ ئەو دوو كەسەی كە دادگای باڵای سوریا كاندیدبونیان وەكو ركابەر لەبەرامبەر بەشار ئەسەد بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی پەسەند كردووە، بریتین لە هەریەكە لە (عەبدوڵا سەلوم عەبدوڵا)‌و (مەحمود ئەحمەد مەرعی)یە. عەبدوڵا سەلوم لەدایكبووی ساڵی 1956ی شاری (ئەعزاز)ە لە پارێزگای حەلەب‌و بڕوانامەی لە بواری یاسادا هەیە‌و سەربە یەكێك لە حزبەكانی "بەرەی نیشتمانی پێشكەوتنخوازە"، بەڵام خۆی بەناوی ئەم بەرەیەوە كاندید نەكردووە، ئەم پیاوە پێشتر ئەندامی پەرلەمانی سوریا بووە‌و لەماوەی ساڵانی 2016 بۆ 2020 وەزیری دەوڵەت بووە بۆ كاروباری پەرلەمان.  (مەحمود مەرعی)یش، لەدایكبووی ساڵی 1957 لەناوچەی ریفی دیمەشق، بڕوانامەی بواری یاسای هەیە‌و یەكێك بووە لە دامەزرێنەرانی "دەستەی كاری دیموكراتی نیشتمانی"‌و لە 2014دا بووە بە ئەمینداری گشتی ئەم رێكخراوە، لە ساڵی 2016دا بووە بە ئەمینداری گشتی "بەرەی دیموكراتی سوریا" كە لە كۆمەڵێك هێزو قەوارەی سیاسی سوریا پێكدەهات‌و هەندێكیان مۆڵەتی فەرمی كاركردنیان لەلایەن رژێمەوە وەرگرتبوو، مەرعی هاوكات سەرۆكی رێكخراوی عەرەبی سوریایە بۆ مافەكانی مرۆڤ‌و یەكێكە لە كەسایەتییە ئۆپۆزسیۆنەكانی ناوخۆی سوریا، لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی دەرەوە دەڵێن پەسەندكردنی كاندیدبوونی مەرعی لەلایەن رژێمەوە بۆ شەرمەزاركردنی ئۆپۆزسیۆنی دەرەوەیە كە بایكۆتی هەڵبژاردنەكەیان كردووە، چونكە بەوتەی ئەوان مەرعی لەم هەڵبژاردنەدا دەنگ ناهێنێت. كورد بەشداری ناكات  مشتومڕی زۆر هەبوو لەبارەی ئەوەی ئایا رۆژئاوای كوردستان‌و ئەو ناوچانەی كە لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتدان بەشداری هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی سوریا دەكەن یاخود نا ؟ فەیسەڵ میقداد وەزیری دەرەوەی سوریا ئەم مشتومڕانەی یەكلاكردەوە، كاتێك لە پەراوێزی رادەستكردنی ئەنجامی هەڵبژاردنی دەرەوە بە لیژنەی باڵای دادوەری هەڵبژاردنەكان، لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند:" هێزەكانی سوریای دیموكرات رێگری لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی دەكەن لە ناوچەكانی باكوری خۆرهەڵاتی سوریا". وەزیری دەرەوەی سوریا بە پلارەوە وتی:" خۆی ناو ناوە هێزەكانی سوریای دیموكرات، كەچی رێگری لە هاوڵاتیانی سوریا دەكات مافی دیموكراتیانەی خۆیان لە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماردا پەیڕەو بكەن".  دوای ئەم قسانەی وەزیری دەرەوەی سوریا، ئەنجومەنی سوریای دیموكرات "مەسەدە" كە باڵی سیاسی هێزەكانی سوریای دیموكرات "هەسەدە"یە، بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە‌و ئاماژەی بەوەكرد، ئەوان چەندینجار رایانگەیاندووە كە پابەند نین بە هیچ هەڵبژاردنێكەوە كە ئامانجی هاوڵاتیانی سوریا لە ژیان‌و ماف‌و ئامادەگی سیاسییان بەدی نەهێنێت‌و بەشێك نابن لە هیچ هەڵبژاردنێك كە پێچەوانەی رۆحی بڕیاری (2254)ی نێودەوڵەتی بێت.  بڕیاری (2254) بڕیارێكە كە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بەكۆی دەنگ لە ساڵی 2015 دەریكردووە، بەپێی ئەم بڕیارە دەبێت لایەنە شەڕكەرو ناكۆكەكانی سوریا ئاگربەست رابگەیەنن‌و بگەنە چارەسەرێكی سیاسی بۆ قەیرانی سوریا، بەپێی بڕیارەكە دەبێت دەستورێكی نوێ بۆ سوریا بنوسرێتەوە‌و لەسەر بنەمای ئەو دەستورە هەڵبژاردن بەڕێوەبچێت، بەجۆرێك نەیارەكانی بەشار ئەسەدیش بتوانن بەشێوەیەكی ئازادانە خۆیان بۆ هەڵبژاردن كاندید بكەن، ئەمەش ئەو كارەیە كە تائێستا نەكراوە. ئەنجومەنی سوریای دیموكرات كە كۆنترۆڵی ناوچەكانی رۆژئاوای كوردستانی بەدەستەوەیە، لەبەیاننامەكەیدا باسی لەوەكردووە، سەرباری ئەوەی هەوڵیداوە دانوستان لەگەڵ دەسەڵاتدا بكات لە دیمەشق لەپێناو بەدیهێنانی پێشكەوتنێك كە بتوانرێت رێڕەوی سیاسی لەسەر بنیادبنرێت، بەڵام ئەو هەوڵەی بە ئاكام نەگەیشتووە، دیمەشق كۆسپ بۆ هەموو رێككەوتنێك‌و بەردەوامبوونی دیدارەكان دروست دەكات‌و دەیەوێت روانگەی خۆی بسەپێنێت. ئەنجومەنی سوریای دیموكرات بە كورتی دەڵێ:" ئێمە بەشێك نابین لە هیچ پرۆسەیەكی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی‌و بەشداری تێدا ناكەین، چونكە بەگوێرەی بڕیاری نێودەوڵەتی هیچ هەڵبژاردنێك لە ئارادا نییە بەر لە چارەسەری سیاسی‌و ئازادكردنی دەستگیركراوان‌و گەڕانەوەی ئاوارەكان‌و دانانی بنەمایەكی سیاسی نوێ كە ستەمكاری تێدا نەبێت‌و هێزێكی سیاسی باڵادەست نەبێت‌و كەشوهەوایەكی دیموكراتیانەی فرەیی فەراهەم بكرێت‌و دان بە مافی پێكهاتەكانی سوریادا بنرێت بەبێ پەراوێزخستن‌و هەڵاواردن".  ئەمە یەكەمجار نییە ناوچەكانی رۆژئاوای كوردستان بایكۆتی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی‌و پەرلەمانی سوریا دەكەن، بەدرێژایی ئەو ساڵانەی كە سوریا لەناو شەڕی ناوخۆیی‌و قەیراندا بووە، هەڵبژاردنەكانی رژێمی سوریا تەنیا لەو ناوچانەی رۆژئاوای كوردستان بەڕێوەچوون كە لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سەربە رژێم بوون، لەوانە چەند ناوچەیەكی حەسەكە‌و قامیشلۆ.  شەرعیەت لەنێوان بەرەی یارو نەیاردا لەسەر ئاستی ناوچەیی‌و نێودەوڵەتی، هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی سوریا، دوو بەرەی دژ بەیەكی دروستكردووە، چین‌و روسیا‌و ئێران پاڵپشتی هەڵبژاردنەكە دەكەن، ئەمریكا‌و وڵاتانی خۆرئاوا دژی هەڵبژاردنەكەن‌و بە ناشەرعی ناوی دەبەن.  كوردو ئۆپۆزسیۆنی سوریا‌و وڵاتانی خۆرئاوا بەهانەیان بۆ رەتكردنەوەی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی سوریا ئەوەیە، هەڵبژاردنەكە بەپێی مەرجەكانی بڕیاری (2254)ی ئەنجومەنی ئاسایش بەڕێوەناچێت، سەرباری ئەمە هەڵبژاردنەكە لە ژینگەیەكی ئارام‌و بێلایەنانەدا بەڕێوەناچێت‌و (13 ملیۆن) هاوڵاتی سوریا ئاوارەی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی توركیا‌و ناوچە كوردییەكاندا‌و بەشداری پرۆسەكە ناكەن، لەپاڵ ئەمانەشدا كەسانی ئۆپۆزسیۆن كە لە دەرەوەی وڵات دەژین لە پرۆسەی خۆكاندیدكردن دورخراونەتەوە. لەبەرامبەردا رژێمی سوریا‌و ئەو وڵاتانەی پاڵپشتی لێ دەكەن دەڵێن، هەڵبژاردنەكە بەگوێرەی دەستور بەڕێوەدەچێت، دەستورێك كە ساڵی 2012 پەسەندكراوە‌و بەهۆی ئەو بارودۆخەی كە دەستورەكەی تێدا پەسەندكراوە، لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی سوریا بە "دەستورێكی ناشەرعی" ناوی دەبەن، بەدیاریكراویش قسەیان لەسەر پرۆسەی راپرسی گشتی لەسەر دەستورەكە‌و گونجاندنی لەگەڵ خواستەكانی بەشار ئەسەدی سەرۆكی ئێستای وڵات هەیە.  رۆژی 21ی ئەم مانگە، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی فەڕەنسا وتی:" هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی سوریا پوچەڵە‌و هیچ شەرعیەتێكی نییە"، رۆژێك دواتر بەرپرسانی دیمەشق وەڵامیاندایەوە‌و وتیان:" ئەگەر هەڵبژاردنێكی ناشەرعییە، چۆن رێگەتانداوە هەڵبژاردنەكە لە باڵیۆزخانەی سوریا لە پاریس بەڕێوەبچێت؟!".     

مەریوان وریا قانع- ئاراس فەتاح ( تایبەت بە درەو)    دوای نزیکەی دوو ھەفتە جەنگی خوێناویی و وێرانکەریی نێوان ئیسرائیل و حەماس کۆتاییپێھات. لەم ماوە کورتەدا حەماس ھەزاران ڕۆکێتی بە ئیسرائیلەوە نا و ئیسرائیلیش بە تۆپ و تەیارە و ڕاکێتی ھەمەجۆر غەزەی لە ئاسمان و زەویەوە بۆمبارانکرد. دەیەھا خانو و باچەخانە و بینای گەورە و ھەمەجۆر ڕوخێنرا. ژمارەیەکی زۆری خەڵک کوژران، لەناویاندا دەیان منداڵ و ژن و کەسانی مەدەنیی، بە ھەزاران کەسیش برینداربوون. وێستگەی کارەبا، شەقام و دوکان و بازاڕ سوتێنران.  ئێستا ئیتر تفەنگەکان ھێمنن و خەڵک خەریکی کۆکردنەوە و پاککردنەوەی خۆڵ و خاشاکی دوای جەنگەکەن،  خەریکی سڕینەوەی شەقامەکانن و بەدیار وێرانەکانەوە دانیشتون. ژمارەیەکی زۆری خەڵک بێماڵ و شوێن و جێن و چاوەڕێی دەستی ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکانن ماڵەکانیان بۆ دروستبکەنەوە. ئەوانەشی کە کوژران و فریانەکەوتن ماڵئاوایی بکەن، برینێکی قووڵیان لەناو ژیانی کەسوکار و دۆست و ھاوڕێکانیاندا بەجێھێشت. دوای دوو ھەفتە جەنگ وەستا، بەڵام حیکایەتە پڕ برینەکانی ئەو جەنگە دوای وەستانی، دەستپێدەکات.     ھەموو ئەوانەی کە جەوھەر و مێژووی درێژی کێشە و ململانێی نێوان ئیسرائیل و فەڵەستینییەکان دەناسن، باوەڕیان وایە ئەم دۆخەی ئێستا نە کۆتایی جەنگەکان و نە کۆتایی پەلاماردانەکانی یەکتر دەبێت. ھەردوولا دوای ئەم ئاگربەستە تازەیە بیر لە شێواز و تەکنیکی نوێی بەگژیەکداچوونەوە و پەلاماردانی یەکتر دەکەنەوە. ئێمە لە نووسینێکی پێشتردا جەوھەری کێشەی نێوان ئیسرائیل و فەڵەستینییەکانمان وەک کێشەی داگیرکردنی خاک و کۆلۆنیالیزم ناساند. باسیشمان لەوەکرد لە ئێستادا ئەو داگیرکارییە ڕەھەندێکی ئایدیۆلۆژیی دینیی بەھێزی پێبەخشراوە و جەنگی نێوان ھەردوو لایەنەکەش وەک جەنگی نێوان دوو دین، جەنگی نێوان ئیسلام و یەھودییەت، نمایشدەکرێت. زۆربەی ئەوانەشی بەرگریی لەم بەریان یان لەویتریان دەکەن، بەو زمانە دینییە قسەدەکەن کە چەند دەیەیەکە کراوە بە زمانی سیاسەت لەناوچەکەدا. وا دەردەکەوێت ئەوەی ڕووئەدات جەنگ لەسەر خاک و نیشتیمان نەبێت، بەڵکو جەنگی درێژەی چەندان سەدەی نێوان دوو دین و ھەوادارەکانی بێت.  ڕەنگە ھەندێک تاکەکەس و گروپ، تەنانەت میللەتانێکیش ھەبن، پێویستیان بە نیشتیمان نەبێت، پێیانوابێت لە کوێ بیانەوێت دەتوانن بژین و ھیچ شتێک بەم یان بەو خاک و سەرزەمینەوە نایانبەستێتەوە. جیھان بە نیشتیمانی خۆیان بزانن. ڕەنگە کەسانێکیش ھەبن ھەموو ئینتیمایەک بۆ نیشتیمان وەک ئینتیمایەکی نەخۆش و وەک بیمارییەکی عەقڵیی و دەرونیی و ئینسانیی وێنابکەن. بەڵام ئەم جۆرە ھەستکردنە نە بۆ فەڵەستینییەکان ڕاستە، نە بۆ جولەکەکان. ھەردووکیان دوو گەلن جەوھەری بوون و ئامادەبونیان لە جیھاندا، بە بوونی نیشتیمانێکەوە گرێئەدەن. نیشتیمانێک بەھی خۆیانی بزانن و بتوانن وەک مرۆڤێکی کامڵ و خاوەن کەرامەت، لەناویدا بژین. بەشێوەیەکی گشتیی جولەکەکان لە مێژوودا ھەمیشە گروپێکی دینیی بێنیشتیمان بوون، بەردەوام کەمایەتییەکی دینیی بوون و لە نیشتیمانی زۆرایەتییەکانی تردا ژیاون، لەناو ئەو نیشتیمانانەشدا زۆربەی جار مامەڵەی مرۆڤی پلە دوو و پلە سێ کراون تا لە سەردەستی نازییەکان لە سەدەی بیستەمدا ڕووبەڕووی تاوانی جینۆساید و لەناوبردنی سەرتاسەریی دەبنەوە. لە ھەلومەرجێکی مێژوویی تایبەتدا و لە ساڵی ١٩٤٨دا لەوەدا سەردەکەون دەوڵەتی ئیسرائیل دروستبکەن و فەڵەستین بگۆڕن بۆ نیشتیمانی نەتەوەیی خۆیان. بەڵام دروستکردنی ئەم نیشتیمانە بۆ خۆیان، دەبێتە ھۆکاری کوشتن و ڕاونان و بێنیشتیمانکردنی سەدان ھەزار فەڵەستینیی ناجولەکە. ئیسرائیل لە ساڵی ١٩٤٨دا فەڵەستینییەکان بۆ غەزە و زیفەی غەربی ڕاودەنێت. لە ساڵی١٩٦٧دا ئیسرائیل ھەم غەزە و ھەم زیفەی غەربیش داگیردەکات و بڕێکی زۆر لە دانیشتوانی ئەو ناوچانە ناچار بە ھەڵاتن بۆ وڵاتە عەرەبییەکان، دەکات. لەدوای ئەو داگیرکردنانەوە ئیسرائیل سەدان ھەزار جولەکە دەھێنێتە ئەو ناوچانەوە و لە خاکی فەڵەستینییە ڕاونراوەکاندا جێگیریان دەکات. بەم شێوەیە، لە ڕۆژی یەکەمەوە مەسەلەی فەڵەستین و ئیسرائیل، مەسەلەی دروستبوونی کێشە و ململانێ نییە لەنێوان جولەکە و فەڵەستینیەکاندا، بەڵکو مەسەلەی داگیرکردنی خاک و کوشتن و ڕاونانی فەلستینییەکانە. ئەم پرسە لە جەوھەردا پرسی بێنیشتیمانکردنی میللەتێک و بە ئاوارە و پەناھەندەکردنیانە.  ژنە فەیلەسوفی جولەکە و ئەڵمانی، ھانا ئارێنت (١٩٠٦-١٩٧٥)، کە لە ساڵانی سیدا لە دەستی نازییەکان ھەڵدێت و لە ئەمریکا نیشتەجێدەبێت. ھەر لە سەرەتاوە تاوان و نادادپەروەریی و شێوازی نائینسانیی مامەڵەی دەوڵەتی ئیسرائیل بۆ فەڵەستینییەکان دەبینێت و ئیدانە دەکات. ئارێنت باس لەوەدەکات ئەو دەوڵەتەی جولەکەکان لە ئیسرائیلدا دروستیناکردوە، دەوڵەتێک نییە ”لەسەر مانگ“ و لە چۆڵەوانیدا دروستیانکردبێت، بەڵکو دەوڵەتێکە لەناو دانیشتوانی ئەو شوێنەدا، کە عەرەبی فەڵەستینن، دروستیانکردوە. ئارێنت بە ئیسرائیلیەکان دەڵێت ئێوە دەوڵەتێکیان لە شوێنێکدا دروستکردوە کە زۆرینەی دانیشتوانەکەی عەرەبی فەڵەستینیین، بەڵم ئێوە ھیچ پلانێکتان پێنییە بۆ بەیەکەوە ژیان و جێبوونەوەی ھەردوولاتان، لەو شوێنەدا.  ئارێنت لە ساڵی ١٩٤٤دا بە زمانێکی تەواو ڕوون و ئاشکرا باس لە ”داگیرکردنی خاک“ی فەڵەستینییەکان دەکات. ھەر لەو ساڵانە و بەر لە دروستبوونی دەوڵەتی ئیسرائیلیش باس لە ئەگەری بێدەوڵەتکردن و بە پەناھەندەکردنی سەدان ھەزار فەڵەستینیی و دەرکردنیان لە خاکی خۆیان، دەکات. ئارێنت تەواو ڕەخنەی ئەو دۆخە دەکات کە کەمینەیەکی جولەکە مافی زۆرینەیەکی ناجولەکە بخوات و خاکەکەیان لێبسێنێتەوە. لەدیدی ئەودا ئەم دۆخە دوو کارەساتی گەورەی لێدەکەوێتەوە. یەکەمیان کارەساتی دروستبوونی جەنگ و پێکدادانی بەردەوام. دووھەمیان کارەساتی دووبارەکردنەوەی ئەو تاوانانەی کە لە وڵاتە ئەوروپییەکاندا بەرامبەر بە جولەکەکان دەکرا، بەڵام ئەم جارەیان لەلایەن جولەکەکانەوە بەرامبەر بە عەرەبە فەڵەستینییەکان. ئارێنت باوەڕی وابوو دۆخی ”جەنگی بەردەوام و ھەمیشەیی“ دەبێت بەو دۆخەی ئەم دەوڵەتە یەھودییە دەکەوێتە ناویەوە و تیایدا دەژیی. لەسەرێکەوە بەحکومی ئەوەی ئەم دەوڵەتە تازەیە سەدان ھەزار عەرەبی فەڵەستینیی لە شوێنی خۆیان ھەڵکەندوە و کردونی بە پەناھەندە، لەسەرێکی دیکەوە بە حوکمی ئەوەی ئەم دەوڵەتە لە ژینگەیەکدا دروستکراوە پڕە لە عەرەب و بە وڵاتانی عەرەبی دەورەدراوە، بۆیە ئەو ژینگەیە ژینگەیەکی دوژمنکارانە و پڕ لە ئەگەر و ھەڕەشەی جەنگ و پێکدادانی خوێناوی دەبێت. ئارێنت پێیوایە ئەم دۆخە وادەکات تاقە شتێک ئەم دەوڵەتە تازە دروستکراوە سەرقاڵبکات، سیاسەتی خۆپارێزێ و مانەوەبێت،  سیاسەتێک کورتببێتەوە بۆ عەقڵییەت و ستراتیژییەتی سوپایی و سەربازیی. ئەم ژنە فەیلەسوفە تا ئەو شوێنە دەڕوات کە بڵێت دەوڵەتێکی لەم بابەتە و لە ژینگەیەکی لەوجۆرەدا دەگۆڕێت بۆ دەوڵەتی “کۆمەڵە خێڵێکی جەنگاوەر“ کە مرۆڤایەتی لە سەردەمی سپارتای یۆنانەوە نموونەی تری، نەبینیوە. لە دیدی ئارێنتدا ئەم دەوڵەتە ھەرگیز ناتوانێت ببێت بە نیشتیمان، چ بە نیشتیمانی جولەکەکان و چ بە نیشتیمانی فەڵەستینییەکان. ئەم دەوڵەتە دەوڵەتی دۆخی جەنگ و پێکدادانی بەردەوام دەبێت، دەوڵەتی سوپا و چەند خێڵێکی جەنگاوەر کە بەردەوام کارەساتی گەورە بەرھەمدەھێنێت.  لە دیدی ئارێنتدا نیشتیمان شوێنی ژیانی ھاوبەشی مرۆڤە جیاوازەکانە بەیەکەوە، جێگەیەکە تیایدا کەسەکان ئازادانە تیایدا بەیەکەوە دەژین و ئازادانە ژیانێکی گشتیی ھاوبەش دروستدەکەن. نیشتیمان ئەو جێگەیەیە تیایدا ھەمووان ھەمان ماف و ھەمان بەرپرسیارێتییان ھەیە. لەدیدی ئارێنتدا ئەو دەوڵەتەی لە دوای ساڵی ١٩٤٨ ەوە دروستدەکرێت، ھیچ یەکێک لەو ڕەگەزە سەرەکییانەی دروستکردنی نیشتیمانی بۆدابین نابێت. ئەوەی دروستدەکرێت قەڵایەکی داخراو دەبێت، fortress، نەک نیشتیمانێکی کراوە، شورا و دیوار و ڕێگر و ھێڵی پشکنینی زۆر و فرەجۆر سنوورەکانی دەتەنێت و بە دونیای دەوروبەریەوە گرێیئەدات، نەک پەیوەندییەکی ئینسانیی کراوە. ئارێنت ھەر لە سەرەتاوە پێیوابوو کێشەی نێوان ئەم دوو میللەتە بەوە چارەسەر نابێت ئەمیان دەوڵەتێکی یەھودیی و ئەویتریان دەوڵەتێکی ئیسلامیی دروستبکات، بەڵکو بەوە دەبێت پێکەوە دەوڵەتێکی فیدراڵی ھاوبەش و دوو دەوڵەتی لۆکاڵیی سەربەخۆ دروستبکەن، کە تیایا ھەردوولا ھەمان ماف و ھەمان بەرپرسیارێتیان ھەبێت. لەڕاستییدا ئەو بڕوای وابوو، ئەم فیدراسیۆنەی نێوان ئیسرائیلییەکان و فەڵەسینییەکان پەرەپێبدرێت بۆ ئەوروپا و ببێت بە بەشێک لە پرۆژەیەکی گەورەتر بۆ خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و ئەوروپا. نووسەرێکی جولەکەی گەورەی وەک داڤید گرۆسمان لەسەر ھەمان ھێڵی بیرکردنەوەی ھانا ئارێنت بەردەوام دەبێت و پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت جولەکەکان لە ئیسرائیلدا تەنھا کاتێک دەتوانن نیشتیمانیان ھەبێت، کە فەڵەستینیەکانیش نیشتیمانیان ھەبێت. دروستبوونی نیشتیمانێک بۆ ئەمیان بە توندی بە دروستبوونی نیشتیمانێکەوە بۆ ئەویتریان، گرێدراوە. پرۆسەی بوونی ئیسرائیل بە نیشتیمانێک بۆ جولەکە بەناو دروستبوونی نیشتیمانێک بۆ فەڵەستینییەکاندا تێدەپەڕێت. نەک ئەوەی ئەمیان بچێتە شوێنی ئەویتریان ئەمیان ئەویتریان نەفیبکات.  لەسەر ئەم ڕا و بۆچوون و شیکردنەوانە، ھانا ئارێنت دەکەوێتە بەردەم ھەڕەشە و پەلاماری ناوزڕاندن و تێرۆری بەردەوامی کەسایەتییەوە. ئەگەرچی ئەو وەک ژنە فەیلەسوفێکی جولەکە لە ساڵانی پەنجای سەدەی بیستەمەوە، بە تایبەتی لەدوای نووسین و بڵاوبوونەوەی کتێبی “ڕەگوڕیشەکانی تۆتالیتاریزم“ەوە، دەبێت بە یەکێک لە ناوە فیکرییە ھەرە گەورەکانی جیھان، بەڵام تا مردیش تەنھا جارێکیش بۆ ئیسرائیل داوەتنەکرا، کۆڕێک بکات یان وانەیەک پێشکەشبکات. ڕۆژنامە و گۆڤارەکانی ئیسرائیلیش ھیچ نووسینێکیان بۆ بڵاونەدەکردوە. تا ساڵی ٢٠٠١یش لەناو ھەموو زانکۆکانی ئیسرائیلیدا یەک پەرەگراف لە ھیچ نووسێنێکی ھانا ئارێنت بە خوێندکاران نەئەدرا. ڕق لە کتێبەکانی هانا ئارێنت لە ئیسرائیل هاوتای ڕق و مامەڵەکردنی کتێبەکەی هیتلەر بوو. تەنھا لەم چەند ساڵەی دواییدا هەم کتێبەکانی هانا ئارێنت بۆسەر زمانی عیبریی، واتە زمانی فەرمی ئیسرائیل، وەرگێڕدرا، هەم کتێبی (خەباتی من)ی هیتلەریش بۆ مەبەستی لێکۆڵینەوەی ئەکادیمیی و زانستیی، بۆسەر ھەمان زمان وەرگێڕدرا.  یەکێک لە دەرەنجامە بەرچاوەکانی جەنگە زۆر بەردەوامەکانی ئیسرائیل و فەڵەستینییەکان، لەپاڵ ماڵوێرانیی و کوشتن و بڕین و وێرانکردندا، وەبیرھێنانەوەی بەردەوامی ھانا ئارێنێت و بۆچوونەکانیەتی کە لە ساڵانی چل و پەنجای سەدەی بیستەمدا لەسەر دروستبوونی ئیسرائیل دەریبڕیوە. ھەرجارێک ئەم جەنگ و پەلامارانە ڕووئەدەنەوە نووسینەکانی ھانا ئارێنتیش سەرلەنوێ دێنەپێشەوە و دەژیەنەوە. شیکار و چارەسەرەکانی بۆ ئەم کێشە گەورەیەی ناوچەکە لە ئێستادا لەھەموو کات زیاتر هەنووکەییترن و گرنگیی خۆیان لەدەستنەداوە.   بابەتی پێشتر بیست و حەوتەم: جەنگی ناکۆتای فەڵەستین و ئیسرائیل یان کۆتایی خەونبینین بە ئاشتییەوە؟  بابەتی بیستو شەش: سیستەمی داوەریی و پیشەسازی تەزویرکردنی واقیع لە هەرێمی کوردستاندا بابەتی بیستو پێنجەم: دینداریی و سەما و سیاسەت بابەتی بیست و چوار: غیابی یۆتۆپیا و ئایدیۆلۆژیا بابەتی بیست و سێ: عێراق بەرەو کوێ؟ بابەتی بسیت و دوو: ئێمە کێین؟ بابەتی بیستویەك: سیاسەت و خۆشەویستیی بابەتی بیستەم: هەرێمێک خاڵیی لە ئۆپۆزیسیۆن  بابەتی نۆزدەیەم: نەوال سەعداوی: ژنێکی ئازا و شکست نەناس  بابەتی هەژدەیەم: پول و دەوڵەتی نەتەوە و ناسیۆنالیزم بابەتی حەڤدەیەم: گوێنەگرتن وەک پیشە بابەتی پانزەیەم: یاسا و بێیاسایی لە ھەرێمەکەی ئێمەدا بابەتی چواردەیەم: جەستەی ژن لە نێوان حیجاب و رووتییدا بابەتی سیانزەیەم: سیاسەت و نوکتە کاتێک سیاسییەکان دەبن بە موهەریج و سیاسەتیش بە نوکتە بابەتی دوانزەیەم: بەرماڵتەکێنەکە و قەیرانی حوکمڕانیی  بابەتی یانزەیەم:  دوای ترامپ: خۆدروستکردنەوەی ئەمریکا بابەتی دەیەم: سۆشیال میدیا: لەکایەیەکی کۆمەڵایەتییەوە بۆ دەسەڵاتێکی سیاسیی بابەتی نۆیەم: دیموکراسیی لە قەیراندا بابەتی هەشتەم: شێخ نەھرۆی کەسنەزانی: لە ئابوریی نەوتەوە بۆ ئابوریی گەشتیاریی دینیی. بابەتی حەوتەم: كۆتایی سیاسەت‌و نابەرپرسیارێتیی رێكخراو  بابەتی شەشەم: حەشدی كوردیی وەك داهێنانێكی تائیفیی تر بابەتی پێنجەم: شەپۆلێکی تری توڕەبوون  بابەتی چوارەم: حیزبی كوردیی: لە بكەرێكی مۆدێرنەوە بۆ كۆڵەكەیەكی سوڵتانیی بابەتی سێیەم: لەنێوان "هەناسەدان"و "پڕوكان"دا بابەتی دووەم:  عێراق لە فەشەلی بنیاتنانی نەتەوەوە بۆ دەوڵەتی فاشیل  بابەتی یەكەم: کۆرۆنا و ئابوریی فەرھود و حوکمڕانیی

درەو: سكای نیوز هەرزوو ناوی چەندین كارەكتەری سیاسی بلاوكرایەوە بۆ پۆستی سەرۆك وەزیرانی داهاتووی عێراق، بەڵام بە ووتەی شارەزایانی بواری سیاسی پێدەچێت مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی ئێستا كاندیدی پێكهاتن و تەسویە بێت،  چەند هاوپەیمانێتیەكی بەهێز دەركەوتوون و یەكلاكردنەوەی پۆستی سەرۆك وەزیرانی داهاتوویان دەكەوێتە دەست،  نوری ماڵكی سەرۆكی هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا، یەكێكە لەو كارەكتەرە بەهێزانەی باس لە گەڕانەوەی بۆ پۆستی سەرۆك وەزیرانی داهاتووی عێراق دەكات. ‎وا بڕیارە لە (١٠)ی مانگی ئۆكتۆبەری داهاتوودا هەڵبژاردنی پەرلەمانی پێشوەختە لە عێراق ئەنجام بدرێت، ئەمەش وەك وەڵامدانەوەیەك بۆ داواكاریەكانی ئەو ناڕەزایەتیە جەماوەریەی لە ساڵی 2019 سەریهەڵدا. ‎هەندێك لە حیزبە سیاسیەكان ناوی كاندیدەكانیان ئاشكرا كرد، هەندێكی دیكەیان تا ئێستا ئاشكرایان نەكردووە بەو هیوایەی لە كاتێكی گونجاوتردا بڵاوی بكەنەوە، لە دانوستانە فەرمیەكاندا. ‎ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا بە. سەرۆكایەتی سەرۆك وەزیرانی پێشووتری عێراق نوری مالیكی هەر خۆییان كاندید كردووە بۆ پۆسی سەرۆك وەزیرانی داهاتوو ئەگەر دەنگی پێویست بەدەستبهێنن، لەمبارەیەشەوە پەرلەمانتاری ئیئتیلافەكە گاتع ركابی لە لێدوانێكی ڕۆژنامەنوسیدا ڕایگەیاند كە ” نوری مالیكی سەرۆكی ئیئتیلافەكەمان كاندیدمانە بۆ سەرۆكایەتی حكومەت ئەگەر ئەو پۆستەمان بەدەستهێنا، چونكە ئێمە دەمانەوێت خزمەتی هاوڵاتیان بكەین بەبێ گوێدانە ئەوەی ئەو پۆستە بەدەستبهێنن یان نا”. ‎عەلی بیدەری شرۆڤەوانی سیاسی وای دەبینێت كە ” قسەكردن لەسەر سەرۆكایەتی وەزیران بەندە بە. بارودۆخی سیاسی قۆناغی دوای هەڵبژاردن وئەنجامەكانی، بەڵام خستنەڕووی هەندێك ناو  وناونیشان لەلایەن هەندێك لە كوتلەكانەوە بۆ ئەوەیە كە جەماوەر وحیزبەكانی دیكە وا هەست بكەن كە ئەمان هێز وتوانایان هەیە بۆ ڕكابەری كردن وپێكهێنانی حكومەت وبوون بە گەورەترین كوتلە، ئەمەش ڕێگەیەكە بۆ كۆكردنەوە وجۆشدانی جەماوەرەكەیان وپتەوكردنی پێگەی خۆیان لە هەڵبژاردنەكاندا”. ‎عەلی بیدەر ئاماژە بەوەش دەكات كە ” چانسەكانی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی ئێستا زۆر بەهێز نیە بۆ وەرگرتنەوەی ئەو پۆستە، بەڵام دەشێت ببێت بە كاندیدی تەسویە وپێكهاتن، وەك چۆن. لە پارساڵی 2020 بۆ یەكەم جار وا دەستنیشانكرا بۆ ئەو پۆستە سەرەڕای ئاڵنگاریەكانی بەردەم ئەم ڕێگەیە كە دیارترینیان. پەیوەندیە ناسازەكانی بوو لەگەڵ میلیشیا وگروپە چەكدارەكاندا، جگە لەوەی كە كەسێكی خوازراو نەبوو لەلای كوتلە كوردی وسوننی وهەندێك لە پێكهاتەكانی دیكەوە.  ‎حیزبە تەنهاكان ‎بەشێكی زۆری كوتلە شیعیەكان بە تەنها بەشداری لەم هەڵبژاردنە پێشوەختەدا دەكەن، كۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەكانیش لە عێراق هەریەك لە هاوپەیمانێتی فەتح بە سەرۆكایەتی هادی عامری، وهاوپەیمانێتی دەوڵەتی یاسا بە سەرۆكایەتی نوری مالیكی، وكوتلەی سەدری سەر بە موقتەدا سەدر كە ڕابەری ڕەوتی سەدرە، پەسەند كردووە. ‎هەردوو هاوپەیمانێتی ”تەقەدوم” بە سەرۆكایەتی محەمەد حەلبوسی سەرۆكی ئێستای پەرلەمانی عێراق وهاوپەیمانێتی ”عەزم” بە سەرۆكایەتی سەرمایەدار وبازرگان خەمیس خەنجەر، لە دیارترین هاوپەیمانێتیەكانی ناوچە سوننیەكانن. ‎ڕەوتی سەدر بە هیوای بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆكی حكومەتە بۆ خولی داهاتوو، بۆ ئەمەش كۆمەڵێك مەرجی قورس وتوندی خستۆتە بەردەم خوازیارانی خۆكاندید كردنن لە ڕەوتەكەدا، كە هەندێك لە ڕاپۆرتە ڕۆژنامەنوسیەكان باسیان لە چەند ناوێك كردووە كە ئەگەری كاندید بوونیان. هەیە بۆ ئەو پۆستە لەلایەن ئەم ڕەوتەوە. ‎موقتەدا سەدر لە تێچێنێكیدا لە هەژماری خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر دەڵێت :”ئەگەر مام لەژیاندا ئەوا بە ووردی ولە نزیكەوە چاودێری ڕوداوەكان دەكەم، ئەگەر زانیم هەڵبژاردنەكان زۆرینەیەكی سەدری لێدەكەوێتەوە لە ئەنجومەنی نوێنەراندا وبەمەش پۆستی سەرك وەزیران بەدەستدەهێنرێت، ئەوا دەتوانم هاوكاری وكۆمەكیان بكەم بەو شێوەیەی كە بەڵێنمانداوە بەیەكەوە پرۆژەی چاكسازی لە ناوخۆدا تەواو بكەین وبە ئەنجامی بگەیەنین، ئەوا بڕیاری بەشداری كردن لە هەڵبژاردنەكاندا دەدەم”. ‎لەم دواییانەدا سەرچوەیەكی نزیك لە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی ئێستا ڕایگەیاند كە ناوبراو بەشداری ناكات لە هەڵبژاردنە پەرلەمانییە پێشوەختەكەی عێراقدا كە بڕیارە لە (١٠)ی مانگی ئۆكتۆبەری داهاتوودا ئەنجام بدرێت. ‎گەمەی ژمارەكان گونجاو نیە ‎وێڕای كشانەوەی كازمی لە بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكاندا بەڵام ناوەندە سیاسیەكانی عێراق هەر ناوی دەهێنن وەك كاندیدێك بۆ دووەم خولی سەرۆك وەزیران ئەمەش لەسای مانەوەی ئەو بارودۆخەی كە حكومەتەكەی ئەوی لێبەرهەمهات، كە ئەمەش لێكەوتەی ناڕەزایەتیە جەماوەریەكان بوو، لەگەڵ پاشەكشەی ڕێژەی ڕۆڵی دەستوەردانی ئێران لە ناوخۆی عێراق وخۆسەپاندنی خۆپیشاندانەكان وەك فاكتەرێكی دی لە مەسەلەی پێكهێنانی حكومەت ودیاریكردنی سەرۆكی حكومەت وئەو مەرجانەی كە پێویستە لەو سەرۆكەدا هەبێت. ‎چاودێرە عێراقیەكان ئاماژە بەوەش دەدون كە هەر لە سایەی ئەو پەرت پەرتبوونەی نێوان حیزب ولایەنە سیاسیەكان  وبەشداریكردنی زۆرینەیانلە هەڵبژاردنەكاندا بە تەنها، كاری پێكهێنانی حكومەتی داهاتوو وپێشكەشكردنی كاندیدێك لەلایەن ئەو حیزبانەوە زۆر قورس دەبێت بە تایبەتی ئەگەر ئەنجامی ئەو حیزب ولایەنانە لە هەڵبژاردنەكاندا نزیك بن لە یەكەوە، كەئەمەش پاڵنەرێك دەبێت بە ئاراستەی دیاریكردنی كاندیدێك بۆ تەسویە وپێكهاتن  ‎لەمبارەیەشەوە سەرمەد تائیی شارەزا لە بارودۆخی سیاسی عێراق دەڵێت  :”پۆستی سەرۆك وەزیرانی لە عێراقدا پێشتر لە ڕێگەی گەمەی ژمارەكانەوە دیاری دەكرا، بەڵام ناڕەزایەتیە جەماوەریەكان ئەم هاوكێشەیەی هەڵوەشاندكاتێك حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی خست، ئەوكات سەرۆك كۆمار سێ كاندیدی فەرمی وچواری تری نافەرمی ڕەتكردەوەكە لە ڕێگەی گەمەی ژمارەكانەوە دیاری كرابوون لەلایەن ئەوكوتلانەی زۆرترین كورسیان هەبوو لە پەرلەماندا، بەڵام خۆپیشاندانەكان وڕێساكانی تشرین ئەو ڕێگەیەیان لەباربرد وبە نەگونجاویان دانا. ‎هەروەها تائیی لە لێدوانێكیدا بۆ ”سكای نیوزی عەرەبی” ئاماژەی دا بەوەی كە ”هەڵبژاردنە نوێیەكان ژمارەی نوێی لێدەكەوێتەوە بە دوو شێوە : ‎یەكەمیان: گەل ڕازی دەكات، ئەگەر بە شێوازی گونجاو ئەنجام بدرێت ولە بارودۆخی گونجاودا بێت. ‎دووەمیان  : ئەگەر بەپێی مەرجەكانی هێزە چەكدارەكان بكرێت، كە نازانین چۆن چەند پشكێكیان لە هەڵبژاردنەكانی ڕابردوودا بەركەوت، ولەم كاتەدا زمانی ژمارەكان قبوڵ ناكرێت وڕەت دەكرێتەوە، وهیچ حكومەتێكی لێ بەرهەم نایەت، بەڵكو حكومەتی داهاتوو بەپێی ئەو ڕێسایانە دەبێت كە گەل دەیخوازێت ولە خۆپیشاندانەكاندا دەریبڕیووە”.

شیكاری: درەو سەرباری ئەوەی زۆربەی سیاسییەکانی عێراق بەردەوام جەخت لە گرنگی ڕۆڵی ئافرەتان دەکەنەوە و بە نیوەی کۆمەڵگا ناویان دەبەن، بەڵام لە نێو دەسەڵاتی جێبەجێکردندا ئافرەتان ڕێژەکەیان 5% تێپەڕ ناکات، لە كابینەكەی ئەیاد عەلاویدا 6 ئافرەت و لەكابینەكەی كازمیدا 2 ئافرەت پۆستی وەزیریان هەبووە، بەڵام  بەپێی دەستوور 25%ی ئەنجومەنی نوێنەرانیان بۆ تەرخان کراوە بە بەپیی سیستمی "کۆتای ئافرەتان"   لەم ڕاپۆرتەدا "سیستمی کۆتای ئافرەتان" لە عێراق و بەشێک لە وڵاتانی جیهان بەوردی خراوەتەڕوو ... سەرەتا لاوازی بەشداری سیاسی ئافرەتان، لە پرۆسەی سیاسی و کایەی دروستکردنی بڕیاردا، یەکێک بووە لە گەورەترین ئاڵنگارییەکان، کە بەدرێژایی مێژوو روبەڕووی ئافرەتان بووتەوە لە بوارە گشتییەکان و مافی بڕیاردان لە وڵاتانی جیهاندا، بە شێوەیەکی گشتی. رێژەی بەشداری ئافرەتان لە کایەی گشتی و سیاسییدا لە وڵاتێکەوە بۆ وڵاتێکی ترو لە ناوچەیەکەوە بۆ ناوچەیەکی تر جیاوازە، بە گوێرەی سروشت و پێکهاتەی کۆمەڵایەتی و داب و نەریت و کلتور و دەستور و یاساکان. بوونی نوێنەرایەتی کردنی ئافرەتان لە دام و دەزگاو دامەزراوەکانی دروستکردن بڕیار بۆخۆی یەکێکە لە ئامرازە گرنگەکانی داکۆکیکردن و پاڵپشتی کردنی ئافرەتان بۆ بەشداریکردنیان لە ژیانی سیاسی و گشتی وڵات و ناوچەکانیان، دەرەنجامی بەشدارییەکەش جیاوازە بەگوێرەی ئەو پاشخانەی کە ئافرتان هەیانە لە رووی چینایەتی سیاسی و کۆمەڵایەتی و کلتورییەوە. ئەگەر چی هەوڵ و جوڵانەوەو خەباتی ئافرەتان لە دنیادا شتێکی نوێ نیە، بەڵام دەتوانین بڵێین کارکردن بە "سیستمی کۆتای ئافرتان" نوێیە، دوا جاریش لە ساڵی ١٩٩٥ لە کۆنگرەی چوارەمی جیهانی ئافرەتان کە لە (پەکین)ی پایتەختی (چین) بەسترا پێشنیاری "سیستمی کۆتا" یان دیاریکردنی پشکی ئافرەتان وەک بژادەیەکی سەرەتایی تەبەنی کرا، بۆ چارەسەرکردنی پرسی لاوازی بەشداری ئافرەتان لە ژیانی سیاسی و دروستکردنی ناوەندەکانی بڕیار و کۆتاییهێنان بە پەراوێزخستنیان لەو ناوەندانە.  ئەم هەنگاوەش بەشێکی گەورەی بەستراوە بە پەرەسەندنی پرسی دیموکراسی و هەڵبژاردن و تا ڕادەیەک بەرپابوونی ئاشتی و سەقامگیری سیاسی لە وڵاتاندا، بۆیە دەبینین لەدوای جەنگی ساردی نێوان (ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاو ڕوسیا) لە کۆتایی هەشتاکان و سەرەتای نەوەدەکانی سەدەی ڕابردوو، کارکردن بە "سیستمی کۆتای ئافرەتان" بە تایبەت لە وڵاتانی جیهانی سێ و وڵاتە تازە پێگەیشتووەکان بەردەوام لە گەشەسەندندایە. ئەگەر چی "سیستمی کۆتا" چارەسەرێکی تا ڕادەیەک گونجاو بوو بۆ بەرزکردنەوەی ڕێژەی بەشداری سیاسی ئافرەتان لە ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەکان وەک چارەسەرێکی کاتی، بەڵام پێشکەش کردن کارپێکردنی جەدەلێکی زۆری بەدوای خۆیدا هێنا، لەوەی بەشێک پێیان وابوو ئەمە جیاکارییە و لەگەڵ بنەما گشتییەکانی یەکسانیدا ناگونجێت و یەکناگرێتەوە، بەم جۆرە ناتوانن گوزارشت لە حەقیقەتیان بکەن و ڕاستی پەراوێزخستنی ئافرەتان دەرناخات و ناتوانن گوزارشت لە ئیرادەی ڕاستەقیەنەی خۆیان بکەن. لەبەرامبەردا بەرگریکارانی بیرۆکەکە ئەگەرچی دانیان بەو جیاکارییەدا دەنا، بەڵام پێیان وابوو سیتمی کۆتا (جیاکاری ئیجابییە) و لێرەوە دەتوانرێت ئافرەتان لە پەراوێزخستن لە ژیانی سیاسی و گشتیدا ڕزگاربکرێن و دەتوانن گوزارشت لە ڕاو بۆچوونی خۆیان بکەن و بەشداربن لە پرۆسەی سیاسی و ناوەندەکانی دروستکردنی بڕیار. دەرەنجام لە چەندین وڵاتی دنیا کارکردن بە سیستمی کۆتای ئافرەتان تەبەنی کرا. بە شێوەی جیاواز ئەوانیش؛  １.    شێوازی دەستوری؛ لەم شێوازەی دیاریکردنی پشکی ئافرەتان یان "کۆتای ئافرەتان" لە ڕێگەی دەقی دەستورییەوە دەستنیشان دەکرێت، بە دیاریکردنی ڕێژەی کورسی تایبەت بە ئافرەتان لە ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەکاندا، بۆ نمونە بەپێی دەستوری هەمیشەیی عێراق ساڵی 2005 لە ماددی (49) بڕگەی (چوارەم)دا هاتووە "یاسای هەڵبژاردن ڕێژەیەک بۆ بەشداربووانی ئافرەتان دادەنێت، بە جۆرێک لە چارەکی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران زیاتر نەبێت" بە پێی ئەم دەقەش نابێت ڕێژەی کورسی ئەنجومەنی نوێنەران نابێت 25% بێتە خوارەوە. بەم شێوازەش لە دیاریکردن دەوترێت "کۆتای دەستووری". ２.    شێوازی یاسایی؛ ڕێگەیەکی دیکە بۆ ڕێژەی"کۆتای ئافرەتان" ناچارکردنی پارتە سیاسییەکانە بە دیاریکردنی کاندیدی ئافرەت لە لیستی هەڵبژاردنی کاندیدەکانیاندا بە یاسا، زۆربەی جاریش لە ڕێگای یاسای هەڵبژاردنی وڵاتانەوە دیاریدەکرێت. بۆ نمونە لە یاسای هەڵبژاردنی فەلەستین ژمارە (9)ی ساڵی 2005 ماددەی (4)دا هاتووە: دەبێت هەر لیستێک لە لیستەکانی هەڵبژادن ڕێژەیەک لە نوێنەرایەتی ئافرتان کاندید بکەن بەجۆرێک کەمتر نەبێت لەیەک ئافرەت لە: ١. ناوی سێ کاندیدی یەکەمی لیستەکە. 2. چوار ناوی دوای ئەوە. 3. پێنج ناوی دوای ئەوە. واتە (لە سێ کاندیدی یەکەم یەکێکیان ئافرەت بێت و لە ڕیزبەندی چوارەم تا حەوتەمی لیستەکە یەکێکی دیکەیان ئافرەت بێت و کاندیدی هەشتەم تا دوانزەیەم یەکێکی دیکەیان ئافرەت بێت. بەم پێیەش دەبێت لە (12) کاندید سیانیان ئافرەتبن).  ３.    شێوازی سەرپشک و ئارەزومەندانە؛ جۆری سێیەمی بەشداری پێکردنی ئافرەتانە لە پرۆسەی سیاسی و هەڵبژاردن، دیاریکردنی ڕێژەکەیان ئارەزوومەندانەیەو لە دەرەوەی پاڵنەری دەستور و یاسادایەو پارتە سیاسییەکان بە خواستی خۆیان ژمارەیەک لە ئافرەتان دەکەنە نێو لیستی هەڵبژاردنی پارتەکانیانەوە. باشترین نمونەی کارکردن بەم سیستمە وڵاتانی ئەسکەندەنافیان وەک (سوید و دانیمارک و نەرویج). کارکردن بە سیستمی کۆتای ئافرەتان وەک چارەسەێکی کاتی قۆناغەکە لە زۆرێک لە وڵاتانی دنیا تەبەنی کرا، ئەویش لە پای کەمی و لاوازی بەشداری سیاسی ئافرەتان بوو لە نێو کایەی سیاسیدا، بەڵام روبەڕووی کۆمەلێک ڕەخنە بوویەوە، هەر لە بارەیەوە بەشێک لە چاودێران و رەخنەگران پێیان وابوو "سیستمی کۆتای ئافرەتان" دەبێتە یەکێک لە سەرچاوەکانی جیاکاری "تەمییز" لە نوێنەرایەتی ئافرەتاندا، کە دەرەنجامەکەی گوزارشت ناکات لە دەنگی ئیرادەی دەنگدەران و بە دیاریکردنی بەشێک لە کورسییەکانی ئەنجومەنە ‌هەڵبژێردراوەکان. ئەمە جگە لەوەی دیاریکردنی کۆتای ئافەرەتان کاریگەری جێدەهێڵیت لەسەر شێوازی بەڕێوەچونی بانگەشەو پڕوپاگەندی هەڵبژاردن و شێوازی دیاریکردنی بازنەی هەڵبژاردن، دەرەنجامیش سیستمی کۆتا بە قازانجی دەسەڵاتی سیاسی و سیستمی حوکمڕانی کۆتایی دێت زیاتر لەوەی گوزارشت لە ڕای گشتی ئافرەتان بکات. هەرچۆنێک بێت "سیستمی کۆتا" وەک چارەسەرێکی سەرەتایی و ڕێخۆشکردن لە زۆر شوێنی دنیا تەبەنی کراوە، هەرچەندە وەک جیاکاریش لێی بڕواندرێت، بەڵام بۆ واقعێک گونجاوە کە ئافرەتان دەرفەتی کەمتریان پێدراوە بەشداری سیاسی بکەن بە هۆکارو ئاستەنگی کۆمەڵایەتی و کلتوری، کە لە زۆرێک لە وڵاتان ئاستەنگی جیدی بوونە، سەرەڕای ئەوەی دەبێتە هۆی چارەسەکردنی حکومەت و حوکمڕانی نێرینەو پیاوسالاری، کە بۆ بەشێکی زۆری وڵاتی جیهانی سێ بە گشتی و وڵاتانی عەرەبی بەتایبەتی ڕاستە. لە بەرامبەدا هێڵێکی بەرگری دروستبوو لەوەی کە کارکردن بە "سیستمی کۆتای ئافرەتان" دان بەوەدا دەنێن کە سیستمەکە لە بنەمادا جیاکارییە، بەڵام بە جیاکاری ئیجابی "تەمییزی ئیجابی" ناوی دەبەن، پێیان وایە لێرەوە دەتوانرێت پاڵ بە پارتە سیاسییەکانەوە بنرێت لەنێو هەیکەل و دامەزراوە حیزبییەکان گرنگی بە ڕۆڵ و پێگەی ئافرەت بدەن و ئامادەیان بکەن بۆ ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەکان، کە ئەمەش یەکێکە لە ئامرازە بەهێزەکانی بەشداریپێکردن و چالاککردنی ئافرەتان لە نێو ژیانی سیاسیدا و دەبێتە هۆی ڕزگارکردن و پاراستنیان و پاڵپشتیان لە کەنارگیری و پەراوێزخستنیان لە دام و دەزگاو دامەزراوەکانی دروستکردنی بڕیاری سیاسی لە دەوڵەتدا. بەمەش " کۆتای ئافرەتان" دەبێتە پاڵپشت، جارێک لەڕێگەی بەشداری لە چالاکی و ژیانی حیزبی و جارێکیش پاڵپشتی سیاسی بۆ بەشداریکردن لە پرۆسەی هەڵبژاردن و دامەزراوە هەڵبژێردراوەکان. ئەوەی دەمێنێتەوە یەکێک لە کێشە سەرەکییەکان ئەوەی لە "کۆتای ئافرەتان" دیاریکردنی میچ و سەقفی ڕێژەی ئافرەتانە، کە ئایا لە چوارچێوەی یاسادا و دەستوردا جێی بکرێتەوە یاخود جێبهێڵرێت بو خواستی پارتە سیاسییەکان و خۆ لادان لە بە یاسایی کردن، کە دیاریکردنی ئەو ڕێژەیەش گوزارشت لە ئیرادەو خواستی حیزبی سیاسی بکات. لەم ڕاپۆرتەدا چەند نمونەیەکی مەیدانی و کارکردن بە "سیستمی کۆتا" لە جیهاندا دەخەینەڕوو، لەوانەش؛ یەکەم: کیشوەری ئاسیا 1.    عێراق لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا مافی بەشداری ئافرەتان بەپێی دەستور و یاسا "کۆتای ئافرەتان" دیاریکراوە، بەپێی دەستوری هەمیشەیی عێراق ساڵی 2005 لە ماددی (49) بڕگەی (چوارەم)دا هاتووە "یاسای هەڵبژاردن ڕێژەیەک بۆ بەشداربووانی ئافرەتان دادەنێت، بە جۆرێک لە چارەکی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران زیاتر نەبێت" بە پێی ئەم دەقەش نابێت ڕێژەی کورسی ئەنجومەنی نوێنەران 25% بێتە خوارەوە. لە هەندێک حاڵەتیشدا ژنان توانیویانە لەدەرەوی سیستمی کۆتا کورسی ئەنجومەنی نوێنەران ببەنەوە و زیاتر لەو ڕێژەیەی بۆیان دیاریکراوە ئافرەت سەربخەن. ئەمە لە کاتێکدایە لە سەرەتای دروسبوونی عێراق و یەکەم پەرلەمانی عێراقدا لە ساڵی (1925)ەوە تا ساڵی (1980) ژنان مافی خۆ کاندیدکردنیان نەبووە بۆ ئەندامێتی پەرلەمان و (پەرلەمان،  ئەنجومەنی گەل یان دەسەڵاتی یاسادانان). -    لەدوای ساڵی 2003 و دەستپێکردنی قۆناغێکی نوێی حکومڕانی لە عێراق، "سیستمی کۆتای ئافرەتان" بە دەستور و یاسا جێگیر کراو لە خولی یەکەمی پەرلەمان لە ساڵی (2005) لە کۆی (275) ئەندام (70) ئافرەت بوون بە ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران لە عێراقدا لە ژێر سایەی سیستمی کۆتای ئافرەتان. -    لە ساڵی (2010) و لە هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنەکە ژمارەیان گەیشتە (83) ئەندامی ئافرەت لە کۆی (328) کورسی ئەنجومەنەکە. -    لە ساڵی (2014) و لە هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق جارێکی تر (83) ئەندامی ئافرەت لە کۆی (328) کورسی ئەنجومەنەکە. (22) ئافرەتیان لە دەرەوەی سیستمی کۆتا بە دەنگی خۆیان گەیشتنە ئەنجومەنی نوێنەران. -    لە خولی چوارەم و لە هەڵبژاردنی ساڵی (2018) ئافرەتان (84) ئەندامیان لە کۆی (329) ئەندام سەرکەوتن بۆ ئەنجومەنەکە. -    لە ئێستاشدا کە بەرەو هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران هەنگاو دەنێین، لە ساڵی 2020دا یاسای نوێی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (9) عێراقی کە (18) بازنەی هەڵبژاردنەوە زیادکرد بۆ (83) بازنەی هەڵبژاردن، ئەویش لە پێناو سەرکەوتنی ڕێژەی پێویستی "کۆتای ئافرەتان" لە سەرجەم بازنەکانی هەڵبژاردندا بۆ پڕکردەنەوەی 25%ی کورسییەکانی ئەنجومەنی نوێنەران، هەر وەک چۆن لە دەستوردا ئاماژەی بۆ کراوە.  ئەگەرچی ئەو ڕێژەیە لە ئافرەتان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بایەخی خۆی هەیە لە بەشداری ئافرەتان لە کایەی سیاسی عێراقدا، بەڵام نەتواندراوە ئەو ڕێژەیە لە دەسەڵاتی جێبەجێکردن و حکومەتدا ڕەنگبداتەوە. سەرباری ئەوەی زۆربەی سیاسییەکانی عێراق بەردەوام جەخت کە گرنگی ڕۆڵی ئافرەتان دەکەنەوە و بە نیوەی کۆمەڵگا ناویان دەبەی، بەڵام لە نێو دەسەكاتی جێبەجێکردندا لە باشترین دۆخدا ڕێژەکەیان 5% تێپەڕ ناکات، سەرەڕای ئەوەی 25%ی ئەنجومەنی نوێنەرانیان پێکهێناوە. بۆ نمونە؛ -    لەدوای ساڵی 2003 یەکەم و تاکە وەزیری ئافرەت لە حکومەتی ڕاگوزەردا (نەسرین بەرواری) بوو، کرا بە وەزیری ئاوەدانکردنەوە. -    ساڵی 2004-2005 حکومەتی عێراق بە سەرۆکایەتی ئەیاد عەلاوی (6) ئافرەت کرا بە وەزیر، کە زۆرترین ڕێژەی بووەو هیچ کات نەگەیشتووەتە ئەو ڕێژەیە بە کابینەی ئێستای حکومەتی کازمیشەوە. -    ساڵی 2005-2006 لە کابینەکەی ئیبراهیم جەعفەری (5) ئافرەت پۆستی وەزارەتیان پێ بەخشرا. -    ساڵی 2016-2010 لە کابینەی یەکەمی نوری مالیکی (3) ئافرەت وەزارەتەکانی عێرقیان وەرگرتووە. -    ساڵی 2010-2014 لە کابینەی دووەمی نوری مالیکی (2) ئافرەت لە حکومەتی عێراق وەزارەتیان وەرگرتووە. -    ساڵی 2014-2018 لە کابینەی حیدەر عەبادی (2) ئافرەت وەزارەتیان وەرگرت و یەکێکیان وەک وەزیری دەوڵەت پۆستەکەی وەرگرتبوو دواتر لە سەردەمی ڕاگەیاندنی چاکسازییەکانی عەبادیدا ئەو وەزارەتەش هەڵوەشایەوە -    2018-2019 لە کابینەکەی عادل عەبدولمەهدی لە سەرەتاوە کابینەکەی هیچ وەزیرێکی ئافرەتی تێدا نەبوو، لە کۆتایی تەمەنی کابینەکەشدا (1) ئافرەت متمانەی لە ئەنجومەنی نوێنەران وەرگرت بۆ وەزارەتی پەروەردە. -    کابینەی ئێستای مستەفا کازمی تەنها (2) ئافرەت لە کابینەی وزارییەکەیدا لە کۆی (24) وەزیر پۆستی وزاریان لایە. 2.    ئەردەن بۆ یەکەم جار لە ساڵی 1974 ماف بە ئافرەتانی ئەو وڵاتە درا کە  خۆیان کاندید بکەن بۆ ئەنجومەنی نوێنەران و ئەو دەفەتەش بەشێوەیەکی فعلی لە 1984 ڕەخسا بۆ ئافرەتان، بەڵام لەساڵی (2003)ەوە وڵاتی ئەردەن تەبەنی سیستمی کۆتای ئافرەتانی کرد، کاتێک یاسای هەڵبژاردن پەسەند کراو بەپێی یاساکەش (6) کورسی بۆ کۆتای ئافرەتان تەرخانکرا، لەگەڵ پاراستنی مافی کێبڕکێی ئافرەتان لەسەر کورسییەکانی دیکە کە دەمێننیەوە. دواتر و لە ساڵی 2010 بەپێی یاسا ڕێژەی کۆتای ئافرتان لە (6) کورسییەوە زیادکرا بۆ (12) کورسی و بۆ ڕێژەی (10%) ی کورسییەکانی ئەنجومەنی نوێنەران کە لە 120 کورسی پێکهاتبوو.  لە ساڵی 1974ەوە بۆ ساڵی 2016 تەنها (65) ئافرەت توانیویانە بگەنە ئەندامێتی ئەنجومەنەکە لە کۆی (780) کورسی لە ماوەی (42) ساڵی ئەنجومەنەکە. لە دواین هەڵبژاردنی ئەو وڵاتەشدا لە ساڵی 2020 کۆی (130) کورسی ئەنجومەنی نوێنەران (15) ئافرەت بە سیستمی کۆتا گەیشتوون بە ئەنجومەنەکە.  3.    فەلەستین یاسای هەڵبژاردنی ژمارە(9)ی ساڵی 2005 تایبەت بە هەڵبژاردن لە وڵاتی فەلەستین بە دەق "سیستمی کۆتای ئافرەتان" جێگیر کراو خرایە نێو سیستمی هەڵبژاردنەوە، بە جۆرێک لە ماددەی (4)ی یاساکەدا هاتووە: دەبێت هەر لیستێک لە لیستەکانی هەڵبژادن ڕێژەیەک لە نوێنەرایەتی ئافرتان کاندید بکەن بەجۆرێک کەمتر نەبێت لەیەک ئافرەت لە: ١. ناوی سێ کاندیدی یەکەمی لیستەکە. 2. چوار ناوی دوای ئەوە. 3. پێنج ناوی دوای ئەوە. واتە (لە سێ کاندیدی یەکەم یەکێکیان ئافرەت بێت و لە ڕیزبەندی چوارەم تا حەوتەمی لیستەکە یەکێکی دیکەیان ئافرەت بێت و کاندیدی هەشتەم تا دوانزەیەم یەکێکی دیکەیان ئافرەت بێت. بە پێیەش دەبێت لە (12) کاندید سیانیان ئافرەتبن).  بەپێی ئەم یاسایەش لە هەڵبژاردنی ساڵی 2006ی ئەو وڵاتە (17) ئافرەت و بەڕێژەی 12.8% گەیشتنە ئەنجومەنی یاسادانانی ئەو وڵاتە لە کۆی (132) ئەندام، ئەوە لە کاتێکدا بوو لە ساڵی 1996 ڕێژەی ئافرەت کە ئەنجومەنەکە 5.6% ئافرەت پێکیهێنابوو. 4.    هندستان ئەگەرچی لە هندستان کار بە سیستمی کۆتای ئافرەتان ناکرێت لەسەر ئاستی پەرلەمانی ئەو وڵاتە، بەڵام لەسەر ئاستی خۆجێیی (مەحەلی) ڕێژەی کۆتای ئافرەتان بە 33% جێگیر کراوە، ئەمە لە کاتێکدا نوێنەرایەتی ئافرەتان لە ئەنجومەنی نوێنەراندا 9% تێناپەڕێت لە ئەنجومەنی پیرانیش ناگاتە 10% بەبێ کارکردن بە سیستمی کۆتا. سەرباری ئەوە دەتوانیین بڵێین جێگیرکردنی سیستمی کۆتای ئافرەتان لەسەر ئاستی خۆجێیی یاسایی و دەستورییە، چونکە لە پێناو دەستبەرکردنی ئەو مافە گروپ و ڕێکخراوە ناوخۆی و نێودەوڵەییەکان فشاری زۆریان کرد بۆ جێگیرکردنی ئەو مافە لە دەستوردا تا لە هەمواری دەستوریدا و لە ساڵی 1993 سیستمی کۆتا لە ئەنجومەنە خۆجێییەکان جێگیر کرا، کە هەنگاوێکی گەورەبوو بە ئاراستەی لامەرکەزییەت و دیموکراسییەت و ڕێگەدان بە نوێنەرایەتی چین و توێژە پەروێزخراوەکانی کۆمەڵگا و بەتایبەتیش ئافرەتان. بەپێی ئەم سیستمە پێویستە یەک لەسەر سێی  ئەنجومەنە خۆجێیەکان ئافرەت بێت و یەک لەسەر سێی سەرۆکی ئەنجومەنەکان ئافرەت بێت.   ووەم کشوەری ئەفریقا 1.    مصر لە وڵاتی مصر بۆ یەکەم جار لە ساڵی 1979 کار بە سیستمی کۆتا کرا بە تەرخانکردنی 30 کورسی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەو وڵاتە بۆ ئافرەتان، دواتریش ژمارەکە بەرزکرایەوە بۆ 35 کورسی تایبەت بە ئافرەتان، کە ساڵی 1984 کرا بە 36 کورسی، بەڵام بەبڕیارێکی یاسایی لە ساڵی 1986 کارکردن بە سیستمی کۆتا هەڵوەشێندرایەوە، لەسەر ئەو بنەمایەی کارکردن بەم سیستمە پێچەوانەی دەستور و بنەماکانی یەکسانی نێوان ژن و پیاوە. جارێکی تر و لە ساڵی 2010 کارکردن بە سیستمی کۆتاو دیاریکردنی 64 کورسی لە کۆی (518) کورسی ئەنجومەنی نوێنەران جێگیرکرایەوە، هەرچەندە ئەم بڕیارە بەرهەڵستکارێکی زۆری بۆ دروستبوو تەنها وەکو فێڵ و حیلەیەکی پارتی دەسەڵاتدار لەو وڵاتە لێکدایەوە لە پێناو بەدەستهێنانی کورسی زیاتر لە ئەنجومەنەکەدا کە لەو خولەدا 100% کورسییەکانیان بردەوە. لەدوای شۆڕشی 25ی یەنایەری ساڵی 2011 ی ئەو وڵاتە سیستمی کۆتای ئافرەتان لە یاسای هەڵبژاردندا جێگەی کرایەوە، بە جۆرێک پێویست بوو لەسەر هەر پارتێکی سیاسی ئافرەت بخاتە ڕیزی لیستی کاندیدەکانیەوە، هەندێک لە چاودێرانی دۆخەکەش لەو وڵاتە وایان دەبینی کە ئەم هەوڵە دەبێتە هۆی پاشەکشەی بەشداری سیاسی ئافرەتان بەبێ ئەوەی ڕێژەیەک بۆ ئافرەتان دیاریکرابێت و پارتە سیاسییەکان ناچار نەکرێن لە شێوازی ڕیزبەندی کاندیدەکانیان.  لە پەرلەمانی ئەو وڵاتەشدا لە سەردەمی (عەبدول فەتاح سیسی) پرسی بەشداری ئافرەتان هەنگاوێکی گەورەی بڕیوەو هەندێک بە سەردەمی زێڕینی ئافرەتان لە ئەنجومەنەکەدا ناوی دەبەن، لە دواین هەنگاویشدا سەرۆک کۆماری مصر لە 8/1/2021 بڕایاری دامەزراندنی (28) ئەندامی ئەنجومەنەکەیدا (کە دەسەڵاتی سەرۆک کۆمارە) (50%) ئافرەت بوون واتە 14 پیاوو 14 ئافرەت بەمەش ژمارەی ئافرەت لە ئەنجومەنەکە گەیشتە (162)ئەندام لە کۆی (568) کورسی بە پێیەش ڕێژەی (28.52%)ی ئەنجومەنەکە پێکدەهێنن. 2.    باشوری ئەفریقا لە باشوری ئەفریقا تەبەنی کردنی سیستمی کۆتای ئافرەتان بۆ پارتە سیاسییەکان ئارەزوومەندایەنە یەکەم جاریش پارتی کۆنگرەی نیشتمانی ئەفریقی کە پارتی باڵادەستی ئەو وڵاتەبوو (3) کاندیدی ئافرەتی خستە لیستی هەڵبژاردنەوە، دواتر ئەزمونەکە پەرەیسەند لە هەڵبژاردنی ساڵی 1994 ڕێژەی ئافرەت لە پەرلەمانی ئەو وڵاتەدا گەیشتە (25%)، لە ساڵی 1999 ڕێژەکە بەرزبووەتەوە بۆ (27%) و ساڵی 2004 گەیشتووە بە (32.8%). سەرکەوتنی ئەم ئەزمونەش بەشی زۆری دەگەڕێتەوە بۆ خەباتی ئافرەتان و جوڵانەوە ئازادیخوازەکان، کە بەردەوام جەختیان لە ڕۆڵی سیاسی ئافرتان دەکردەوە بۆ پاراستن و پاڵپشتی سیاسی ئافرەتان تا گەیشت بە یاسایی کردنی سیستمی کۆتای ئافرەتان بەشێوەی "کۆتای ئارەزومەندانە" کە دواتر ئەو پرسە حیزبی کۆنگرەی نیشتمانی تێپەڕاند و پارتە سیاسییەکانی دیکەش سیستمی کۆتای ئافرەتانی ئارەزوومەندانەیان تەبەنی کرد. سێیەم: کیشوەری ئەوروپا 1.    سوید سوید یەکێکە لە وڵاتانی پێشەنگ لە پرۆسەی دیموکراسی و بەشداری ئافرەتان لە پرۆسەی سیاسی، بە جۆرێک بەر لە بیست ساڵ پێش ئێستا ژمارەی پێوانیەیی تۆمار کردووەو ڕێژەی ئافرەت لە پەرلەمانی ئەو وڵاتە گەیشتە بە ٤٥.٣%، ئەمەش لە ئەنجامی تەبەنی کردنی سیستمی کۆتای ئارەزوومەندانەی پارتە سیاسییەکان، بەشی زۆری فەزڵەکەش دەگەڕێتەوە بۆ دەستپێشخەری پارتی لیبراڵی سویدی کاتێک لە ساڵی ١٩٧٢ بڕیاریدا ڕێژەی ئافرەت لە نێو لیستی کاندیدەکانیدا کەمتر نەبێت لە ٤٠%ی کاندیدەکانی، ئەم هەنگاوەش وای لە پارتەکانی دیکەی ئەو وڵاتە کرد لە ساڵانی حەفتاو هەشتاکانی سەدەی ڕابردوو هەمان ڕێچکەی ئەو بگرنەبەر. لە هەنگاوێکدا پارتی دیموکراتی کۆمەڵایەتی ڕێژەکەی بەرزکردەوە بۆ ٥٠%ی کاندیدەکانی نێو لیستەکەی، بەبێ ئەوەی بەیاسا ڕێژەی کۆتای ئافرەتان چەسپێندرابێت. جێی ئاماژەیە، بەشێکی دیکەی وڵاتانی ئەسکەندەنافی وەکو (نەرویج و دانیمارک) کار بە سیستمی کۆتای ئارەزوومەندانە دەکەن و لەسەر ئاستی جیهان پێشەنگن لە زۆرترین ڕێژەی بەشداری ئافرەتان لە کایەی سیاسی و دروستکردنی بڕیاردا، ئەمەش نیشانەی سەرکەوتنی پارتە سیاسییەکان و ئیرادەی ڕاستەقینەی نوێنەرایەتی ئافرەتان و دەورو کاریگەرییان لە ناوەندەکانی بڕیار و حیزبە سیاسییەکان دەردەخات. 2.    بەلجیکا بەجیاواز لە بەشێک لە وڵاتان، بەلجیکا لە هەوڵی ڕاگرتنی هاوسەنگی نێوان ڕەگەزەکانی داوە لەنێو کاندیدی پارتە سیاسییەکان، بەجۆرێک، بەپێی یاسا نابێت دوو کاندیدی لایەنێکی سیاسی لە لیستەکانیاندا بەدوای یەکدا سەر بە هەمان ڕەگەزی پیاو یان ئافرەتبن، ئەمەش وادەکات جۆرێک لە دەرفەتی یەکسانی نێوان ڕەگەزە جیاوازەکان بێتە ئاراوە، بەم سیستمەش ڕێژەی ئافرەتان لە ساڵی ٢٠١٠ لە پەرلەمانی ئەو وڵاتە گەیشتە ٣٩%. پێویستە ئاماژە بەو ڕاستییە بکەین کە ئەو سیستمە لە سەرەتاوە بەو جۆرە نەبوو، بەڵکو لە ساڵی ١٩٩٤ بە دەقی یاسا ئەوە جێگیر کرا، کە پێویستە لیستی هەڵبژاردنی پارتەکان سێ لەسەر چواری هەمان ڕەگەز زیاتر نەبێت، بەمەش ڕێژەی ٢٥% بەرەو سەر بۆ ئافرەتان ئەو وڵاتە جێگیر کرا.   سەرچاوەکان -    دستور العراق ٢٠٠٥. -    فرمان صادق، نسا‌و العراق... نصف المجتمع و5% فی الحكومە، علی الموقع؛ https://kirkuknow.com/ar/news/62234?fbclid=IwAR1pCFILIbqEEuNjHsLDdIVBsQGpAk3Za7ReWu1J-LJ068JX9c2_qXH0KTo -    نڤرە للدراسات النسویە، نڤام الكوتا: نماژج وتگبیقات حول العالم، علی الموقع؛ https://nazra.org/sites/nazra/files/attachments/short_paper_overview_quota_systems_worldwide_ar_april2013.pdf -    نسا‌و فی البرلمان: بعیداً عن اڵارقام، علی الموقع؛ https://www.idea.int/sites/default/files/publications/Women%20in%20Parlament%20.pdf -    تراجع عدد النسا‌و فی مجلس النواب اڵاردنی، علی الموقع؛ https://www.alaraby.co.uk/society/%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%AC%D8%B9-%D8%B9%D8%AF%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%B3%D8%A7%D8%A1-%D9%81%D9%8A-%D9%85%D8%AC%D9%84%D8%B3-%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%A8-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%AF%D9%86%D9%8A -    قانون الانتخابات الفلسگنیە، قانون رقم (9) لسنە 2005 م بشأن الانتخابات، علی الموقع؛ http://muqtafi.birzeit.edu/pg/getleg.asp?id=14861 -    احمد فتحی،162 مصریە ببرلمان 2021.. عصر ژهبی للمرأە، علی الموقع؛ https://al-ain.com/article/golden-egyptian-women-parliament-2021  

شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو) ئێراننامە ( 6)   کەمتر لە مانگێکی ماوە بۆ هەڵبژاردنی سەرکۆمارێکی نوێ بۆ ئێران(١٨/حوزەیران). سوپای ئەو وڵاتە جیا لە ئەرکە سەربازییەکەی دەستی باڵاشی هەیە لە ئابووریی وڵاتدا، کۆمپانیا زەبەلاحەکان لە خولگەی بەرژەوەندییەکانی سوپادا دەسوڕێتەوە، وا ئێستاش دەیەوێت لە دەسەڵاتی جێبەجێکردنیشدا پشکی هەبێت و ڕاشکاوانە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ کاندیدای هەڵبژاردنی سەرکۆماری خۆیان دەنوێنن و میدیا و نوخبەی نزیکیشیان، سەرکۆمارێکی سەربازی بە فریادڕەسی قۆناغ وەسف دەکەن. چی وای کردووە سەرکۆمارێکی سەربازی، چاوەڕوانکراو بێت؟ هەل و ڕێگرییەکان چین بۆ هاتنی سەرکۆمرێکی سوپایی؟  هێشا یەکلانەبووەتەوە سیستمی سیاسیی ئێران، کام لەم مۆدێلەی سیاسیەکان لە سێ قەیرانەکە ڕزگاری دەکەن: سەرکۆمارێکی سیاسیی دپلۆمات (بۆ ڕزگاربوون لە پەراوێزیی)، ئابووریناسێکی سیاسیی (بۆ ڕزگارکردنی ئابووریی قەیراناوی) یاخود سەرکۆمارێکی سەربازیی (گێڕانەوەی شکۆی ئێران!). سەردەمی بایدن و چانسی سەربازییەکان دۆخی سیاسیی ئێران لە پۆلێنی ڕەوتە سیاسییەکانیدا، پاش ناڕەزایەتییەکانی بزوتنەوەی سەوزی ئێران(2009)، حاڵەتێکی دوو جەمسەری وەرگرت، ئەم پۆلێنە وەک کۆتایی نەوەدەکان، دنیای سیاسەتوانانی ئێرانی دابەشنەکردووە بۆ ڕیفۆرمیست و بناژۆخواز، کە لە هەموو حاڵەتێکدا لە ئاستی دەرەوەدا تەبا بوون و وەک تەواوکار بۆ بەرژەوەندییە باڵاکانیان، سیاسەتی ئێرانیان لەگەڵ وڵاتاندا ئاراستە دەکرد، هەنووکە سەرەڕای مانەوەی ڕەوتە باوەکانی پێشتر، دوو جەمسەرەکە سیاسەتکردنیان لەسەر بنەمای دانوستان یان هەڵشاخانەوە بەڕووی ئەمریکادایە، بەرەی یەکەم سوپایی و بەسیج و زۆرینەی پەرلەمانی ئێستا، کە لەگەڵ سەرکۆمارێکی سوپایی و توندکردنەوەی سیاسەتی ئێرانن بەرامبەر ڕۆژئاوا. بەرەی دووەم خۆی لە ڕیفۆرمیستەکان، میانڕەوانی میراتگری ڕەفسەنجانی، بناژۆخوازە بەرژەوەندیگەرا و میانرەوەکان( وەک برایانی لاریجانی و موتەهەری و...تاد). ئەم دوو جەمسەرە سەرلەبەری ئەژمار و هەژموونی سیاسییان لەسەر دانوستاندن و دژەدانوستاندن لە نێوخۆ و دەرەوەدا ڕێکخستووەتەوە، بانگەشە و کاندیدانی پێشوەختەشیان هەر ئەم ئارگیومێنتەیان کردووەتە خاڵی یەکەم. سەردەمی ترەمپ سەردەمی زاڵکەرەوەی قسەی بەرەی یەکەم بوو. چونکە تاران بەوە گەیشتبوو کە مامەڵەی ژێرکاریی و دانوستاندن لەگەڵ کۆشکی سپیدا لەسەردەمی ئەودا مەحاڵە. هەر لەبەر ئەوەش بوو پرۆئێرانییەکان، لۆبییە ژێربەژێرەکانی و وڵاتانی ئەوروپا نەیانتوانی وا لە واشنتۆن بکەن دەست لە فشار هەڵبگرێت، بۆیە گرەوی ئێران لەسەر کەوتنی ترەمپ و هاتنەوە سەرکاری دیموکراتەکان بوو. وا گرەوەکەی بە هاتنەسەرکاری بایدن، بە ئەنجام گەیشت، بەڵام ململانێی نێوان بەرەی دژەبەرجام وهەوادارانی بەرجام (٥+١)، تووندتر بووەتەوە.  سوپاییانی توندئاژۆ، خۆیان بە پیویست دەزانن نەیارانی دانوستاندنی ئێران و ڕۆژئاوا، کە باوەڕییان بە نمایشی تووندەهێزی ئێرانە، بەشێکیان سەرکردەکانی سوپان، ئەوانەی کە کەم تا زۆر بە پێی بۆ لوان، سەرەنێزەی خۆیان لە سیاسەت هەر لەسەردەمی جەنگی هەشت ساڵەوە تا هەڕەشەکردن لە سەرکۆمارانی خاتەمی و ڕۆحانی لە سیاسەتی حکومەتی ئێران وەرداوە. سوپاییەکان دەیانەوێت وەک فریادڕەس خۆیان بنوێنن و بەبنبەستگەیشتنی هەوادارانی گفتوگۆ بقۆزنەوە، تا ئێستا زیاتر لە چەندین ڕوخساری سوپایی ئەگەری خۆکاندیکردنیان ڕاگەیاندووە (سەعید محەمەد، رۆستەم قاسمی، محسن رەزایی، عەلی شەمخانی و محەمەد باقر قالیباف، حسین دهقان، ..تاد) ئەزموونی خۆ کاندیدکردنی سەربازییان درێژ مەودایە و خۆیان تاقیکردووەتەوە، بەڵام ئەوەی ئەمجارە شانسی زێتر کردووەن، چەن فاکتەرێکن. هۆکارەکانی خۆبەپێویستزانینی سوپاییەکان و دروستکردنی "کابینەی جەنگ"، لە هەڵبژاردنی ئاییندەدا، دەکرێت لە چەند خاڵیکدا کورت بکرێنەوە: ١. سیاسەتی نینۆککردنی ئێران، دەنگی ناڕەزایی نێو لایەنگرانی گوتاری ڕادیکاڵی شۆڕشی ئیسلامی ئێرانی، بەرزکردووەتەوە و وەک مالیک شەریعەتی پەرلەمانتاریی سوپایی دەڵێت جەنگی ئابووریی دژەئێران زۆر پێچاوپێچترە لە جەنگی سەربازی، خوێن ناڕژێت باوک ناکوژێت، بەڵام غرووری باوکان دەکوژێت، بۆیە دەبێت کابینەی دادێ، "کابینەی جەنگ" بێت. موختار پور یەکێکی دیکە لە سوپاییە پەرلەمانتارەکان باوەڕی وایە تەنها ڕێگەی ڕزگاریی سەرکۆمارێکی سەربازییە. ئەم بەرەیە لەو باوەڕەدان کە دۆخی وڵات سەرکۆمارێکی سەربازی پێویستە. ٢. هێرشەکانی ئەمریکا و ئیسرائیل، گوتاری سەربازییەکانی ئێرانی بەهێز کردووە، چونکە لەلایەک لەگەڵ ئەو هەموو سازشەی ئێران لە ٥+١دا، بەڵام ئەنجامەکەی سیاسەتەکانی ترمپ، کوشتنی سلێمانی و سنوردارکردنی ئێران لە عێراق و لوبنان و..تاد، تووندتربوونی سزاکان بوو، پەلامارەکانی ئیسرائیل لە سوریا بۆ سەر ئێران و پرۆکسییەکانی لێکەوتەوە. بۆیە باوەڕێک هەیە کە سیاسەتی کۆترەکان شکستی هێناوە و نۆرەی هەڵۆکانە. سیاسەتەکانی ترەمپ-یش بوارێکی بۆ گفتوگۆ نەهێشتەوە. ٣. ئەگەر گرەوی هەوادارانی  دانوستان ئەوە بووبێت بە گەڕانەوەی دیموکراتەکان، ئێران دۆخی ئابووریی باشتر دەبێت، ئەوا دیدگایەکی پێچەوانەش هەیە و بایدن-یش نەیشاردەوە کە سەردەمەکەی سەردەمی ئۆباما نابێت و ناتوانێت بگەڕێتەوە دواوە، ئاسانیش نییە بایدن سزا ئابوورییەکانی سەردەمی ترەمپ هەڵبگرێت،  گەر ئەم ئارگیومێنتە بتوانرێت لە ناو ژوورەکانی بڕیاری سیاسەتی دەرەوە جێی بکرێتەوە و ڕێبەری ئێران بهێنتە قەناعەت، ئەوا چانسی سەربازییەکان زێدەتر دبێت. 4. شانسێکی دیکەی برەوی سەرکۆمارێکی سەربازی، دۆخی ناڕەزایی و بایکۆتی ڕای گشتیی خەڵکە بەرامبەر هەڵبژاردنەکان لەلایەک و ئەو پاڵفتەکارییەی ئەنجومەنی پاراستنی دەستوور-ە کە ئەرکێکی ڕەتکردنەوە و پەسەندکردنی کاندیدەکانی سەرکۆمارە. لەم ڕووەوە تا ڕێژەی بایکۆت بەرزتر بێت چانسی سەربازییەکان زیاترە، ئەم ئەزموونە لە خولی یانزەیەمی پەرلەماندا تاقیکرایەوە، بەهۆی پاڵفتەکاری شوری پاسەوان و کەمی بەشداری خەڵکەوە، وایکرد پەرلەمانێکی توندئاژۆ و پایەسەربازی بێتەسەرکار. سوپا و سیاسەت، قەدەگەکراوێکی پیادەکراو ئایا سەرکۆمارەکانی دیکە ناسەربازی بوون؟ بێگومان نەخێر. هەرچەند ڕێبەری پێشووی ئێران (خومەینی)، چەندینجار بەشداریی سوپایی و دەسوەردانەکانی لە سیاسەتدا ناپەسەند داناوە، ئەو دەیووت: فەرماندەکان داخڵی هیچ حزب و گروپێکی سیاسی نەبن، ئەگەر سوپای پاسدار یان هەر هێزێکی سەربازی لە حزبایەتیدا کار بکات "پێویستە فاتیحەی ئەو سوپایە بخوێنرێت...جایز نییە... ڕژێمەکە دەکێشن بەیەکەدا... ئیسلام لاواز دەکەن..."، هەروەها دەیووت "هەڵبژاردنەکان کاری خۆیان دەکەن، چ پەیوەندییەکی بە سوپاوە هەیە... بۆ سوپا "دروست نییە"بچێتە ناو ئەم بابەتەوە. دیارە ئەم ڕێنماییانەی ڕێبەر نەک کاری پێنەکرا، بەڵکو مەرەکەبەی سەرکاغەز مایەوە، بەڵکو زیاتر لەوەش جەنگی ٨ساڵە ئەمەی تۆخکردەوە و لوتکەی دەسەڵاتیشیان وەرگرت. لە خودی رێبەری ئێستاوە، ڕەفسەنجانی، ئەحمەدی نەژاد، ڕۆحانی و لاریجانی...تاد. لە دەزگای سەربازییەوە داخڵی نێو سیاسەت بوون و پۆستەکانیان وەرگرت.  بۆیە ئارگیومێنتی ئەوەی کە سەربازییەک سەرکۆمار بێت، زیاتر لە جۆری گوتاردا جیاوازە گەرنا پاساوەکانی سەربازییبوون بۆ سەرکۆماریی پێشتر تاقیکراوەتەوە و شتێکی لە دۆخەکە نەگۆڕیووە، چونکە لە بنچینەدا سیاسەتی دەرەوە لەدەستی ڕێبەر و دەزگا ناهەڵبژێردراوەکاندایە، نەک حکومەت و وەزارەتی دەرەوە. گڵۆپی سەوزی هەر مامەڵەیەکی دەرەکی ئێران ڕێبەر هەڵیدەکات نەک سەرکۆمار، ئیتر چ ڕیفۆرمیست بێت یان بناژۆخواز.  گەر لە شیرازەی سیاسیی ئێران و پێگەی سەرکۆماریش بڕوانرێت دیارە کە سیستەمێکی تێکەڵی سەرۆکایەتی، پارلەمانی و پابەندی مەزهەبیە، لە چەندین جومگەشدا سیستەمێکی تاکڕەوی دینگەرایە و لوتکەی دەستەڵاتەکەی (رێبەر) بە پێی دەستووی ئێران دەستەڵاتی ڕەهای ناپابەندی هەیە لە هەمبەر پارلەمان و خەڵک و یاسادا.     ئێراننامە : زنجیرە بابەتێکە لە سەرووبەندی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئێراندا، لەبارەی سیستمی سیاسیی، هەرەمی دەسەڵات، پێگەی هەڵبژاردن لە نێو سیستەمەکەدا، ئاراستە و حزبەسیاسییەکان، دەزگاهەڵبژێردراو و ناهەڵبژێردراوەکانی نێو سیاسەت لە درەومیدیادا دەخرێنەڕوو ئێراننامە (1) .. هەڵبژاردن لەئێراندا ئێراننامە (2) سەرۆک کۆماری ئێران؛ مێژوو، پێگە و شێوازی هەڵبژاردنی ئێراننامە (3) ..شورای پاسەوان؛ پێگەی لە سیسستەمی سیاسی و ڕۆڵی لەهەڵبژاردنەکاندا ئێراننامە (4): ڕێبەری باڵای کۆماری ئیسلامیی ئێران؛ پێگە و دەسەڵاتەکانی ئێراننامە (5): سێ هەڵبژاردنەکەی ٢٠٢١ی ئێران؛ ئامار و تێبینیی گشتی  

راپۆرتی: یادگار سدیق گەڵاڵی كێڵگەی شیخان كە دەكەوێتە پارێزگای دهۆكەوە تا کۆتایی ساڵی ٢٠٢٠ حكومەتی هەرێم بڕی (٦ ملیۆن و ٨٤١ هەزار) بەرمیل نەوتی وەرگرتووە لەوكێڵگەیەو بڕی (١٥٢ ملیۆن و ٢٧٨ هەزار) دۆلار پشکی هەرێم بووە،تێكڕای بەرهەمی ڕۆژانەی ئەم کێڵگەیە بریتیە بووە لە (٣٦ هەزار و ٦٢٥ ) بەرمیل بووە و بەڵام لە ئێستادا ئاستی بەرهەمی کێڵگەکە رۆژانە بەرزبووەتەوە بۆ (٤٣ هەزارو ١٩٠ ) بەرمیل. شیکردنەوەی داهاتی کێڵگەی شێخان و پشکی حکومەتی هەرێم و کۆمپاکان لە داهاتی کێڵگەکە لەسەر بنەمای (ڕاپۆرتەکانی چالاکی کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن و گرێبەستە نەوتییەکان و دوا ڕاپۆرتی  کۆمپانیاکە) کە ڕۆژی سێ شەممە بەرواری  ١٨/٥/٢٠٢١  بڵاوی کردووەتەوە. لەم شیکردنەوەیەدا بڕی ئەو پارەیەی کۆمپانیاکان داویانە بە حکومەت و ئەو بڕەشی کە بۆ خۆیان ماوەتەوە لە ماوەی ساڵی ٢٠٢٠ دا لە کێڵگەی شێخان ئاشکرا دەکەین. سەبارەت بە ڕاپۆرتەکە:  ڕاپۆرتی کۆمپانیاکی گۆڵف کیستۆن سەبارەت بەو پارانەی کۆمپانیاکەیە کە لە داهاتی فرۆشی نەوت داوێتی بە حکومەت لە ساڵی ٢٠٢٠ دا و لە پێشەکییەکەیدا دەڵێت: ئەم ڕاپۆرتە وردەکاری ئەو پارانە ڕوون دەکاتەوە کە دراوە بە حکومەتی هەرێمی کوردستان لەلایەن کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن و ئەو کۆمپانیایانەی سەر بەون بۆ ساڵێ ٢٠٢٠، کە بەپێی بنەما(قاعدە) ئاشکراکردن و ڕوونی  ٤،٣ A کە لەلایەن دەزگای مامەڵەی دارایی لە شانشینی یەکگرتوو دەرچووە( DTR 4.3A) وە بە پێی لائیحەی راپۆرتی دانی پارە بەحکومەت ٢٠١٤ (Reports on Payments to Governments Regulations ( هەموارکراو لە ٢٠١٥) ( یاسای شانشینی یەکگرتوو ) وە تەفسیری ئێمە بۆ ڕێنماییەکانی پیشەسازی لە بەریتانیا کە دەرچووە لە لایەن دەزگای نێودەوڵەتی بەرهەمهێنەرانی نەوت و گاز. بە پێی یاسای (DTR 4.3A) داواکراوە لەو کۆمپانیایانەی کە تۆمارکراون لە بازاڕە داراییەکان و لە شانشینی یەکگرتوو کار دەکەن لە پیشەسازییە دەرهاتووەکاندا ، دەبێت کۆمپانیاکان ئەو پارانەی دەیدەن  بە حکومەتەکان لەو وڵاتانەی کە گەڕان و پشکنین، دۆزینە و پەرەپێدانی نەوت و گازی تێدا دەکەن ئاشکرابکەن و ڕایبگەیەنن. واتە بەپێی یاسا ناچارن کە داهاتاکانیان ئاشکرابکەن. ئێمە لە هەرێمی کوردستان پێویستمان بە دەرکردنی ئاوها یاسایەک هەیە تاوەکو کۆمپانیاکان ناچاربکات هەموو داهات و قازانجیان ئاشکرابکەن،یاسایەکی لەو شێوە خزمەتی روونی و شەفافییەت دەکات. هەروەها کۆمپانیاکە بنەمای ئامادەکاریی ئەم ڕاپۆرتەی دیاری کردووە بەوەی: لەم ڕاپۆرتەدا ئەو بڕە پارانەی کە ڕێژەکەی لە ٨٦ هەزار پاوەندی ستەرلینی کەمتر بێت داخڵ نەکراوە ، بەپێی ڕێنماییەکانی شانشینی یەکگرتوو ڕێگە پێدراوە. هەموو ئەو پارانای پەیوەستە بە گرێبەستی هاوبەشیکردن لە بەرهەم بۆ کێڵگەی شیخان لە لایەن گۆڵف  کیستۆنەوە دراوە بە وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێم. -    پێناسە و ڕوونکردنەوە بۆ هەندێ پێکهاتە و عنصری  ڕاپۆرتەکە کە لەهەمانکاتدا بەشێکی گرنگی هەر گرێبەستێکی نەوتین: شایستەی بەرهەم هێنان: بریتییە لە پشکی حکومەتی خانەخوێ  لە بەرهەم لەو ماوەی کە ڕاپۆرتەکە دەیگرێتەوە ،لە کێڵگەی شێخان کە لەلایەن گۆڵف کیستۆنەوە بەڕێوە دەبرێت.  ژمارەکان لە سەر بنەمای پشکە.  پشکی بەرهەمی نەوت دراوە بەشێوەی عەینی( بە نەوت) وە بەهای نرخەکەش ئاشکرا دەکەین  وەرگیرەاوە لە سەربنەمای حساباتی خەمڵاندنی داهات. خەرجی بەڕیوەبردنی لێدەرکراوە. موڵکانە: مۆڵکانە بەشێوەی عەینی دەدرێت (بە نەوت) بە حکومەت لەماوەی ساڵەکەدا لەبری دەرهێنانی نەوت.  بڕی مۆڵکانە بەپێی گرێبەستی هاوبەشیکردن لەبەرهەمی کێڵگەی شیخان دەدرێت. موڵکانەش بەهەمان شیوەی  شایستەی بەرهەم حساب کراوە. ڕێژەی موڵکانە بریتییە لە  ١٠٪ی کۆی بەرهەمی کێڵگەکە.  کرێی مۆڵەت و پەرەپێدان و بونیادنانی تواناکان: بریتین لە کرێی مۆڵەت، کرێی زەوی،بەکرێگرتن و ئاسایش و پارێزگاری و پێدانی خەرجی پەرەپێدانی تواناکان و خەرجی تر پەیوەست بە مۆڵەت یان ئیمتیاز دەگرێتەوە. پارەدان بۆ چاککردنی ژێرخان: بریتیە لە پێدان بۆ باشکردنی  ژێرخان چ  بەپێی گرێبەست یان بەشێوەی تر وەک چاککردنی رێگاکان. چاوەڕی دەکرێت  تایبەتبێت بە چاککردنی ژێرخانی ناوچەی گرێبەستەکە لە ماوەی گرێبەستەکەدا.  لە ڕاپۆرتەکەدا کۆمپانیا باسی ئەوە دەکات کە بەپێی گرێبەستی هاوبەشیکردن لەبەرهەمدا، حکومەت بەرهەمی کێڵگەکە وەردەگرێت وە لەلایەن یان لەبری حکومەت  دەفرۆشرێت و داهاتەکەی وەردەگرێت، وە لە و داهاتە پشکی کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن لە خەرجی و قازانج دەدرێت . واتە لە بری ئەوەی کۆمپانیا پارە بدات بە حکومەت، حکومەتی هەرێم لە دوای فرۆشی نەوتەکە پارەی پشکی کۆمپانیاکە دەدات. (ئەمە بۆ هەموو کۆمپانیاکانی نەوت ڕاستە). بۆیە کۆمپانیاکە دەڵێت لە بەرئەوەی داواکاری ڕاپۆرتەکەیە بەپێی یاسای بەریتانی بۆیە لەسەرمانە پشکی بەرهەمی هەرێم دیاری بکەین و ئاشکرای بکەین (ئەو پارەیەی کە حکومەتی هەرێم لە بازاڕ وەری دەگرێت). گرنگی یاسایەکی هاوشێوەی “یاسای ئاشکراکردن و روونی بەریتانیا” لەوەدایە رێڕەوی دارایی کۆمپانیاکان ئاشکرادەکات و  داهات و قازانجی کۆمپانیاکان ئاشکرا دەکات بۆ حکومەت و هاووڵاتی. ئاشکراکردنی سەرچاوەکانی داهات و شێوازی خەرجکردنی لە پێداویستییە سەرەکییەکانی حوکومڕانی دروستە و یەکێکە لەبنەماکانی لێپرسینەوە و بەرپرسیارێتی، جگە لەوەی یەکێکە لە داخوازییە هەنوکەییەکانی هاوڵاتیش. دەستکەوتنی زانیاری بۆ هاووڵاتی بشێکە لە مافی  مرۆڤ و پێشێلکردنی یان شاردنەوەی زانیاری پێشێلکردنی مافی مرۆڤە . بە پێی بنەمای ئازادی دەستخستنی زانیاری کە هەر لە سەرەتای دروست بوونی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە و لەساڵی ١٩٤٨دا دانی پیادا نراوە  بە بڕیار ١/٥٩ کە دەڵێ ” ئازادی گەشتن بە زانیاری مافێکی سەرەکی مرۆڤە” هەروەها مادەی ١٩ لە جاڕنامەی جیهانی مافی مرۆڤیش دا جەختی لەسەر کراوەتەوە. پەرلەمانی هەرێمی کوردستانیش یاسای ژمارە ١١ ی ساڵی ٢٠١٣  دەرکردووە  یاسای “یاسای مافی دەسکەوتنی زانیاری” وە بەتایبەت لە مادەی پێنج دا دەڵێت: ” هەموو کەسێک مافی ئەوەی هەیە کە داوا بۆ بەدەستهێنانی زانیاری پێشکەشبکات،ئەگەر ئەو بەڵگە نامەیەی کە زانیارییە داواکراوەکانی تێدایە لای ئەمدامو دەزگایەبێتکە داواکەی ئاراستە کراوە ئەوا پێویستە دانەیەک لەو بەڵگە نامەیەی پێ بدرێت” شایانی باسە تا ئێستا و دوای تێپەڕبوونی ٨ ساڵ بەسەریدا هێشتا ئەو یاسایە کارا نییە. لە کێڵگەی شێخان کۆمپانیای کۆڵف کیستۆنی بەریتانی پشکی ٨٠٪ ی هەیە لە کێڵگەکە و کۆمپانیای MOL ی هەنگاری ٢٠٪ ی پشکەکان وە حکومەتی هەرێمی کوردستانیش بەپێی گرێبەستەکان سەرەتا ١٠٪ ی کۆی بەرهەمی کێڵگەکە وەکو موڵکانە وەردەگرێت و پاشان کۆمپانیاکان رێژەیەک لە خەرجییەکانیان وەردەگرنەوە و ئەو نەوتەی دەمێنێتەوە قازانجی نەوتەکەیە، دوای لێ دەرکردنی خارجی و بەپێی هاوکێشەیەک لە نێوان هەرێم و هەردوو  کۆمپانیاکەدا دابەش دەکرێت، پاشان لە قازانجی کۆمپانیاکان بڕێک پارە دەدرێت بۆ پەرەرپێدانی تواناکان و چاککردنی ژێرخانی ناوچەی گرێبەستەکە.  لێرەدا ئێمە لەسەر بنەمای ئەم ڕاپۆرتەو ڕاپۆرتەکانی تری کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن و گرێبەستە نەوتییەکان بەرهەمی ڕۆژانە و کۆی بەرهەمی ساڵی ٢٠٢٠ و نرخی فرۆشی نەوتی شێخان و کۆی داهاتی فرۆشی کێڵگەکە لەماوەی ساڵەکەدا  لەگەڵ   پشکی هەر دوو کۆمپانیاکە (گۆڵف کیستۆن و ئێم ئۆ ئێڵ MOL) و حکومەتی هەرێم لە داهاتی کێڵگەکە لەماوەی ساڵی ٢٠٢٠ دا  بڵاو دەکەینەوە.    تێکڕای بەرهەمی ڕۆژانەی کێڵگەی شێخان بریتی بووە لە ٣٦,٦٢٥ بەرمیل نەوت کە لەماوەی ساڵی ٢٠٢٠ دا کۆی ١٣,٤٠٤,٧٥٠ بەرمیل بووە.  لە بەر ئەوەی جۆری نەوتی شێخان بریتییە لە نەوتێکی قورس و بە داشکاندنی ٢١ دۆلار لە ژێر نەوتی برێنتەوە دەفرۆشرێت  بۆیە تێکڕا نرخی بەرمیلێک نەوتی کێڵگەکە بە ٢٠.٨٧٩ دۆلار فرۆشراوە کە تێکڕای داهاتی کێڵگەکە بریتی بووە لە ٢٧٩ ملیۆن و ٨٧٤ هەزار دۆلار و ئەم داهاتەش بەم شێوەیە دابەشکراوە: حکومەتی هەرێم: چوار جۆر شایستەی وەرگرتووە کە بریتین لە :  ١- موڵکانە: ڕێژەی موڵکانە بەپێێ گرێبەستەکان ١٠% کۆی بەرهەمی هەرکێڵگەیەکە، حکومەت کۆی ١ ملیۆن  و ٣٤٠ هەزار و ٤٨٠ بەرمیل نەوتی وەکو مۆڵکانە وەرگرتووە کە کردویەتییە ٢٧ ملیۆن و ٩٨٦ هەزار دۆلار و هەریەک لە کۆمپانیاکان بەم شێوەیە موڵکانەیان داوە: ێ‌- گۆڵف کیستۆن:  ١ ملیۆن و ٦١ هەزار بەرمیل نەوت کردویەتییە ٢٢ ملیۆن و ١٥١ هەزار دۆلار. ب- ئێم ئۆ ئێڵ MOL::  ٢٧٩ هەزار و ٤٨٠ بەرمیل نەوت کردویەتییە ٥ ملیۆن و ٨٣٥ هەزار دۆلار. ٢- پشکی حکومەت لەبەرهەم: هەرێم بڕی ٥ ملیۆن و ٥٠١ هەزار بەرمیل نەوتی لە کۆمپانیا نەوتییەکان وەکو پشکی هەرێم وەرگرتووە کە کردوویەتییە ١١٤ ملیۆن و ٨٥٤ هەزار دۆلار. هەریەک لە کۆمپانیاکان بەم شێوەیە بەشداربوون لە پێدانی پشکی نەوت بە هەرێم لە کێڵگەکە:  ێ‌- گۆڵف کیستۆن: بڕی   ٤ ملیۆن و ٣٥٤هەزار بەرمیل  نەوت کە کردویەتییە ٩٠ ملیۆن و ٩٠٦ هەزار دۆلار. ب- ئێم ئۆ ئێڵ MOL : بڕی  ١ ملیۆن و ١٤٧ هەزار بەرمی کە کردوویەتییە  ٢٣ ملیۆن و ٩٤٨ هەزار دۆلار. ٣- کرێی مۆڵەت و پەرەپێدان و بونیادنانی تواناکان: هەرێم تێکڕا ٩ ملیۆن و ١٩٦ هەزار دۆلاری وەرکرتووە بۆ کرێی مۆڵەت، کرێی زەوی،بەکرێگرتن و ئاسایش و پارێزگاری پێدانی خەرجی پەرەپێدانی تواناکان بەم شێوەیە :  ێ‌- گۆڵف کیستۆن: بڕی ٧ ملیۆن و ٣٥٧ هەزار دۆلار.      ب- ئێم ئۆ ئێڵ MOL: بڕی ١ملیۆن و ٨٣٩ هەزار دۆلار. ٤- پارەدان بۆ باشککردنی ژێرخان: بریتیە لە پێدان بۆ باشکردنی  ژێرخان چ  بەپێی گرێبەست یان بەشێوەی تر کە خۆی لە لێدانی بیری ئاو، بنیادنانی دابینکردنی تۆڕی ئاو و دروستکردنی ڕێگای گوندەکان دا دەبینێتەوە، بۆ ئەومەبەستە  حکومەت بڕی ٢٥٣ ملیۆنی وەرگرتووە بەم شێوەیە:  ێ‌- گۆڵف کیستۆن:  ٢٠٢ هەزار دۆلار              ب- ئێـم ئۆ ئێڵ MOL: ٥١ هەزار دۆلار تا کۆتایی ساڵی ٢٠٢٠ هەرێم بڕی ٦ ملیۆن و ٨٤١ هەزار بەرمیل نەوتی وەرگرتووە لە کێڵگەی شێخان و بڕی  ١٥٢ ملیۆن و ٢٧٨ هەزار دۆلار پشکی هەرێم بووە.     داهاتی کۆمپانیاکان لە کێڵگەی شیخان: هەریەک لە کۆمپانیای  گۆڵف کیستۆن بە خەرجی و قازانجەوە بڕی ١٠٠ ملیۆن و ٩٠٠ هەزار دۆلاری وەرگرتووە و کۆمپانیای ئێم ئۆ ئێڵ بڕی ٢٦ ملیۆن و ٦٨٠ دۆلار. بەمانایەکی تر هەرێم لە داهاتی کێڵگەکە ٥٤٪ ی بۆ ماوەتەوە و هەردوو کۆمپانیاکەش ٤٦٪. ئەم داهاتە خەرجی گواستنەوەی بۆری هەرێم و تورکیای تیا نییە.  کێڵگەی شێخان دەکەوێتە پارێزگای دهۆکەوە، ٦٠ کیلۆمەتر لە باکوری رۆژئاوای هەولێر. کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن کە کۆمپانیایەکی بەریتانییە پشکی ٨٠% کێڵگەکەی هەیە و کۆمپانیای MOL هەنگاری ٢٠% پشکەکانی هەیە. نەوت لەم کێڵگەیەدا سالی ٢٠٠٩ دۆزرایەوە ، لەساڵێ ٢٠١٣ وە بەرهەم هێنان دەستی پێکردووە. تا ئێستا زیاتر لە ٧٠ ملیۆن بەرمیل نەوت لەم کێڵگەیە بەرهەم هاتووە. جۆری نەوتی ئەم کێڵگەیە نەوتی قورسە و بە کەمترلە ٢١ دۆلار لەژێر نرخی برێنتەوە دەفرۆشرێت. تێچوی بەرهەمهێنان Opex بۆبەرمیلێک نەوت لەم کێڵگەیە، بەپێی زانیاریەکانی گۆڵف کیستۆن بریتییە لە ٢.٦ دۆلار  . تێكڕای بەرهەمی ڕۆژانەی ئەم کێڵگەیە بریتیە لە ٣٦ هەزار و ٦٢٥ بەرمیل بووە و لە ئێستادا ئاستی بەرهەمی کێڵگەکە رۆژانە بریتییە لە ٤٣ هەزارو ١٩٠ بەرمیل.