شیكاری: درەو هەرێمی کوردستان خاوەن یەدەگێکی گەورەی گازی سروشتییە، بەشی زۆری یەدەگەکەشی دەکەوێتە سنوری پارێزگای سلێمانی و ئیدارەی گەرمیانەوە، هەربۆیە ئەگەر حکومەتی هەرێم گازی سروشتی هەناردەی دەرەوە بکات ئەوا (80%) گازی ئەم ناوچەیە پێکیدەهێنێت. گازی هەرێمی کوردستان دەتوانێت لە ئایندەی نزیکدا (%16) پێداویستی تورکیا پڕبکاتەوە، جێگا بە گازی ئێرانی لە تورکیا لێژ بکات. وەک چۆن دەتوانێت بە ڕێژەی (23%) بەشداری لە پێداویستی ڕۆژانەی هێڵی بۆری نابۆکۆ بکات و ڕکابەری غازی ڕوسی بکات بۆ پڕکردنەوەی بەشێکی پێداویستی یەکێتی ئەوروپا.  یەکەم: یەدەگی  غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان بەشێک لە سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەدەن هەرێمی کوردستان خاوەنی (3%)ی یەدەگی غازی جیهانە، یەدەگی غازەکەی بە 100-200 ترلیۆن پێ سێجا مەزەندە دەکرێت کە دەکاتە نزیکەی (2.8-5.7) ترلیۆن مەتر سێجا، کە بەشی زۆری لە ناوەڕاست و باشوری هەرێمی کوردستان چڕ بووەتەوە، گەورەترین و دیارترینیان کێڵگەکانی غازی (بنەباوێ، کۆرمۆر، خورمەڵە، میران، چەمچەماڵ، کوردەمیر...)ە.  ئاماری جیاواز بەردەستن کە ئەو ڕاستییە دەسەلمێنن هەرێمی کوردستان خاوەنی ئەو غازە زۆرەیە، بۆ نمونە بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی پەیمانگای ئۆکسفۆرد بۆ لێکۆڵینەوەی وزە، لە ژێر ناوی (Under the Mountains :Kurdish Oil and Regional Politics) کە (Robin Mills) نوسیویەتی و لە مانگی 1ی ساڵی 2016 بڵاوی کردووەتەوە، ئاماژەی بە قەبارەو بەشێک کێڵگەکانی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان داوە، بەشی هەرە زۆری ئەو یەدەگەش دەکەوێتە سنوری پارێزگای سلێمانی و ئیدارەی گەرمیانەو و بەشێکیشی دەکەوێتە سنوری پارێزگای هەولێر و دهۆکەوە (بڕوانە چارتی ژمارە (1))   چارتی ژمارە (1) هاوکات بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی دەستەی ڕوپێوی جیۆلۆجی ئەمریکی (United States Geological Survey) هەرێمی کوردستان خاوەنی زیاتر لە (60) ترلیۆن پێ سێجا غازی سروشتییە. هەروەها (تۆنی هیوارد) سەرۆکی کۆمپانیای (Genel energy) تورکی لە ساڵی ٢٠١٥ ڕایگەیاند مەزەندە دەکرێت هەرێمی کوردستان خاوەنی (5) ترلیۆن مەتر سێجا غازی سروشتی بێت کە نزیکەی (١٧٧) ترلیۆن پێ سێجایە.  بەپێی زانیارییەکانی کۆمپانیای دانا غازی ئیماراتی لە ساڵی ٢٠١٥، یەدەگی غازی سروشتی تەنها لە کێڵگەکانی (کۆرمۆر و چەمچەماڵ) بە (٧٥) ترلیۆن پێ سێجا دەخەمڵێنرێت. بە گوێرەی (ڕاپۆرتەکانی وزەی ئەمەریکی) و (Gaffney Cline Associates) یەدەکی سەلمێنراوی غازی هەرێمی کوردستانی عێراق (۲٥) تریلیۆن پێ سێجایە، هەروەها یەدەکی غازی نەسەلمێنراو دەخەمڵێنن بە (۲۰۰) تریلیۆن پێ سێجا.  هەروەها بە گوێرەی پێشبینییەکانی ڕێکخراوی وزەی جیهانی (IEA)، هەرێمی کوردستان لە توانایدایە تا ساڵی ٢٠٣٥ بە قەبارەی (٢٩)ملیار مەتر سێجا ساڵانە وەبەرهێنانی خۆی لە کەرتی غاز پەرە پێبدات، توانای خۆی ١٤% بەرزبکاتەوە لە دەکاتە (٤)ملیار مەتر سێجای ساڵانە.  هەموو ئەم ئامارانە ئەو ڕاستییە دەسەلمێنن، کەهەرێمی کوردستان قەبارەیەکی گەورەی غازی سروشتی هەیەو شایەنی ئەوەیە پشتی پێ ببەسترێت. دووەم بەرهەم هێنان لە گازی سروشتی هەرێمدا حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (4) کێلگەی گازی  دەستی پەرەپێدان و بەرهەمهێنان کردووە، ئەوانیش (کۆرمۆر – چەمچەماڵ) لە ساڵی (2009) وە لە بەرهەم هێندانایە، ئەم کێڵگەیە کە لەلایەن کۆمپانیای (دانا گاز)ی ئیماراتییەوە وەبەرهێنانی تێدا دەکرێت، لە مانگی کانونی دووەمی 2022 لە ڕایگەیاندراوێکدا ئەوەی ئاشکرا کرد، لە كێڵگەی (كۆرمۆری چەمچەماڵ) ئاستی بەرهەمهێنانی ‏گازیان بەرزكردووەتەوە و گەیشتووەتە (452 ملیۆن) پێ سێجای ڕۆژانە.‏ وەك ئەوەی کۆمپانیاکە دەیڵێت، پلانیشیان هەیە تا مانگی نیسانی 2023، ئاستەكە بگەیەننە (700 ملیۆن) پێ ‏سێجای ڕۆژانە.‏ له‌ ئێستادا كێڵگه‌كه‌ سێ جۆر به‌رهه‌می هه‌یه 1.    ڕۆژانه‌ (452) ملیۆن پێ سێجا (13ملیۆن مه‌تر سێجا) گازی سروشتی به‌رهه‌م ده‌هێنێت و له‌ ڕێگه‌ی بۆڕیه‌وه‌ ده‌نێردرێت بۆ هه‌ردوو وێستگه‌ی كاره‌بای چه‌مچه‌ماڵ و هه‌وڵێر. 2.    ڕۆژانه‌ بڕی (22) هه‌زار به‌رمیل كۆندێنسه‌یت به‌رهه‌م ده‌هێنێت و به‌تانكه‌ر ده‌گوازرێته‌وه‌ بۆ وێستگه‌ی په‌مپی خورمه‌ڵه‌و تێكه‌ڵ به‌ نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان ده‌كرێت بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی كوالێتی نه‌وتی هه‌رێم و حكومه‌تی هه‌رێم به‌نرخی ڕۆژ له‌ كۆمپانیاكه‌ی ده‌كڕێته‌وه‌ 3.    بڕی (1050) تۆن گازی شل LPJ به‌رهه‌م دێت و داناگاز خۆی ده‌یفرۆشێته‌وه‌ كۆمپانیا ناوخۆیه‌كان و له‌ ئێستادا كۆمپانیای ساوس كوردستان ده‌یكڕێت و ده‌یگوازێته‌وه‌. هەروەها (خورمەڵە) کە کێڵگەی نەوت و گازە و سوتەمەنی بۆ ویستگەی کارەبا دابین دەکات و لەلایەن کۆمپانیای (کار)ەوە بەڕێوە دەبرێت، بەڵام تا ئێستا هیچ زانیارییەکی ئەوتۆ لە بارەی بڕ و قەبارەی بەرهەمەکەیەوە بەردەست نییە. کێڵگەکانی دیکەش کە بریتین لە (بنەباوێ) لە پارێزگای هەولێر و (میران) لە پارێزگای سلێمانی کۆپانیای گەنێڵ ئەنێرجی تورکی کاریان تێدا دەکات و لە قۆناغی هەڵسەنگاندن و پەرەپێداندان. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) خشتەی ژمارە (1) کۆمپانیاو کێڵگەکانی غاز لە هەرێمی کوردستان تێبینی: بەرهەمی غازی کێڵگەی کۆرمۆر و چەمچەماڵ بۆ وێستگەکانی کارەبا بەکاردێت، بەڵام بەرهەمی غازی ماڵان LPG کۆندێنسێت کۆمپانیا بۆخۆی دەیفرۆشێت سێیەم: بایەخی گازی سروشتی هەرێم بۆ تورکیا و یەکێتی ئەوروپا وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا، لە دەستپێکی ساڵی 2022 كۆمپانیای "دانە گاز" بەرزكردنەوەی بەرهەمهێنانی غازی لە هەرێمی كوردستان بۆ ‏ئاستێكی پێوانەیی ڕاگەیاند، لە ڕاگەیەندراوێكدا كۆمپانیاكە، كە لە هەرێمی كوردستان كاری بەرهەمهێنانی غازی ‏سروشتی دەكات، ڕایگەیاندووە، لە كێڵگەی كۆرمۆری چەمچەماڵ ئاستی بەرهەمهێنانی ‏غازیان بەرزكردووەتەوە و گەیشتووەتە (452) ملیۆن پێ سێجا ڕۆژانە.‏ بەراورد بە ساڵی 2018، ئاستی بەرهەمهێنانەكە 50% زیادیكردووە، وەك ئەوەی دانە ‏گاز دەیڵێت، پلانیشیان هەیە تا مانگی نیسانی 2023، ئاستەكە بگەیەننە (700) ملیۆن پێ ‏سێجا ڕۆژانە. بەم پێیەش بێت و کێڵگە گازییەکانی دیکەی هەرێمیش نەگەنە بەرهەمهێنان ئەوا هەرێم کوردستان ئەو بەرهەمە گازەی دەتوانێت بەرهەمی بهێنێت لە توانایدا دەبێت هەناردەی گازی سروشتی بکات بۆ دەرەوە. بەپێی ڕاپۆرتێکی ڕێکخراوی دۆر کە لە ساڵی (2015) بڵاوی کردووەتەوە لە ژێر ناونیشانی (سلێمانی: شانشینی نەوت گازی کوردستان)، ئاماژەی بەوە کردووە کە؛ 1.    تورکیا بەهۆی ئەوەی دوو لە کێڵگە گەورەکانی گازی سروشتی هەرێمی لە پارێزگای سلێمانی کێڵگەی (میران) و لە سنوری پارێزگای هەولێر کێڵگەی (بنەباوێ)ی بەدەستەوەیە دەتوانێت هەیمەنەی تەواو بکات بەسەر گازی سروشتی هەرێمی کوردستان کە تورکیا و ئەوروپا چاویان لەسەرییەتی و ئومێدیان لەسەر هەڵچنیوە. 2.    هەرێمی کوردستان ئەو گازەی دەتوانرێت لە داهاتوودا بەرهەمی بهێنێت (80%)ی لە پارێزگای سلێمانی دەبێت، ئەگەر بیەوێت هەمان ئەو بڕەشی وەک کۆمپانیای "دانا گاز" ڕایگەیاندووە لە کێڵگەکانی (کۆرمۆر) هەناردە بکات دەتوانێت نزیکەی (16%)ی  پێداویستی گازی تورکیا دابین بکات، بە مانایەکی دیکەش دەشتوانێت بەشداری لە هەناردەی گاز بۆ ئەوروپا بکات لە ڕێگەی هێڵی بۆری (نابۆکۆ)وە بە ڕێژەی بەشداری (23%) و هەیمەنەی روسیا کەمدەکاتەوە لە حاڵەتی سەرکەوتنیدا. 3.    هاوکات دەتوانێت بە ڕێژەی نزیکەی (20%) بەشداری بکات لە کەمکردنەوەی هەیمەنەی ئێران بەسەر تورکیادا کە ساڵانە زیاتر لە (10 ملیار) مەتر سێجا گاز لە وڵاتەوە هاوردە دەکات. لەم بارەیەوە بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)) خشتەی ژمارە (2) توانای گازی هەرێم و پێداویستی تورکیا و یەکێتی ئەوروپا سەرچاوەکان -    ڕاپۆرتی ڕێکخراوی دۆر، سلێمانی: شانشینی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان، ڕێکخراوی دۆر بۆ زانیاری نەوتی کوردستان، ساڵی بڵاوکردنەوە 2015. -    ڕاپۆرتی درەو، غازی هەرێم  لە كێشمەكێشمی ئێران و توركیادا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9956 -    یادگار سدیق گەڵاڵی، سەربەخۆیی دارایی و دابەشبوونی جوگرافی کێڵگەکانی نەوت وگازی هەرێم؛ https://www.zamenpress.com/Detail_wtar.aspx?jimare=3464 -    وریا عەبدولخالق، بلۆکی کۆرمۆر؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9701 -    داستان سدیق، كارەبا و غازی ماڵان بۆ كەمە؟ دانەغاز بەرهەمهێنانی غازی سروشتیی گەیاندووەتە ئاستێكی پێوانەیی؛ https://esta.krd/124272/

  نەوزادی موهەندیس •    هەرێمی كوردستان تائێستا بەپێی دەستوری هەمیشەیی عێراقی ساڵی 2005 هەرێمێكە لەچوارچێوەی دەوڵەتی عێراقی فیدڕاڵدا.هەربۆیە لەلایەك ئەرك و دەسەڵاتی دیاریكراوی لە ئەستۆدایە و لەلایەكی تریشەوە مافی دەستوری تایبەت بەخۆی هەیە.هەربۆیە هەرێمی كوردستان لەلایەك ناتوانێت وەكو دەوڵەتێكی سەربەخۆ هەڵسوكەوت بكات لەڕووی سیاسیەوە بێت یان بارزگانی و ئەمنی و كۆمەڵایەتیشەوە بێت لەدەرەوەی سنورە نێودەوڵەتیەكانی دەوڵەتی عێراقیدا بەبێ‌ ڕەزامەندی دەوڵەتی ناوەند. لەلایەكی تریشەوە ئەم هەرێمە لەكاتی هەڕەشە و مەترسیە دەرەكیەكاندا بۆی هەیە داوا لەدەوڵەتی ناوەندی و سوپای وڵات بكات كە بیپارێزن لەهەر هەڕەشە و فشار و مەترسیەكی دەرەكی.بۆیە تا ئەو سات و كاتەی كە پەیوەندی هەرێمی كوردستان بە دەوڵەتی ناوەندیەوە لەسەر بنەمای فیدڕاڵی بێت،پێویستە بەم سیسمە كاربكرێت كە لە زۆر ڕوەوە قازانج و سوودی گەورەی بۆ هەرێمی كوردستان تیادایە، تائەوكاتەی زەمین و زەمانی گونجاو دێتە پێشەوە بۆ جیابونەوە و سەربەخۆبوون. •    ئاشكرایە هەرێمی كوردستان خۆشبەختانە دەوڵەمەندە بە نەوتی خاو ((45-60 ملیار بەرمیلی یەدەگی )) و غازی سروشتی((5,2 تریلیۆن مەترسێجا)) و هەمەجۆر كانزای سروشتی تر.كە هەموانیان گەر بە پلان و عەقڵ و ئیدارەیەكی ژیر و حەكیم و زانستی و لێزانانەوە ببرێن بەڕێوە ئەوا دەبنە سەرچاوەی داهاتی زۆر و زەوەند و مایەی خۆشگوزەرانی و ئاوەدانبونەوەی زیاتری وڵات و گەشە و پێشكەوتنی كۆمەڵگای كوردەواریش لەهەموو ڕوەكانەوە .بەڵام گەر بە پێچەوانەشەوە ئەم سەروەت و سامانە سروشتیانە بە بیری تەسكی كەسی یان حیزبی یان لەبەرژەوەندی گروپێك یان كۆمپانیایەكی دیاریكراو مامەڵەی پێوەبكرێت بەشێوەی تاریكاوی و ناشەفاف ئەوا نەك هەر نابێتە مایەی خۆشگوزەرانی تاك و خێزان و كۆمەڵگا بەڵكو دەبێتە مایەی هەڕەشە و مەترسی بۆ سەر ئێستا و ئایندەی هەرێمەكەشمان و دەبێتە هۆی قەرزار باری و كەڵەكەبونی قەرزی زۆرو زەوەندی وڵاتان و كۆمپانیاكانیش و بۆ دەیان ساڵی ئایندەش هەروا دەمێنێتەوە. •    بۆیە نەوت و غازی سروشتی لەهەموو جیهاندا و بەتایبەتیش لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە دەوڵەمەندە بەهەردوو سەرچاوەی وزەكەوە لە ((نەوت و غازی سروشتی)) بەتایبەتیش وڵاتە عەرەبیەكان، بەشێوەیەك  بەپێی ئاماری ساڵی 2020 وڵاتانی عەرەبی بەڕێژەی 55.7% یەدەگی نەوتی جیهانیان تیادایە  كە یەكسانە بە 715.8 ملیار بەرمیل نەوتی خاو كە لە 5 وڵاتی عەرەبیدا هەیە بەڕێژەی 92.7% كە بریتین لەهەریەكە لە ((سعودیە و عێراق و كوێت و ئیمارات و لیبیا))و بەڕێژەی 26.5% یەدەگی غازی سروشتی جیهانیان تیادایە كە بەم ڕێژانە لەهەر سێ وڵاتانی ((قەتەر 43.8% و سعودیە 16.9% و ئیمارات 11.2%)). •    بۆیە نەوت و غازی سروشتی هەمیشە وەكو چەكێكی یان شمشێرێكی دوو دەم وایە گەر بەڕاست ودروستی و لە چوارچێوەی مامەڵە و یاسا و ڕێسا كاریپێكراوە جیهانیەكان و هاوجووت لەگەڵ بەرژەوەندی زلهێزەكان و كۆمپانیا زەبەلاحە نەوتیەكاندا هەڵوسكەوتی لەگەڵدا كرا ئەوا سەرەڕای ئەوەی كە كۆمپانیاكان قازانی زۆر دەكەن بەڵام لێشدەگەڕێن كە خاوەنی سەرچاوەكانیش قازانج بكەن، بەڵام ئەویش لەسنورێكی دیاریكراودا. خۆ ئەگەر بە پێچەوانەی سیاسەت و بەرژەوەندیەكانی ئەوانەوە جوڵایتەوە ئەوا دەبێتە مایەی سەرخواردن و مایەپووچبوون ولەناوچوون و ڕووخاندنی دەسەڵات و وڵاتەكەشت .هەروەكو چۆن ڕوویدا لەگەڵ حەمەڕەزا شای ئێران و صدام حسێنی عێراق و موعەمەی قەزافی لیبیا و هۆگۆ شافێزی فەنزەوێلا و گەلێكی تریش. •    لە ئێستادا هەرێمی كوردستان كە لەساڵی 2002وە بیرە نەوتەكانی تەقتەقی هەڵدایەوە و دەستیكرد بە فرۆشتنی نەوت بەدەوە و دواتریش واژۆكردنی 42 گرێبەستی جیاوازی نەوتی(( 5-50 ساڵی))  لەگەڵ 26 كۆمپانیای جیاواز و لە 50 بلۆكی نەوتیدا،و دواتریش بەناوی پیادەكردنی سیاسەتی سەربەخۆی ئابوریەوە،كەوتە فرۆشتنی نەوت لەڕێگەی بۆری نەوتی عێراق-جیهان توركیەوە بە ئاشكرا و بێ‌ مۆڵەت وەرگرتن لەبەغداد و بێ هاوكاری و هەئاهەنگی لەگەڵیدا.ئەوەی كە لەسەر زەمینەی واقع دەیبینین بریتیە لەوەی كە حكومەتی هەرێم خۆی پابەندكردوە بەو گرێبەستە نەوتیانەوە لەگەڵ كۆمپانیكاندا و مانگانە زیاد لە نیوەی داهاتەكەی دەداتەوە بە (( خەرجی كۆمپانیان و كرێی بۆری گواستنەوەی نەوت وپاراستن و صیانەكردنی بۆریەكان و قەرزی كەڵەكەبووی چەند ساڵە و ...هتد.))كە بونەتە مایەی ئەوەی حكومەتی هەرێم نەتوانێت تەنانەت مووچەی مانگانەی فەرمانبەرانی خۆشی لەكاتی خۆیدا دابینبكات و پڕۆژە خزمەتگوزاری و ئاوەدانیەكانیش جێبەجێبكات.بەرئەنجام هەرێمی كوردستان زیانی بەركەوتوە نەك قازانج. •    مەترسیەكانی سەر قەوارەی هەرێمی كوردستان تایبەت بە فرۆشتنی غازی سروشتیشەوە ،بەڕای بەندە گەر بەم عەقڵ و پلان و بیركردنەوەیەی نەوتی خاوەكە بێت ئەوا لە غازی سروشتیەكەشدا نەك هەر زیانی گەورەمان بەردەكەوێت لەڕووی ئابوریەوە ،بەڵكو مەترسی لەناوچوونی قەوارەی هەرێمەكەشمان دێتە ئاراوە ئەوە واز لە قازانجكردن هەربێنە!!. چونكە غازی سروشتی لە ئێستادا و بۆ ئایندەش لە جیهاندا دەبێتە جێگرەوەی سەرەكی نەوتی خاو لە پیشەسازیە هەمەجۆرەكاندا و بۆ گەرمكردنەوە و بەگەڕخستنی كارگە پیشەسازیەكان و وێسگەكانی بەرهەمهێنانی كارەباو ..هتد.چونكە لەلایەك نرخی هەرزانترە لەنەوتی خاو و لەلایەكی تریشەوە هاوڕێی ژینگەیە و پاك و خاوێنە و پاشەڕۆی پیسكەریشی نیە.هەرێمی كوردستان بەو بڕە یەدەگەی كە هەیەتی((5,2 تریلیۆن سێجا))، ناتوانێت ببێتە بەدیل و جێگرەوەی وڵاتانی گەورەی بەرهەمهێنی غازی سروشتی لەناوچەكەدا وەكو ئێران و ڕوسیا و قەتەر و ئیسڕائیل و ..هتد.لەبەرئەوەی بڕەكەی هێندە زۆر نیە كە هەرێمی كوردستان قەوارەكەی و دەسەڵاتەكەی و مانەوەی بخاتە بەر مەترسی هەڕەشەی دەوروجیران و زلهێزەكانیشەوە.لەكاتێكدا هەرێمی كوردستان هەرێمێكی فیدڕاڵیە و خاوەن سیادەو سەروەری خۆی نیە و هەڵكەوتە جوگرافیاكەشی لە قازانجیدا نیە و كەوتۆتە نێوان بەرداشی لەلایەك ئێران و ڕوسیا و لەلایەكی تریشەوە توركیا و ئەوروپاوە. كە لە ئێستادا بەهۆی هەڵایسانی شەڕی ڕوسیا-ئۆكرایناوە بونەتە دوو جەمسەر و بلۆكی ناتەبا و دژ بەیەكتری و لەململانێیەكی توندان لەسەر دەسكەوتن و دابینكردنی غازی سروشتی بۆ توركیا و ئەوروپا چونكە هەردولایان سەرچاوەی غازی سروشتیان بریتیە لە وڵاتی ئێران و ڕوسیا و ...هتد.بۆیە گەر هەرێمی كوردستان بێگوێدان و بێ‌ ڕێكەوتن و لێكتێگەیشتنی پێشوەختە لەگەڵ ئێران و ڕوسیادا بۆ فرۆشتنی غازی سروشتیەكەی ئەوا دەكەوێتە بەر هەڕەشە و لێدان و فشاری ئەو دوو وڵاتەوە كە هەردوكیشیان زلهێزی ناوچەیی و دونیایین و گاڵتە بەهێز و نفوزیان ناكرێت و بینیشمان كە لەیەكەم پەرچەكرداریاندا بە ڕۆكێت و موشەك پایتەختی هەرێمەكەمانیان بۆردومان كرد.لەولاشەوە توركیا و ئەوروپا فشارێكی زۆر دەكەن بۆ كڕینی غازی سروشتی هەرێمی كوردستان چونكە پێویستی زۆریان پێیەتی بەبێ‌ گوێدانە بەرژەوەندیەكانی هەرێمی كوردستان. •    هەنگاوە خۆپارێزیەكانی هەرێم جا بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان لەهەموو ئەم هەڕەشە و فشارانە دووربكەوێتەوە و غازەكەشی بفرۆشێت بە نرخێكی بەرزتر و لەدوایشدا پشكی خۆی لەداهاتەكەی وەربگرێت و قەوارەی هەرێمیش بە ساغ و سەلامەتی و پارێزراوی بمێنێتەوە بەڕای بەندە پێویستە هەستێت بە: 1.ڕیكەوتن وهەمئاهەنگی كردن لەگەڵ بەغدادو وەزارەتی نەوتی عێراقیدا بۆ فرۆشتنی غازی سروشتی كوردستان. 2. دووربكەوێتەوە لەوەی كە ڕاستەوخۆ بچێتە ناو هیچ ڕێكەوتنێكی نێودەوڵەتیەوە لەگەڵ وڵاتان یان كۆمپانیاكاندا.چونكە لەڕووی یاساییەوە هەرێم ئەو دەسەڵاتەی نیە و دواتریش بەدەردی گرێبەستە نەوتیەكان دەچێت. ئەم دوو هەنگاوەش بە قازانجی هەرێم دەشكێتەوە،چونكە عێراق گەر خۆی بكاتە خاوەنی غازی سروشتیەكە و گرێبەست بكات و بیفرۆشێت بەنرخێكی بەرزتر،ئەوا هیچ وڵاتێكی ناوچەكە و زلهێزەكانیش بەو ئاستەی هەرێم ناتوانن فشاری بخەنە سەر و هەڕەشەی سەربازی لێبكەن و وڵاتەكەش موشەكباران بكەن وەك ئەوەی لەگەڵ هەرێمدا كردیان. •    دەسكەوت و قازانجەكانی هەرێم كەواتە هەرێم لەهەموو ڕوەكانەوە قازانج دەكات لەوەی كەبەم شێوەیە مامەڵە لەگەڵ غازی سروشتیەكەیدا بكات ،و لەڕٍووی سیاسیەوە قەوارەی هەرێم و دەسەڵاتەكەی پارێزراو دەبێت لەهەڕەشە و فشاری وڵاتانی ناوچەكە و زلهێزەكان و لەڕووی ئابوری و داهاتیشەوە قازانی زیاتر دەكات و پشكەكانی هەرێم زیاد دەكات ولە ڕووی ئەمنی و سەربازیشەوە ئەوا دەوڵەتی عێراق ئەركێتی كە بیپارێزێت و لە ڕووی یاسایشەوە گرێبەست و مامەڵەكانی یاسایی و دەستوری دەبن.جا بەم شێوەیە هەم قەوارەی هەرێم و هەم خەباتی سەدان ساڵەی میلەتەكەمان و هەمیش ماڵی  خۆمان دەپارێزین و ئاگری شەڕێكی حەتمی كە بەردەمی ماڵەكەمانی گرتوە لە خۆمانی دووردەخەینەوە. •    بەو هیوای ئەمجارە دەسەڵاتی كوردی و حكومەتی هەرێمی كوردستان بە لەسەرخۆیی و حەكیمی و دووربینی مامەڵە لەگەڵ غازی سروشتیەكەیدا بكات و بەدەردی نەوتەكەی نەبات كە تائێستا نەبۆتە نیعمەت و هێشتا بە نیقمەت و زیانی گەورە شكاوەتەوە بەسەر هەرێمەكەماندا.  

درەو: هەریەک لە رێکخراوەکانی ئازادی رۆژنامەوانی بێسنوور (FPU)، کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووسان (CPJ) و پەیامنێرانی بێ سنوور (RSF) لە راپۆرتێکی 43 لاپەرەییدا چەندین دۆکیومێنت و زانیاری ورد لەسەر تیرۆرکردنی سەردەشت عوسمان ئاشکرا دەکەن. لەیادی 12 ساڵەی کۆچی دوایی ڕۆژنامەنوسی کورد سەردەشت عوسماندا، لێکۆڵینەوەیەک لەلایەن سێ گروپی داکۆکیکاری ڕۆژنامەوانییەوە بڵاو دەکرێتەوە کە بانگەشەی ئەوە دەکەن دەسەڵاتدارانی کوردی عێراق "ئەگەری ئەوە هەیە ڕاستەوخۆ تێوەگلابن" لە کوشتنی سەردەشت عوسماندا بە هۆی بڵاوکردنەوەی نوسینێکەوە. ئەنجامەکانی لێکۆڵینەوەکە ڕۆژی چوارشەممە لە ڕاپۆرتێکی 43 لاپەڕەییدا بە دروشمی جیهانێکی سەلامەتتر بۆ وتنی راستییەکان بڵاوکرایەوە، تێیدا چاوپێکەوتن لەگەڵ دەیان شایەتحاڵ و شیکردنەوە بۆ فایلەکانی کەیسەکە کراوەو بە دواداچوون بۆ وێنەی مانگە دەستکردەکانی شوێنی رفاندنەکەو کوشتنەکەی کراوە. راپۆرتەکە گەیشتووە بەو ئەنجامەی کە سەردەشت عوسمان کراوەتە ئامانج تەنها بەهۆی وتارێکەوە کە ساڵێک بەر لە کوژرانی نوسیبوی و تێیدا ڕەخنەی لە بنەماڵەی مەسعود بارزانی گرتبوو. ڕاپۆرتەکە ئاماژەی بە بونی هەڵەی گەورە کردوە لە راپۆرتی لیژنە فەرمییەکانی حکومەتی هەرێمدا سەبارەت بە شێوازی ڕفاندن و تیرۆرکردنی سەردەشت عوسمان و هەروەها بەڵگەی متمانە پێکراوی دەست کەوتووە کە دەسەڵاتدارانی کورد ڕاستەوخۆ دەستیان هەبووە لە کوشتنەکەدا.  

ئاراس فەتاح ( هەموو چوارشەممە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   ئێمەی مرۆڤ بوونەوەرێکی یادەوردارین. یادەوریی واتە سەرمایەی رەمزیی و حەقیقیی میللەتێک، شارێک، چینێکی کۆمەڵایەتیی، یان گروپێکی جێندەرییی. شوناسی هەموو گروپێک بەو ئەزموونانەوە بەندە، کە لە یادەوەریی دەستەجەمعییاندا خەزنکراوە. گرنگترین کۆگا کە یادەوەریی دەستەجەمعیی گەلێکی تێدا دەپارێزرێت، بریتییە لە کتێبخانە یان مۆزەخانە. بۆئەوەی کتێبخانە و مۆزەخانەش مانایەکی ڕاستەقینەیان هەبێت و کۆی مێژوو، کولتوور و یادەوەریی گەلێک یان مرۆڤایەتیی، یان زانست و سروشتی تێدا ئارشیفبکرێت و بپارێزرێت، پێویستی بە دەزگا و بینەر و خوێندکار و لێکۆڵەوەرە. لێکۆڵەوەر و خوێندکاری ئەم دوو شوێنەش بەپلەی یەکەم بریتیین لەو گروپانەی کە لە بواری پەروەردە و زانستدا کاردەکەن یان دەخوێنن. کوشتنی یادەوەریی مانای تەواوکردنی پرۆسەی کوشتنە لە کوشتنی حەقیقییەوە بۆ کوشتنی ڕەمزیی. لەخۆڕا نییە کە دوژمنی ئایدیۆلۆژیی، دینیی بێت یان عەلمانیی، لەکاتی جەنگدا سێ شت بە ئامانجدەگرێت، یەکەمیان کوشتنی خەڵکی مەدەنییە، دووەمیان و وێرانکردنی شار و گوند و ژێرخانی ئابووریی و ژینگەی ئەو شوێنەیە کە داگیریدەکات، سێیەمیش خاپوورکردن و سوتاندنی مۆزەخانەکانە و کتێبخانەکانە. لەمێژوودا نموونەی سوتاندنی کتێب و وێرانکردنی مۆزەخانە و کتێبخانەکان زۆرن، دێرینترینیان برتیین لە سوتاندنی کتێبخانەی ئەلکسەندریا و ئاشورپانیپالە، پاشان سوتاندنی ژمارەیەکی زۆری کتێبخانە و مۆزەخانەکانی ئەوروپا و جیهانی ئیسلامە بەهۆکاری جەنگی ئایینیی و تۆتالیتاریزمی دینیی، وەک لە جەنگی سی ساڵەی نێوان پرۆتستانت و کاتۆلیکەکانی ناو ئاینیی مەسیحییەت، یان جەنگی دەسەڵاتی نێوان سوننە و شیعە و تەریقەتە ئایینییەکانی تری ناو خودی ئیسلام و پاشان جەنگی نێوان ئیسلام و مەسیحییەتدا، دەیبینین. سوتاندنی دار الحکمە لە بەغداش لەلایەن مەغۆلەکانەوە سامناتکترین تاوان بوو بەرامبەر بە مێژووی کولتووریی بەشەرییەت. هەر هەموو ئەو جەنگە ئاینییانە بوون بە هۆکاری سوتاندن و فەوتاندنی ملیۆنەها کتێب و ئارشیفی دانسقەی مێژوویی و لەناوچوونیان بۆ هەمیشە. لەپاڵ جەنگی دینیی، جەنگی نێوان دەوڵەتە نەتەوەییەکان و ئایدیۆلۆژیا ناسیۆنالیستییەکان هەمان رۆڵیان لە وێرانکردنی مۆزەخانە و کتێبخانەکاندا گێڕا کە ئامانج تیایاندا سڕینەوەی یادەوەریی میللەتان بوو. یەکەم کار نازییەکان پێیهەڵسان سوتاندنی بیست هەزار کتێب بوو لە مەیدانی ئۆپێرا لەبەرلین و پاشان سوتاندنی ملیۆنەها جوو لەئەڵمانیا و ئەوروپا. لەشکری نازییەکان کتێبخانەی سێربیایان لە ساڵی 1941دا سوتاند و لەشکری سێربییەکانیش لە ساڵی 1992دا کتێبخانەی ساراییڤۆیان سوتاند، کە تیایاندا هەزاران کتێب و دۆکیومێنتی مێژوویی فەوتان. ئەم وەحشەتگەرییە بەرامبەر بە کتێب و مێژووی یادەوریی مرۆڤایەتیی لەم سەدەیەی ئێستاماندا بەردەوامیی هەیە، وەک تاڵیبان بەرامبەر بە کتێبخانەی کابول و مەزارە ئایینییەکانی بودا کردیان، یان داعش بەرامبەر بە ئێزیدییەکان و مەزارگەکانیان و مۆزەخانە و کتێبخانەی گشتیی موسڵ و کتێبخانەی زانکۆی موسڵ و هەندێ کتێبخانەی تری شارەکانی عێراق و شوێنەوارە مێژوویی و ئایینییەکانی تر ئەنجامیدا و هەر هەموویان خاپۆرکرد و سوتاندنیان.  ئەزموونی کورد لەگەڵ دوژمنەکانیدا بریتییە لە ئەزموونکردنی هەڕەشە سەربازیی و کولتووریی و سیاسییەکان بۆ سڕینەوەی کورد و یادەوەریی دەستەجەمعیی. بۆیەکەمیان جار لە مێژووی نوێی ئێمە شانسێکی راستەقینە دروستبوو بۆئەوەی شتێک بەناوی پیشەسازیی یادەوەریی نیشتیمانیی بەرهەمبهێنرێت کە تیایدا نەک هەر ئەزموونی پڕ لە هەڕەشەی ئینسان و وڵاتی ئێمەی تێدا ئارشیفکراو و پارێزراوبێت، بەڵکو ببێت بە شوێنێک بۆ گەشەدان بە کولتووری فرەیی و لێبوردەیی و هەمەڕەنگیی. پاش سی ساڵ تەمەنی سیاسیی دەەسەڵاتدارێتیی کوردیی، هەرێمی کوردستان خاوەنی یەک دەزگای ئارشیڤی نەتەوەیی نییە کە ئەزموونی کوشتن و سوتان و خاپوورکردنی گەل وڵاتی ئێمەی تێدا پارێزراوبێت. هەموو وڵاتە زیندووەکانی دونیا خاوەنی کتێبخانە و مۆزەخانەی نیشتیمانیی خۆیانن و هەموو زانکۆ و هەموو شارێکیش خاوەنی مۆزەخانە و کتێبخانەی تایبەت بە خۆیەتی کە مێژوو و کولتووری شارەکەی تێدا نماییشدەکرێت. لەهەرێمی کوردستاندا نەک هەر خاوەنی هیچ یەکێک لەم کۆڵەکە گەورانەی کولتوور و پیشەسازیی شوناس نین کە کتێبخانەی نیشتیمانیی و مۆزەخانەی نەتەوەییەیە، بەڵکو ئەو شوێنەوار و کەلەپوورەی کە بەعس و داعش وێرانیان نەکرد و دەستیان پێنەگەیشت، دەسەڵاتدارانی هەردوو حیزبەکە بە بەرنامە خەریکی وێرانکردنی شوێنەوارە مێژووییەکانی ناو شارەکان و دروستکردنی باڵەخانە و ریستۆرانت و گەراجن لەجێگایاندا.  کێشەی وێرانکردنی یادەوریی کولتووریی تەنها خراپیی هەڵسوکەوتکردن نییە لەگەڵ شوێنەوار و کولتووری بیناسازیی دێرینی شارەکانمان، بەڵکو بەدیی مامەڵەکردنیشە لەگەڵ کولتوور و رۆشنبیریی ئێستاماندا. سیاسەتی کولتووریی حکومەتی کوردیی تاوەکو ئەم چرکەساتە، سیاسەتی بەبیابانکردنی رۆشنبیریی کوردییە بە وەڕگێڕانی خراپی کتێب و سازدانی فیستیڤاڵی ئەدەبیی و هونەریی و سینەمایی فاشیل و وێرانکردنی شوێنەوار و خانووە دێرینەکانی سلێمانیی و هەولێر و شارەکانی تری هەرێمی کوردستان. بۆئەوەی کتێخانەی گشتیی سلێمانی کتێبەکانی زیاتربن، دەبێت چاوەڕێی مردنی نوسەرێک، شاعیرێک یان رۆشنبیرێک بکەین، تاوەکو ماڵباتەکەی کتێبخانە شەخسییەکەی پێشکەش بە کتێبخانەی گشتیی شارەکە بکات.  یادەوەریی ئینسانی کورد لەماوەی ئەزموونی سێ دەیەی دەسەڵاتی کوردییدا بریتیی نییە لە زنجیرەیەکی مێژوویی نەپچڕاو و بەردەوامی نیشتیمانیی کە بۆ دروستبوونی هەموو نەتەوەیەکی سیاسیی پێویستە، بەڵکو ئەزموونی ئینسانی ئێمە گەیشتۆتە قۆناغی پچڕان و دابڕان لەو مێژووەی کە خۆی بۆ خۆی دروستکردووە. پشتکردن، شەرمکردن و نەفرەتکردن لە مێژووی کۆن و نوێی نیشتیمانیی، ئامادەنەبوون بۆیادکردنەوەی برینە نیشتیمانییەکان لەژێر سایەی ئەم دەسەڵاتە، تەنها کارەساتێکی نیشتیمانیی نییە، بەڵکو کارەساتێکی ئەنترۆپۆلۆجیی سیاسییە کە بوونی گەلەکە دەخاتە بەردەم هەڕەشەو تەحەدای مەترسییداری جیاوازەوە.  ئەم دەسەڵاتە جگە لە هێزی پێشمەرگە کە تاوەکو ئەم چرکەساتە بە فەرمانی خێزانە سیاسییەکان ئاراستەدەکرێت و وەک چەکداری حیزب و خێزانە سوڵتانییەکان بەخێودەکرێت، چەندین هێزی جیاوازی پێشمەرگەی دیجیتاڵیی دروستکردووە کە وەزیفەی سەرەکییان پاراستنی ئاساییشی خاک و نەتەوە نییە، بەڵکو وێرانکردنی کولتووری پێکەوەژیان و نووسین و گفتوگۆیە. لەپاڵ هێزی پێشمەرگەی ڕەق، پارتی و یەکێتی پێشمەرگەی نەرم و سۆفتی ناو دونیای دیجیتاڵیی تایبەت بە خۆیان دروستکردووە. ئەم پێشمەرگە دیجیتاڵییانەی حیزب کە لە سەنگەرەکانی پێشەوەی بەرەکانی فەیسبووک و تویتەر و سایتە مورتەزەقەکاندا جێگیرکراون، کاریان موشەکباران و تۆپهاویشتن و گوللەتەقاندن نییە، بەڵکو کوشتن و ئیعدامکردنی کۆمەڵایەتییی و سایکۆلۆژیی دوژمنەکانی حیزبە بە دەستڕیژی جنێو و ڤایرۆسی بوختان و شکاندنی کەسایەتییان لەناو تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و ڕووبەری گشتییدا.  نە پارتی لە خەمی هەولێردایە و نە یەکێتیش لەخەمی سلێمانیی، هەردووکیشیان لە خەمی کوردستاندا نین. ئەوەی لە هەرێمی کوردستاندا دەگوزەرێت، ئەزموونێکی نوێی کوشتن و وێرانکردنی یادەوەریی ئینسانی کوردە بە کەرەسەو میتۆدی خۆماڵیی. دوا وێرانکاریی یادەوەریی ئینسانی کورد لەشکرکێشیی تورکیایە کە حکومەتی کوردیی وەک شوێنپێهەڵگرێک ڕۆڵدەگێڕێت، پاشان شاگەشکەبوون وپشتیوانیی توندی هوشیار زێباریی و پارتییەکانە سەبارەت بە لەشکرکێشیی عێراق بۆ سەر شەنگال. وێرانکردنی وڵات و سوتاندنی یادەوریی ئینسانی ئێمە بە هەماهەنگیی نێوان دوژمن و دەسەڵاتی کوردیی بەردەوامە.  

درەو: نوسینی: سلێمانی مستەفا پەرلەمانی كوردستان لە دانیشتنی ژمارە (11)ی ڕۆژی 10/10/1993 دا ، بڕیاری دەركردنی یاسایی ژمارە (17)ساڵی 1993(یاسایی حزبەكانی هەرێمی كوردستانی - عێراق) دا ، واتە دوای یەكەم هەڵبژاردن یاساكە دەركراوە و حزبەكانیشی پابەند كردوە خۆیان لەگەڵا حوكمەكانی یاساكە بگونجێنن  ، یاسای حزبەكان لە هەرێمی كوردستان  دوو جار هەموار كراوەتەوە ، هەمواری یەكەمی بە یاسای ژمارە (    2) ی ساڵی  1997 ،كراوە ، هەمواری دووەمیشیان بە یاسای ژمارە ( 7 ) ی ساڵی   2002  كراوە  . گرنگی یاسای حزبەكان لەوە سەرچاوە دەگرێت تا چەندە كاری حزبایەتی و رێكخراوەی خراوەتە چوارچێوەی یاسایی ، بۆ ئەوەی ئەرك و مافی هاوڵاتیان دیارو پارێزراو بێت لە پیادەكردنی مافە دەستووری و سیساسیەكانیان لە بەشداری كردن لە پرۆسەی سیاسی و دیموكراسی ووڵاتدا ، هەروەك ئەم پرسە لەماددەی 39 دەستوری ئیتتحادیدا هاتوە ،رێكخستنی كاری پێكهێنانی حزبەكانی داوەتە دەست ئەنجومەنی یاسادانان ،كە بەیاسا ئەم پرسە رێكبخات . یاسای حزبەكانی هەرێمی كوردستاندا پێناسەی حزب بەم شێوە دەكات، حزب رێكخراوێكی سیاسی خاوەن كەسایەتیەكی مەعنەویەو لەیەكگرتنێكی ئیختیاری پێك دێت لەنێوان كۆمەڵە كەسانێكی سروشتیدا كەچەند بیرو باوەڕو ئامانجێكی هاوبەشی راگیەنراولەپرۆگرامی حزبدا كۆیان دەكاتەوەو هەوڵدەدەن بەڕێوشوێنی دیموكراتیانە بەدییان بهێنن ، هەرهاووڵاتیەك لەهاووڵاتیانی هەرێمی كوردستانی عێراق و دانیشتوانی هەمیشەیی ئەم هەرێمە، ئەوانەی  كەمەرجەكانیان تێدا فەراهەمە مافی بەشداربوونی دامەزراندنی حزب گەلیان هەیە ، هەر هاووڵاتیەك لەهاووڵاتیانی هەرێمی كوردستانی عیراق یا هەر كەسێك نیشتە وڵاتی (اقامە) یا هەمیشەیی تیدا هەبـێ‌‌و 18 ساڵی تەمەنی تەواو كردبـێ‌‌و لێهاتیی یاسای هەبێت (الاهلیە القانونیە) مافی چونەناو هەر حزبێك‌و لێكشانەوەی بەپێی پەیڕەوە ناوخۆكەی هەیە ،  سەربەستی دامەزراندی حزبەكان مسۆگەرە‌و هەر حزبێك بۆی هەیە بەتەواوی بەسەربەستیەوە چالاكی خۆی بنوێنـێ‌‌و ئەم یاسایە پارێزگاری لەوە دەكات.                                                                      (1) یاسای حزبەكان ، حزبەكانی پابەند كردوە بیر‌وباوەڕ‌و ئامانجەكانیان ئەمانەی تێدابـێ‌: 1ـ چەسپاندن‌و پەرپێدانی ئەو ماف‌و دەستكەوتانەی گەلی كوردستانی عیراق بەدی هێناون. 2ـ چەسپاندنی بیر‌و باوەڕی دیموكراتی‌و رێز لێگرتنی ئەو مافانەی مرۆڤ كە لەراگەیاندنی جیهانی مافەكانی مرۆڤ‌و پەیمان‌و باوەڕنامە‌و بەیاننامە نێو دەوڵەتیەكاندا دیاری كراون، لەو ماوە دیاری كراوەی بڕگەیەكی سەرۆەوەدا بگەڕێتەوە بۆ دامەزرێنەران بۆ تەواوكردنی كەم‌و كوڕیەكانی‌و لەگەشت حاڵێكدا نابێ‌ داخوازیەكە لەیەك جار زیاتر بگەڕێنرێتەوە.  3ـ بەدیهێنانی ئامانجەكانی بەڕێوشوێنی ئاشتیانە‌و دیموكراتیانە‌و باوەر هێنانن بەدەست باو دەستكردنی دەسەڵات (تداول السلگە)بە پێی پەنابردن توند‌و تیژی‌و ئیرهاب‌و لەخشتەبردن. 4ـ بەكارهێنانی شێوازی دیموكراتیانە لەژیانی حزبایەتیدا. 5ـ بڵاو كردنەوەی دوبەرەكی‌و جیاوازی لەرەگەز‌و ئاین‌و مەزەبدا. 6.بە مەرجێ‌ بەرنامەو پێرۆ ناوخۆییەكەی پێچەوانەی پێروی گشتی نەبێت                                                                      (2) یاسای حزبەكان ، بۆ دامەزراندنی حزب وچالاكی نواندن ئەم مەرجانەی كردونەتە پێوەر . 1.داواكارییەكی نووسراو دەدرێت بەوەزیری ناوخۆ كەئەندامانی دامەزرێنەر واژۆیان كردبێ‌ و لە (50) ئەندام كەمتر نەبن و خوێندنەوەو نووسین بەتەواوی و بەباشی بزانن و تەمەنیان لە(25) ساڵ كەمترنەبێ و، هاوڵاتیانی دۆستیش كەژمارەیان لە  (500)هاوڵاتی كەمترنەبێت زۆرینەیان خوێندنەوە و نووسین بەباشی بزانن و تەمەنیان لە (18)كەمتر نەبێت و، ئەندام و دۆستیش نابێ‌ بەتاوانێكی یان كەتنێكی ئابڕوبەر حوكم درابن و، ناشبێ‌ لە تاوانگەلێكدا بەشدار بووبن كەدەسەڵاتی سەركوتكار پیلانی لەكوردستاندا بۆ دانابێ‌. یان ئەنجامی دابێ‌، پێویستیشە ئەهلییەتی یاساییشی هەبێ‌ و لەگەڵ داواكردنی دامەزراندنەكەدا بەرنامەی حزبەكەو پێڕۆی ناوخۆشی پێوەبێ 2.داخوازیەكەی برگە(1)ی برگەی سەرەوە ناوو لەقەب تەمەن پیشەو شوێنی نیشتە جێی هەر ئەندامێكی دامەزرێنەری وهەردۆستَكیشی تێدابێ‌ لەگەڵ ناوی حزبەكە كە نابێ‌وەك ناوی هیچ حزبێكی تر بێ‌ 3 .دەستەی دامەزرێنەر پێویستە هاوڵاتی گەلێكی تێدابێ بە نیشتیمان پەروەر ناسراو بن، و لەكوردستاندا بەشدارییەكی ئاشكرایان لەژیانی سیاسی و كۆمەلایەتی و ڕۆشنبیریدا هەبووبێت، قەناعەتێكی وەهای لێ‌ بەدی بێ‌ كە ئەوانەی دەیانەوێت بەدڵ هاوبەشی لەفەرمانی نیشتمانیدا بكەن و هاوبەش بوونی هاوڵاتیانیش لەژیانی سیاسی هەرێمدا لەچوارێوەی بەرنامەیەكی سیاسیی تایبەتیدا ڕێك بخەن، تێبینی جۆراو جۆری جوغرافی نیشتەجێ‌ بوون و كاری دامەزرێنەران و دۆستەكانیش دەكری                                                                   (3) ئەم مەرجانەش كراونەتە پێوەر كە بیر‌وباوەڕ‌و ئامانجەكانی حزب ئەمانەی تێدابـێ‌: 1ـ چەسپاندن‌و پەرپێدانی ئەو ماف‌و دەستكەوتانەی گەلی كوردستانی عیراق بەدی هێناون. 2ـ چەسپاندنی بیر‌و باوەڕی دیموكراتی‌و رێز لێگرتنی ئەو مافانەی مرۆڤ كە لەراگەیاندنی جیهانی مافەكانی مرۆڤ‌و پەیمان‌و باوەڕنامە‌و بەیاننامە نێو دەوڵەتیەكاندا دیاری كراون، لەو ماوە دیاری كراوەی بڕگەیەكی سەرۆەوەدا بگەڕێتەوە بۆ دامەزرێنەران بۆ تەواوكردنی كەم‌و كوڕیەكانی‌و لەگەشت حاڵێكدا نابێ‌ داخوازیەكە لەیەك جار زیاتر بگەڕێنرێتەوە.  3ـ بەدیهێنانی ئامانجەكانی بەڕێوشوێنی ئاشتیانە‌و دیموكراتیانە‌و باوەر هێنانن بەدەست باو دەستكردنی دەسەڵات (تداول السلگە)بە پێی پەنابردن توند‌و تیژی‌و ئیرهاب‌و لەخشتەبردن. 4ـ بەكارهێنانی شێوازی دیموكراتیانە لەژیانی حزبایەتیدا. 5ـ بڵاو كردنەوەی دوبەرەكی‌و جیاوازی لەرەگەز‌و ئاین‌و مەزەبدا. 6.بە مەرجێ‌ بەرنامەو پێرۆ ناوخۆییەكەی پێچەوانەی پێروی گشتی نەبێت .                                                                (4) لە یاسای حزبەكانی هەرێمی كوردستان -عێراق دا ، كۆمەڵێ‌ بنەماو پرانسیپ جێگەیان كراوەتەوە ، هاو تەریبن لەگەڵ بنەماكانی دیموكراسیدا ،دوای ئەزموونی سی ساڵەی هەرێمی كوردستان دەكرێت بپرسین ئایە یاسای حزبەكانی هەرێمی كوردستان پێویستی بە هەمواركردنەوەی سێیەمە ، یان دارشتنەوە و دەركردنەوەی یاسایەكی نوێ ، یان كار كردن بە یاسای حزبەكانی ئتتحادی ژمارە (26 )ی ساڵی 2015، هەموو ئەوە پرسیارانە دێنە پێش لەبەر ڕۆشنایی كۆمەڵێ‌ دەر ئەنجام . یەكەم :یاسای حزبەكان لە هەرێمی كوردستان دوای ئەنجامدانی یەكەم خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە ساڵی 1992دەر كراوە .  دووەم : لە خولی دووەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە ساڵی 2005 ، و خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان لە ساڵی 2009 و خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان ساڵی 2013 كار بە بڕیاری ژمارە (97) دەسەڵاتی كاتی هاوپەیمانان كراوە ، بۆ خولی پێنجەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە ساڵی 2018 كار بە یاسای حزبەكان كراوە ، بەڵام تارمایی بڕیاری ژمارە (97) دەسەڵاتی كاتی هاوپەیمانا بەسەر بڕیارەكانی كۆمسیۆنەوە ماوە . بۆ پێویستە یاسای حزبەكان هەموار بكرێتەوە ، بەپێی بنەمای یاسایی( للچرورە احكام ) كەواتە پرۆسەی سیاسی و چوارچێوەی یاسایی هەڵبژاردنەكان خۆی لە چەند یاسایەكی گرتگدا دەبینێتەوە ، یەكێ‌ لەوانە یاسای حزبەكانە ، لەیاسای حزبەكانی هەرێمی كوردستان چۆنیەتی یەكلایی كردنەوەی كێشەكانی ناو حزبە سیاسیەكانی فەرامۆش كردوە ، كە ئەمە پرسێكی گرنگە وە چەندین نمونەی زیندوو بونیان هەیە ، پرسی پابەند نەبونی حزبەكان بەپێرەوەكانیان وكات و ساتەكانی بەستنی كونگرەكانیان ، پرسی چاودێریكردن بەسەر حزبەكاندا وونە لە یاساكەدا ، پرسی نەبوونی سزاكان لە ئەگەری پابەند نەبوون بە پێرەوەكان وونە لە یاساكەدا ، پرسی مۆڵەت دان بە حزبەكان بۆ بەشداری لەهەڵبژاردنەكان لە هەرێمی كوردستان كێشەیەكی ترە ، لێكترازان و بەشداری كادرانی حزبەكان لە هەڵبژاردنەكان گرفتێكی ترە لە یاساكەدا هەستی پێدەكرێت ، ئەگەر دیقەتبدینە ماددەی بیست و دووەم لە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ژمارە (1)ساڵی 1992 ی هەمواركراودا هاتوە : 1. هەر كیانێكی سیاسی لە هەرێمی كوردستان- عیراق دا بۆی هەیە، لیستێكی تایبەت بە ناوی پاڵێوراوەكانی خۆی لەسەر ئاستی كوردستان عیراق پێشكەشبكات كەرێژەیەك ئافرەتی  تێدابێت لە ( 30% )كەمتر نەبێت و، ناوی پاڵێوراوەكانیش بەشێوەیەك ڕیز بەند كرابن كە نواندنی ڕێژەی ناوی براوی ئافرەتان لەپەرلەماندا دەستەبەربكات، بە مەرجێ‌ ژمارەی پاڵێوراوەكان لە هەر لیستێكی هەڵبژاردندا لە (3) پاڵێوراو كەمترنەبن.  2.    لیستی پاڵێوراوەكان لە ماوەی (15) ڕۆژ لە بەرواری ڕاگەیاندنی وادەی هەڵبژاردن پێشكەش بەسەرۆكایەتی دەستەی باڵا دەكرێت و هەموو بەڵگەنامەیەكی پێوە دەلكێنرێ كە لە ماددەی بیست و یەكەمدا داواكراون.  سەرنج بدەن لە ماددەی سەرەوەدا ئاماژە بە قەوارەی سیاسی دەدات ، بەڵام لە قانونی حزبەكان شتێ‌ بونی نییە بەناوی قەوارە ی سیاسی ، بەپێی قانوونی حزبەكان وەزارەتی ناوخۆ بەرپرسە لە پێدانی مۆڵەت بە حزبە سیاسیەكان ، ئەگەر لە خولی هەڵبژاردنی ( دووەم و سێەم و چوارەمی )پەرلەمانی كوردستان كار بە بڕیاری ژمارە (97) دەسەڵاتی كاتی هاوپەیمانان كرابێت ، خۆی جێگای پرسیارە ، بەڵام لە خولی پێنجەمیش كۆمسیۆنی هەڵبژاردن و راپرسی مۆڵتی دەدا بە لیستەكان ، لێرەدا من نامەوێت بەربەست بۆ بەشداری لیست و حزبەكان دروست بكەم ، بەڵا ناكرێت پرسەكان هەروا بە نا ڕوونی و پێچ و پەنایی بڕۆن ، ناكرێت زاراوەكان لە ناو یاساكاندا پێناسە نەكرێن و یەك نەخرێن، بۆیە هەمواركردنەوەی یاسای حزبەكانیش پێویستە بخرێتە ناو بەرنامەی كاری پەرلەمانی كوردستان ، ئەو ناكۆكی و ناڕونیەیی لە نێوان حوكمەكانی یاسای كۆمسیۆن و یاسای هەڵبژاردن و یاسای حزبەكان دا هەیە پێویستی بە هەمواركردنەوەیە ، ماددەی (39)دەستوری عێراق پرسی پێكهێنانی حزب و كۆمەڵەكانی داوەتە دەست ماڵی یاسادانان ، ئەنجومەنی نوێنەران یاسای ژمارە (36)یاسای حزبەكانی لە ساڵی 2015 دەركرد و كۆتایی هێنا بە كاركردن بە بڕیاری ژمارە (97) هاوپەیمانان ، شاراوە نییە یاسای حزبەكان ناكەوێتە چوارچێوەی ماددەی (  109 - 110 ) دەستوور كە دەسەڵاتی تایبەتمەندی فیدراڵین  ، كەواتە ئەو حزبانەی لە كۆمسیۆنی عێراق مۆڵەتیان وەرگرتوە ناتوانن بەشداری هەڵبژاردنەكانی هەرێمی كوردستان بكەن ، تەنها وەك كاندیدی سەربەخۆ نەبێت ، وە پێویستە پەرلەمانی كوردستان پرسی (لیست و حزب ) یەكلابكاتەوە ، یان دەكرێت پەرلەمانی كوردستان بە یاسایەك (ئینفازی ) جێبەجێكردنی یاسای حزبەكانی عێراق بكات ، بە یاسایەك كاركردن بە یاسای حزبەكانی هەرێمی كوردستان بەوەستێنێت .                                                                                    (5) یاسای حزبەكانیش هاوشانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمان  هەموار بكرێتەوە وچارەسەر بۆ ئەم پرسانە بدۆزێتەوە  یەكەم : لەبەر ڕۆشنایی ئەم ناكۆكی و دژ یەكییەی لەناو یاسا پەیوەندارەكانی دەربەست بە هەڵبژاردنەوە هەیە هەمواری سێیەم بۆ یاساكە بكرێت ، یا یاسایەكی نوێ دەربكرێت . دووەم : پرسی مۆڵەتدان بە حزبەكان بدرێتەوە بە كۆمسیۆنی هەڵبژاردن و ڕاپرسی لە بڕی وەزارەتی ناوخۆ . سێیەم :زاراوەكانی ناو یاساكان پێناسە بكرێن بە پێی مەبەست و ئامانجی داواكراو . چوارەم : پرسی حزب و لیست بە ڕوون راشكاوی لەناو یاساكە جێگای بكرێتەوە ، پرسی مافدان بە كاندیدانی سەربەخۆ و لیست و حزب پێداچونەوەی بۆ بكرێت . پێنجەم :چونیەتی چاودێركردن و جێبەجێكردنی یاسای حزبەكان بەسەر حزبەكاندا شوێنی بكرێتەوە ، ئەمەش پێویستی بە دەق و ماددەی روون و راشكاوە . شەشەم :چۆنیەتی چاودێركردن و پابەند كردنی حزبەكان بە پیرەوەكانیان لە ناو یاساكەدا شوێنی بكرێتەوە . حەوتەم :پرسی چارەكردنی كێشەكانی ناو حزبەكان لەناو یاسای حزبەكاندا شوێنی بكرێتەوە . هەشتەم : دەستەبەری ئەرك ومافی حزبەكان  لە لایەك و ئەرك مافی ئەندام و كادرانیان ، لە ناو یاساكەدا شوێنی بكرێتەوە . نۆیەم : دەستە بەركردنی مافی حزبەكان لە پابەند كردنی كادرانیان بە دەقە یاساییەكان ، گونجاو لەگەڵ یاسا بەركارەكان و پەیرەوی پەسەندكراوی حزبەكان . دەیەم : رێكخستنەوە حوكمی یاسای حزبەكان لەگەڵ حوكمەكانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمان و پارێزگاكان  و كۆمسیۆنی هەڵبژاردن و راپرسی و  و یاسای ژمارە (5) ی ساڵی (2014) ی یاسای پێدانی بودجە بە حزبەكان لە هەرێمی كوردستان -عێراق ، بێ‌ گومان ئەمەش جێبەجێكردنی بنەمای یاسایی ( للچرورە احكام) كە بۆتە پێداویستی ، ئەم پرسە گرنگەش پێویستە بە یاسا چارە بكرێن ، كە هاوتەریبە لەگەڵ بنەمای ماددەی (19) دەستوری عێراق (مبدأ لا جریمە ولا عقوبە إلا بنصّ )       

درەو: بەپێی ئاماری بەڕێوەبەرایەتی گومرگی هەرێم، داهاتی سێ مانگی رابردووی دەروازە سنورییەكانی هەرێمی كوردستان زیاتر لە (400) ملیار دینارە. داهاتی گومرگی مانگی یەك: ئیبراهیم خەلیل: 65 ملیارو 392 ملیۆن دینار حاجی ئۆمەران:14 ملیارو 102 ملیۆن دینار باشماخ: 10 ملیارو 538 ملیۆن دینار پەروێزخان: 18 ملیارو 231 ملیۆن دینار داهاتی گومرگی مانگی شوباتی 2022: ئیبراهیم خەلیل: 77 ملیار و 172 ملیۆن دینار حاجی ئۆمەران:17 ملیارو 831 ملیۆن دینار باشماخ: 15 ملیار و 140 ملیۆن دینار  پەروێزخان: 21 ملیار و 642 ملیۆن دینار داهاتی گومرگی مانگی ئازاری 2022: ئیبراهیم خەلیل:73 ملیارو 320 ملیۆن دینار حاجی ئۆمەران: 22 ملیارو 488 ملیۆن دینار باشماخ: 17 ملیار و 238 ملیۆن دینار  پەروێزخان: 23 ملیار و 338 ملیۆن دینار  داهاتی گومرگی مانگی یەكی  فرۆِكەخانەكان: فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی هەولێر: ملیارێك و 853 ملیۆن دینار فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی:ملیارێك و 27 ملیۆن دینار كۆی گشتی: 2 ملیار و 880 ملیۆن دینار داهاتی گومرگی مانگی شوباتی  فرۆِكەخانەكان: فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی هەولێر: ملیارێك و 461 ملیۆن دینار فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی:ملیارێك و 225 ملیۆن دینار كۆی گشتی: 2 ملیار و 686 ملیۆن دینار داهاتی گومرگی مانگی ئازاری  فرۆِكەخانەكان: فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی هەولێر: ملیارێك و 780 ملیۆن دینار فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی: 784 ملیۆن دینار كۆی گشتی: 2 ملیار و 564 ملیۆن دینار داهاتی گومرگی مانگی یەكی 2022: 116 ملیار و 842 ملیۆن دینار داهاتی گومرگی مانگی شوباتی 2022:  142 ملیارو 56 ملیۆن دینار داهاتی گومرگی مانگی ئازاری 2022: 147 ملیارو 67 ملیۆن دینار   

لە عەرەبییەوە؛ درەو ڕاپۆرتی: ناوەندی بەیان بۆ لێکۆڵینەوەو پلاندانان سەرەتا  ئەو ڕاستییەی کە ناشارێتەوە، سروشتی ئاڵۆزی ئەو ناکۆکیانەیە ئەمڕۆ لە ناوچەی شەنگال ڕوو دەدەن، هەندێکیان هەڵقوڵاوی سروشتی دۆخی ناوخۆیی عێراقن، کە پێکهاتوون لە ململانێی نفوز و کۆنتڕۆڵی نێوان گروپە چەکدارەکان لە شەنگال، هەندێکی تر پەیوەندی بەوەوە هەیە کە بەشێکە لە ململانێیەکی ناوچەیی تورکیا و ئێران و لە شەنگال ڕەنگی داوەتەوە، بەشێکی پەیوەندیدارە بەو هەڵکەوتە جوگرافیایەی ناوچەکە هەیەتی، کە کەوتووەتە سەر لێواری سێگۆشەی عێراق، تورکیا و وەکو پشتوێنەیەکی جوگرافیش درێژ دەبێتەوە بۆ بەستنەوەی ناوچەکانی باکوری عێراق بە سوریاوە.  بەشێک لە لایەنە عێراقیی و نا عێراقییەکانیش پێیان وایە ژینگەی ئەمنی لە شەنگال زۆر ئاڵۆزە، بوونی ئەو هێزە چەکدارەی ئێستا لەو ناوچە باڵادەستە کە (پەکەکە)یە و کۆمەڵێک کێشەو گرفتی بۆ عێراق دروستکردووەو لە ئایندەشدا ئاڵنگارییەکی گەورە لە بەردەم ئاسایشی نەتەوەیی عێراق دروست دەکات. بۆیە بەشێک لە چاودێران و لایەنە عێراقییەکان و تەنانەت حکومەتی عێراقیش بە بڕوایە گەیشتوون دۆخی ئاسایشی ئەو ناوچەیە سەرەڕای ڕزگارکردنی لە دەستی "داعش" بەڵام هێشتا لە بەردەم ئاڵنگاری ئەمنیدایە، جگە لە ناسەقامگیری سیاسی و دۆخی کۆمەڵاتی، سەرباری ناسەقامگیری هەیکەلی ئابوری و ئەمنی، کە زۆرجار بووە بەهۆی دەستێوەردانی هێزی ناوخۆی و وڵاتانی هەرێمی لەو قەزایەداو قەیرانی گەورەی لێکەوتووەتەوە، ئەویش لاوازبوونی دەسەڵاتی حکومەتی عێراقە بە سەر قەزاکەوە.  تێوەگلانی هەریەک لە تورکیا و ئێران لە گەمەی نفوز و کۆنترۆڵدا لەو ناوچەیە، ئاماژەیە بۆ بوون و ڕۆڵ و قەبارەی ئاڵۆزی قەیرانێکی گەورە لەو قەزایە، کە بەشی زۆری دەگەڕێندرێتەوە بۆ بوونی ئەو هێزە سیاسیەی لە ئێستادا فەرمانڕەوایی ئەو ناوچەیە دەکات.  یەکەم: دۆخی ئاسایش و ئیداری شەنگال دوای داگیرکردنی عێراق لە ساڵی (2003) پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) توانی لە شەنگال ئامادەیی سەربازی خۆی بونیاد بنێت، لە ئەنجامی دروستبوونی بۆشایی ئەمنی لە عێراقدا، سەرباری ئەوەی "هێزی پێشمەرگەی پارتی دیموکراتی کوردستان" بەشێک لەو بۆشاییە ئەمنییەی لەو ناوچەیە و بەشێکی دیکەی لە ناوچە جێناکۆکەکان پڕکردەوە، بەڵام ئەمە ڕێگریی نەکرد لەوەی (پەکەک) بەرەو شەنگال بپەڕێتەوە. بەڵام پەرەسەندنی ناکۆکی لەسەر پڕکردنەوەی بۆشاییە ئەمنییەکانی شەنگال بە شێوەیەکی بەرچاو ڕووی لە زیادبوون کرد بەتایبەت دوای ئەوەی ئەو ناوچانە لە دەستی "داعش" ڕزگار کرا، چونکە چیتر ئەو ململانێیە بە سنوورداری نەمایەوە لە نێوان پارتی دیموکراتی کوردستان و (پەکەکە)وە، بەڵکو هاتنە ناوەوەی حەشدی شەعبی بازنەی ململانێکانی لەسەر هەژمون و دەسەڵات لەو ناوچەیە بەرفراوانتر کرد، ئەمەش بارودۆخی ئەمنی شارەکەی خراپتر کردووە، سەرباری سەرهەڵدان و دروستکردنی گروپە چەکدارەکان لە پێکهاتەی ئێزدییەکانی نزیک لە (پەکەکە)، کە دیارترینیان یەکینەکانی بەرخۆدانی شەنگال و یەکینەکانی ژنانی ئێزیدخانە، کە لەو شارەدا بڵاوەیان پێکرا. بۆیە شەنگال بووەتە گۆڕەپانێکی سەرەکی گرژییەکانی نێوان پارتی دیموکراتی کوردستان و پارتی کرێکارانی کوردستان و حەشدی شەعبی، بەشی سەرەکی هۆکارەکەشی دەگەڕێتەوە بۆ لاوازی دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندی عێراق بەسەر دۆخی ئەمنی شارەکەدا. (بڕوانە نەخشەی ژمارە (1)) دابەشبوونی هێزە چەکدارەکانی شەنگال نیشان دەدات. نەخشەی ژمارە (1) دابەشبوونی هێزە چەکدارەکانی شەنگال   هەروەها ناسەقامگیریی ئەمنی و ئیداریی لە قەزاکەدا بەستراوەتەوە بە گۆڕاوێکی ترەوە؛ کە ئەویش دەستکەوتەکانی قۆناغی دوای "داعش"ە، کە بووە هۆی لێکەوتنەوەی زۆری لایەنی ئیداری و سەربازیی ئەو هێزانەی کۆنترۆڵی ناوچەکەیان کرد لە دوای ڕزگارکردنی. دەرەنجامەکەشی ناسەقامگیری سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئەمنی لێ بەرهەم هات. ناوچەکەی ڕوبەڕووی گۆڕانی دیمۆگرافی و ململانێی ئەمنی و دەستتێوەردانی ئیداری کردەوە، بەشێکیش پێیان وایە ئەم دۆخە بەهاتنە ناوەوەی پارتی کرێکارانی کوردستان ئاڵۆزتر بوو. وەک لایەنێک بۆ نێو هاوکێشەی نفوز و دەسەڵات لە شەنگالدا، چونکە ڕێگەخۆشکەربوو بە دووبارەبوونەی ڕۆڵگێرانی تورکیاو ئێران لەو ناوچەیە. هاوکات پەرەسەندنەکانی بەرەی باکوری سوریا وایکردووە کە قەزاکە ڕووبەڕووی ئاڵنگارییەکی زۆر قورس ببێتەوە، لەسەر ئاستی ئاساییکردنەوەی دۆخی ئەمنی و ئیداری تێیدا. جگە لەوەی حکومەتەکانی بەغدا و هەولێر لەسەرەتای ڕزگارکردنی ناوچەکەوە لە دەستی "داعش" ناکۆکن لەسەر دەسەڵاتە ئیدارییەکانی ئەم قەزایە، تەنانەت ئەم ململانێیە دەگەڕێتەوە بۆ پێش دروستبوونی "داعش"یش، چونکە شەنگال دەکەوێتە ناو ئەو ناوچانەی کە مادەی (140)ی دەستووری عێراق لە ساڵی 2005 بەناوچە جێناکۆکەکان ناویبردوون   ئەوەشی دۆخەکەی ئیدارییەکەی ئاڵۆزتر کرد، کۆنترۆڵکردنی شارەکە بووە بە زەبری هێزی چەکدار و لێکەوتنەوەی دوو ئیدارەی خۆجێی لە قەزاکەدا ئەوانیش بریتین لە؛ 1.    ئیدارەی قەزای شەنگال، کە لەلایەن (مەحما خەلیل)ەوە بەڕێوەدەبرێت، وەکو قائیمقامی شەنگال و لەسەر پشکی پارتی دیموکراتی کوردستان، لە دەرەوەی شارەکە بەدیاریکراویش لە پارێزگای (دهۆک)ەوە مومارەسەی ئەرکەکانی دەکات. 2.    دەستەی بەڕێوەبردنی شەنگال: کە لەلایەن (حامد عومەر)ەوە بەڕێوەدەبرێت، وەک بەشێک لە ئیدارەی خۆجێیی دیموکراتی سەر بە پارتی کرێکارانی کوردستان، لە ناوەندی قەزاکە کاروبارەکانی ڕایی دەکات و پاڵپشتی یەکینەکانی ئێزیدیی و لایەنێک لە دەستەی حەشدی شەعبی هەیە. لەگەڵ پێشڕەوییەکانی سوپای عێراق و حەشدی شەعبی بۆ شەنگال، لە دوای ڕیفراندۆمەکەی هەرێمی کوردستان لە 25ی ئەیلولی 2017، پاشەکشەی هێزی پێشمەرگەی کوردستان لە بەشێک لە ناوچە جێناکۆکەکان، بەڵام تا ئێستا حکومەتی عێراق کۆنترۆڵی ئەمنی تەوای ئەو ناوچانەی نەکردووە، لە نێویشیاندا قەزای شەنگال، سەرەڕای واژۆکردنی ڕێککەوتنی ئاساییکردنەوەی دۆخی شەنگال لە نێوان هەردوو حکومەتی هەرێم و ناوەندا لە 9ی ئۆکتۆبەری 2020، لە پێناو چارەسەرکردنی ئەو ناسەقامگیرییە ئەمنییەی لە قەزاکەدا هەیە، بەڵام تا ئێستا هیچ یەکێک لە بەندەکانی ڕێککەوتنەکە لەسەر ئەرزی واقع جێبەجێ نەکراوە. دووەم: حکومەتی عێراق و ڕێککەوتنی ئاساییکردنەوەی دۆخی شەنگال سەرۆک وەزیرانی عێراق (مستەفا کازمی) لە 9ی ئۆکتۆبەری 2020 ڕایگەیاند کە هەردوو حکومەتی هەرێم و ناوەند، بە ڕێککەوتنێکی "مێژوویی" گەیشتوون. لە پێناو سەرلەنوێ گێرانەوەی سەقامگیری و ئاساییکردنەوەی دۆخی شنگال، ئەمەش یەکێکە لە دیارترین بەرەوپێشەوەچوونی سیاسی نێوان حکومەتی ناوەند و هەرێم، لەبارە چارەسەرکردنی بارودۆخی شەنگالەوە، کە شارەکە لەڕووی ئەمنییەوە ناساقمگیرە بەهۆی فرەیی هێزە چەکدارەکانی ئەو ناوچە جوگرافییە، بەتایبەت لەدوای ئازادکردنییەوە، سەرباری ئەوەی هاوسنورە لەگەڵ سوریادا کە بەردەوام هەڕەشەی چەکدارانی داعشی لەسەرە. جگە لەوەی تورکیا ژمارەیەک خاڵی چاودێری و بنکەی سەرەربازی لەو نزیکە کردووەتەوە، لەدوای ژمارەیەک ئۆپەراسیۆنی سەربازی دژ بە پارتی کرێکارانی کوردستان لە 15ی حوزەیرانی 2020 بەدواوە، بۆیە ڕێککەوتنەکە ڕووبەڕووی چەندین ئاڵنگاری دەبێتەوە لە تا بە سەرکەوتن بگات. لەم چوارچێوەیەدا، دەکرێت بوترێت دیارترین ئەو ئاڵنگارییانەی لەبەردەم سەرکەوتنی ڕێککەوتنی شەنگالن تا ئێستا بریتین لە؛ 1.    جێگیربوونی پارتی کرێکارانی کوردستان لە دەرەوەی قەزاکەو بوونی یەکینەکانی پاراستنی شەنگال (یەبەشە) کە سەر بە پارتی کرێکارانی کوردستانە لە ناوەوەی قەزاکە. 2.    ناکۆکییەکانی نێوان هەردوو ئیدارە خۆجێییەکە (ئیدارەی قەزای شەنگال و دەستەی بەڕێوەبردنی شەنگال)، لە بەڕێوەبردنی قەزاکە و نەگەیشتن بە چارەسەرێکی گونجاو بۆ قەزاکە لە ڕووی ئیدارییەوە. 3.    بێمتمانەیی بەردەوام لە چوارچێوەی پەیوەندی نێوان حکومەتەکانی بەغدا و هەولێر، بەتایبەتی سەبارەت بەداهاتووی قەزاکە، کە ئایا دوای ئاساییبوونەوەی بارودۆخی شارەکە، شەنگال دەبێتە هەرێمێکی سەربەخۆ؟ یان دەبێتە پارێزگایەکی پەیوەست بە حکومەتی ناوەندەوە؟ یان دەبێت بە بەشێک لە هەرێمی کوردستان؟ 4.    ئێزدییەکان پێشوازییان لەو ڕێککەوتنە نەکرد و خۆیان ئیدارەیەکی ناوخۆیی و هێزی سەربازییان پێکهێناوە، سەرباری ڕەتکردنەوەی هێزەکانی حەشدی شەعبی، کە ئەمەش هێندەی دیکە دۆخەکە ئاڵۆزتر دەکات. 5.    هێزە سیاسییەکانی عێراق بەتایبەتی هێزەکانی نزیک لەئێران ڕێککەوتنەکەیان ڕەتکردەوە، بە تایبەتیش ئەو بەشەی کە پەیوەندیدارە بە دەرکردنی هێزەکانی حەشدی شەعبی لە قەزاکە. 6.    تورکیا ڕەتی کردەوە کە هێزەکانی پەکەکە ببرێتە ناو قوڵایی تورکیاوە، وەک مەترسییەکی جدی بۆ سەر ئاسایشی تورکیا لێکیدایەوە، بۆیە تورکیا خواستی کۆتایی هێنانە بە نفوزی (پەکەکە) لەناوخۆی شەنگالدا، نەک گواستنەوەی ململانێکان بۆ نێو تورکیا. سێیەم: لێکتێگەیشتنی ئەمنی لە نێوان ئێران و پارتی کرێکارانی کوردستان لە شەنگال  لەوانەیە لێرەدا پرسیارێکی گرنگ بێتە ئاراوە: ئایا ئێران متمانەو پەیوەندی نزیکی لەگەڵ (پەکەکە) هەیە؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا سەرەتا دەکرێت بوترێت، کە پەیوەندییەکی تاکتیکی لە نێوان ئێران و پەکەکەدا هەیە، بەڵام ئەم پەیوەندیە سنوری ئەو ناوچەیە تێپەڕ ناکات. بەڵکو پەیوەندییەکە زیاتر بۆ (وەبەرهێنانە لە دوژمندا)، لەو پێناوەی ئامانجە ستراتیژییەکان بە تێچوونی سیاسیی کەمترەوە بەدەست بهێنن. پرۆسەی هەماهەنگی ئەمنی نێوان (ئێران و پەکەکە) لەسەر بنەمای ڕێککەوتنی نهێنی بووەو لەنێوان هەردوولادا ئیمزا کراوە، بەپێی ئەو ڕێککەوتنە چالاکییەکانی ئەو حیزبە قەدەغە دەبێت لە دژی بەرژەوەندییەکانی ئێران لەسەر سنووری ڕۆژئاوا، هەروەها ڕێگریکردن لە گروپە ئۆپۆزسیۆنەکانی دیکەی کورد لە دژی ڕژێمی سیاسی ئێران. لە بەرامبەر سوود وەرگرتنی ئەو پارتە لە هاوکاری و پشتیوانی ئێرانییەکان بەتایبەتی لە عێراق، تەنانەت چوونە ناوەوەی پرسی (پەکەکە) بۆ نێو لکتێگەیشتنەکان و کاریگەری دانان لەسەر حکومەتی هەرێمی کوردستان و تورکیا لە چوارچێوەیەکدا کە خزمەتی بەرژەوەندییەکانی هەردوولا بکات.  هەروەها لە چوارچێوەی ئەو لێکتێگەیشتنەدا؛ چرکردنەوەی دەزگای هەواڵگریی پاسەوانی شۆڕش لە ڕێگەی "قەرارگای ڕەمەزان"ەوە لە شاری (کرماشان)ی ئێران لەسەر سنووری عێراق و ئێران، هەماهەنگی لەگەڵ (پەکەکە) دەکات بۆ ڕێگریکردن لە نائارامی لە کوردستانی ئێران، وەکو چۆن  ئێران هانی لایەنگرەکانی ئەو حیزبەیدا کاربکەن بۆ لە هەڵوەشانەوەی خۆپیشاندان و ناڕەزاییەکانی پار ساڵی شاری سلێمانی لەڕێگەی لاینەگرانی ئەو حیزبەوە کە (چیای خواکورک)ن، بۆ ئەوەی ڕێگەنەدرێت پریشکی ئەو خۆپیشاندانانە بۆ شارە کوردییەکانی ئێران بگوازرێتەوە، کە لەم چەند ساڵەی دواییدا خۆپیشاندانی بەرفراوانیان بەخۆوە بینیوە. دەزگای هەواڵگری پاسەوانی شۆڕش پەیوەندیەکی زۆر متمانە ئامێزو نزیکی لەگەڵ (جەمیل بایک - ئەندامی کۆنسەی بەڕێوەبەرایەتیی کۆما جڤاکێن کوردستان- کەجەکە و ئەندامی دەستەی دامەزرێنەری پەکەکە) هەیە، لە ژێر کاریگەری ئەو پەیوەندییانە، ئێران توانیویەتی پرۆسە ئابووری و بازرگانییە دەرەکییەکانی لە سنورەکانی شەنگال و خۆبەڕێوەبەریی کورد لە باکوری سوریا ئەنجام بدات تا لەوێوە بگات بە تورکیا و ئەوروپا، ئەو پرۆسانەش دەرگایان بۆ ئێران ئاوەڵا کردووە ملیۆنان دۆلار بەدەستبخات لەکاتێکدا لەژێر سزای قورسی ئەمریکادایە. لەم چوارچێوەیەدا دەکرێت بوترێت هەردوو لایەن هۆکاری زۆریان هەیە بۆ هاریکاری، کە گرنگترینیان دوژمنایەتییەکی هاوبەشە بۆ ئەمەریکا و هاوپەیمانەکانی لە ناوچەکەدا، هەروەها جوڵانەوە چەکدارییەکانی کورد لە سوریا بە تایبەتی هێزی سوریای دیموکرات کە هەموو فەرمانەکانی لە چیاکانی قەندیل وەردەگرێت، چونکە ئێران باکووری سوریا دابەش دەکات، لەنێوان پارتی یەکێتی دیموکراتی و باڵی سەربازی یەکینەکانی پاراستنی گەلی کورد، وەک چۆن (پەکەکە) ڕاستەوخۆ لەگەڵ ئەفسەرانی سوری و ئێرانی کار دەکەن و تاران و دیمەشقیش ڕاستەوخۆ بەرگری لە بەرژەوەندییەکانیان دەکەن لە کوردستانی سوریادا، سەرباری گۆڕینی دیمۆگرافیا و دابەشکردنی ناوچە کوردییەکان بۆ چەند (کانتۆن)ێکی ئەمنی و ئیداری. چوارەم: ئۆپەراسیۆنەکانی سوپای تورکیا لە شەنگال ئۆپەراسیۆنەکانی سوپای تورکیا، کە لە باکوری عێراق کە لە 15ی حوزەیرانی 2020ەوە دەستیپێکرد، ئامانجی گرنگی جێگیرکردنی چەند خاڵێکی سەربازی بوو لەسنووری عێراق کە دواینیان کۆنترۆڵکردنی لوتکەی (چیای خامتیر) بوو لە پارێزگای دهۆک، هەروەها چڕکردنەوەی هەوڵەکانی لە چەند پێگەیەکی سەربازی گرنگ کە پێشتر بەکارهاتبوون لەلایەن چەکدارانی (پەکەکە)وە. هاوکات ئەنقەرە دەڕوانێتە ئەو ئامانجانەی بەدەستهاتوون لەو ئۆپەراسیۆنانەدا وەک بەشێک لەستراتیژییەکی درێژخایەنتر کە لە داهاتووی سوریاو عێراقدا ڕەنگدەداتەوەی دەبێت لە ڕووی سیاسی و ئابووری و ئەمنی و کۆمەڵایەتییەوە. نەخشەی ژمارە (2) ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیا لە شەنگال   ستراتیژی تورکیا لە ناوچەکە لە زاخۆوە درێژ دەبێتەوە تا شەنگال، بە قووڵی (109) کیلۆمەتر لەناو خاکی عێراق، ئەو ناوچەیە کۆڵەکەی سەرەکی پشت ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیا بوو لە شەنگال، بۆ ئەوەی چەندین ئامانج بەدەست بهێنێت، دیارترینیان: 1.    ڕێگریکردن لە پەڕینەوەی چەکدارانی پارتی کرێکارانی کوردستان لە ڕێگەی عێراق و سوریاوە بۆ تورکیا تاڕادەی بنجبڕ کردن. 2.    لەناوبردنی ناوەندەکانی فەرمان و کۆنتڕۆڵی حزبەکە لە شەنگال. 3.    هێشتنەوەی بنکە کاتییەکانی خۆی لە هەموو ناوچەکانی باکوری عێراق تا سەرەتای سنووری سوریا. 4.    پاراستنی سنووری عێراق و تورکیا بە تەواوی، کردنەوەی دەروازەی سنووری نوێ (ئۆڤاکۆی - فیشخابوور- تەلەعفەر- موسڵ)، کە لە بەغدادەوە درێژ دەبێتەوە بۆ باشوری پارێزگای بەسرە، زیادکردنی دەسەڵاتی حکومەتی بەغدا لەم هێڵە جوگرافییە و بەهێزکردنی ڕۆڵی ئابووری تورکیا تێیدا. 5.    پڕۆژەی ناوچەی ئارام تەواو بکات کە تورکیا لە ساڵی 2019ەوە لە باکوری سوریا دایمەزراوە، کەوا خوزیارە لە شاری دێریکی سوریاوە دەست پێبکات بۆ شەنگال، بەدرێژایی سنووری عێراق و باکوری سوریا. 6.    دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنی سوپای تورکیا لە ژێر ناوی"چنگی قوفڵ" کە لە 18ی نیسانی 2022 دەستی پێکرد، پێدانی ڕەهەندێکی زیاترە بە ئامانجەکانی تورکیا لەباکوری عێراق، بەو پێیەی ئۆپەراسیۆنەکە دوو ڕۆژ دوای ئەوە هات کە سەرۆک وەزیرانی هەرێمی کوردستان (مەسرور بارزانی) سەردانی ئەنقەرەی کرد، بەمەبەستی پرسی پرۆژەی دانانی بۆری گاز لە سلێمانییەوە بۆ هەولێرو دهۆک و لەوێشەوە بۆ تورکیا، وەک پێشتر تورکیا ڕایگەیاندبوو، کە بەدوای دەستهەڵگرتن لە گازی ئێران و سوود وەرگرتن لە گازی هەرێمەوەیە. ئەم ئۆپەراسیۆنەش بەمەبەستی لابردنی چەکدارانی (پەکەکە)یە لە ناوچەکانی ڕێڕەوی ئەو بۆریانە بۆ دڵنیابوون لە گواستنەوەی غازی هەرێم بۆ تورکیا. زیاتر لەوەی ئاماژەی بۆ کرا، لە پشت ئۆپەراسیۆنەکانی سوپای تورکەوە چەندین پاڵنەر هەیە بۆ دووبارەبوونەوە، دیارترینیان: 1.    هەوڵی ڕەجەبی تەیب ئەردۆغان - سەرۆک کۆماری تورکیا بۆ مەبەستی سیاسی و ڕاکێشانی هەستی هاوڵاتیانی ناوخۆی وڵاتەکەی، بە تایبەت لەگەڵ نزیکبوونەوە لە هەڵبژاردن و دەرکەوتنی هێزی ناڕازی لە ناوخۆی تورکیادا. 2.    بەستنەوەی دەستکەوتە سەربازییەکان لە شەنگال بە نسبەتی سوریاوە، جێهێشتنی کاریگەری لەسەر بژاردە سیاسییەکان بۆ کوردانی سوریا، کە خوازیارن ئەزموونی هەرێمی کوردستانی عێراق لە سوریادا دووبارە بکرێنەوە. 3.    گۆڕانی دینامیکی لە گۆڕەپانی سوریادا، بەتایبەتی لە ناوچەکانی باکوور، کە تورکیا لە ڕێگەیەوە هەوڵی بەدیهێنانی دەدات لەدوای (حەلەب)ەوە، لە بەرامبەر هەوڵەکانی ئێران بۆ گەیشتن بە دەریای سپی ناوەڕاست، بۆیە لەڕووی جوگرافییەوە واقیعی تورکیا بەپێویستی دەزانێت بەزووترین کات زاڵ بێت بەسەر ئەو ناوچەیەدا. لە بەرامبەر هەموو ئەمانەدا تورکیا لە هەڵوێستی بەرامبەر شەنگال ڕووبەڕووی کۆمەڵێک ئاڵنگاری دەبێتەوە، ئەوانیش؛ 1.    لەسەر ئاستی ژینگەی ناوخۆی تورکیا، هەڵوێستی سەرجەم حیزبە ئۆپۆزسیۆنەکانی ئەو وڵاتە دژ بە تێڕوانینەکانی ئەردۆغانە لەم بارەیەوە، چونکە تورکیا لە ئێستادا بە هەلومەرجێکی سەختی ئابووریدا تێدەپەڕێت، بۆیە پێیان وایە ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو دۆخە لەناوخۆدا گرنگترە لەوەی ڕووبەڕووبوونەوەی هێزی دیکە بلەناو خاکی عێراقدا. 2.    تاکە هێزی کوردی کە داوای دەرکردنی پەکەکە دەکەن لە شەنگال، پارتی دیموکراتی کوردستانە، ئەمەش دژە بە هەڵوێستی سەرجەم هێزە کوردییەکانی دیکەی عێراق. 3.    ئێران کە یارمەتیدەرێکی گەورە و پشتیوانی پەکەکەیە لە عێراقدا، بەتایبەت لە ناوخۆو دەرەوەی شەنگال، زیاتر لەوەش ئێران توانی لە ڕێگەی ناوچەکانی ژێر دەستی ئەو حیزبەوە بگاتە سوریا، بۆیە هەر سەرکەوتنێک کە تورکیا لە شەنگال بەدەستی بهێنێت ڕاستەوخۆ ڕەنگدانەوەی لەسەر مافە هەرێمییەکانی ئێران دەبێت کە ئەویش تەحەدایەکی راستەقینەی گەورە دەبێت لە بەرامبەر ئێران. پێنجەم: ئاڵنگارییەکانی سەر ئاسایشی نەتەوەیی عێراق بوونی پەکەکە لە شەنگال چەندین ئاڵنگاری بۆ ئاسایشی نەتەوەیی عێراق دروستکردووە، ئەوانیش؛ 1.    ئاڵنگاری ئەمنی؛ لاوازی ئامادەبوون و بڵاوبونەوەی هێزە ئەمنییەکانی عێراق لە شەنگال بووە بەهۆی دروستبوونی واقیعێکی ئەمنی ناسک لە شەنگال، بەتایبەتی لەسەر سنووری عێراق و سوریا، بەو پێیەی ئەم سنوورە گۆڕدراوە بۆ پەناگەیەکی ئارام بۆ گروپە شەڕکەرەکانی کورد لە سوریا و ئاسانکاری بۆ گواستنەوەی شەڕڤانان و چەک، بەڵام هێزە ئەمنییەکانی عێراق ڕووبەڕووی گرفتێکی جدی بوونەتەوە، بە بوونی هێزی چەکداری حیزب لە شەنگال، چونکە لە ماوەی ڕابردوودا هێزە ئەمنییەکانی عێراقیان چەندین دەستدرێژیی ئەمنییان کراوە تەسەر. جگە لەوەی چەندین کوژراو و بریندارییان هەبووە بەهۆی تۆپبارانە بەردەوامەکانی سوپای تورکیاوە بۆ سەر شارەکە. 2.    ئاڵنگاری ئابوری؛ بەهۆی بوونی باڵادەستی حیزبەوە لە شەنگال دیاردەی "ئابوری ڕەش، یان سنوور بە سنوور" سەریهەڵداوە، کە خۆی دەبینێتەوە لە ڕادەیەکی گەورە لە لە بازرگانیکردن بە ماددە هۆشبەرەکان، قاچاخچێتی، سەرهەڵدانی چالاکی بازاری ئاودیوکردن، بازرگانی نایاسایی، ئاسانکاری بۆ پرۆسەی تێپەڕاندنی کەلوپەل و کاڵاو خزمەتگوزارییەکان لە دەرەوەی دەسەلاتی حکومەتی ناوەند. دیارترینی ئەو دەروازانەش سمێلکاو  فیشخابور و ڕێگەی ناوچەی خانەسۆر لە نێوان سنووری سوریا و ناوچەی شەنگال کە بە یەکێکە لە دیارترین ئەوسنورانەی بۆ قاچاخچێتی بەکارهاتوون. 3.    ئاڵنگاری سیاسی؛ جگە لەو ئاڵنگارییە سیاسیە هەرێمی و ئیدارە حیزبییەی لە شەنگال بوونی هەیە. ناوچەکە ڕۆڵی هەیە لە داڕشتنەوەی سنوورەکانی عێراق و سوریا، ئەمەش پێگیەکی جیۆپۆلەتیکی پێ بەخشیەوە، بەڵام ئیدارەدانی لەلایەن حزبەوەو بێ دەسەڵاتی حکومەتی عێراق واقیعێکی سیاسی بەرهەم هێناوە کە بە ڕای بەشێک لە چاودێران جۆرێک لە نادڵنیایی لێکەوتووەتەوە، بەتایبەتی لە پەیوەندی نێوان بەغداو هەولێر و ئایندەی ناوچە جێناکۆکەکان.  بۆیە بەشێک لە لایەنە عێراقیی و نا عێراقییەکانیش پێیان وایە ژینگەی ئەمنی لە شەنگال زۆر ئاڵۆزە، بوونی ئەو هێزە چەکدارەی ئێستا لەو ناوچە باڵادەستە کە (پەکەکە)یە و کۆمەڵێک کێشەو گرفتی بۆ عێراق دروستکردووەو لە ئایندەشدا ئاڵنگارییەکی گەورە لە بەردەم ئاسایشی نەتەوەیی عێراق دروست دەکات. بۆیە بەشێک لە چاودێران و لایەنە عێراقییەکان و تەنانەت حکومەتی عێراقیش بە بڕوایە گەیشتوون دۆخی ئاسایشی ئەو ناوچەیە سەرەڕای ڕزگارکردنی لە دەستی "داعش" بەڵام هێشتا لە بەردەم ئاڵنگاری ئەمنیدایە، جگە لە ناسەقامگیری سیاسی و دۆخی کۆمەڵاتی، سەرباری ناسەقامگیری هەیکەلی ئابوری و ئەمنی، کە زۆرجار بووە بەهۆی دەستێوەردانی هێزی ناوخۆی و وڵاتانی هەرێمی لەو قەزایەداو قەیرانی گەورەی لێکەوتووەتەوە، ئەویش لاوازبوونی دەسەڵاتی حکومەتی عێراقە بە سەر قەزاکەوە.  تێوەگلانی هەریەک لە تورکیا و ئێران لە گەمەی نفوز و کۆنترۆڵدا لەو ناوچەیە، ئاماژەیە بۆ بوون و ڕۆڵ و قەبارەی ئاڵۆزی قەیرانێکی گەورە لەو قەزایە، هەموو ئەمەش بۆ بێ دەسەڵاتی حکومەتی ناوەند دەگەڕێتەوە لەو ناوچەیەو زۆرجاریش بووە بەهۆی پێشێلکردنی سەروەری وڵاتەکە.  سەرچاوە؛ د. فراس إلیاس، معچلە سنجار .. حزب العمال الكردستانی واڵامن الوگنی العراقی، مركز البیان للدراسات والتخگیگ؛  https://www.bayancenter.org/2022/04/8377/  

راپۆرت: درەو عێراق لەناو (10) خراپترین وڵاتی جیهاندایە بۆ كاری رۆژنامەنوسیی، رێكخراوی پەیامنێرانی بێسنور دەڵێ" لە عێراق، پەیوەندییەكی توندوتۆڵ لەنێوان دەزگاكانی راگەیاندن‌و حزبە سیاسییەكاندا هەیە‌و ئەوان كۆنترۆڵی هێڵی نوسینیان دەكەن.. بەهۆی كاریگەری سیاسیی لە دەزگاكانی راگەیاندندا، خەریكە هەواڵی سەربەخۆ نامێنێت.. لەپێناو دابینكردنی بودجەی خۆیاندا،  زۆرێك لە دەزگاكانی راگەیاندن دەستیان لە سەربەخۆیی خۆیان هەڵگرتووە"، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  خاكی بەپیتی زانیاری نادروست ! كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان ساڵی 1993 بڕیاریدا سالانە رۆژی 3ی ئایار بكرێت بە رۆژی جیهانیی "ئازادی رۆژنامەگەریی"، بۆئەوەی ئەم رۆژە بكرێت بە دەرفەتێك بۆ قسەكردن لەبارەی بنەما سەرەكییەكانی ئازادی رۆژنامەگەریی‌و هەڵسەنگاندنی لەسەر ئاستی جیهان‌و بەرگیركردن لە دەزگاكانی راگەیاندن لەبەرامبەر ئەو هێرشانەی كە دەكرێتەسەر ئازادی كاركردنی.  رێكخراوی پەیامنێرانی بێسنور كە بارەگا سەرەكییەكەی لە (پاریس)ی پایتەختی فەڕەنسایە، یەكێك لەو رێكخراوانەیە كە ساڵانە راپۆرتی خۆی لەبارەی دۆخی ئازادی رۆژنامەگەریی لەسەر ئاستی جیهان بڵاودەكاتەوە.  لە راپۆرتی ئەمساڵیدا، پەیامنێرانی بێسنور ئاماژە بە لێكەوتی كارەساتباری پشێوی زانیاریی دەكات لە ساڵی 2022دا، بۆ ئەمەش باس لە كاریگەریی  كەشوهەوای دیجیتاڵی دەكات كە بووە بە بابەتێكی جیهانی‌و بەشێوەیەكی نارێكخراو كاردەكات‌و بووە بە زەوییەكی بەپیت بۆ بڵاوكردنەوەی زانیاری ناڕاست‌و پڕوپاگەندە.    عێراق لەناو خراپترینەكاندایە بەپێی راپۆرتی پەیامنێرانی بێسنور، باشترین (10) وڵاتی جیهان بۆ كاری رۆژنامەوانی لە ساڵی 2022دا بریتین لەم وڵاتانە (نەرویژ- دانیمارك- سوید- ئیستوانیا- فنلەندا- ئایرلەندا- پرتوگال- كۆستاریكا- لیتوانیا- لیختنشتاین). خراپترین (10) وڵاتی جیهانیش بۆ كاری رۆژنامەوانی بریتین لەم وڵاتانە (كۆریای باكور- ئەریتیریا- ئێران- توركمانستان، بۆرما، چین، ڤێتنام- كوبا- عێراق- سوریا).  واتە عێراق لەڕووی دۆخی رۆژنامەنوسییەوە لەدوای هەندێك وڵاتی وەكو (یەمەن‌و بەنگلادیش‌و ئەفغانستان‌و توركیا‌و لیبیا‌و سۆماڵ‌و لوبنان‌و ئۆكراینا‌و روسیا)وەیە. لەسەرەتای ئەمساڵەوە تاوەكو ئێستا هیچ رۆژنامەنوسێك لە عێراق نەكوژراوە، بەڵام راپۆرتەكەی پەیامنێرانی بێسنور زیندانیكردنی (5) رۆژنامەنوسی تۆماركردووە كە گیراوانی بادینانن‌و هێشتا لە زیندانن‌و ئازاد نەكراون.  ئێستا عێراق لەكۆی (180) وڵات، لە ریزبەندی (172)دایە، ئەمساڵ بەبەراورد بە ساڵی رابردوو عێراق (9) پلە پاشەكشێی كردووە، چونكە ساڵی رابردوودا لە پلەی (163)دا بووە. لەسەر ئاستی جیهان، لەسەرەتای ئەمساڵەوە (24) رۆژنامەنوس‌و (كەسێك) كە هاوكاری دەزگاكانی راگەیاندنی كردووە كوژراون، بەگشتیش لەسەر ئاستی جیهان لەئێستادا (480) كەس لە زینداندان، (461) كەسیان رۆژنامەنوسن‌و (19) كەسیان ئەوانەن كە هاوكارییان لەگەڵ دەزگاكانی راگەیاندن كردووە.  دۆخی رۆژنامەنوسی لە وڵاتانی ناوچەكە   عێراق لەڕووی ئازادی رۆژنامەنوسییەوە، جگە لە ئێران، دەكەوێتە دوای هەموو وڵاتانی ناوچەكەشەوە، ریزبەندی وڵاتانی ناوچەكە  بەمشێوەیە:  •    ئیسرائیل: لەڕووی ئازادی رۆژنامەنوسییەوە لە پێش هەموو وڵاتانی ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستەوەیە‌و لە پلەی 86دایە •    توركیا: لە پلەی 149دایە •    سوریا: لە پلەی 171 دایە •    فەلەستین: لە پلەی 170 دایە •    سعودیە: بەرەو باشبوون رۆیشتووە‌و ئێستا لە پلەی 166دایە، ئەمە لەكاتێكدایە ساڵی رابردوو لەپلەی 170دا بووە •    یەمەن: یەمەن پارێزگاری لە ریزبەندییە خراپەكەی كردووە‌و ئەمساڵیش لەپلەی 169دا ماوەتەوە  •    میسر: دوو پلە پاشەكشێی كردووە‌و ساڵی رابردوو 166 بووە ئێستا دابەزبوە بۆ 168  •    عومان: لەپلەی 163دایە •    كوەیت: زۆر پاشەكشێی كردووە لە پلەی (105)وە دابەزیوە بۆ (158)  •    سودان: لە پلەی 151دایە •    لیبیا: لە پلەی 143دایە •    مەغریبی عەرەبی: لە پلەی 135دایە •    جەزائیر: لەپلەی 134دایە •    ئیماراتی عەرەبی: لە پلەی 131دایە •    لوبنان: لە پلەی 130دایە •    ئوردن: لە پلەی 120 دایە •    تونس: لەپلەی 73دایە بە چ پێوەرێك هەڵسەنگاندن كراوە ؟ هەڵسەنگاندنی ئازادی رۆژنامەنوسی بەپێی ئەو پێوەرەی كە رێكخراوی پەیامنێرانی بێسنور دیاریكردووە بریتییە لە "توانای كارایی رۆژنامەنوسان، بەشێوەی تاكەكەسیی بێت یاخود بەكۆمەڵ، لە هەڵبژاردن‌و بەرهەمهێنان‌و بڵاوكردنەوەی ئەو زانیارییانەی كە دەچنە خزمەتی بەرژەوەندی گشتییەوە، ئەمەش بەشێوەیەكی سەربەخۆو دور لە دەستێوەردانی سیاسی‌و ئابوری‌و یاسایی‌و كۆمەڵایەتی، بەبێ هیچ هەڕەشەیەك دژی سەلامەتی گیانیی‌و بیركردنەوەیان".  راپۆرتەكە بۆ هەڵسەنگاندنی دۆخی ئازادی رۆژنامەگەریی لە هەر وڵاتێكدا (5) پێوەری دیاریكردووە كە ئەمانەن:  1-    زەمینەی سیاسی كاری رۆژنامەنوسیی 2-    زەمینەی ئابوری كاری رۆژنامەنوسیی 3-    چوارچێوەی یاسایی كاری رۆژنامەنوسیی 4-    زەمینەی كۆمەڵایەتی‌و رۆشنبیری كاری رۆژنامەنوسیی 5-    ئاسایش‌و سەلامەتیی عێراق لەناو پێوەرەكانی ئازادی رۆژنامەنوسیدا  راپۆرتەكەی پەیامنێرانی بێسنور، بەمشێوەیە پێوەرەكانی ئازادی كاری رۆژنامەنوسی بەسەر عێراقدا جێبەجێكردووە: لەنێوان تیرۆرو ناسەقامگیری سیاسیی‌و خۆپیشاندانەكاندا، رۆژنامەنوسان لە هەموو لایەكەوە روبەڕووی هەڕەشە دەبنەوە، ئەمەش بەهۆی لاوازی دەوڵەت‌و دامەزراوەكانی كە ناتوانن رۆڵی خۆیان بۆ پاراستنی رۆژنامەنوسان بگێڕن.  شانۆی میدیایی لە عێراق، پەیوەندییەكی توندوتۆڵ لەنێوان دەزگاكانی راگەیاندن‌و حزبە سیاسییەكاندا هەیە‌و ئەوان كۆنترۆڵی هێڵی نوسینیان دەكەن. كەناڵی (فورات) نمونەیەكی روونە لەمبارەیەوە كە پەیوەندییەكی نزیكی لەگەڵ ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی عێراقدا هەیە (حزبێكی شیعەیە). هەروەك پێكهاتە ئاینییەكانیش مینبەری میدیایی تایبەت بەخۆیان هەیە وەكو كەناڵی (عەشتار) كە تایبەتە بە مەسیحییەكان، لەكاتێكدا كوردەكان بەشێوەیەكی زیاتر رێكخراوترن، بەجۆرێكە دەبینێت پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان دەنگی خۆیان هەیە كە گوزارشت لە زمانی حاڵی ئەوان دەكات، ئەمەش لەرێگەی كەناڵی ئاسمانییەكانی وەكو (NRT) كە نزیكە لە جوڵانەوەی "نەوەی نوێ"وە.  زەمینەی سیاسی بەهۆی كاریگەری سیاسیی لە دەزگاكانی راگەیاندندا، خەریكە هەواڵی سەربەخۆ نامێنێت، لەكاتێكدا راستیی لەنێوان جەمسەرگیرییەكاندا ون دەبێت، خەباتی خەڵكانی پیشەیی بۆ بەرگریكردن لە مافەكانیان بەردەوامە. لە ساڵی 2019وە بەهۆی روماڵكردنی خۆپیشاندانەكانی دژ بە گەندەڵی، زۆرینەی رۆژنامەنوسان روبەڕووی هەڕەشەی بەردەوام‌و دەزگاكانی راگەیاندنیش  روبەڕووی كردەوەی تاڵانكاریی بونەتەوە، هەندێك لە رەوتە سیاسییەكان ئەم خۆپیشاندانانە بە رێپێوانی دژ بە سیستمی سیاسی ناودەبەن، بەڵام لە كوردستان رۆژنامەنوسە رەخنەگرەكان تۆمەتبار دەكرێت بە "سیخوڕیكردن"‌و چارەنوسیان دەستگیركردن‌و زیندانیكردنە.  چوارچێوەی یاسایی ئەگەرچی دەستور لەڕووی تیۆرییەوە گرەنتی ئازادی رۆژنامەگەریی دەكات، بەڵام یاسا كارپێكراوەكان دژن لەگەڵ هەندێك لەماددەكانی دەستوردا، بۆیە زۆرجار كەسایەتییە گشتییەكان پەنا بۆ دادگاكان دەبەن بۆ چاودێریكردنی ئەو رۆژنامەنوسانەی كە لێكۆڵینەوە لە چالاكییەكانیان دەكەن، زۆرجار بەتۆمەتی ناوزڕاندن شوێنیان دەكەون، هەروەك پرۆژە یاسای تایبەت بە تاوانە ئەلیكترۆنییەكان كە بەشێوەیەكی سیستماتیك خۆی دەردەخات، بووە بە دەردەسەری بۆ خەڵكە خاوەن پیشەكە، ئەم یاسایە سزای زیندانی (تا دەگاتە زیندانی هەتا هەتایی) داناوە بۆ ئەو بڵاوكراوە ئەلیكترۆنییانەی كە "دەست بۆ سەربەخۆیی وڵات‌و یەكێتیی خاكەكەی یان بەرژەوەندییە ئابوری‌و سیاسی‌و سەربازی یاخود ئەمنییە  باڵاكان" ببات. زەمینەی ئابوریی پێدانی پارە بە دەزگاكانی راگەیاندن بەوە دەناسرێتەوە كە بەشێوەیەكی نادادپەروەرانەیە، پەیوەندی بەهێزی بە لایەنداری سیاسییەوە هەیە، هەركاتێك توانای دارایی حزبە سیاسییەكە گەورەتر بێت، مینبەرە میدیاییەكەی بەڕێژەیەكی زیاتر هەژمون بەسەر جەماوەردا دەكات، لەم چوارچێوەیەشدا زۆرێك لە دەزگاكانی راگەیاندن دەستیان لە سەربەخۆیی خۆیان هەڵگرتووە لەپێناو قەرەبووكردنەوەی لاوازی بودجەكەیان یاخود لەكۆتایدا زۆر بە سانایی چالاكییەكانی خۆیان راگرتووە، دەزگا راگەیاندنە سەربەخۆكان لەرێگەی سەكۆكانی پەیوەندی كۆمەڵایەتییەوە توانیویانە بگەن بە جەماوەرەكەیان، ئەمە سەرباری ئەوەی لەپێناو مانەوەدا لە هەردوو رووەكەوە توشی دەردەسەری بوون.  زەمینەی كۆمەڵایەتی‌و رۆشنبیریی هەندێك دامەزراوە‌و كەسایەتی ئاینیی خۆیان بە پیرۆز دەزانن بەجۆرێك كە ناكرێت رەخنەیان لێبگیرێت، لەمڕووەوە رۆژنامەنوسان‌و دەزگاكانی راگەیاندن روبەڕووی لێپێچینەوە دەبنەوە، ئەمەش بۆ رێگرتن لە بڵاوكردنەوە‌و پەخشكردن بەتۆمەتی "سوكایەتیكردن بە سیمبولە نیشتمانی‌و ئاینییەكان".  ئاسایش ئەم ساڵانەی دوایی كوژرانی زۆرێك لە رۆژنامەنوسانی بەخۆوە بینینوە لەسەردەستی گروپە چەكدارەكان، رێكخراوە جیهادی‌و میلیشیاكان. ئەم تیرۆركردنانە بەبێ هیچ سزایەك تێپەڕ دەبن، لەكاتێكدا ئەو لێكۆڵینەوانەی كە بەدەگمەن لەبارەی ئەم تیرۆرانەوە دەكرێن، بەهیچ ئەنجامێكی جددی ناكرێن، هەروەك پرۆسەكانی رفاندن‌و هەڕەشەی كوشتن بووە بە مامەڵەیەكی بەربڵاو بۆ تۆقاندنی رۆژنامەنوسان‌و دەمكوتكردنیان. ئەم ترساندنە ئەگەر تاوەكو ئەمدواییە تەنیا لەو رۆژنامەنوسانەدا كورتبوبێتەوە كە كاریگەرو ناسراو بوون، ئەمڕۆ تەنانەت ئەو چالاكە میدیاییانەشی كردوەتە ئامانج كە ناسراو نین.   

درەو: كاتژمێر (4)ی ئێوارەی ئەمڕۆ بە درۆن هێرشكرایە سەر سەربازگەی (بامەڕنێ)ی سەربە ناحیەی بامەڕنێ و كوژراوو بریندار هەیە لە ریزی سوپای توركیا. سەرچاوەیەكی سەربازی بە (درەو) راگەیاند ئەمڕۆ لە رێگەی (درۆن)ی بۆمرێژكراوەوە هێرشكراوەتە سەر سەربازگەی توركیا لە بامەڕنێ كە هاوكات فڕۆكەخانەی سەربازی توركیایە لە هەرێمی كوردستان. بە پێی زانیارییەكان بەهۆی بۆردومانەكەوە كوژراوو بریندار هەیە لە ریزی سوپای توركیا بۆیە ئۆتۆمبێلی فریاكەوتنی تەندروستی پێشمەگەر چونە بە هانای بریندارانی سوپای توركیا بەو پێیەی لیوای چواری پیادەی پێشمەرگە لەو ناوچەیە نزیكن و بەهانای سوپای توركیاوە چوون. سەربازگەو فڕۆكەخانەی (بامەڕنێ) گەورەترین بنكەی سەربازی توركیایە لە هەرێمی كوردستان لەڕووی لۆجستییەوە، سەربازگەی (بامەڕنی)یە دەكەوێتە بەرامبەر ‌ناحیەی بامەڕنی‌. لەناو ئەو بنكە سەربازییەدا گەورەترین یەكەی هەواڵگری میت هەیە. هەروەها (٣٠) تانك، (٨) زرێپۆش، (٦) هاوەن، (٦) ئۆتۆمبێلی سەربازی تێدایە، جگە لەبوونی ئامێری پێشكەوتووی دەنگگرتن كە بۆ كاری سیخوڕی بەكاریدە هێنن. ئەم سەربازگەیە كە فڕۆكەخانەی سەربازی توركیای لێیە لەدوای رووداوەكانی ساڵی 1966 هێزی توركیای لێجێگركراوە.

شيكاري:درةو لەکۆی (57) بلۆکی کانزایی (نەوت و گاز)، (14) بلۆکی نەوتی، دەکەونە سنوری پارێزگای هەولێرەوە، کە (10) کۆمپانیای (8) دەوڵەتی بیانی  و کۆمپانیایەکی خۆماڵی کاری پشکنین و گەڕان و هەڵکەندن بەرهەمێنانی نەوت دەکەن. لەگەڵ ئەوەی بەپێی زانیارییەکان (65%)ی یەدەگی نەوتی هەرێم لە پارێزگای سلێمانییە بەڵام لە (1) بلۆکدا گەیشتوونە بە بەرهەمهێنان، بەڵام لە پارێزگای هەولێر لە (4) بلۆک کە گەیشتوون بە قۆناغی بەرهەمهێنان، بە هەر چوار بلۆکەکە زیاتر لە (43%) بەرهەمی نەوتی هەرێم پێکدەهێنن.  یەکەم؛ بلۆکە نەوتییەکانی پارێزگای هەولێر لەکۆی (57) بلۆکی کانزایی (نەوت و گاز)، (14) بلۆکی نەوتی، دەکەونە سنوری پارێزگای هەولێرەوە کە لە (12) بلۆکیان (10) کۆمپانیای بیانی و (1) کۆمپانیای خۆماڵی کاری پشکنین و گەڕان و هەڵکەندن بەرهەمێنانی نەوت دەکەن، ناسنامەی کۆمپانیاکان دەگەڕێتەو بۆ (8) وڵاتی جیاوازی هەریەک لە (ئەمریکا، فەرەنسا، کەنەدا، تورکیا، نەرویج، سویسرا، کۆریا و نەمسا). بەم شێوەیە؛ بڕوانە (خشتەی ژمارە (1)). 1.    بلۆكی ته‌ق ته‌ق: قه‌زای كۆیه‌و ناحیه‌ی ته‌ق ته‌ق ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (951) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و به‌ پێی ڕاپۆرتی سكۆتیا كاپیتاڵ و گه‌نه‌ڵ ئینه‌رجی بڕی (1.5) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌، پشكی 80%ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای تی تی ئۆپكۆ كه‌ له‌ هه‌ردوو كۆمپانیای ئه‌داكسی سویسری و گه‌نه‌ڵی توركی پێك هاتوه‌ و پشكی كیپكۆ 20%یه‌. 2.    بلۆكی سارتا: ده‌كه‌وێته‌ ڕۆژاوای ناحیه‌ی مه‌سیف و خواروی ئاكرێ‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (607) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و بڕی (1) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. كۆمپانیای (شیڤرۆن)ی ئه‌مریكی (60%)ی پشكه‌كانی له‌ كۆمپانیای (ڕایه‌ ڵانس ئیندستریس)ی هیندی كڕیوه‌ و (ئۆ ئێم ڤی)ی نه‌مساوی پشكی (15%)ی هه‌یه‌ و (25%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 3.    بلۆكی ئه‌ربیل: ده‌كه‌وێته‌ باكوری خۆراوای هه‌ولێرو ناوچه‌ی به‌ستۆره‌وه‌ و ڕووبه‌ری (313) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌ پێشبینی یه‌ده‌گی (1) ملیار به‌رمیل ده‌كرێت. پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (دی ئێن ئۆ)ی نه‌رویجی و (40%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (نیو ئەیج) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 4.    بلۆكی هه‌ولێر ده‌میر داغ: شاری هه‌ولێرو ده‌شتی هه‌ولێر و ڕێگای مه‌خموور و ناحیه‌ی كه‌ڵه‌ك ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (1.531) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. (65%)ی پشكه‌كانی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئۆریکسی پیترۆلیۆم) و (15%)ی (كه‌ی ئێن ئۆ سی)ی كۆری و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 5.    بلۆكی هه‌ریر: ناحیه‌ی هه‌ریر و باكوری شه‌قڵاوه‌ تا سۆران ده‌گرێته‌وه‌و ڕووبه‌ری (700) كیلۆمه‌ترە، پێشبینی دەکرێت نزیك ملیارێك به‌رمیل نه‌وتی تێدا بێت . پشكه‌كانی (45%)ی دراوه‌ته‌ (ماراسۆن ئۆیڵ) و (35%) ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (تۆتاڵ)ی فه‌ڕه‌نسی و و(20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 6.    بلۆكی پیرمام: سه‌نته‌ری ناحیه‌ی پیرمام و سه‌ری ڕه‌ش و سه‌ربه‌ن ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (180) كیلۆمه‌تره‌. (80%)ی پشكه‌كانی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 7.    چۆمان: لە قەزای چۆمان، سەرەتا پشکەکان درا بە کۆمپانیای (تورکش ئینتیتی)ی بە پشکی (80%) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ) بەڵام دواتر کۆمپانیاکە لەو بلۆکە کشایەوە. 8.    هندرێن: بە هەمان شێوەی بلۆکی چۆمان درا بە کۆمپانیای (تورکش ئینتیتی)، بەڵام دواتر کۆمپانیاکە لەم بلۆکەش کشایەوە. 9.    بلۆكی سه‌فین: له‌ سه‌ر چیای سه‌فینه‌وه‌ تا هیزۆپ ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ری نزیكه‌ی (500) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. پشكی (35%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (تۆتاڵ)ی فه‌ڕه‌نسی و پشكی (45%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ماراسۆن ئۆیڵ) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 10.    بلۆكی بنه‌ باوێ: له‌ ده‌ربه‌ندی گۆمه‌سپانه‌وه‌ تا ناوچه‌ی هیران و نازه‌نین ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (240) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و زیاتر له‌ ملیارێك به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. 11.    بلۆكی شۆڕش: باكوری خۆرهه‌ڵاتی هه‌ولێرو ناحیه‌ی دێگه‌ڵه‌ تا ده‌ربه‌ندی گۆمه‌سپان ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (526) كیلۆمه‌تر دووجایه. پشكی (75%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئۆ ئێم ڤی) نه‌مساوی و (25%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 12.    بلۆكی مه‌لا ئۆمه‌ر: ده‌كه‌وێته‌ باشوری خۆرهه‌ڵاتی هه‌ولێره‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (285) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ پێشبینی یه‌ده‌گی (500) ملیۆن به‌رمیل نه‌وت ده‌كرێت لەم بلۆکەدا. پشكی (75%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئۆ ئێم ڤی) نه‌مساوی و (25%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 13.    بلۆكی قوشته‌په‌: له‌ قوشته‌په‌ی خوارووی هه‌ولێره‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات تا دوبزو پردێ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی نزیكه‌ی (1180) كیلۆمه‌تر دووجایه. (80%)ی پشكه‌كانی دراوه‌ته‌ (كه‌ی ئێن ئۆ سی)ی كۆری و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 14.    بلۆكی خورمه‌ڵه‌: ده‌كه‌وێته‌ باشوری خۆرئاوای هه‌ولێره‌وه‌و درێژكراوه‌ی كێڵگه‌ی كه‌ركوكه‌ كه‌ هه‌ردوو ناوچه‌ی خورمه‌ڵه‌و ئاڤانه‌ی خورمه‌ڵه‌ ده‌گرێته‌وه. ئه‌م كێڵگه‌یه‌ له‌لایه‌ن (گروپی كار)ه‌وه‌ سه‌رپه‌رشتی ده‌كرێت و پشكه‌كانی (100%) دراوه‌ته‌ كیپكۆ.    دووەم؛ بلۆکە نەوتییە بەرهەمهێنەرەکانی پارێزگای هەولێر بەپێی زانیارییەکان لە هەرێمی کوردستاندا تەنها (9) بلۆکی نەوتی لە قۆناغی بەرهەمهێناندان. کە (4) بلۆکیان دەکەونە پارێزگای هەولێرەوە و رێژەی  (43%) ی هەموو بەرهەمی نەوتی هەرێم پێک دەهێنن. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2))   ئەمە لە کاتێکدایە (بلۆکی تەقتەق) کە لەڕووی ئیدارییەوە سەر بە پارێزگای هەولێرە، بەڵام لە ژێر قەڵەمڕەوی دەسەڵاتدارانی پارێزگای سلێمانیە، ئەم بلۆکە لە کۆتایی ٢٠٢٠ دا ئاستی بەرهەمهێنانی بریتی بووە لە (٨ هەزار و ٥٨٠) بەرمیل نەوت، لەکاتێکدا لە ساڵی ٢٠١٤ بەرهەمی رۆژانەی  (١٤٨ هەزار) بەرمیل زیاتر بووە، لە ئێستاشدا بەرهەمی ڕۆژانەی ئەم کێڵگەیە بۆ خوار (٦ هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا دابەزیوە، ئەمەش وایکردووە بەشێک لە چاودێران پێیان وابێت کە ناعەدالەتی لە پەرەپێدانی کێڵگە نەوتییەکاندا بکرێت، بۆ نمونە بەپێی ڕاپۆرتێکی (د. عزەت سابیر) بە ناونیشانی "دۆخی دارایی و ئابووری هەرێمی كوردستان و  پرۆسەی نەوت"، ئاماژەی کردووە بە ناعەدالەتی پەرەپێدانی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان (بڕوانە خشتەی ژمارە (3))    سەرچاوەکان: 1.    د. سەفین جەلال فتح اللە، نەوتی هەرێمی کوردستان؛ شیکردنەوەیەکی جوگرافیایی سیاسی، دەزگای چاپ و پەخشی نارین، چاپی یەکەم، هەولێر 2015، ل 81-107. 2.    د. عزەت سابیر، دۆخی دارایی و ئابووری هەرێمی كوردستان و  پرۆسەی نەوت؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10166 3.    درەو میدیا؛  پشکی کۆمپانیا بیانییەکان لە بلۆکە نەوتییەکانی هەرێمدا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9680 4.    ڕێکخراوی ڕوونبیین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت، ئاستی بەرهەمهێنانی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێم لە چارەکی یەکەمی 2022، بڵاوکردنەوە 4/4/2022؛ https://www.roonbeen.org/ 5.    یادگار سدیق گەڵاڵی، سەربەخۆیی دارایی و دابەشبوونی جوگرافی کێڵگەکانی نەوت وگازی هەرێم، ماڵپەڕی زەمەن؛ https://www.zamenpress.com/Detail_wtar.aspx?jimare=3464 6.    The Oil and Gas Year, The Oil and Gas Year: Kurdistan Region of Iraq 2011 (KURDISTAN REGION Regional Blocks Divisions, International Journal of Business and Social Science Vol. 11 • No. 5 • May 2020. 7.    LICENCES AND ENERGY INFRASTRUCTURE, MAP 2013. http://archive.gov.krd/mnr/mnr.krg.org/images/pdfs/Licences_and_energy_infrastructure_TOGY_2013_1.pdf

درەو: راپۆرتی: سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئایندەیی - رانانی ئاییندەیی ژمارە (10)    بە ڕوانین بۆ دۆخی گەرمی سیاسیی و ناجێگیریی و ناڕوونی ئایندەی نێوچەکە، ڕەنگە هیچ کات هێندەی ئێستا کورد پێویستیی بە یەکڕیزی و هاوشانی بۆ یەکخستنی تواناکان و کەمکردنەوەی هەڕشە ئایندەییەکان نەبووبێت، بەڵام پێچەوانەکەی لەسەر زەمینی واقیع دەبینرێت. ئەوەی دەبینرێت ئەوەیە لەگەڵ باهۆزی هەڕەشە و نائارامییەکاندا، ماڵی کوردیش بەدەست شەپۆلە توند و لاوازەکانەوە ئاراستەکەی دەگۆڕدرێت و ئەوەشی نابینرێت یەکخستنی گووتار و دانانی ستراتیژ و کۆدەنگییە لەسەر ئامرازەکانی ڕووبەڕووبوونەوەی هەڕەشەکان و قۆستنەوەی دەرفەتەکانە. هەنووکە چەند پرسێکی سەرەکی یەخەی ماڵی کوردییان گرتووە و ئاسۆی چارەسەریشیان بە گوێرەی جوڵەی هێزە پێکهێنەرەکانی کوردستان و دووری مەودای گوتارەکانیان، نادیار و ڕوو بە درزی زیاترە. هەندێکیان ڕاستەوخۆ پەیوەستن بە نێوخۆی هەرێمەوە و هەندێکیشیان بەرهەمهاتووی ململانێ عێراقی و هەرێمی و نێودەوڵەتییەکانن، لە گرنگترینیان: ١. پرسی هەڵبژاردنەکانی هەرێمی کوردستان: بە گوێرەی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ساڵی ١٩٩٢، چەند مانگێکی دیکە، کۆتایی خولی ئێستای پەرلەمانە و پێویستە لە مانگی (تشرینی دووەم)ی ئەم ساڵدا هەڵبژاردنی نوێ ئەنجام بدرێت، بەڵام لە چەند مانگی ڕابردوو و بە ئێستاشەوە ڕێککنەکەوتنی لایەنەکان لەسەر هەردوو پرسی هەمواری یاساکە و  پێكهاتەی کۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان و ڕاپرسی، نەک ئامادەکارییە یاسایی و کارگێڕییەکانیان پەکخستووە، بەڵکو نیوماڵی کوردیشی دوولەت کردووە و هەڕەشەی نوێی بۆ درووستکردووە، كە بێگومان كاریگەییان لەسەر بەشداری كورد لە حكومەتی نوێی عێراقدا دەبێت. ٢. پرسی شێوازی بەڕێوەبردنی سامانی سروشتیی هەرێم: ئاشكرایە كە ئەم پرسە لە بنەڕەتدا یەكێكە لەتەوەرەكانی ململانێی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدراڵی عێراق، كە لە لایەك هەرێمی كوردستان بە ڕاڤەكردنی تاك لایەنەی خۆی بۆ هەندێك دەقی دەستوری عێراقی ساڵی ٢٠٠٥ بەمافی خۆی دەزانێت لە سنوری خۆیدا نەوت بەرهەم بهێنێت و هەناردەی بكات، لەبەرامبەریشدا حكومەتی فیدراڵی عێراق، بەپێی چەند دەقێكیتر لە هەمان دەستور، پێداگری لەسەر دەسەڵاتی حەصری خۆی دەكات لەم بوارەدا. كەواتە ناكۆكیەكان لەم پرسەدا لەنێوان هەرێم و عێراقە، نەك لە نێو لایەنە كوردییەكاندا، بەتایبەت كە هەر لەسەرەتاوە یەکێتی نیشتمانی و پارتی دیموکرات وەک پێکهێنەرانی سەرەکی حکومەتی هەرێم، بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی نەوت بە ڕێککەوتن و هاوبەشی هەردوولایان بووە و یەکدیدگاش بوون لە بەڕێوەبردنییدا، بەڵام ئەم دیدگا هاوبەشە لەئەگەری  ڕێككنەكەوتنی ئەو دوو لایەنە لەسەر چۆنێتی بەشداریكردنیان وەك هێزە سەرەكییەكانی پێكهاتەی كورد لە حكومەتی ئایندەی عێراقدا، گرەنتی بەردەوامبوونی نییە، بەتایبەت لە دوای بڕیارەكەی دادگای فییدراڵی سەبارەت بە نادەستوریبوونی بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی نەوت لەلایەن هەرێمی كوردستانەوە، وا دەخوازێت كە هەرێم لەچوارچێوە ئەو پێشهاتە یاساییە نوێیەدا دەست بە گفتوگۆ و ڕێككەوتنی توكمەتر لەجاران لەگەڵ حكومەتی فیدراڵی بكات، ئەمەش وا پێوست دەكات ئەمجارە كورد دیدگایەكی بەهێزتر و یەكگرتووتر لەسەر مافی خۆی بۆ بەڕێوەبردنی سامانە سروشتییەكانی ناو سنوری هەرێمەكەی خۆی لەبەرامبەر حكومەتی فیدراڵیدا بخاتەڕوو. ٣. پرۆسەی سیاسیی بەغدا و لێکەوتەکانی لەسەر ماڵی کوردستانی پاش دوا هەڵبژاردنی عێراق (٢٠٢١)، پرسێکی نوێ کە پێکهێنانی حکومەتی نوێی عێراق و دیاریکردنی سەرکۆمار و ترازان و جەمسەربەندیی نێو ماڵی شیعەیە، لەبری دروستکردنی هەل، بە پێچەوانەوە پرژی ململانێکە نێوماڵی کوردیشی گرتەوە و هەر لە پاش دەرکەوتنی ئەنجامەکانەوە، هێزە کوردستانییەکان هەریەكەو بە ئاڕاستەی جیا بەرەو بەغدا بەڕێ کەوتن؛ هەرچی پارتی دیموکراتی کوردستانە بە ڕێککەوتن لە بەرەی سێقۆڵی (بارزانی-صەدر-حەلبووسی)دا بوو. بەهۆی کاردانەوەی ئەم بەرەیە و پێداگری پارتی-یش لەسەر پۆستی سەرۆک کۆمار و تەحەفوزاتی یەکێتی لەسەر قاڵبی بەرە سێقۆڵییەکە، یەکێتی نیشتمانی (بە لێکگەیشتن و هاوهەڵوێستی نەک ڕێککەوتن) لە بەرەی چوارچێوەی هەماهەنگی نزیکبوویەوە و ئەوەی مایەوە کورسیەکانی نەوەی نوێ و یەکگرتووی ئیسلامییە  وەک ڕێککەوتن لەگەڵ هیچ لایەک لەم جەمسەرانە ڕێککەوتنیان نییە، بەڵام بەپێی هاوکێشە و دۆخە کاتییەکانی نێو پرۆسەی سیاسیی، هەماهەنگییان لەگەڵ تشرینییەکان و هەندێجار لەگەڵ هاوپەیمانی سێقۆڵی و بگرە چوارچێوەی هەماهەنگیشدا هەبووە. لەهەموو ئەگەرەکاندا ئەوەی ڕوونە: ماڵی کوردی پەرتەوازەیە و هیچ کاتێک بەدرێژایی ١٩ساڵی پرۆسەی سیاسیی عێراق، هێندەی ئێستا بێ بەرنامەی هاوبەش نەبووە، لەکاتێکدا باشترین هەل و کات بۆ دەستکەوتی سیاسیی و شوناسی و نیشتمانی کوردستانی، هیچکات هێندەی ئێستا هەلی باشی بۆ کورد پێنەبووە. بەڵام دەبینرێت بە پێچەوانەوە ئەم هەلە بووەتە هەڕەشە و ماڵی کوردستانی لەتتر و دەستکەوتە ناتەواوەکانی ئەزموونی هەرێمیشی خستووەتە ژێر هەڕەشەوە.   ڕانانى ئایندەیى ژمارە (١٠) ى ساڵى٢٠٢٢

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) کەسانێک دەپرسن: دوای ئەو ھەموو نووسین و شیکردنەوە و ڕەخنەیە، دوای ئەو ھەموو کتێب و وتار و گۆڤار و ڕۆژنامەیە، بۆ گۆڕانێکی مانادار لەو سیستمە سیاسیی و ئیداریی و سەربازیی و ئەمنییەدا دروستنەبووە کە لە ھەرێمدا سەروەرکراوە؟ بۆ سەرەڕای ئەم ھەموو نووسین و قسەکردنە شتەکان وەک خۆیان ماونەتەوە، یان لە خراپەوە بەرەو خراپتر ڕۆیشتون؟ بەر لە ھەموو شتێک دەبێت لەو خاڵە سەرەتایی و سادەیەوە دەستپێبکەین کە کاریگەریی نووسین و فیکر  لەسەر مێژوو، بە شێوەیەکی گشتیی، کاریگەرییەکی لاواز و ناڕاستەوخۆ و لەسەرخۆیە. فیکر و نووسین ھێزی گۆڕانکاریان لەناو خودی خۆیاندا نییە، خۆیان بە ویستی خۆیان ناچنە ناو مێژووەوە، بەڵکو ھەمیشە کۆمەڵێک بکەری مێژوویی پێویستن بۆ ئەوەی ئەو دۆزینەوە و ئاسۆیانەی فیکر و نووسین دەیانکەنەوە، بۆ ناو واقیع دابەزێنن و بە کردەوە لەناو مێژوودا پیادەبکەن. نووسین بە دوو شێوە دەتوانێت دابەزێتە ناو مێژووەوە دەسکاریی ڕیزبەندییەکانی ناوی بکات. یەکەمیان ڕێگای یاخیبوون و بەرپاکردنی شۆڕشە. نووسین بەر لە ھەمووشتێک پێویستیی بە خوێنەر ھەیە و خوێنەریش کاتێک دەتوانێت دەسکاریی جیھان بکات ،کە بووبێت بە بکەرێکی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی. کاتێک خوێنەران بەیەکەوە، بە کۆ، لەگەڵ ئەوانیتردا، لەڕێگای خۆڕێکخستن و ھاودەمیی و ھاریکارییەوە ئەوەی خوێندویانەتەوە و فێریبوون، بگۆڕن بۆ کردە، بۆ پراکتیک و جوڵەی مێژوویی، بۆ پرۆژەیەکی کردەیی بۆ گۆڕان و دەسکاریکردنی واقیع. واتە فیکر و نووسین پێویستیان بە بکەری کۆمەڵایەتییە بۆ ئەوەی بیانکەن بە وزە و کەرەستەیەک بۆ گۆڕانکاریی. ئەم ڕێگا تایبەتە بۆ بەرھەمھێنانی گۆڕانکاریی ڕێگایەکە لە ژێرەوە بۆ سەرەوە، لەناوەوەی کۆمەڵگاوە بۆ ناو دەوڵەت و کایەی سیاسیی، بەرزدەبێتەوە. جوڵەیەکە لەڕێگای ھێزی کۆمەڵگا خۆیەوە گۆڕانکارییەکان دەسەپێنێت و دەسکاریی ئەو ڕەھەندانەی جیھان دەکات کە بۆ ھەمووان ئاشکرابووە کە پێویستە بگۆڕێن، جا چ لە ڕێگای نووسین و خوێندنەوەبێت، یان لە ڕێگای ئەزموونکردنێکی ڕۆژانەی ڕاستەوخۆی ئەو واقیعەوە. ئەم ڕێگا تایبەتەی گۆڕانکاریی، زۆرجار وەک ڕێگای بەرپاکردنی شۆڕش و یاخیبوون، ڕێگای ڕاپەڕین ناسراوە. لە مێژوودا چەندان نموونەی جیاوازیی ئەم جۆرە شێواز و میتۆدیی گۆڕانکارییانە ھەبووە و کاریانکردوە. لەم ناوچەیەی ئێمەدا، بۆ نموونە، لە دوو دەیەی ڕابوردودا بزوتنەوەی سەوز لە ئێران و یاخیبونەکانی بەھاری عەرەبی لە وڵاتە عەرەبییەکان و خۆپیشاندانەکانی غازی پارک لە تورکیا و ناڕەزاییدەربڕینەکانی ١٧ شوبات لە ھەرێمدا، بینی. بە شێوەیەکی گشتیی، ھەندێک لەم بزوتنەوانە، لەم یان لەو بواری سیاسیی و یاسایی و دەزگاییدا، لە ھەنێدک لەو وڵاتاندا، چەند گۆڕنکارییەکەی کەمیان سەپاند، بەڵام بە شێوەیەکی گشتیی ئەم بزوتنەوانە سەرکەوتکران و بەو ئومێد و ئامانجانە نەگەیشتن کە یاخیبوون لەپێناویاندا.   شێوازی دووھەمی گۆڕانکاریی پیادەکردنی گۆڕانکارییە لەسەرەوە بۆ خوارەوە، لەناو دەوڵەت و حکومەتەوە بۆ ناو کۆمەڵگا، ستراتیژێک ئانتۆنیۆ گرامشی ناوی ”شۆڕی پاسیڤ“ی لێدەنێت. لەم مۆدێلەدا لە گۆڕانکاریی، واتە لە شۆڕشی پاسیڤەدا، دەوڵەت و حوکمڕانان ئامادەن چەندان ڕەھەندی ژیانی سیاسیی و دەزگایی و کۆمەڵایەتیی و ئابوریی کۆمەڵگا دەسکاریبکەن و بەشێوەیەک ڕێکیبخەنەوە باشتر و پێشکەوتوتربێت لەوەی لە ئێستادا لە ئارادایە. لەم دۆخەدا ئەوەی دەبێتە بکەری گۆڕانکاریی ئەو نوخبە حوکمڕانەیە کە دەسەڵاتەکانی دەوڵەتی لەبەردەستدایە و ئەو دەسەڵاتانەش بە ئاراستە و بەمەبەستی گۆڕانکاریی بەکاردھێنێت.  لە دونیای ئێمەدا، بە تایبەتی لەم ساتە مێژوویە تایبەتەدا، ھیچ یەکێک لەم دوو ئەگەرەی گۆڕانکاریی، بە مانا ڕاستەقینە و بە قورساییەکی مێژووییەوە، لەئارادا نین. نە توانای بەرپاکردنی شۆڕش و یاخیبوون ئامادەیە، نە بکەری مێژوویی و کۆمەڵایەتیی شۆڕشگێڕ و ڕێکخراو ھەیە، نە میزاجی گشتیی خەڵکیش لە بەردەم تاقیکردنەوەی ڕیسکی شۆڕش و یاخیبووندایە. ئەگەرچی لە ڕووی تیورییەوە ئەگەری بەرپابوونی یاخیبوون و ڕاپەڕینی خەڵک، شتێک نییە بکرێت بە تەواوی دەربکرێتە دەرەوەی مێژووەوە. چونکە مێژوو ھەمیشە فێڵ و توانای تەقینەوەی نھێنی لە ھەناوی خۆیدا ھەڵگرتوە. لەم ساتەدا لەباتی شۆڕش و ڕاپەڕین، خەڵکێکی زۆر لە ئاسمان دەپاڕێنەوە و دوعادەکەن خودا ئەم حوکمڕانانە و خێزانەکانیان لەناوببات.    ھاوکات ئەگەری دووھەمی گۆڕانکارییش، ئەگەری ئەنجامدانی ”شۆڕشی پاسیڤ“، ئەگەری ئەوەی حوکمڕانان دەسکاریی ئەو دۆخە بکەن کە خۆیان تا بینەقاقا بەرپرسن لە دروستبوونی، لەئارادانییە. لە دونیای ئێمەدا نوخبەیەکی حوکمڕان و خاوەن پرۆژەی گۆڕانکاریی مێژوویی بوونی نییە و شتێک لە بەرنامەی ھێزە حوکمڕانەکاندا بەناوی نەک شۆشی پاسیڤەوە لە ئارادانییە، بەڵکو ئەوان خەریکی درێژەدان و چەسپاندنی تاپۆکردنی وڵاتەکەن لەسەر خۆیان و نەوەکانین. لەڕاستیدا شتێک بەناوی ”خەمی گشتیی“ و ”قازانجی گشتیی“ و ”ویستیی گشتیی“ ەوە بوونی نەماوە و بوونی نییە، ”مەسەلەی نیشتیمانیی“ و ”نەتەوەیی“ بەشێک لە عەقڵیەتی ئەوان و لە سایکۆلۆژیای حوکمڕانینکردنیان، نییە. ئەسڵەن شتێکیش بەناوی ”مەسەلەی کوردەوە“ لەناو عەقڵیەت و سیاسەتی ھێزە حوکمڕانەکانی ھەرێمدا بوونی نەماوە. ئەوەی ھەیە ململانێی نێوان کۆمەڵێک خێزان و بنەماڵەی سوڵتانیی و ململانێی چەند کەسایەتییەکی سیاسیی پڕ ڕق و بوغز و دڕدۆنگییە لەگەڵ یەکتریدا، ھەموویشی لەسەر پێگە و پارە و دەسکەوت بۆخۆیان و منداڵان و نەوەکانیان، ئینجا بۆ ئەو گروپە بچووکەی لە دەوری دید و بەرنامە سوڵتانییەکانیان، کۆبووەتەوە و بەشدارە لە دروستکردن و پاراستنی ئەم تاعونە سیاسییەدا. لە مانەش بترازێت سیاسەتی ھەرێم سیاسەتی گوێڕایەڵەیکردنێکی بەردەوام و ئیتاعەتێکی ھەمەلایەنە، بۆ خواستی سیاسیی و ئابوریی و بۆ تەماحی ترسناکی، چەند وڵاتێکی ئیقلیمی جیاواز.  لە دۆخێکی تاریکیی لەو بابەتەدا ئەوەی کاریگەریی ھەیە نووسین و فیکر و فەرھەنگ و کولتور نییە، پێشنیاریی عەقڵانیی و ڕەخنەکاری بەرھەمھێن نییە، بەڵکو درۆ و فێڵ و دزیی و جەردەیی و گوێڕایەڵییە. ئەوەشی کێشەکان و ململانێکان و پەیوەندییەکان یەکلا دەکاتەوە، تەنھا ھێزە، ھێزی ڕووت، ھێزێک کلکەکانی لە ھەرێم و سەرەکانی لە ئەنقەرە و تارانە.

(درەو): كۆمپانیای قەیوان لەدوای پشووی جەژنی رەمەزانەوە، ماوەی كاركردنی كرێكارانی لە پرۆژەی  شەقامی 100 مەتریی سلێمانی لە رۆژێكدا كردووە بە  (10) كاتژمێر  ، بەپێی یاسای كار ماوەی كاركردن 8 كاتژمێرە لە رۆژێكدا.   ئیدارەی كۆمپانیای (قەیوان) كە جێبەجێكاری پرۆژەی شەقامی 100 مەتریی سلێمانی "ئۆتوبانی بابان"ە، بە فەرمانێك ماوەی كاركردنی رۆژانەی كرێكارو ئەندازیارانی پرۆژەكەی كردووە بە  10 كاتژمێر لە رۆژێكدا. ئەم بڕیارە هەندێك لە كرێكارانی پرۆژەكەی نیگەران كردووە، لە هەرێمی كوردستان تاوەكو ئێستا پەرلەمان یاسای كاری پەسەند نەكردووە‌و بۆ مامەڵەی كرێكاران پشت بە یاسای كاری ژمارەی (71)ی ساڵی 1987ی عێراقی دەبەسترێت، ئەم یاسایە ماوەی كاركردنی رۆژانەی كرێكاری بە (8) كاتژمێر دیاریكردووە.  بەپێی فەرمانە نوێیەكەی كۆمپانیای جێبەجێكاری شەقامی (100 مەتریی) سلێمانی، لەدوای پشووی جەژنی رەمەزانەوە كاركردنی كرێكارو ئەندازیارانی پرۆژەكە بەمشێوەیە دەبێت:  •    دەوامی ئۆفیس لە كاتژمێر (8:00)ی بەیانی بۆ كاتژمێر (5:00)ی عەسر لە رۆژی یەكشەممە تاوەكو  پێنج شەممە دەبێت.  •    دەوامی ستافەكانی ئالیات‌و ئەندازیاران‌و روپێو لەكاتژمێر (7:00)ی بەیانی بۆ (5:00)ی عەسر لە رۆژ شەممە تا پێنج  شەممە دەبێت.  كۆمپانیای جێبەجێكاری پرۆژەی شەقامی 100 مەتریی سلێمانی پێشتر نانی بەیانی‌و نیوەڕۆی بۆ كرێكارو كارمەندانی پرۆژەكە دابین دەكرد، بەڵام بەگوێرەی بڕیارە نوێیەكەی كۆمپانیای قەیوان لەدوای پشووی جەژنەوە تەنیا نانی نیوەڕوان ئامادە دەكرێت‌و نانی بەیانی هەڵگیراوە.  سەرباری ناڕەزایەتی لەم بڕیارانە، هەندێك لە كرێكارانی پرۆژەكە گلەیی تریان هەیە‌و بەپێی ئەوەی (درەو) قسەی لەگەڵدا كردوون، كۆمپانیای جێبەجێكار پاداشتی كاركردنی زیادەیان بۆ خەرج ناكات‌و كارمەند هەیە لەماوەی مانگێكدا (50) كاتژمێر كاری زیادەی كردووە‌و كۆمپانیاكە پارەكەی بۆ خەرج نەكردووە.  رۆژی 11ی تەموزی 2020 مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەردی بناغەی جێبەجێكردنی پرۆژەی شەقامی 100 مەتریی سلێمانی دانا، ئەم پرۆژەیە كە ناوی لێنراوە "شاڕێی بابان"، بە گوژمەی (400 ملیار) دینار لەلایەن كۆمپانیای قەیوانەوە جێبەجێ دەكرێت.  ئەمە بەشی یەكەنی پرۆژەی شەقامی 100 مەتری سلێمانییە كە درێژییەكەی (32 كیلۆمەتر)ە، بەشی دووەم‌و سێیەمی پرۆژەكە هیچ گرێبەستێكی بۆ نەكراوە‌و رەنگە هیچ كاتێك جێبەجێ نەكرێت. رۆژی 12ی ئازاری ئەمساڵ كۆمپانیای قەیوان كارەكانی خۆی لە پرۆژەی شەقامی 100 مەتریی راگرت،  بەهۆی ئەوەی لەلایەن حكومەتەوە شایستە داراییەكانی بۆ خەرج نەكراوە، راگرتنی كاركردنی لە پرۆژەكە هاوكات بوو لەگەڵ تێكچوونی پەیوەندییەكانی كۆمپانیای قەیوان لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی.

یادگار سدیق گەڵاڵی سەرەتای هاتنی کۆمپانیای ئێکسۆن مۆبیل بپ ساڵی ٢٠١١ دەگەڕێتەوە، کاتێک ئەم کۆمپانیا زەبەلاحە جیهانییە گرێبەستی لەگەڵ وەزارەتی سامانە سرووشتییەکانی هەرێم کرد  لە شەش کێڵگەی نەوتی هەرێمی کوردستان. کێڵگەان بریتیبوون لە ( قەرەهەنجیر، رۆژهەڵاتی عەربەت، بێتواتە، ئەلگوش، بەعشیقە و پیرمام) کە سێ کێڵگەی یەکەمیان لە ناوچەی پارێزگای سلێمانین و سیانەکەی تریان لە ناوچەی هەولیر و دهۆکە. کۆمپانیای ئێکسۆن ٨٠٪ ی پشکەکانی هەبوو وە کۆمپانیای وزەتی تورکی TEC رێژەی ٢٠٪ی پشکەکانی ئەوکێڵگانەی هەبوو. بەدڵنیای هاتنی ئێکسۆن مۆبیل لەوکاتەدا گرنگی خۆی هەبوو بۆ سەکتەری نەوتی هەرێمی کوردستان لەپاڵ سێ کۆمپانیای گەورەی تری جیهانیدا لەوکاتەدا کە بریتی بوون لە شێڤرۆنی ئەمەریکی،تۆتاڵی فەرەنسی وە گازپرۆم نەفتی روسی.( ساڵی پار تۆتاڵ پشکەکانی خۆی لەکێڵگەی سەرسەنگ فرۆشت بە کۆمپانیای شاماران و لە هەرێم کشایەوە) وەبەرهێنان و سەرمایەگوزاری بەشێوەیەکی گشتی لەهەر بوار و سەکتەرێکدا ئامانجی سەرەکی لێی دەستخستنی مادییە بەتایبەت لەسەکتەری نەوتدا کە سەرمایەیەکی زۆری لەسەرەتادا تێدا خەرج دەکرێت و جگەلە مەترسییە تەکنیکی و جێولۆجی و جیۆپۆلێتیکەکان کاتێکی زۆریشی دەوێت ت سەرمایە خەرج کراوەکە دەست دەخرێتەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا کۆمپانیا زەبەلاحەکان بەوە ناسراون کە روو لەوناوچانە دەکەن کە مەترسییان زیاترە چونکە لە بەرانبەردا قازانجی گەورە دەکەن.  جۆری ئەو گرێبەستانەی هەرێم لەگەڵ ئێکسۆن و کۆمپانیاکانی تری نەوتدا کردویەتی لەجۆری هاوبەشیکردنە لە بەرهەمە Production Sharing Agreements . بەپێی ئەم گرێبەستە کۆمپانی بەدوای نەوت و گازدا  دەگەرێت و ئەگەر نەوت و گازی دۆزیەوە و ئەوەندە بووو پەرەپێدانی تیادا بکات و دەگاتە بەرهەم بەردەوام دەبێت و کاتێک گەشتە بەرهەم هێنان لە نەوت یان گازی بەرهەم هاتوو ئەو کات بە قۆناغبەندی  خەرجییەکانی وەردەگرێتەوە بەڵام ئەگەر هیچی نەدۆزییەوە یان بڕەکەی ئەوەندە نەبوو ئەوکات دەتوانێت بکشێتەوە بەڵام ئەوپارەیەی خەرجی کردووە وەرناگرێتەوە( لێرەدا ناچمە ناو وردەکارییەکانەوە لە شوێنی تردا باسم کردووە).  قۆناغی گەڕان و پشکنین بەپێی گرێبەستەکانی هەرێم سەرەتا ٥ ساڵەو دەتوانرێت ٢ ساڵ درێژ بکرێتەوە بۆ ٧ ساڵ و لەهەندێ بارودۆخدا بۆ ٩ساڵیس درێژ دەکرێتەوە. ئێکسۆن مۆبیل دوای ئەوەی دەستی کرد بەگەڕان و پشکنین لەو شەش کێڵگەی هەرێم لە ساڵی ٢٠١١دا پاش ٥ ساڵ و لە کۆتایی مانگی ١٢ی ٢٠١٦ دا  لە سێ کێڵگە کشایەوە کە ئەو سێ کێڵگەیە هەرسێکیان دەکەوتنە ناوچەی سلێمانی ئەو کات زۆرێک لە لێکدانەوەکان بەرگێکی سیاسی و پەیامێکی سیاسیان بۆ دەدوری بەڵام من بە پێچەوانەوە ئەوکات پێم وابوو کە هۆکارەکە ئەوەیە کە نەگەشتوون بەو نەوتەی کە چاوەڕێیان دەکرد و هیوایان پێی بوو یاخوود بەرهەم هێنان بۆ کۆمپانیایەکی زەبەلاحی وەکو ئێکسۆن لەو کێڵگە بچوکانەدا ئابوریانە نەبووە.( بروانە بابەتێکم لە ٢٨١٢/٢٠١٦ دا لەو بارەیەوە لەژێر ناوی کشانەوەی ئێکسۆن لە هەرێم و کاتی خۆی لە سایتی دوارۆژ دابەزی). کشانەوەی ئێکسۆن مۆبیل لەسێ کێڵگەی هەرێم کەواتە سەرەتای کشانەوەی ئێکسۆن دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ٢٠١٦ ەو بەساڵی ٢٠٢١ کۆتایی دێت بەقۆناغبەندی بەم شێوەیە:    ١- لە ساڵی ٢٠١٦دا لە کێڵگەکانی ( قەرە هەنجیر، رۆژهەڵاتی عەربەت و بێتواتە)  کشاوەتەوە ٢-  پاشان لە قۆناغی دووەمدا لەساڵی ٢٠١٧ لە کێڵگەی ئەلگوشیش کشایەوە .  ٣- ساڵی ٢٠٢١ پشکەکانی لە کێڵگەی بەعشیقە کە رێژەی ٣٢٪ ی مابوو فرۆشت بە کۆمپانیای دی ئێن ئۆی  نەرویجی کە بڕیارە لەمساڵدا بکەوێتە بەرهەم.  ٤- ساڵی ٢٠٢١ دوای بەعشیقە لە دواهەمین کێڵگە کە  پیرمام بوو کشایەوە. کەواتە کشانەوەی کۆمانیاکە  زۆر پێش بڕیارەکەی دادگای فیدراڵ بووە  سەبارەت بە نادەستوری بوونی یاسای نەوت و گازی هەرێم و ئەو ڕێوشوێنانەی وەزارەتی نەوتی عێراق گرتویەتییە بەر سەبارەت بە مامەڵەکردن لەگەڵ نەوتی هەرێم دا. کۆمپانیاکان ( ئێکسۆن مۆبیل و کۆمپانیای وزەی تورکی ) تا بەرواری ٢٠١٦/٦/٢٧ لەو شەش کێڵگەیە بڕی ١ملیار و ٣٥٩ ملیۆن دۆلاریان خەرج کردووە و لەم بڕەش ١ ملیار و ٨٧ ملیۆن دۆلار ئێکسۆن مۆبیل خەرجی کردووە. کۆمپانیای ئێکسۆن مۆبیل لە عێراقیش وەبەرهێنانی دەکرد لە یەکێک لە کێڵگە گەورەکانی عێراق کە رۆژئاوای قورنەیە. ماوەی زیاد لەساڵێکە کۆمپانیاکە رایگەیاندبوو کە دەیەوێت لە کێڵگەکە بکشێتەوە و پشکەکانی بفرۆشێت ، بۆ ئەومەبەستەش قسەی لەگەڵ چەند کۆمپانیایەکی گەورەی جیهاندا کردبوو  تاوەکو لە سەرەتای ئەمساڵدا و بەدیاری کراوی لە ٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ دا وەزارەتی نەوتی عێراق ڕایگەیاند کە کۆمپانیای نەوتی نیشتمانی پشکەکانی ئێکسۆنی کڕیوەتەوە. لە ساڵی ٢٠٢١ چەندین جار وەزیری نەوتی ئێراق کشانەوەی کۆمپانیا گەورەکانی نەوتی لەعێراق بۆ ناسەقامگیری سیاسی و ئەمنی گەڕاندەوە و هۆشداریشی دا کە مەترسی هەیە کۆمپانیای تریشی بەدوادابێت. کەواتە  تەنها کشانەوەکە لە هەرێم نییە و لەسەر داوای عێراق نییە  بەڵکو لە عێراقیش کشاوەتەوە.

یادگار سدیق گڵاڵى ئێکسۆن مۆبیل لەهەرێم لە  شەش کێڵگە لە ساڵی ٢٠١١ گرێبەستی کرد لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و دەستی  بە گەڕان و پشکنین کرد. ▪️لە کۆتایی ساڵی ٢٠١٦ دا  لە ٣ کێڵگە کشایەوە کە بریتی بوو لە  قەرەهەنجیر، ڕۆژهەڵاتی عەربەت وە بێتواتە. ▪️  پاشان لەساڵی ٢٠١٧ دا لە ئەلقوش کشایەوە ▪️لەساڵی ٢٠٢١ لە بەعشیقە پشکەکانی خۆی فرۆشت بە دی ئێن ئۆ DNO ی نەرویجی. ▪️هەر هەمان ساڵ ٢٠٢١ لە کێڵگەی پیرمامیش کشایەوە. کەواتە زۆر پێش بڕیارەکەی دادگای فیدراڵ سەبارەت بە نادەستوری بوونی یاسای نەوت و گازی هەرێم و ئەو ڕێوشوێنانەی وەزارەتی نەوتی عێراق گرتویەتییە بەر  سەبارەت بە مامەڵەکردن لەگەڵ نەوتی هەرێم دا کۆمپانیاکە لە هەرێم کشاوەتەوە. ▪️ تا بەرواری ٢٠١٦/٦/٢٧  لەو شەش کێڵگەیە بڕی ١ملیار و ٣٥٩ ملیۆن دۆلار خەرج کراوە و لەم بڕەش ١ ملیار و ٨٧ ملیۆن دۆلار ئێکسۆن مۆبیل خەرجی کردووە.  - لە وتارێکدا لە ٢٠١٦/١٢/٢٨ دا هۆکارەکانی کشانەوەکەو خەرجی هەر کێڵگەیەکم باسکردووە.کاتی خۆی لە پێگەی دواڕۆژ بڵاو کرایەوە.(لە خوارەوە لینکەکەیم داناوە). ▪️کۆمپانیای ئێکسۆن مۆبیل  ساڵێک زیاترە دەیەوێت لە کێڵگەی ڕۆژئاوای قورنەش لە عێراق بکێشێتەوە و لەگەڵ چەند کۆمپانیایەک وتووێژی کردووە بۆ فرۆشتنی پشکەکانی. وە لە بەرواری ٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ دا  وەزارەتی نەوت ڕایگەیاند کە پشکەکانی ئێکسۆن مۆبیل لە لایەن کۆمپانیای نەوتی نیشتمانییە وە کڕراوەتەوە . واتە تەنها لە هەرێم نییە بەڵکو لە عێراقیش کشاوەتەوە.. راپۆرتەکە بەم شێوەیە کێڵگەکانی هەڵسەنگاندووە. کێڵگەی پیرمام: بەرنامەی پشکنین و لێدانی بیرێکی ئەزمونی تەواوبووە ،گاز وکۆندیسینت دۆزراوەتەوە لە بیری پیرمام 2 و راپۆرتی دۆزینەوە نێردراوە بۆ وەزارەت لە 9/15/3126 ، حەشارگەکە تقدیر کراوە بە 991 بیلیون پێ سێ جا گاز و 2.5 ملیۆن بەرمیل کۆندینسەیت . زیتر لەم حەشارگەیە لە حەشارگەی پیرمامی باکوریش امکانی 221 ملیۆن بەرمیل .یەدەگی نەوت هەیە کە کەوتووەتە باکوری حەشارگەکەوە بلۆکی ئەلقۆش: لە مانگی 9 ی 3125 هەڵکەندن لەم بلۆکە وەستا بە هۆکاری ئەمنی تا مانگی 6ی 3126 کە دەست کرایەوەبەکار لە مانگی :ی 3126 دا راپۆرتی دۆزینەوە نێردراوە بۆ وەزارەت لە :3:/1/3126 لە مانگی 2ی 3127 باشترین بریتی بووە لە 367 ملیۆن بەرمیل نەوت و 242 ملیار پێ سێجا گازا ) بەپێی 1 P5 )هەڵسەنگاندنی حەشارگە کە بەعشیقە: دیاری کردنی بیری یەکەم لە تەواو بۆۆندایە بەاڵم بە هۆی بۆم باران و هۆکاری ئەمنییەوەلە 8/9/3125 کار وەستاوە ، ئەم بلۆکە زۆر نزیکە لە شاری موسڵەوە )لەژێر بەندی اسباب قاهرە( دوای ئاسایی بۆۆنە وەی باری ئەمنی٣ بیری پشکنین ئامادە ئەکرێت ، هەڵسەنگاندنی ئەم حەشارگەیە ئەکرێت بە 531 ملیۆن نەوت لە حەشارگەیە وە ئەگەری .271 ملیوۆن بەرمیل نەوت لەباشوری بەعشیقەش هەیە قەرە هەنجیر: کار 43 کم داتای بوومەلەرزەیی کۆ کراوەتەوە لە چواردەوری کەرکوک. کار وەستا لە مانگی 9/3125 بەهۆی بەربەستی حکومەتی خۆجێی کەرکوکەوە. حکومەتیش ئەو ماوەیە لە 9/3125 تا :/3126 بە وەستانی کار ئەژمار کرد) قوە قاهرە( لە 41/22/3126 دەست بەکار بوونەوە وە نزیکەی 619کم زانیاری بوومەلەرزەیی کۆ کرایەوە تا 31/17/3127 چاوەرێ دەکرێت کۆکردنەوەی زانیارییەکان تەواوبێت لە مانگی21/3127 دا . بە پێیی هەڵسەنگاندنە سەرەتاییەکانی ئێکسۆن مۆبیل. لێکۆڵینەوەکان وا پیشان ئەدەن سترەکچەری ئەم حەشارگەیە بەشێوەیەکی باڵوە ، و چڕی کەمە، پێویستی بەلێدانی - ژمارەیەکی زۆر بیر هەیە کە کاریگەریی نەرێنیی هەیە لە رووی ئابوورییەوە. ئەستوری پایە نەوتییەکان کەمە 91-211 مەترە و رێژەی ئاوی زۆرە بە تایبەت لە قۆناغەکانی سەرەتای بەرهەم دا - -P10 بۆ کراوە و گەشتوونەتە ئەوەی کە وازی لێ بێنن و لە سە ر ئەو بنەمایەی کە بری یەدەگ لە حەشارگە کەدا لە P50-P90 بار و گونجاو نییە، لەگەڵ ئەو مەترسییانەی تریش کە لەسەرەوە باسکران. بلۆکی رۆژهەاڵتی عەربەت ٣١٤کم سێزمیک تەواوبووە و هەڵسەنگاندنی حەشارگە کراوە بە پشتبەستن بە چەند سیناریۆیەک . هەڵسانگاندنی حەشارگەکان لەالیە ئێکسۆنەوە کراوە بۆ کۆمپانیاکەمان لە 7/7 /3127 تێکرای)معدل( ئەو برەی لە حەشارگەکەدایە بەرانبەرە 7:4 ملیۆن بەرمیل، لەم برە 388 ملیۆن بەرمیلی نەوتە و - :76 ملیار پێ سێجا گازە) غاز( وە بری 39 ملیۆن بەرمیل کۆندینسەتە بە پێیی جۆری هایدرۆ کاربۆنەکە. - probabilityگریمانەی P90 بۆ بڕی حەشارگەکە = :6 ملیۆن بەرمیل - probabilityاحتمالیP50 بۆ ئەو بڕەی لە حەشارگەکەدایە = 426 ملیۆن بەرمیل -probability –احتمالیP10 بۆ ئەو بڕەی لە حەشارگەکەدایە = :96 ملیۆن بەرمیل بە پێیی هەڵسەنگاندنی ئێکسۆن : -.پێشبینی ئەکرێت لە پێکهاتەکەیا گازو نەوت هەبێت - مەترسی زۆر هەیە - مەترسیە کە ئەگەڕێتەوە بۆ کات و تەمەن و پێکهاتەی نەوتەکە - مەترسی تەحەلولی بایۆلۆجی هەیە و حەشارگەکان قۆڵ نین کە بەشێوەیەکی نەرێنی کاریگەری هەیە لەسەر ئەو بڕەی کەبەرهەم دێت ) کەم بەرهەم دێت( .ئێکسۆن مۆبیل بریاری دا کە بلۆکە کە بەجێ بێڵێت بەلە بەرچاو گرتنی ئەو مەترسییانە بلۆکی بێتواتە: ٣٦١کم داتای سیزمیک کۆکراوەتەوە . ئیکسۆن پێی وایە کە سەرکەوتنی جیۆلۆجی لە م بلۆکەدا زۆر الوازە) مەترسی بەرزە( توانای حەشارگەکان کافی نییە. EMKRIL و TECوە بڕیاریان دا لە سەر گواستنەوەت 2بیری استکشافی لە بێتواتەوە بۆ بەعشیقە وە بڕیاریاندا بە داخستنی بلۆکەکە کە لە مانگی 22/3126 ئەو پارانەی کە خەرج کراوە: ٣١٪ی ئەوە پارانەی کە خەرج کراوە لەالیەن کۆمپانیای TEC دابین کراوە هەروەها ٢١٪ی لەالیەن کۆمپانیای EMKRIL ئێکسۆن مۆبیل دابین کراوە تا بەرواری ٣٧/٧/٣١٢٧ کراوە. بۆ هەموو بلۆکەکان بەم شێوەیە بوو: پوختەی هەڵسەنگاندنە کان بەم شێوەیە: ٢ -کۆپانیا بڕیاری داوە کە دەست لە سێ کێڵگە هەڵبگرێت ئەوانیش ) بێتواتە] کە سالی 3126 ئەوبریارە دراوە وە ئەو ئیلتیزاماتەی لێرە لەسەر شانی کۆمپانیایە ئەگوازرێتەوە بۆ بەعشیقە[ ، قەرە هەنجیر وە بێتواتە( هۆکارەکانیش بەشێوەیەکی گشتی پێکهاتەی جیۆلۆجی وتێچوونی نەوتەکە و برەکەیەتی کە لە رووی ئابوورییە وە بەالیانەوە گونجاونییە بەرهەم هێنانی زیاتری تیا بکەن ، وە لە کێڵگەی قەرەهەنجیر بە بەپێی رێکەوتنێک لە گەڵ وەزیری سامانە سرووشتییەکان بۆ دەرچون لە و بەرپرسیارییەتەی لەسەرشانیانە بری 26 ملیون دۆالر بەحکومەت ددەدەن. ٣ -سێ کێڵگەکەی تر: ا- پیرمام: راگەیاندنی ئەوەی کە هایدرۆ کاربۆن دۆزراوەتەوە بەپێێ گرێبەستی وەبەرهێنانی هاوبەش .و بیری ژمارە2 پیرمام لێدراوە وە پێکهاتەکەی ی گازو کۆندێسێتە. ب- بلۆکی ئالقۆش: - وەرگرتنی ماوەی زیادە بۆ فەیزی یەکەم کۆکردنەوەی زانیاری سیزمیکی زیاتر لە 3128 دا - بریار بۆ ئەوەی کە بچەنە ماوەی دووەمی گەران ە پشکنین ،و بریار دان بۆ ئەوەی بیری نوێ هەڵکەنن یان بیری ٢- ئالقۆش قوڵتر بکرێت ج- بلۆکی بەعشیقە: هەڵپەساردنی کار تا ئەوکاتەی کە هەرێم ئاسایشی کێڵگەکە دابین ئەکات - . ئەوماوەیەی لە بەعشیقە بە هەدەر دراوە لەبەر بارودۆخی ئەمنی ئەخرێتە سەر ماوەی کاتی گەران وپشکنین ی ئەم - بلۆکە لە سەریانە 3 بیرلێدەن وە ئەو ئەرکی گەرانەی لەسەریان بووە لە بلۆکی بێتواتە گوازراوەتەوە بۆ بەعشیقە لەو ماوەیەیەی کە دیاری دەکرێت. لێکۆڵینەوەی تەکنیکی بەردەوامە لە بلۆکەکاندا و دوای تەواوبونی پرۆگرامی دۆزینەوە وکەشفکردن بڕیار بەنزیککراوەیی لەسەر ئاست و توانای حەشارگەکان دەدرێت کە ئایا دۆزینەوەکە بازرگانییە یان نا. کەواتە جیاواز لەو بانگەشانەی ئەکرا، کە هۆکاری سیاسی لەپشت کشانەوەکەیە بەڵکو مەسەلەیەکی ئابووری و تەکنیکی یە وە و بەپێی یاساش دوای ئەوەی الی کەمی بەرپرسیارێتیان ئەنجامدا بە پێی بەرنامەی کاری ماوەی گەران، گەر ویستیان ئەتوانن بکشێنەوە وەهەر ئەوەش کراوە/ ( درێژەی الیەنی تەکنیکی و ئیلتزاماتی یاسایی لە راپۆرتەکەدا هاتووە) هاوپێچ: - دەقی راپۆرتەکەی ویکیلیکس - چەند چارتێک و روونکردنەوەی زیاتر * شیکردنەوە بۆ کشانەوەی ئێکسۆن لە ٣ کێڵگە ساڵی ٢٠١٦  کشانەوری-ئێکسۆن-مۆبیل-لە-هەرێم.pdf - Google Drive