راپۆرتی شیكاری: فازل حەمەڕەفعەت سەرەتایەكی پێویست دوای جەنگی جیهانی یەكەم، وڵاتانی زلهێز هەرسێ ویلایەتی (بەغداد، بەسرە، موسڵ) یان بەپێی رێككەوتننامەی (سایكس پیكۆ) لەچوارچێوەی وڵاتێكی نوێدا بەناوی (عێراق) یەكخست. لە رۆژی 11 ی تشرینی دووەمی 1920، عێراق بوو بە ئەندام لە كۆمەڵەی گەلان لەژێر ئینیتدابی بەریتانیادا، ئینگلیزەكان بۆ جێگیركردنی وڵاتە نوێیەكە، شۆڕشی 1920ی عێراق و شۆڕشی شێخ مەحمودی حەفیدیان لە كوردستان سەركوتكرد. ساڵی 1921 بەسەرۆكایەتی وینستۆن چەرچڵ سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا كۆنگرەی قاهیرە بەڕێوەچوو، لەم كۆنگرەیەدا فەیسەڵی یەكەم وەكو پادشای عێراق دیاریكرا، كۆنگرەكە پێشنازی كرد ریفراندۆمێك سازبدرێت بۆ دانانی شا فەیسەڵ،  23ی ئابی 1921 فەیسەڵی یەكەم وەكو پادشای عێراق دانرا. كانونی دووەمی 1924 كە عێراق لەژێر ئینتیدابی بەریتانیادا بو، هەڵبژاردنێك بەڕێوەچو بۆ دیاریكردنی ئەندامانی ئەنجومەنی دامەزراندن، ئەوە یەكەم هەڵبژاردن بو لە مێژووی نوێی عێراقدا، شیعەكان كە دژی ئینتیدابی بەریتانیا بون، هەڵبژاردنەكەیان بایكۆت كرد. ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەكە یەكەمین دەستوری بۆ عێراق نوسییەوە، تەموزی 1924 دەستوری عێراق پەسەندكرا، لە 21ی ئازاری 1925 شا فەیسەڵ دەستورەكەی ئیمزا كرد، لە دەستورەكەدا سیستمی حوكمڕانی عێراق بە سیستمی (پادشایەتی دەستوریی) دیاریكرا لەگەڵ بوونی حكومەتێكی پەرلەمانیی و دوو ئەنجومەنی یاسادانان بەمشێوەیە: •    ئەنجومەنی نوێنەران: ئەم ئەنجومەنە چوار ساڵ جارێك لەلایەن خەڵكەوە هەڵدەبژێردرێت •    ئەنجومەنی پیران (ئەعیان): ئەم ئەنجومەنە ئەندامەكانی لەلایەن پادشاوە دەدەنرا بەشێوەیەكی گشتی مێژوونوسان مێژووی عێراق بەسەر دوو قۆناغدا دابەش دەكەن: •    قۆناغی یەكەم: رژێمی پادشایەتی 1921-1958 •    قۆناغی دووەم: رژێمی كۆماریی 1958 تاوەكو ئێَستا لە هەردوو قۆناغەكەدا چەندین پەرلەمان هەبوون كە نوێنەرایەتی گەلیان كردووە. سەردەمی پادشایەتی و یەكەم پەرلەمان لە مێژووی عێراقدا ساڵی 1925 یەكەمین هەڵبژاردنی پەرلەمانی لە عێراق بەڕێوەچوو، بەشێوەیەكی گشتی لە قۆناغی پادشایەتیدا 16 خولی پەرلەمانی هەبووە، بەڵام هیچ یەكێك لەو پەرلەمانانە خولی یاسایی خۆیان تەواو نەكردووە و پێشوەخت هەڵوەشێندراونەتەوە جگە لە سێ خولی پەرلەمانی نەبێت، بۆ نمونە 1953 هەڵبژاردنی پەرلەمانی بەڕێوەچووە، بەڵام سەرۆك وەزیران داوای بەڕێوەچونی هەڵبژاردنی پێشوەختی كردوە‌و بەوهۆیەوە 1954 دیسان هەڵبژاردن بەڕێوەچوە، هەر هەمان ساڵ جارێكی تر هەڵبژاردن كراوەتەوە. تاوەكو روخانی سیستمی پادشایەتی لە ساڵی 1958 لە عێراق (10) هەڵبژاردنی گشتی بەڕێوەچوو، هەر لەو ماوەیە زیاتر لە (50) حكومەت پێكهێنرا، ئەمەش نیشاندەری ناسەقامگیری دۆخی سیاسی عێراقە لەو سەردەمەدا. لەم سەردەمەدا ئەنجومەنی نوێنەران یاخود پەرلەمان ناوی (كۆمەڵەی نیشتیمانی) لێنراوە. سیستمی كۆماری و سەردەمی قاسم ساڵی 1958 بە سەرۆكایەتی سەركردەكانی كودەتاكەی 14ی تەموزو ئەفسەرانی ئازادیخواز رژێمی كۆماری راگەیەندرا، بەڵام لەم قۆناغەدا هیچ هەنگاوێك بە ئاڕاستەی پرۆسەی دیموكراتی و هەڵبژاردن سەرنەكەوت. سەردەمی بەعسییەكان تاوەكو كودەتای ساڵی 1963ی بەعسییەكان هیچ هەڵبژاردنێكی پەرلەمانی لە عێراق بەڕێوەنەچوو، لەسەردەمی دەسەڵاتی بەعسییەكانیشدا ژیانی دیموكراتی لە عێراق تاوەكو ساڵی 1980 بەتەواوەتی پەكیكەوت، دوای 22 ساڵ راوەستان، 1980 یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی بەڕێوەچو. بەعسییەكان ناوی پەرلەمانیان گۆڕی بۆ (ئەنجومەنی نیشتیمانی)، ئەم ئەنجومەنە ئەندامەكانی سەربە حزبی بەعس بون، هەرچەندە لە 1980وە رژێمی بەعس بە سەرۆكایەتی سەددام حسێن ژمارەیەك هەڵبژاردنی پەرلەمانی ئەنجامدا، بەڵام هیچ یەكێك لە هەڵبژاردنەكان نەیتوانی دیموكراسی لە عێراق بچەسپێنێت. ناوی ژمارەیەك لە سەرۆكەكانی ئەنجومەنی نیشتیمانی (پەرلەمان) لەسەردەمی بەعسدا: •    نەعیم حەداد: 1980-1983 •    سەعدون حەمادی: 1983-1990 •    سەعدی مەهدی ساڵح: 1990- 1996 •    سەعدون حەمادی: 1996-2003 دوای سەددام ساڵی 2003 رژێمی بەعس روخێنرا، قۆناغێكی سیاسی نوێ دەستیپێكرد، مارسی 2004 ئەنجومەنی بەڕێوەبردن كە لەلایەن دەسەڵاتی كاتی هاوپەیمانانەوە دانرابو، ئیمزای لەسەر دەستورێكی كاتی كرد، دەستورەكە داوای پێكهێنانی كۆمەڵەی نیشتیمانی ئینتیقالی كرد، بەجۆرێك تەمەنی كۆمەڵەكە لە مانگی كانونی دووەمی 2005 تێپەڕنەكات، ئەركی ئەم كۆمەڵەیە ئامادەكردنی رەشنوسی دەستورێكی نوێ بوو بۆ عێراق لەگەل دیاریكردنی. لە قۆناغی دوای سەددام حسێندا پەرلەمان ناوی لێنرا (ئەنجومەنی نوێنەران)، یەكەم هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە یەكی كانونی دووەمی 2005دا بەڕێوەچوو. ئیئتیلافی عێراقی یەكگرتوو هەڵبژاردنەكەی بردەوە و رێژەی 48%ی دەنگەكانی دەنگەكانی بەدەستهێنا، كە ژمارەی دەنگەكانی دەیكردە 140 كورسی لە كۆی 275 كورسی ئەنجومەنی نوێنەران. ئیتیلافی عێراقی یەكگرتوو وەكو لایەنی براوەی هەڵبژاردنەكە دەستیكرد بە گفتوگۆكردن لەگەڵ لایەنەكان بەمەبەستی پێكهێنانی حكومەتێكی ئیئتیلافی، لەسەر بنەمای ئەو دانوستانانە، رۆژی 4ی كانونی دووەمی 2005: •    حاچم حەسەنی وەكو عەرەبێكی سوننی بە سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران هەڵبژێردرا •    هەریەكە لە حسێن شەهرستانی لە پێكهاتەی عەرەبی شیعە و عارف تەیفور لە پێكهاتەی كورد وەكو جێگرانی یەكەم و دووەمی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران هەڵبژێردران •    جەلال تاڵەبانی لەسەر پێكهاتەی كورد وەكو سەرۆك كۆماری عێراق هەڵبژێردرا •    ئیبراهیم جەعفەری لەسەر پێكهاتەی شیعە وەكو سەرۆك وەزیران هەڵبژێردرا دەستور 15ی تشرینی یەكەمی 2005 دەستوری نوێی عێراق خرایە راپرسییەوە، بەپێی ئەو دەستورە پەیكەری پەرلەمان یاخود ئەوەی پێی دەوترێت دەسەڵاتی جێبەجێكردن بەمشێوەیە داڕێژرا: •    ئەنجومەنی نوێنەران •    ئەنجومەنی فیدراڵ ئێستا ژمارەی كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەران (329) كورسییە كە بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەلایەن خەڵكەوە بۆ ماوەی چوار ساڵ هەڵدەبژێردرێن، ئەركی ئەم ئەنجومەنە دەركردنی یاسا و چاودێركردنی دەسەڵاتی جێبەجێكردنە. بەشێوەیەكی گشتی لە پاڵ رۆڵی دەركردنی یاسا و چاودێریكردن، دەستور هەندێك ماف و دەسەڵاتی تری بە ئەنجومەنی نوێنەران داوە لەوانە:  •    ئیمزاكردنی پەیماننامەكان •    دەنگدان لەسەر كاندیدەكانی دەسەڵاتی جێبەجێكردن •    هەڵبژاردنی سەرۆك وەزیران سەرۆك كۆمار •    پێدانی متمانە بە سەرۆك وەزیران ئەنجومەنی فیدراڵ ئەم ئەنجومەنە پێكدێت لە نوێنەری هەموو ناوچەكانی وڵات، لە هەندێك لە وڵاتانی جیهان ئەم ئەنجومەنە ناوی لێنراوە ئەنجومەنی پیران، تائێستا ئەم ئەنجومەنە لە عێراق پێكنەهێنراوە و كێشەی لەسەرە. لەدوای روخانی رژێمی بەعسەوە تائێستا ژمارەیەك هەڵبژاردنی پەرلەمانی لە عێراق بەڕێوەچووە، ناوی هەندێك لە سەرۆكەكانی ئەنجومەنی نوێنەران لە قۆناغی دوای سەددام:  •    حاچم حەسەنی: 2005-2006 •    مەحمود مەشهەدانی: 2006-2008 •    فوئاد مەعسوم: 14ی حوزەیرانی 2010- 11ی تشرینی دووەمی 2010 •    ئوسامە نوجێفی: 2010-2014 •    سەلیم جبوری: 2014-2018

ئایەتوڵا عەلی سیستانی مەرجەعی باڵای شیعەكانی عێراق لە نامەیەكی دەستنوسدا هەڵوێستی كۆتایی خۆی لەبارەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق راگەیاند كە بڕیارە رۆژی 12ی مانگ بەڕێوەبچێت. لە نامەكەیدا سیستانی جەجت لەسەر ئەم خاڵانە دەكات: یەكەم: گرتنەبەری رێگای هەڵبژاردن بژاردەی راست و دروستە بۆ ئێستا و داهاتووی گەل، رەتكردنەوەی حوكمی تاكەكەسی و رژێمی ستەمكار لەژێر هەر ناوێكدا بێت. دووەم: بەشداریكردن لەم هەڵبژاردنەدا مافی هەموو هاوڵاتییەكە كە مەرجی یاسایی تێدا بێت، بەڵام بڕیاری كۆتایی بۆ خۆیان دەگەڕێتەوە لەوەی بەشداری هەڵبژاردن دەكەن یاخود نا، بەڵام دەبێت ئەو بڕیارە بە ئاگاییەكی تەواوەتی و سوربوون لەسەر پاراستنی بەرژەوەندییەكانی وڵات و داهاتووی رۆڵەكانی بدرێت. سێیەم: مەرجەعییەتی باڵا بە یەك دوری لە هەموو كاندید و لیستەكانی هەڵبژاردنەوە رادەوەسێت، بەو واتایەی پشتیوانی هیچ كەس و لایەنێك یاخود لیستێك ناكات.

بڕیارە رۆژی 12 ئەم مانگە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەڕێوەبچێت، دەرنجامی ئەم پرۆسەیەش حكومەتێكی نوێ‌ لەدایك دەبێت، پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران و كەسی ڕاسپێردراو بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت پشكی شیعەكانە، بەوپێەی زۆرترین كورسی ئەنجومەنی نوێنەران بەدەستدەهێنن، بەهۆی ئەوەی  شیعەكانیش بەسەر چەندین لیست و قەوارەی ناكۆك و پەرتەوازەدا دابەشبوون پێشبینی دەكرێت لەدایكبونی حكومەتی نوێ پرۆسەیەكی قورس و پڕ كێشمەكێش و ململانێ‌ بێت. دیارترین ئەو كاندیدە بەهێزانەی پێشبینی دەكرێت پۆستی سەرۆكی حكومەتی ئایندەی عێراق وەربگرن ئەمانەن: حەیدەر جواد ئەلعەبادی (حەیدەر عەبادی)  ساڵی 1952 لە بەغداد لەدایكبووە، لەساڵی 1980 بڕوانامەی دكتۆرای لەبواری ئەندازیاریی كارەبا لەزانكۆی مانچستەری بەریتانیا بەدەستهێناوە و تاساڵی 2003 لە لەندەن ژیاوە، لەساڵی 2014دا پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراقی وەرگرتوە، لەماوەی سەرۆكایەتیەكەیدا توانی عێراق لە چەكدارانی داعش پاكبكاتەوە، لەگەڵ ئەوەی سوربونی خۆی لەسەر بەگژاچونەوەی گەندەڵی دووپاتكردوەتەوە و بەمەترسیەكی  گەورەتر لەتیرۆر وەسفیكردوە، بەڵام تائێستا نەیتوانیوە هەنگاوی جدی لەم پرسەدا بنێت و گەندەڵكاران بداتە دادگا.     محەمەد شیاع ئەلسودانی  سیاسییەكی عێراقیە و ساڵی 1970 لە بەغداد لەدایكبووە، وەزیری كار وكاروباری كۆمەڵا یەتیە لەحكومەتی ئێستا و وەزیری پیشەسازیشە بەوەكالەت، ساڵی 2009-2010 لە پارێزگاری میسان لەدایكبووە میسان ، ساڵی 2010-2014وەزیری مافی مرۆڤ بووە،  جێبەجێكردنی یاسای پاراستنی كۆمەڵایەتی لە دیارترین ئەو پرۆگرامانەیە كە بەپێویستی دەزانێت حكومەت بیكاتە كاری لە پێشینەی خۆی.     هادی فەرحان عەبدوڵا ئەلعامری (ئەبو حەسەن ئەلعامری) لە ساڵی 1976دا بڕوانامەی بكالۆریۆسی لەبواری ژمیاریی لە زانكۆی بەغدا بەدەستهێناوە، لە هەشتاكانی سەدەی ڕابردوەوە تێكەڵاوی گروپە ئۆپۆزسیۆنەكانی شیعە بووە، لە حكومەتی پێشوودا وەزیری گواستنەوە و گەیاندن بووە، لەم خولەشدا ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقە، سەركردایەتی ڕێكخراوی بەدر و كەتیبەكانی حەشدی شەعبی دەكات، لە سەرەتای شەڕی داعشەوە لەكاری سیاسی دووركەوتوەتەوەو خۆی بۆ كاروباری سەربازی و شەڕ دژی داعش تەرخانكردووە.     قوسەی عەبدوڵا سوهەیل (قوسەی سوهەیل) لە ساڵی 1965 لە شاری بەسرە لەدایكبووە، هەڵگری بڕوانامەی دكتۆرایە لە بواری سەرچاوە ئاوییەكان،  ئەندامی كۆمەڵەی نیشتمانی عێراق بووە لەدوای ڕوخانی رژێمی سەدام و لە خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانیشدا پەرلەمانتار بووە، سەرۆكی (تجمع أمنا بلدنا) لەچوارچێوەی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا، بە كەسێكی هاوسەنگ و میانڕەو ناسراوە و پەسەندكراوی زۆرینەی لایەنەكانە. 

وەزارەتی نەوتی عێراق بڕی داهاتی نەوتی هەناردەكراوی مانگی نیسانی راگەیاند وەزارەتی نەوتی عێراق لە سایتەكەی خۆی بڕی نەوتی هەناردەكراوی مانگی نیسانی رابردوو، داهاتەكەی ئاشكراكرد. بە گوێرەی ئەو بەیاننامەیە كە عاسم جیهاد وتەبێژی وەزارەتی نەوت بڵاویكردوەتەوە، لە مانگی نیساندا كۆمپانیای سۆمۆ زیاتر لە 100 ملیۆن و 197 هەزار و 197 بەرمیل نەوتی كێڵگەكانی باشوور و ناوەڕاستی هەناردەكردووە و داهاتەكەشی شەش ملیار و 474 ملیۆن و 260 هەزار دۆلار بووە و هیچ بڕە نەوتێكی كەركوكیش لە راپۆرتەكەدا تۆمارنەكراوە. بە گوێرەی بەیاننامەكە لە مانگی نیساندا تێكڕا كۆمپانیای سۆمۆ رۆژانە سێ‌ ملیۆن و 340 هەزار بەرمیل نەوتی هەناردەكردووە و هەر بەرمیلێكیش بە " 64.615 " دۆلار فرۆشراوە. .

كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان ئاشكرایدەكات، ڕێژەی دابەشكردنی كارتی دەنگدەران لە 70% ی، تێپەڕاندووە. موعتەمیدموسەوی ئەندامی ئەنجومەنی كۆمیسیاران لە كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق لە لێدوانێكی ڕۆژنامەوانیدا ڕایگەیاند: ڕێژەی دابەشكردنی كارتی دەنگدان بەسەر دەنگدەراندا گەیشتوەتە لە 70% و 10 ملیۆن كارتی تێپەڕاندووە. وتیشی: كۆمسیۆن ئامادەكارییە لۆجستییەكانی لە سەرجەم بوارەكاندا بۆ بەڕێوەبردنی پرۆسەی هەڵبژاردن تەواوكردووە، جەختیشدەكات، بەپێی ئەو تاقیكردنەوانەی ئەنجامیانداوە، ئاستی سەركەوتنی ئامێری ئەلیكترۆنی بۆ ژماردن و جیاكردنەوەی دەنگەكان لە 100% و ئامادەیی تەواویان تیادایە بۆ ڕۆژی دەنگدان بەهەردوو بەشی گشتی و تایبەت.    

كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق  لەسەر پێشنیازی سەعید كاكەیی ئەندامای ئەنجومەنی كۆمسیارانی عێراق دوو بڕیاری دەركرد بۆ ڕێگری لە دەستێوەردانی دەنگدان و تەزویز : یەکەم: قەدەغەکردنی بردنە ژوورەوەی مۆبایلی کامیرەدار لەلایەن دەنگدەرانەوە بۆ ناو وێستگەکانی دەنگدان. دووەم: قەدەغەکردنی یاریدەدەری دەنگدەر بۆ دەنگدانی تایبەت و سنوردارکردنی لە دەنگدانی گشتیدا کە تەنها باوك و دایك و خێزان و خوشك و برا بگرێتەوە. لە حەڵەتی نەبوونی هیچکام لەم کەسانەدا، ئەو کاتە بەڕێوبەری وێستگە بۆی هەیە ببێتە یاریدەدەری دەنگدەر.

راپۆرتی: ئارام مەحمود  لەگەڵ نزیكبونەوەی وادەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، تادێت هەڵمەتی بانگەشەی لایەنەكان توندتر دەبێت، بەشێك لەچاودێران بە توندترین هەڵمەتی هەڵبژاردن ناودێری دەكەن بەبەراورد بە سێ‌ خولی ڕابردووی بانگەشەی هەڵبژاردن،  ئەوە لەكاتێكدایە  زۆرینەی لایەنەكان بەڵگەنامەی شەرفی هەڵبژاردنیان بەچاوێری نەتەوە یەكگرتوەكان ئیمزاكردووە. پرۆسەی خستن و شێواندنی كەسایەتی بەشێك لە كاندیدە ژنەكان دیارترین سیمای نەرێنی ئەم بانگەشانەیە وەك هەندێك دەڵێن، هاوكات هەڵمەتی یەكتر شكاندنی لایەنەكان و تەنانەت سەركردەكانی یەكتریش بەشێكی ترە لەو پرۆسەیە. یەكێكی تر لەو باسانەی كە پرۆسەی هەڵبژاردنی ئەمجارەی توشی شڵەژانكردوە،  هێنانە پێشەوەی ئەو دەستەواژەیەیە   كە دەڵێت (المجرّب لا یجرّب)، تاقیكراوە تاقیناكرێتەوە، ئەوانەی ئەم دەسەتەواژەیان فڕێداوەتە ناو گۆڕەپانی بانگەشە و پرۆسەی هەڵبژاردنی ئەمجارە، بەو مەبەستە بەكاریدەهێنن كە ئەو پەرلەمانتارانەی لە خولەكانی پێشودا هەڵبژێردراون نابێت جارێكی تر دەنگیان پێبدرێتەوە و ببنەوە بە پەرلەمانتار بەوپێیەی تاقیكراونەتەوە و نابێت جارێكی تر تاقیبكرێنەوە. شیعەكان چاوەڕوانی ڕای مەرجەعیەتن ئەم دەستەواژەیە لە شەقامی شیعەدا دەنگدانەوەیەكی فراوانی هەیە و كاردانەوەی جۆراوجۆری لێكەوتوەتەوە، ئێستا زۆرێك لەلایەنە شیعەكان چاوەڕوانی ڕای (عەلی سیستانی) گەورە مەرجەعی شیعەكانن كە بڕیارە لە وتاری ئەم هەینیەدا ڕونكردنەوە لەبارەی ئەو پرسەدا بدات.  (سادق لەبان) پەرلەمانتار لە هاوپەیمانی نیشتمانی شیعەكان لەوبارەیەوە ڕایگەیاندووە، لایەنە شیعەكان چاوەڕوانی ڕای مەرجەعیەتن و تەئكیدیشیكردەوە ئەگەر ئەو دەستەواژەیە هەموان بگرێتەوە ئامادەی دەربڕیوە كە دەستبەرداری كاندیدبوونەكەی بێت. لایەنەكان لەبارەی ئەم دەستەواژەیە ڕای جیاوازییان هەیە، بەشێك لەچاودێران پێیانوایە لەگەڵ ئەوەی قسەیەكی دروست و لۆژیكیە، بەڵام هەندێك دەیانەوێت لەسەر ئەو بنەمایە بەكاریبهێنن "وشەیەكی حەقە و بۆ ئامانجێكی بەتاڵ بەكاردەهێنرێت"، دەشڵێن هەندێك بەجۆرێك ئەم پرسەیان شێواندوە كە پێچەوانەی عەقڵ و بیركردنەوەیەكی تەندروستە، چونكە ناكرێت باش و خراپ هاوتابكرێن لەسەرئەو بنەمایەی كە هەردووكیان تاقیكراونەتەوە. پەرلەمانتار شروق عەبایچی كە كاندیدی دووبارەیە لەسەر لیستی بزوتنەوەی مەدەنی پێیوایە، دەستەواژەی تاقیكراوە تاقیناكرێتەوە لێكدانەوەی  هەڵەی بۆ كراوە بەوهۆیەشەوە چۆنیەتی مامەڵەكردنی لەگەڵیدا توشی شڵەژان كردوە، دەشڵێت، پرۆسەكە بەلای دەنگدەرەوە بەرپرسیارێتیەكە، كە بنەماكەی چۆنیەتی دروستكردنی پرۆسەی گۆڕانكارییە.  بەشێكی تر لەڕا جیاوازەكان دەڵێن، تاقیكراوە باشەكان دەبێت پشتیوانی بكرێن چونكە بونەتە خاوەنی شارەزایی، ئەوەش پرسێكە وڵات پێویستی پێیەتی. لەگەڵ ئەوەی ئەم پاساوانە تائاستێكی زۆر لۆژیكیان تیادایە، بەڵام ئەو كێشەی كە بەرۆكی هەموانی گرتوە هەستكردنە بە نائومێدیەكی قوڵ لەلایەن دەنگدەر و بەشێكی زۆری كۆمەڵگای عێراقی سەبارەت بە ئەگەری هاتنەكایەی گۆڕانكارییەكی ڕاستەقینە لەدەرەنجامی پرۆسەی هەڵبژاردن و دوورخستنەوەی كۆمەڵێك دەموچاوی دووبارە و دەسەڵاتخوازكە ماوەی چەندین ساڵە  دەستیان بەسەر پایەكانی دەسەڵاتداگرتوە و بونەتە براندی رژێمێكی گەندەڵ و ئیدارەیەكی شكستخواردوو كە جگە لە نەهامەتی و بەدبەختی، موژدە و نوێگەرییەكیان پێنەبووە بۆ نەتەوە و پێكهاتە جیاوازەكانی عێراق. 

مونتەزەر زەیدی ئەو رۆژنامەنووسەی لە کۆنگرە رۆژنامەوانییەکەی جۆرج دەبلیو بۆش و نوری مالکی لە دیسەمبەری ساڵی ٢٠٠٨ جووتە پێڵاوەکەی گرتە سەرۆکی ئەوکاتی ئەمریکا، لە لیستی "هاوپەیمانی سائرون" کاندیدی ژمارە 95  بۆ ئەم خولەی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق.  زەیدی دوای سزادانی بە ماوەی ساڵێک زیندانیکردن وەک پاڵەوانی دژایەتیکردنی ئەمریکییەکان لە عێراق و جیهانی عەرەبی و ئیسلامی تەماشاكرا پێدەچێت زەیدی کەرستەیەکی باش بێت بۆ کۆکردنەوەی دەنگی ئەو کەس و لایەنە سیاسیانەی بە ئاشکرا و نھێنی دژایەتی سیاسەتی ئەمریکا دەکەن لە عێراق و دژی رووخانی رژێمی بەعس و سەدام حوسێن بوون.

سەرۆكی ئەمریكا داننانی وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستی بە ئیسرائیلدا كردوەتە مەرج بۆ تاتوتوێكردنی پرسی داماڵینی چەكی ئەتۆمی لەناوچەكەدا.  ڕۆژنامەی (هائارێتس)ی ئیسرائیلی لەژمارەی ئەمڕۆیدا ئاشكرایكرد" ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ لەگەڵ نزیكبونەوەی دانیشتنی لیژنەی نێودەوڵەتی كە پرسی سنورداركردنی چەكی ئەتۆمی تاتوێدەكات، ئەو مەرجەی بۆ وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست داناوە. بەپێی قسەی رۆژنامە ئیسرائیلییەكە، ئیدارەی ترەمپ بە ناونیشانی " هەنگاونان بەرەو ناوچەیەكی داماڵڕاو لەچەكی ئەتۆمی پێویستە لەسەر بنەمای گفتۆگۆی لایەنەكان بێت" پەیامی بۆ وڵاتانی ناوچەكە ناردووە بۆ ئەوەی هەڵوێستی خۆیان دەرببڕن. ئاماژەی بەوەشكردووە، داوا لە ئیسرائیل ناكرێت دەستبەرداری چەكە ئەتۆمییەكانی ببێت، ئەگەر وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دان بونیدا نەنێن وەكو دەوڵەتێك لە ناوچەكەدا.   

مونتەزەر زەیدی ئەو رۆژنامەنووسەی لە کۆنگرە رۆژنامەوانییەکەی جۆرج دەبلیو بۆش و نوری مالکی لە دیسەمبەری ساڵی ٢٠٠٨ جووتە پێڵاوەکەی گرتە سەرۆکی ئەوکاتی ئەمریکا، لە لیستی "هاوپەیمانی سائرون" کاندیدی ژمارە 95  بۆ ئەم خولەی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق.  زەیدی دوای سزادانی بە ماوەی ساڵێک زیندانیکردن وەک پاڵەوانی دژایەتیکردنی ئەمریکییەکان لە عێراق و جیهانی عەرەبی و ئیسلامی تەماشاكرا پێدەچێت زەیدی کەرستەیەکی باش بێت بۆ کۆکردنەوەی دەنگی ئەو کەس و لایەنە سیاسیانەی بە ئاشکرا و نھێنی دژایەتی سیاسەتی ئەمریکا دەکەن لە عێراق و دژی رووخانی رژێمی بەعس و سەدام حوسێن بوون.

وەرگێڕانی: نامیق رەسوڵ یەكێك لە كاندیداكانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق، لە هۆڵێكدا لایەنگرانی كۆكردەوە و دیاری بەسەردا دابەشكردن، بەڵام تەنیا بەوە وازی لێنەهێنان و هەموویانی بە " ئیمام عەباس" سوێنددا كە خۆیان و خێزانەكانیان دەنگی پێبدەن، ئەمە شێوازێكی نامۆیە و دوورە لە ئاكاری بانگەشەی ئاسایی و یاسایی هەڵبژاردن. ئەم شێوازە لە كۆكردنەوەی دەنگ لەلایەن بەشێكی زۆر لە كاندیداكانی لیستەكانی پارێزگاكانی عێراقدا دووبارەبووەوە، لە شاری رومادی چالاكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان ڤیدیۆیەكیان بڵاكردەوە كە بەڕێوەبەری هەڵمەتی بانگەشەی كاندیدێك داوا لە بەشداربووان دەكات  بە قورئان سوێند بخۆن كە رۆژی دەنگدان دەنگی پێدەدەن. هەرچەندە كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان رێنمایی و سیستمی تایبەت بە چۆنێتی بانگەشەیەكی دروست و یاسایی داناوە و چاودێرەی پرۆسەكەش دەكات، بەڵام رەخنەی ئەوەی ئاڕاستەدەكرێت كە لاوازە لە چاودێریكردنی بانگەشەی لیست و كاندیدەكان و سزادانی ئەو لیست و كاندیدایانەی بە بەكارهێنانی پاڵنەری ئاینی و مەزهەبی بانگەشە دەكەن و دۆخی خراپی مادی دەنگدەرانیان قۆستوەتەوە. ئەحمەد قوڕەیشی ( 49 ساڵ ) یەكێكە لە دانیشتوانی كەربەلا لە لێدوانێكیدا بۆ ماڵپەڕی " العربی الجدید" دەڵێت:" هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردن بە بیرو شێوازی نوێ تووشی شۆكمان دەكەن كە هەرگیز ئەو شێوازە بە بیری شەقامی كەربەلادا نەهاتووە". رونیشیكردەوە:" زۆرینەی كاندیدەكان دیاری و بەڵێن بە دەنگدەران دەدەن لە بەرامبەر بەدەستهێنانی دەنگەكانیان". ئاماژەبەوەشدەدات كە" شێوازەكانی فێڵكردن بۆ بەدەستهێنانی دەنگی دەنگدەران لە كاندیدێكەوە بۆ كاندیدێكی تر جیاوازە و نوێترین شێوازیشیان سوێنددانی دەنگدەرانە بە ئیمام عەباس". ئەو هاوڵاتییە كەربەلاییە ئاشكراشیكرد، لە میوانخانەی یەكێك لە شێخەكانەی كەربەلا كاندیدێك دیاری بە بەشداربووان داوە و پاشان داوای لێكردوون بە ئیمام عەباس سوێند بخۆن كە دەنگی پێدەدەن لە هەڵبژاردندا، وتیشی :" هاوڵاتیان بەو سوێندخواردنە ناچاردەكرێن دەنگی پێبدەن، چونكە سوێندیان خواردووە ناتوانن سوێندەكە بشكێنن". شێخ ئیبراهیم جەنابی كە یەكێكە لە شێخی هۆزەكانی پارێزگای بابل رایدەگەیەنێت" ئەم شێوازی سوێنددانی دەنگدەرانە تەنها لە كەربەلا نییە، بەڵكو زۆرینەی كاندیدەكانی زۆربەی پارێزگاكان هەمان شێواز پەیڕەودەكەن، كە شێوازێكە دوورە لە ئاكار و  پیشەیی بوونەوە". جەنابی وتی: " ئەو سوێنددانە هاوڵاتیان شەرمەزار دەكات و ناتوانن پێشێلی پیرۆزییەكان بكەن، هەرچەندە قەناعەتیشیان بەو كەسە نییە كە هەڵیدەبژێرن، ئەم شێوازە مایەی قبوڵ نییە و پێویستە ئەو كاندیدانە لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بكرێت". لە ئەنباریش كە یەكێكە لە پارێزگا گەورەكانی عێراق، سوێند دانی دەنگدەران ئامادەیی هەیە، ئەوەش مشتومڕی لەنێوان كاندیدە ئیسلامییەكان لێكەوتوەتەوە لەسەر ئەوەی كە ئایا دروست دەنگدەر بە قورئان سوێند بدرێت یان تەنها بەناوی خودا لەسەر بنەمایەی كە دەڵێت سوێندخواردن بە جگە لە خوا دروست نییە، ئەمەش بەگوێرەی لێكدانەوەی عەلی دلێمی سەرۆكی رێكخراوی " الانبار اولا". عەلی دلێمی نیگەرانە كە كاندیدەكان بۆ ئەو ئاستە دابەزیون، بە تایبەتی  كاندیدی ئەو حزبە ئاینییانەی كە بانگەشە بۆ دینداری دەكەن  و دەڵێت:" چەند حاڵەتێكی ناچاركردنی هاوڵاتیان تۆماركراوە كە دیاری و هاوكارییان لە كاندیدەكان وەرگرتووە و داوایان لێكراوە سوێندبخۆن بە ناوی خودا یان قورئان یان بە گیانی منداڵەكانیان، یان بە كوێربوونی چاویان ئەگەر فڵان كاندید هەڵنەبژێرن، ئەم شێوازە لە بانگەشە داڕمانی ئەخلاقی، پێكەنیناویشە". لە پارێزگای سەلاحەدینیش سوێنددانی دەنگدەران زۆر بەربڵاوە، محەمەد عەبدولستار عجێلی كە هاوڵاتییەكی تكریتە و شۆفێری تاكسیە دەڵێت:" بە چاوی خۆم سوێنددانی هەڵبژاردنی بینی، یەكێك لە دەنگدەران سێجار سوێندنی خوارد كە دەنگبدات بە پەرلەمانتارێكی ئێستا كە خۆی كاندید كردووەتەوە و بە دەستیشیەوە 50 هەزار دینار هەبوو كە لە كەسێكی وەردەگرت كە ئۆتۆمبیلێكی گرانبەها و ناوازەی پێبوو و چوونە گەڕەكێك كە پڕە لە خەڵكی هەژار بۆئەوەی پارە دابەشبكات و سوێندیان بدات". دەربارەی ئەم پرسە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان دەڵێت رێوشوێنی بۆ لێپرسینەوە لە كاندیدەكان دەستپێكردووە و سزای غەرامەكردنی سەپاندووە بەسەر هەند كاندیدێكدا كە پێشێلكاری بكات لە بانگەشەی هەڵبژاردندا. ئەحمەد تەمیمی ئەندامی كۆمسیۆن دەڵێت:" كۆمسیۆن سزای غەرامەكردنی جۆراوجۆری بۆ ئەو كەسانە دەكردووە كە لە هەڵمەتی بانگەشەدا پێشێلكاریان كردووە و پۆستەری بانگەشەیان لە شوێنی نەگونجاودا هەڵواسیوە". تەمیمی دەشڵێت:" هیچ سكاڵایەك لەسەر ئەو كاندید و حزبانەیان بەدەست نەگەیشتووە دەربارەی دابەشكردنی دیاری و ناچاركردنی هاوڵاتیان بۆئەوەی سوێند بخۆن". سلێمانی: کاندیدێکی ئەنبار دەنگدەرانی سوێند دەدات سەرچاوە: العربی الجدید  

"هێشتا زووە بۆ قسەكردن لەسەر كاندیدكرنەوەی حەیدەر عەبادی بۆ خولی دووەمی سەرۆكایەتیكردنی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق: ئەمە نوێترین قسەی موقتەدا سەدر رێبەری رەوتی سەدرە. موقتەدا سەدر لە وەڵامی پرسیارێكدا سەبارەت بەپشتیوانیكردن لە حەیدەر عەبادی بۆ ولایەتی دووەمی سەرۆكایەتیكردنی ئەنجومەنی وەزیران، ڕایگەیاند، هێشتا كات زووە بۆ دەربڕینی ڕای كۆتاییان لەسەر ئەو پرسە و دواتر بڕیار لەوبارەیەوە دەدەن.  ئەم هەڵوێستە نوێیەی سەدر كە بەپاشگەزبونەوە لە بۆچونەكانی پێشووی ئەژمار دەكرێت لەكاتێكدایە، پێشتر لەچاوپێكەوتنێكی تەلەفیزیۆنیدا وتوبوی" پشتیوانی حەیدەر عەبادی دەكات بۆ وەرگرتنەوەی پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران بۆ جاری دووەم".   بڕیارە ڕۆژی 12ی ئەم مانگە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەڕێوەبچێت، پۆستی سەرۆك وەزیران كە باڵاترین پۆستی دەسەڵاتی جێبەجێكردنە لەپشكی پێكهاتەی شیعەیە (4) خول، سێ‌ بەرپرسی باڵای حزبی دەعوە (ئیبراهیم جەعفەری و نوری مالكی و حەیدەر عبادی) سەرۆكایەتیان كردووە، بەهۆی پەرتبونی ناوماڵی شیعەكان تائێستا ڕون نیە خولی پێنجەم كاندیدی كام لایەنەی ئەو پێكهاتەیە پۆستەكە وەردەگرێت.   

سەرەتای هەڵمەتی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بە بڵاوكردنەوەی گرتەی ڤیدیۆیی كاندیدە ژنەكان دەستی پێكرد، كە لیستەكانی شەر و ململانێی نێوانیان بە پەلاماردان و زڕاندنی ناوی ژنە كاندیدەكانی هەڵبژاردن دەستی پێكرد، باڵیۆزخانەی ئەمریكا و  نوێنەرایەتی نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراق نیگەرانن لەو هەڵمەتی ناوزراندن و پەلاماردانی كاندیدە ژنەكان و بە مەترسی بۆسەر پرۆسەی هەڵبژاردن ناوی دەبەن، لە بەیاننامەیەكدا باڵیۆزخانەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە عێراق نیگەرانی خۆی دەردەبِرێت لە بەرامبەر ئەو ڕاپۆرتانەی باسی حاڵەتەكانی هەراسانكردن و ناوزڕاندن لە سەر تۆڕەكانی ئینتەرنێت و شێواندنی كەسایەتی كاندیدەكانی ھەڵبژاردنی دەكەن و دەڵێت:" ئیهانەكردن بە شكۆی كاندیدەكان مامەڵەیەكی خراپە و دەرچوونە لە پرنسیپەكانی كێبەركێی دادپەروەرانە و هەڕەشەشە بۆ سەر پڕۆسەی بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنێكی بێگەرد."  هاوكات نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراق سەركۆنەی ئەو جۆرە بانگەشەیەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق دەكات، كە كاندیدە  ژنەكان دەكاتە ئامانج، یان كوبیچ،پێشی وایە شێواندنی كەسایەتی كاندیداكان ، ئەگەر ژن بن یان پیاو، هەڕەشەیە لە سەر پرۆسەی هەڵبژاردن. كوبیچ دەشڵێت : "كاری قێزەون دژی پۆستەری كاندیدە ژنەكان و هێرشكردنە سەر كەسایەتییان و خانەوادەكانیان، گوشارخستنە سەریان بۆ كشانەوە، ئازاردانی ژنان كاریگەری لە سەر بەشداریكردنیان وەك دەنگدەر، كاندید، بەرپرسی هەڵبژاردن، چالاكوان، سەركردەی سیاسی داهاتوو و ئەندامی پەرلەمان و حكومەت دەبێت". گوتیشی:" ئەوانەی هێرشدەكەنە سەركاندیدە ژنەكان ئامانجیان ئەوەیە ژنان بترسێنن، ئەوانە لە كاندیدی رۆشنبیر، بەتوانا، بوێر و دەترسن".  لەم هەڵبژاردنەدا ژنان لەبەردەم دوو شەڕو ململانێدان، شەڕی هەڵبژاردن  و شەڕی ململانێی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان، بەشێك لەو هەڵمەتە ترسە لە دەنگی ژنان، بەوەی  هەڵبژاردن لەدوای هەڵبژاردن ژنان زیاتر دێنە پێشەوە و بەشداری دەكەن، كە لە هەڵبژاردنی 12ی ئایاری 2018 دا ژنان سەرۆكایەتی 9 لیست دەكەن لەكۆی ( 6986 ) كاندیدی عێراق ( 2014 ) كاندیدی ژنە بەرێژەی 29%ی كاندیدەكان، لە هەڵبژاردنی رابردوو 2014 رێژەی كاندیدە ژنەكان 27% بووە، هاوكات بەپێی دەستور  رێژەی ژنان دیاریكراوە كە نابێت لە 25% كەمتر بێت لە پەرلەمانی عێراق كە لەكۆی 329 كورسی 83 كورسی بۆ ژنان دیاریكراوە. لە ماوەی رابردوودا هێرشێكی زۆر كرایە سەر كاندیدە ژنەكان بە بڵاوكردنەوەی گرتەی ڤیدیۆیی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، شێواندنی پۆستەرەكانیان، تەشهیركردن و پەلاماردانیان لەناو شەقامەكان. 

سندوقە ئەلیكترۆنییەكانی دەنگدان گەیشتە نوسینگەكانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن لە سەرتاسەری عێراق، بەپێی دواین داتای كۆمسیۆن، رێژەی ئەوانەی كارتی بایۆمەترییان وەرگرتوەتەوە گەیشتوەتە (68%). كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق سندوقەكانی دەنگدانی رەوانەی نوسینگەكانی كرد لە پارێزگاكانی عێراقی. لەگەڵ گەیشتنیان، سندوقەكانی دەنگدان لە نوسینگەكانی كۆمسیۆن تێستیان بۆ كرا، كۆمسیۆن لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند، سندوقەكانی دەنگدان تەكنەلۆژیان جیاكردنەوە و ئەژماركردنی دەنگیان تێدا دانراوە و هەموو سندوقەكانی كە لەسەرتاسەری عێراق ژمارەیان (60 هەزار) سندوقە، تێستیان بۆ كراوە. تێستكردنی سندوقەكانی دەنگدان بە ئامادەبوونی پسپۆڕ و چاودێرانی تیمی نەتەوە یەكگرتووەكان بەڕێوەچوو، پرۆسەیەكی دەنگدانی وەهمی بەڕێوەچوو، بەپێی بەیاننامەكەی كۆمسیۆن، دوای ئەوەی ئامێرە ئەلیكترۆنییەكە دەنگەكانی جیاكردوەتەوە و ئەژماریكردون و راپۆرتی ئەنجامی داوە بەدەستەوە، بۆ دڵنیابونەوە لە راست و دروستی كاری ئامێرەكە، جارێكی تر بەشێوەی دەستی دەنگەكان جیاكراونەتەوە و ئەژماركراونەتەوە، دەركەوتووە ئەنجامەكە بەرێژەی 100% هاوتای ئەو ئەنجامە بووە كە ئامێرە ئەلیكترۆنییەكە نیشانیداوە. لەلایەكی ترەوە كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان ئاشكرایكرد، رێژەی ئەو كەسانەی كە كارتی بایۆمەترییان وەرگرتوەتەوە گەیشتوەتە (68%)، ئەمەش بەبۆچونی كۆمسیۆن ئاستێكی باشە. كۆمسیۆن هۆشداری دایە دەنگدەران، رۆژی (7)ی مانگی داهاتوو دواین وادەیە بۆ وەرگرتنەوەی كارتی بایۆمەتری.  

كاندیدێكی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا كە نوری مالیكی سەرۆكایەتی دەكات لە بەغداد كوژرا. بەپێی قسەی سەرچاوە ئەمنییەكان لە بەغدادەوە، (نەجم حەسناوی) كاندیدی ئیئتئلافی دەوڵەتی یاسا بەیانی ئەمڕۆ لە ناوچەی مەشتەل كوژراوە. سەرچاوەكان باسلەوەدەكەن، ئەو كاندیدە بەهۆی ناكۆكی خێڵەكییەوە كوژراوە كە بەیانی ئەمڕۆ رویداوە. هێزە ئەمنییەكان دوای روداوەكە ناوچەكەیان گەمارۆداوە و تەرمی كاندیدە كوژراوەكە رەوانەی پزیشكی دادوەری كراوە. ناوبەناو لە چەند پارێزگایەكی عێراق ناكۆكی خێڵەكی رودەدات و هەندێكجار پەلدەهاوێژێت بۆ روبەڕوبونەوەی چەكداری.