ڕاپۆرتی: نامیق رەسوڵ عەلی حوسەینی سیستانی مەرجەعی باڵای شیعەكان لە نەجەف، لە دوای روخاندنی رژێمی بەعس لە ساڵی 2003 و بونیادنانەوەی عێراقی نوێ‌ كەسایەتییەكی بە هەژمونە و رۆڵێكی گەورەی هەبووە لەو گۆڕانكارییە سیاسییانەی دوای 2003 لە عێراق روویانداوە، لە چەندین پرسی تایبەت بە دەستوری هەمیشەیی عێراق و دیاریكردنی سەرۆك وەزیران رۆڵی یەكلاكەرەوەی بینیوە و قسەی كۆتایی لای ئەو بووە. سیستانی تەمەن 87 ساڵ، لە 4ی ئابی ساڵی 1930 لە شاری مەشهەدی ئێران لەدایكبووە، نازناوەكەی لە زێدی باپیرییەوە وەگرتووە كە شاری "سیستان"ە.  سیستانی ماوەی 60 ساڵە لە عێراق و بە دیاریكراوی لە شاری نەجەف مەڵبەندی ئاینی شیعەكان دەژی، لە دوای مردنی ئەبولقاسم خوئیەوە رابەرایەتی حەوزەی عیلمی نەجەفی پێسپێردراوە، كە یەكێكە لە خوێندنگە ئاینییەكانی شیعەی 12ی ئیمامی لە جیهاندا. هەڵوێستی سیستانی لە پرسە سیاسییەكانی عێراقدا لە دوای روخاندنی رژێمی بەعس لەلایەن ئەمریكا و هاوپەیمانەكانییەوە، سیستانیی پەیامێكی ئاڕاستەی گەلی عێراق كرد و تێیدا داوای لە عێراقییەكان كرد نەكەونە شەڕی تائیفی و مەزهەبییەوە و یەكگرتوو بن، دەربارەی رووبەڕووبونەوەی هێزەكانی ئەمریكاش، سیستانی كە بۆچوونەكانی لە رێگەی وتاربێژەكانی نەجەف و كەربەلاوە لە رۆژانی هەینیدا بڵاودەكاتەوە، بەرگری چەكدارانەی دژی ئەو هێزانە رەتكردەوە و داوایكرد بەرگرییان دژی ئەو هێزانە بە شێوازی ئاشتیانە بێت. سیستانی و دەستوری هەمیشەیی عێراق دەسەڵاتی هاوپەیمانان لە عێراق لە ساڵی 2003 پلانیاندا دانا بۆئەوەی دەستورێكی هەمیشەیی بۆ عێراق بنوسنەوە، سەرەتا بڕیاریاندا ئەنجومەنێك بۆ ئەو مەبەستە دابمەزرێنن، بەڵام سیستانیی ئەو هەنگاوەی رەتكردەوە و لە نامەیەكدا كە نوێنەرەكانی بڵاویانكردەوە، داوایكرد ئەندامانی ئەو ئەنجومەنەی ئەركی نوسینەوەی دەستوریان پێ‌ دەستپێدرێت هاوڵاتیان هەڵیببژێرن، دوای چەندین گفتوگۆی نێوان پۆڵ برێمەر حاكمی مەدەنی عێراق و سیستانیی، دەسەڵاتی هاوپەیمانان ناچاربوو ملبدات بۆئەوەی ئەندامانی ئەو ئەنجومەنە بەشێوەی هەڵبژاردن دیاری بكرێن، ئەنجومەنی نیشتمانی ئینتیقالی هەڵبژێدرا كە لە 100 ئەندام پێكهاتبوو، 19یان ئەندامی ئەنجومەنی حكوم بوون و سەرۆكایەتی ئەنجومەنەكەش بە (حاچەم حەسەنی)ی سپێدرا. ئەنجومەنەكە رۆژی 10 ی ئایاری 2005 لیژنەیەكی 55 كەسی بۆ نوسینەوەی دەستور هەڵبژارد و دواتر 15 ئەندامی تری بۆ زیادكراو و دوای نوسینەوەی دەستورەكە لە راپرسییەكەدا لەلایەن دەنگدەرانی عێراقەوە پەسەندكرا و كەوتە بواری جێبەجێكردنەوە. سیستانیی و حەشدی شەعبی  دوای كۆنترۆڵكردنی موسڵ لەلایەن داعشەوە لە  10ی حوەزیرانی 2014 و نزیكبوونەوەی ئەو رێكخراوە لە بەغداد، نوسینگەی سیستانیی لە نەجەف بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە و داوای لە هێزە سیاسییەكانی عێراق كرد یەكگرتوو بن و وتاریان یەكبخەن، سیستانی پشتیوانی خۆشی بۆ سوپای عێراق دەربڕی و رۆژی 13ی حوەزیران فەتوایەكی بۆ جیهاد و هەڵگرتنی چەك لەدژی داعش دەركرد، لەسەر بنەمای ئەو فەتوایە هێزەكانی حەشدی شەعبیی پێكهێنران، كە رۆڵی دیاریان لە كۆتاییهێنانی داعشدا گێڕا و دواتر لە لایەن ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقەوە یاسایەك بۆ رێكخستنی ئەو هێزانە پەسەندكرا و هەندێك لێپرسراو و چاودێری سیاسی عێراقی دەڵێن" ئەو فەتوایەی سیستانیی عێراقی رزگاركرد و پلانەكانی داعشی لەباربرد". سیستانی و پرسی دیاریكردنی سەرۆك وەزیران  لەدوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی ساڵی 2014، نوری مالیكی سەرۆك وەزیران و سەرۆكی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمانی بەدەستهێنا و هەوڵیدا بۆ خولی سێیەم پۆستەكە وەربگرێتەوە، ئەم هەوڵەی مالیكی رووبەڕووی رەخنەی زۆر بوەوە لە گۆڕەپانی سیاسی عێراق و ناوماڵی شیعەشی پەرتكرد، وەك باقر جەبر زوبەیدی سەركردە لە ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی لە وتارێكیدا لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك ئاشكرایكردووە" عەلی سیستانی بە نامەیەك توانی كۆتایی بەو كێشەیە بهێنێت و نوری مالیكی لە وەگرتنی خولی سێیەم دووربخاتەوە و حەیدەر عەبادی بۆ ئەو پۆستە كاندید بكرێت". سیستانیی و هەڵبژاردنی 12ی ئایار شەممەی داهاتوو پرۆسەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بەڕێوەدەچێت، دەنگدەرانی عێراق كە ژمارەیان 24 ملیۆن كەسە دەچنە سەر سندوقەكانی دەنگدان و 329 پەرلەمانتاری نوێ‌ بۆ خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق هەڵدەبژێرن. ئەم پرۆسەیە زیاتر لەوەی هەڵبژاردنی پەرلەمان بێت، شاڕێگەیە بۆ كۆنترۆڵكردنی دەسەڵاتی جێبەجێكردن لە چوار ساڵی ئایندەدا، بەو پێیەی كاندیدی گەورەترین فراكسیۆنی ناو پەرلەمان  رادەسپێردرێت بە پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی عێراق. سیستانی هەفتەی رابردوو لە نامەیەكی دەستنوسدا هەڵوێستی كۆتایی خۆی لەبارەی هەڵبژاردنی 12ی ئایار دەربڕی، لە نامەكەیدا سیستانی جەخت لەسەر ئەم خاڵانە دەكات: یەكەم: گرتنەبەری رێگای هەڵبژاردن بژاردەی راست و دروستە بۆ ئێستا و داهاتووی گەل، رەتكردنەوەی حوكمی تاكەكەسی و رژێمی ستەمكار لەژێر هەر ناوێكدا بێت. دووەم: بەشداریكردن لەم هەڵبژاردنەدا مافی هەموو هاوڵاتییەكە كە مەرجی یاسایی تێدا بێت، بەڵام بڕیاری كۆتایی بۆ خۆیان دەگەڕێتەوە لەوەی بەشداری هەڵبژاردن دەكەن یاخود نا، بەڵام دەبێت ئەو بڕیارە بە ئاگاییەكی تەواوەتی و سوربوون لەسەر پاراستنی بەرژەوەندییەكانی وڵات و داهاتووی رۆڵەكانی بدرێت. سێیەم: مەرجەعییەتی باڵا بە یەك دووری لە هەموو كاندید و لیستەكانی هەڵبژاردنەوە رادەوەسێت، بەو واتایەی پشتیوانی هیچ كەس و لایەنێك یاخود لیستێك ناكات. پێچەوانەی هەڵبژاردنی رابردوو، ئەمجارە شیعەكان كە زۆرینەی دانیشتوانی عێراق پێكدەهێنن، پەرتبوون و بە چەند لیستێك بەشداری هەڵبژاردن دەكەن، هەر لیستێكیش لەوانە هەوڵدەدات پۆستی سەرۆك وەزیرانی داهاتوو بۆ خۆی بێت، ئەمەش وادەكات كە دیاریكردنی سەرۆك وەزیران لە ناو ماڵی شیعەكاندا ئاسان نەبێت و كاتی زۆر بخایەنێت. دیارنییە ئاخۆ ئەمجارەش هاوشێوەی 2014، سیستانیی پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراق یەكلادەكاتەوە یاخود نا ؟ وەڵامی ئەم پرسیارە لە دوای 12ی ئایار و راگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردنەكانەوە ئاشكرادەبێت.

راپۆرت: رۆیتەرز وەرگێڕانی: فازل حەمەڕەفعەت ساڵی 2014 خەڵكێكی زۆر كەم لە دەرەوەی عێراق ناوی حەیدەر عەبادییان دەزانی، كاتێك لە كەسایەتییەكی تاڕادەیەك نەناسراوەوە بوو بە سەرۆكی وڵاتێك كە بە بارێكی ناسەقامگیردا تێدەپەڕی. عەبادی وەكو كاندیدی چارەسەری مامناوەند لەدوای دورخستنەوەی نوری مالیكی لە ململانێكان لەسەر دەسەڵات دەركەوت، لە مانگی ئەیلولی ئەو ساڵەدا دوای دوو مانگ لە كۆنترۆڵكردنی روبەڕێكی بەرفراوانی خاكی عێراق لەلایەن رێكخراوی داعش و راگەیاندنی خەڵافەت، عەبادی بوو بە سەرۆك وەزیران. دوای چوار ساڵ عەبادی ئاڵنگاری پێشبینی سوپایەك لەو كەسانەی كرد كە گومانیان لە تواناكانی دەكرد. سەركەوتنی بەسەر رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامیدا راگەیاند و ئاگری ئاڵۆزییە تائیفییەكان كوژراندەوە كە مالیكی خۆشی كردبوو، پەیوەندییەكانی لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی سوننیدا چاككرد و پارێزگاری لە یەكێتییە لەرزۆكەكەی عێراق كرد بە روبەڕوبونەوەی هەوڵێكی شكستخواردووی كوردەكان بۆ سەربەخۆیی. هەروەك عەبادی كاریكرد بۆ بەدیهێنانی هاوسەنگی لەنێوان بەرژەوەندییە ناكۆكەكانی نێوان ئێران و ئەمریكا وەكو دوو پاڵپشتكاری سەرەكی خۆی. عەبادی پێشتر ئەندازیاری كارەبا بووە، ماوەیەك لە ماوەكان بەرپرسی بەشی چاككردنەوەی ئەسانسۆر (مصعد)ەكانی ئێزگەی بەریتانیا (بی بی سی) بووە، لەو ساڵانەی كە بەناچاری لە بەریتانیا پەناهەندە بوو. ئەو گرەو لەسەر ئەو دەستكەوتانە دەكات كە لە پۆستەكەیدا بەدەستیهێناون بۆ بردنەوەی ویلایەتی دووەم لەو هەڵبژاردنەدا كە رۆژی 12ی ئایار بەڕێوەدەچێت. بەڵام سەركەوتن زامن نەكراوە. وەكو هەموو ئەوانەی كە لەدوای روخانی سەددام حسێنەوە لە ساڵی 2003 پۆستی سەرۆك وەزیرانیان وەرگرتووە، حەیدەر عەبادی (66 ساڵ) سەربە پێكهاتەی زۆرینەی شیعەیە، بەڵام دەنگی شیعەكان، كە وەكو هەمیشە پێویستە بۆ بردنەوە و وەرگرتنی مافی پێكهێنانی حكومەتی ئیئتیلافی، دابەشبووە. بەپێچەوانەی مالیكییەوە كە ئەو شیعانە سەرسامن پێی كە ترسیان لە دابەشكردنی دەسەڵات هەیە لەگەڵ كەمینەی سوننە و كورددا، عەبادی روبەڕوی هادی عامری دەبێتەوە كە فەرماندەیەكی جەنگییە و وەكو یەكێك لە پاڵەوانەكانی شكستهێنان بە رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی تەماشادەكرێت. عەبادی هەستی بەوە كردووە كە ناكرێت بە تەنیا گرەو لەسەر دەنگی شیعە بكرێت، ئەو چاوی لە بنكەیەكی فراوانتری دەنگدەرانە. عەبادی لە هەموو ناوچە جیاوازەكانی عێراق بە لیستێك "هاوپەیمانی سەركەوتن- نەچر" هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردن دەكات، ئەوەش تاكە هاوپەیمانێتییە كە لەسەر ئاستی هەر 18 پارێزگاكەی عێراق بەشداری هەڵبژاردن بكات. بەدر فەحل كە پەرلەمانتارێكی سوننەیە لە پارێزگای سەڵاحەدین و دەیەوێت بۆ چوارەمینجار ببێتەوە بە ئەندام پەرلەمان، لیستەكەی عەبادی هەڵبژاردووە بۆ چونەناو هەڵبژاردنەكانەوە، چونكە لیستەكە هەموو پێكهاتەكان لەخۆدەگرێت و كەسی پەراوێز نەخستووە. بەدر فەحل لە بارەگای هاوپەیمانی سەركەوتن لە تكریت بە (رۆیتەرزی) وت" بەڕێز عەبادی كوتلەیەكی پێكهێناوە كە تائیفیەتی تێپەڕاندووە. ئەو تاكە كوتلەیە لە ساڵی 2003 وە. ئەو كوتلەیە پێكدێت لە 18 پارێزگا، هەموو پارێزگاكانی عێراق، لە سوننە و شیعە و كورد و مەسیحی و ئێزدی". ئاماژەی بەوەكرد" هەست دەكەین بەڕێز عەبادی گوتارێكی تائیفی نییە، دەیەوێت وڵات بنیادبنێت، پشتیوان بەخوا قۆناغی داهاتوو قۆناغی ئاوەدانكردنەوە و بنیادنان دەبێت". فەحل وتی عەبادی لە پارێزگا سونییەكان ئازادی تەواوی بە هاوپەیمانە سیاسییەكان داوە لە هەڵبژاردنی كاندیدەكان لەسەر لیستەكەی. رونیكردەوە كە لیستی هاوپەیمانی سەركەوتن لە پارێزگای سەڵاحەدین هەمویان سوننەن. وتاری سەركەوتن تەنانەت عەبادی مانگی رابردوو سەردانێكی دەگمەنی كرد بۆ پارێزگا كوردییەكان، ئەمە سەرباری ئەوەی تاڕادەیەك هیچ كەسێك وای نابینێت دەرفەتێكی وەهای لەبەردەمدا بێت بۆ راكێشانی كاندیدە كوردەكان كە هێشتا توڕەن لەو هەڵمەتەی كە دوای ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی لە مانگی ئەیلولی رابردوو، كردیەسەر هەرێم كە بەشێوەیەك لە شێوەكان حوكمێكی ئۆتۆنۆمی هەیە. لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا ژمارەیەكی زۆر لە عەرەبە سوننەكان هەست بە هەندێك توڕەیی دەكەن بەرامبەر بەو حكومەتەی كە شیعە سەرۆكایەتی دەكات بەهۆی ئەو جەنگ و وێرانكارییەی كە بەر زۆرینەی ناوچەكانیان كەوت لەگەڵ هاتنی رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامیدا. بۆیە سەرباری ئەمەش زۆر كەس عەبادی بە باشتر سیاسەتمەدارەكانی تری شیعە دەزانن، چونكە خۆی لە تائیفیەت بەدور گرت، بەڵام ئەمە نابێت بە دەنگ بۆ كاندیدەكانی. هەروەها روبەڕوی رەخنە دەبێتەوە بەهۆی بەردەوامبونی گەندەڵی و سەختی دۆخی ئابوری كە بەهۆی شەڕو رێوشوێنەكانی كەمكردنەوەی خەرجییە گشتییەكان لەلایەن حكومەتەوە، قورستر بووە، هاوكات هەڵوێستی پاڵپشتیكارانەی ئەو بۆ كەرتی كار لە وڵاتێكدا كە زۆرینەی خەڵكەكەی فەرمانبەری دەوڵەتن و متمانەیان بە كەرتی تایبەت نییە. مەحمود غەزبان كە خوێندكارە لە شاری نەجەف كە شارێكی پیرۆزە لای شیعەكان وتی" عەبادی پیاوێكی رۆشنبیر و سیاسییەكی تەوافوقییە، بەڵام كەمكردنەوەی خەرجییە گشتییەكانی بۆ هێناین". عەبادی دركی بەم خاڵە لاوازە كردووە، بۆیە گوتاری بانگەشەی هەڵبژاردنەكەی جەخت لەسەر شكستهێنان بە رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی دەكات. عەبادی لە كانونی یەكەمدا سەركەوتنی راگەیاند دوای هەڵمەتێكی سەخت كە سێ ساڵ بەردەوام بوو بۆ رزگاركردنی عێراق لەو توندڕەوانەی كە لە ماوەیەك لە ماوەكاندا دەستیان بەسەر یەك لەسەر سێی روبەری عێراقدا گرت. بۆ بەدیهێنانی ئەوە، لە یەككاتدا پاڵپشتی لە ویلایەتە یەكگرتووەكان و ئێران وەرگرت و هەردوولایان خۆیان بەدورگرت لە ململانێی هەرێمایەتی بۆ شكستهێنان بە دەوڵەتی ئیسلامی. لەگەڵ ئەوەی ئەو هاوپەیمانێتییەی كە ویلایەتە یەكگرتووەكان سەرۆكایەتی دەكرد سەرەنجی خستبووە سەر دووبارە بنیادنانەوە و راهێنانی هێزە ئەمنییەكانی لە ناوچووەكەی عێراق، هاوكات بەشێوەی نیمچە رۆژانە گورزی ئاسمانی دەوەشاند و گروپە شیعەكانیش كە ئێران پاڵپشتیان دەكات لەناو تەونی كۆمەڵگەی عێراق و دەزگاكانی دەوڵەتدا یەكخراون و بوون بە پاڵپشتییەكی سەربازی زیندوو بۆ هێزەكانی حكومەت. لێهاتوویی عەبادی لە راگرتنی هاوسەنگی لەنێوان ئێران و ویلایەتە یەكگرتووەكان لەكاتێكدا كە ئاڵۆزییەكان بەهۆی رێككەوتنی ئەتۆمی ئێران توند دەبونەوە، بووە هۆكار بۆ ئەوەی بیكات بە باشترین كاندید لەلای هاوپەیمانە خۆرئاواییەكان كە لەدوای راماڵینی عێراقەوە بەر لە 15 ساڵ هیچ شتێكیان نەبووە بۆ ئەوەی وەكو دەستكەوت نیشانی بدەن، جگە لە توندوتیژی و بڵاوبونەوەی گەندەڵی و ژمارەیەك دامەزراوەی بیمار. هەروەك عەبادی بەهۆی چاككردنی پەیوەندییەكان لەگەڵ وڵاتانی دراوسێی عێراق بەتایبەتی وڵاتە عەرەبییە سوننەكان ستایش كرا، ئەوەش ستراتیژییەتێك بوو كە مالیكی دژی بوو. رێز نەك حەماس سەرباری ئەوەی یار و نەیارەكانی عەبادی لەسەر ئەوە هاوڕان كە ئەو بە سروشت سیاسی نییە، بەڵام دەڵێن بە بەراورد بە سەرەتا كە پۆستەكەی وەرگرت دوودڵَ بوو، ئێستا متمانەی زیادی كردووە. لەگەڵ ئەوەشدا ئەو وەكو رێبەرێكی شپرزە دادەنرێت لە بڕیارداندا و وا بە باش دەزانێت بۆ ماوەیەكی درێژ راوێژ لەگەڵ راوێژكار و ئەندامانی پەرلەماندا بكات. سێ دیپلۆماتكاری خۆرئاوایی لە بەغداد وتیان، حكومەتەكانیان عەبادی بە ئاسانترین كاندید دادەنێن كە بكرێت كاری لەگەڵدا بكەن، بەڵام ئەم نەرمونیانییە لە هەندێك لەو دەزگایانەی كە وەكو ئامرازێكی دەستی بیانییەكان ئەژماردەكرێن، گوزارشت لە لاوازی دەكات. فەلاح عەبدوڵا كە ئەفسەرێكی خانەنشینی پۆلیسە (65 ساڵ) لە گیارە كە دەكەوێتە دوری (60 كیلۆمەتر) لە باشوری موسڵ وتی" عەبادی پیاوێكی بەڕێزە، بەڵام كۆنترۆڵی بەسەر بڕیارەكانیدا نییە. لەنێوان ئەوەی ئێران دەیەوێت لەگەڵ ئەوەی ئەمریكا دەیەوێت هاتوچون دەكات". ئەمە پەیوەندییەكی گەورەی بە كەلەپوری پێش خۆیەوە هەیە كە مالیكییە و خاوەنی كەسایەتییەكی جەمسەرگیرە كە ئامادەگییەكی گەورەی هەیە لە هەڵبژاردنەكانی 2018 بەتایبەتی لەبەر رۆشنانی دابەشبوونی دەنگی شیعەكاندا. سەرباری ئەوەی زۆر كەس بەرپرسیارێتی لەدەستدانی كۆنترۆڵ بەسەر روبەڕێكی گەورەی وڵات لەبەرژەوەندی دەوڵەتی ئیسلامی و گەندەڵی لە وەزارەتە گەورەكانی عێراق دەخەنە ئەستۆی مالیكی، بەڵام هێشتا بنكەی جەماوەری گەورەیە و وەكو رێبەرێكی بەهێز تەماشا دەكرێت كە بەڕووی خۆرئاوادا وەستا و بەرگری لە بەرژەوەندییەكانی شیعە كرد. هاوكات عەبادی روبەڕوی ركابەرێتی توندی عامری رێبەری رێكخراوی بەدر دەبێتەوە كە گەورەترین لایەنی شیعەیە كە لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەكرێت و گوتاری بانگەشەی هەڵبژاردنەكەی جەخت لەسەر هەمان گوتاری لیستەكەی عەبادی دەكات. عامری فەرماندەی هێزەكانی حەشدی شەعبییە كە ئەو لایەنانە لەخۆدەگرێت كە لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەكرێن و رۆڵێكی گەورەی بینی لە شكستهێنان بە رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی دوای ئەوەی ئایەتوڵا عەلی سیستانی گەورە مەرجەعی شیعەكان بانگەوازی كرد بۆ هەڵگرتنی چەك. لەكاتێكدا كە زۆرێك لە عێراقییەكان رێز لە عەبادی دەگرن، كە ئەمەش شتێكە زۆرێك لە دەستەبژێری سیاسی عێراق ناتوانن بانگەشەی بكەن، بەڵام ئەوەی تائێستا پشتیوانی كردووە تەنیا گوتاری سەركەوتن (النصر)ە،  نەك هەر ئەمە بەڵكو زۆرێك لەوانەی كە دەیانەوێت دەنگ بە عەبادی بدەن دەڵێن ئەوان لەبەر ئاڕاستەی كرداریی دەنگی پێدەدەن نەك لەبەر حەماسەتی ئەو. ئەحمەد هادی (32 ساڵ) كە لە سۆپەرماركێتێك لە بەغداد كار دەكات وتی" عەبادی باشترینی خراپەكانە، وەكو سەرۆك وەزیران دەمێنێتەوە و ئاشتی و بنیادنانەوەی عێراق بەردەوام دەبێت".  

"ڕێگە نادەین سازانی سیاسی درێژە بكێشێت" ئەمە دواین قسەی عەممار حەكیم سەرۆكی رەوتی حیكمەی نیشتیمانییە لەبارەی دۆخی سیاسی عێراقەوە. بەپێی ڕاگەیەندراوێكی نوسینگە ڕۆژنامەوانییەكەی كە وێنەیەكی دەست (درەو میدیا) كەوتووە، ئەمڕۆ عەممار حەكیم لە لێدوانێكدا ڕایگەیاندووە، هاوكێشەی سیاسی خواستەكانی گەلی عێراق بەدیناهێنێت و پارێزگاری لەسەروەری خاك و ئاسایشی نەتەوەیی ناكات و هاوكێشەیەكی شكستخواردووەو شایەنی تازەكردنەوە نییە. حەكیم وتویەتی: ڕێگە بە دەستدرێژكردنە سەر سەروەری خاك و بڕیاڕی سیاسی عێراق نادەین، ئەگەر لەپێناوەدا ژیانیشمان دابنێن.    سەرۆكی ڕەوتی حیكمە، لەبەشێكی تری لێدوانەكەیدا دەڵێ" ڕێگە بە بەردەوامبونی سازانی سیاسی نادەین لەسەر حسابی پێشكەشكردنی خزمەتگوزرای و ڕەخساندنی دەرفەتی كار بۆ گەنجان و ئەو ناڕەزایەتیانەی كە بەهۆی لێنەپرسینەوە لە گەندەڵكاران كۆمەڵگا بەدەستیەوە دەناڵێنێت.  

ئێوارەی یەكشەممە دكتۆر فاروق محەمەد زەرزور راوێژكاری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق و كاندیدی ئیئتیلافی نیشتمانی كە ئەیاد عەلاوی سەرۆكایەتی دەكات لە ماڵەكەی خۆیدا لە گوندێكی گەیارەی پارێزگای نەینەوا كوژرا. رێكخراوی داعش كە پێشتر هەڕەشەی تیرۆركردنی ئەوانە كرد كە بەشداری هەڵبژاردنی 12ی ئایار دەكەن بەرپرسیارێتی كوشتنی ئەو كاندیدەی گرتە ئەستۆ، بەڵام وتەبێژی ئەنجومەنی باڵای دادوەری عێراق دەڵێت ئەو كاندیدەی لیستەكەی عەلاویی بەهۆی كێشەی خێزانییەوە كوژراوە و پەیوەندی بە كردەوەی تیرۆریستییەوە نییە. عەبدولستار بەیرەقدار وتەبێژی ئەنجومەنی باڵای دادوەری عێراق لە بەیاننامەیەكدا وتی:" لێكۆڵینەوە سەرتاییەكانی تایبەت بە كوژرانی كاندیدی هاوپەیمانی نیشتمانیی فاروق محەمەد زەرزور دەریانخستووە كە ئەو رووداوە پەیوەندی بە تاوانە تیرۆریستییەكانەوە نییە." بەیرەقدار وتیشی :" ئەو تاوانە بەهۆی كێشەی خێزانییەوە روویداوە و كوڕێكی كاندیدەكە دانی بەوەدا ناوە كە بەهۆی كێشەی خێزانییەوە باوكی كوشتووە."  

ئەو شەوەی عەبادی راسپێدرا و مالیكی بەخشرا ئەمە روویدا نووسینی: باقر جەبر زوبەیدی وەرگێڕانی : نامیق رەسوڵ حزبی دەعوەی ئیسلامی نامەیەكی بۆ سەماحەتی مەرجەعی باڵا بەڕێز عەلی سیستانی نارد، داوایلێكرد هەڵوێستی شەرعی خۆی روونبكاتەوە دەربارەی ئەوەی مالیكی خولی سێییەم پۆستی سەرۆك وەزیران بگرێتەوە دەست، لە ناو بوونی بڕێكی زۆر لە رەخنە و ناڕەزایەتی نەك تەنها لە گۆڕەپانی نیشتمانیدا، بەڵكو لە ناو خودی هاوپەیمانی نیشتمانیدا بە شێوەیەكی وردتر لەناو ریزەكانی حزبی دەعوەدا. دوای مانگێك لە نامەكەی حزبی دەعوە، كە كۆپییەكیمان بەدەست نەگەیشت، سەماحەتی سیستانیی وەڵامی دایەوە كە لە خوارەوە دایدەنێم، ئەو گڵۆپی سەوزی بۆ دەعوە و هاوپەیمانی نیشتمانی هەڵكرد گۆڕانكارییەكە بكرێت و لەوەڵامەكەیدا مەرجەعی باڵا جەختی لێكردەوە. ئەوەی روویدا ئەوەبوو كە وەڵامەكەی مەرجەعی باڵا بۆ مانگێكی تەواو لای حزبی دەعوە بە پێچراوەیی مایەوە و ناكۆكییەكی توندیش لە ئارادابوو خەریك بووە حزبی دەعوە نغرۆی دابڕان ولێكترازانێكی توند بكات، بەڵام گروپێك لە دەعوە سەركەوتوو بوو لە كۆكردنەوەی 38 ئیمزای ئەندامی دەوڵەتی یاسا لە پێناوی دەستكردن بە كۆكردنەوەی ئیمزا بۆ بەدەستهێنانی زۆرینە لەناو هاوپەیمانی نیشتمانیدا. رۆژی 11/ 8/ 2014 كۆبوونەوەیەك لە ماڵی دكتۆر جەعفەری رێكخرا، بە سیفەتی ئەوەی سەرۆكی هاوپەیمانی نیشتمانی بوو، دوو كاتژمێری خایاند و تێیدا ئیمزای سەرۆك كوتلەكان كۆكرایەوە بۆ هەڵبژاردنی ئەوەی كە زۆرینەی حزبی دەعوە لەسەری رێككەوتون كە عەبادی وەك كاندید بۆ سەرۆك وەزیران پێشكەشدەكەن. ئەوانەی ئیمزایان كردبوو، لە پێشبڕكێدا بوون لەگەڵ كاتدا، چونكە وادە دەستورییەكان لە كاتژمێرەكانی كۆتاییهاتنیان نزیكدەبوونەوە، تەنها 90 خولەك كات مابوو بۆئەوەی جوڵە بكەین بە ئاراستەی وەڵامدانەوەی وادەی دەستوری بۆ ئەوەی عەبادی وەك سەرۆك وەزیران دیاریبكرێت و وەك وەڵامدانەوەیەكیش بۆ بانگەوازی مەرجەعەیەتی باڵا لە گونجان لەگەڵ ئەوەی بە رەزامەندیی نیشتمانی ناونرابوو. پێش ئەوەش چەند گفتوگۆیەكمان لەگەڵ سەركردەی كوتلە سیاسییەكانی گۆڕەپانی نیشتمانیدا كردبوو، بۆئەوەی بۆچونیان بەرامبەر گۆڕانكارییەكە بزانین، هەموو كوتلەكان پشتیوانیان كرد لە بۆچونی بەڕێز مەرجەعی باڵا و ویستی هاوپەیمانی نیشتمانی بۆ گۆڕانكاری. بە كاروانێكی دوورودرێژ بەرەو سەرۆكایەتی كۆمار كەوتینەڕێ‌، كاتژمێر یەك و نیوی نیوەڕۆ بوو، لە كۆبوونەوەكەمان لەگەڵ سەرۆك نەهاتینەدەرەوە هەتا مەرسومی كۆمارییمان بۆ راسپاردنی عەبادی وەك كاندیدی گەورەترین كوتلە نەهێنایەوە.

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت دوێنێ شەممە لە لوبنان هەڵبژاردنی پەرلەمانی بەڕێوەچوو، یەك هەفتە دوای لوبنان واتە رۆژی 12ی ئایار هەڵبژاردنی پەرلەمانی لە عێراق بەڕێوەدەچێت. لەم چەند خاڵەدا" درەو میدیا" بەراوردێكی نێوان هەڵبژاردنەكەی لوبنان و هەڵبژاردنی عێراق دەخاتەڕوو: •    لە لوبنان (500) كاندید كێبركێیان كرد لەسەر بردنەوەی (128) كورسی پەرلەمان، بەڵام لە عێراق (6 هەزار و 986) كاندید كێبركێ لەسەر بردنەوەی (329) كورسی پەرلەمان دەكەن. •    لە لوبنان (3 ملیۆن و 600 هەزار) كەس مافی دەنگدانیان هەبوو، لە عێراق (24 ملیۆن و 33 هەزار و 494) كەس مافی دەنگدانیان هەیە. •    لە لوبنان لەم هەڵبژاردنەدا بۆ یەكەمینجار لە مێژوودا رەوەندی دەرەوە بەشداری دەنگدانیان كرد، بەڵام لە عێراق لەدوای روخانی رژێمی پێشووەوە رەوەندی دەرەوە مافی بەشداریكردنیان هەبووە. •    لە لوبنان بەپێی یاسا دەبوو ساڵی 2013 هەڵبژاردن بەڕێوەبچێت، بەڵام بەهۆی ناكۆكی لایەنەكان لەسەر یاسای هەڵبژاردن پەرلەمان تەمەنی خۆی درێژكردەوە، لە عێراق هەڵبژاردن لە وادەی دیاریكراوی خۆیدا بەڕێوەدەچێت. •    لە لوبنان بەپێ یاسای نوێی هەڵبژاردن ژمارەی بازنەكانی هەڵبژاردن كەمكرایەوە بۆ (15) بازنە، بەڵام لە عێراق بازنەكانی هەڵبژاردن هاوشێوەی هەڵبژاردنەكانی پێشووە و (18) بازنەیە. •    لە لوبنان بە بەراورد بە هەڵبژاردنی پێشوو ئاستی بەشداری دەنگدەران لە پرۆسەكە لە رێژەی 54%وە بۆ 49.2% كەمیكرد، لە عێراق هەڵبژاردنی رابردوو ئاستی بەشداری ئاستی بەشداری گەیشتە 60%، بەڵام دیارنییە ئاستی بەشداری هەڵبژاردنی ئەمجارە چۆن دەبێت. •    هەردوو وڵات لوبنان و عێراق بونەتە گۆڕەپانی ململانێی مەزهەبی نێوان ئێران و سعودیە. •    لە لوبنان كێبركێی هەڵبژاردن لە نێوان سێ پێكهاتەی سەرەكیدایە (سوننە و شیعە و مەسیحی)، لە عێراق بەهەمان شێوە كێبركێ لە نێوان سێ پێكهاتەدایە (سوننە و شیعە و كورد). •    لە هەردوو وڵات بەپێی رێككەوتنێكی نەنوسراو پۆستە سێ‌ پۆستە سەرۆكایەتیەكەی لەنێوان پێكهاتەكان دابەشكراوە، لە لوبنان پۆستی سەرۆك وەزیران بۆ سوننەیە و پۆستی سەرۆكی پەرلەمانیش بۆ شیعە، سەرۆك كۆماریش یەكلاكراوەتەوە بۆ كەسێكی مەسیحی، بەڵام لە عێراق پۆستی سەرۆك وەزیران بۆ شیعە و پۆستی سەرۆكی پەرلەمان بۆ سوننە و پۆستی سەرۆك كۆماریش بۆ كورد دانراوە. •    سیستمی سیاسی هەردوو وڵات پەرلەمانییە، واتە لە لوبنان هاوشێوەی عێراق سەرۆك وەزیران لەلایەن پەرلەمانەوە متمانە بەخۆی و كابینەكەی دەبەخشرێت. •    لوبنان هاوشێوەی عێراق لە ماوەی رابردوودا بە قۆناغی شەڕی ناوخۆیی و تائیفیدا تێپەڕیووە. •    سەرۆك كۆماری لوبنان ماوەكەی شەش ساڵە، بەڵام سەرۆك كۆماری عێراق چوار ساڵە و هەردووكیشیان لە پەرلەمانەوە هەڵدەبژێردێن. • خاڵێكی تری هاوبەش لەنێوان هەردوو وڵات لوبنان و عێراق ئەوەیە ژمارەیەك دەموچاوی سیاسی دووبارە لەسەر گۆرەپانەكە ئامادەن، لە لوبنان (سەعد حەریری و حەسەن نەسروڵا و میشاڵ عەون، نەبیه بڕی..)، لە عێراقیش (مالیكی و عەبادی و عەلاوی و نوجێفی و ..).

سەرچاوە: سۆمەریە نیوز هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە 21 وڵاتی جیهان بەڕێوەدەچێت پرۆسەكە رۆژانی 10 و 11 مانگی ئایار بەڕێوەدەچێت 868993 كەس مافی دەنگدانیان هەیە لە وڵاتانی دەرەوە  129 ناوەندی دەنگدان و 669 وێستگەی دەنگدان ئامادەكراون بنكەكانی دەنگدان كاتژمێر حەوتی بەیانی دەكرێنەوە و شەشی ئێوارە دادەخرێن پێدوایستییەكانی دەنگدان: -    كارتی دەنگدانی بایۆمەتری یان كارتی دەنگدانی ئاسایی -    كارتی نیشتمانی یان پاسپۆرت یان ناسنامەی باری شارستانیی

ئامادەکردنی: نامیق رەسول چەند هەفتەیەكە كورد دەستی بە هەوڵ و كۆشێكی نوێ كردووە بۆ بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی داهاتووی عێراق، بەهۆی ئەو دەسەڵاتە دەستورییانەی كە پۆستی سەرۆكی پەرلەمان هەیەتی، رەنگە چەند لایەنێكی كوردی ئامادەبن لەبەرامبەر وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان دەستلە پۆستی سەرۆك كۆمار هەڵگرن بۆ سوننەكان، ئەوەش لە كاتێكدایە سەلیم جبوری سەرۆكی ئێستا پەرلەمان جەخدەكاتەوە كە دەیەوێت خولێكی تریش سەرۆكایەتی باڵاترین دەسەڵاتی عێراق بكات. موحسین سەعدون پەرلەمانتاری ئێستای پارتی دیموكراتی كوردستان :" كورد یان هەر لایەنێكی تر مافی ئەوەی هەیە داوای پۆستی سەرۆكی پەرلەمان بكات و دەستوری عێراق دیارینەكردووە كە چ لایەنێك پۆستی سێ‌ سەرۆكایەتییە باڵاكە " سەرۆكی پەرلەمان، سەرۆك كۆمار، سەرۆك وەزیران" وەردەگرێت. ئەندامێكی هاوپەیمانی نیشتمانی كە لە چوارساڵی رابردوودا نوێنەرایەتی پێكهاتەوی شیعەی كردووە لە عێراقدا و زۆرینەی پەرلەمانی هەبووە، لە لێدوانێكیدا بۆ رۆژنامەی " العربی الجدید" ی قەتەری وتی " چەند حزبێكی كوردی پرسی وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی داهاتوویان لەگەڵ هاوپەیمانی نیشتمانی باسكردووە، بەو پێیەی لایەنە شیعەكان نزیكترن لەوەی ئەمجارەش زۆرینەی  پەرلەمان بەدەستبهێنێتەوە و لەبەرامبەر ئەوەشدا ئامادەن دەستبەرداری پۆستی سەرۆكی كۆمار بن". بەوتەی ئەو ئەندامەی هاوپەیمانی نیشتمانی، هەوڵی كورد بۆ بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان بۆئەوە دەگەڕێتەوە ئەو پۆستە دەسەڵاتێكی دەستوریی فراوانی هەیە كە دیارترینیان بریتییە لە پەسەندكردن و پەكخستنی یاساكان و دیاریكردنی چارەنووسی لێپرسینەوەی وەزیر و بەرپرسانی باڵای حكومەت و دەستە سەربەخۆكان، جگە لە توانای پەرلەمان بۆ هەمواركردنی بودجەی گشتی دەوڵەت و چاودێریكردنی وردی دەسەڵاتی جێبەجێكردن، جەختیشیكردەوە لایەنە كوردییەكان نیمچە كۆدەنگییان لەسەر ئەو پرسە هەیە. ئەم خواست و هەوڵەی كورد بۆ بەدەسهێنانی سەرۆكایەتی پەرلەمان رووبەڕووی رەتكردنەوەی رەهای حزب و لایەنەكانی سوننەكان دەبێتەوە كە لە هەموو خولەكانی دوای پێكهێنانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 2005ەوە ئەو پۆستەیان لەدەستدابووە و بەوەش پێشبینیدەكرێت دوای راگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی 12ی ئایار، ململانێی و ركابەرییەكی توندی لێبكەوێتەوە. سەلیم جبوری  لە لێدوانێكی رۆژنامەوانیدا نەیشاردەوە كە ئارەزوو دەكات چوار ساڵی تریش لەو پۆستەدا بمێنێتەوە و وتی:" ئەو پرسە دەكەوێتە سەر لێتێگەیشتن لەگەڵ لایەنەكانی تر، بەڵام ئەوەش بە مانای ئەوە نایات كە نەتوانم لە سیاسەتدا بەردەوام بم". لە دەستوری هەمیشەیی عێراقدا سەرۆكی پەرلەمان دەسەڵاتی زۆری لە بواری یاسادانان و چاودێریدا فراوانی هەیە، لە كاتێكدا سەرۆكی كۆمار جگە لە چەند دەسەڵاتێكی تەشریفی پرۆتۆكۆلی هیچ دەسەڵاتێكی فیعلی ئەوتۆی نییە. موحسین سەعدون پەرلەمانتاری ئێستای پارتی دیموكراتی كوردستان لە لێدوانێكیدا بۆ رۆژنامەی " العربی الجدید"  وتی:" كورد یان هەر لایەنێكی تر مافی ئەوەی هەیە داوای پۆستی سەرۆكی پەرلەمان بكات و دەستوری عێراق دیارینەكردووە كە چ لایەنێك پۆستی سێ‌ سەرۆكایەتییە باڵاكە " سەرۆكی پەرلەمان، سەرۆك كۆمار، سەرۆك وەزیران" وەردەگرێت. بەرای سەعدون ئاماژەكان بەو ئاڕاستەیەن هەروەك ساڵانی پێشوو سەرۆك وەزیران بۆ شیعەكان بێت، رونیشیدەكاتەوە داواكاری كورد بۆ سەرۆكی پەرلەمان یاساییە و هیچ پێشێلكارییەكی دەستوریی تێدا نییە. لە بەرامبەر هەوڵ و كۆششی كورد بۆ بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆكی داهاتووی پەرلەمانی عێراق، سەلیم جبوری كە ماوەی چوار ساڵە سەرۆكایەتی پەرلەمان دەكات ویست و ئارەزووی خۆی دەربڕیوە بەوەی كە دەیەوێت چوارساڵی تریش لەو پۆستەدا بمێنێتەوە. جبوری كە بۆ بەشداریكردن لە هەڵبژاردنی 12ی ئایاردا هاوپەیمانێتیی لەگەڵ ئەیاد عەلاوی جێگری سەرۆك كۆماردا پێكهێناوە لە لێدوانێكی رۆژنامەوانیدا نەیشاردەوە كە ئارەزوو دەكات چوار ساڵی تریش لەو پۆستەدا بمێنێتەوە و وتی:" ئەو پرسە دەكەوێتە سەر لێتێگەیشتن لەگەڵ لایەنەكانی تر، بەڵام ئەوەش بە مانای ئەوە نایات كە نەتوانم لە سیاسەتدا بەردەوام بم". جبوری وتیشی :" ئەگەر نەبمەوە بە سەرۆكی پەرلەمان، ئەوا بواری زۆر هەیە كە دەتوانم لێیانەوە جموجوڵ بكەم". جەختیشیكردەوە"  پێویستە دان بەوەدا بنێین كە كاریگەری دەرەكی هەیە لەسەر دروستكردنی بڕیاری ناوخۆی عێراق، بە تایبەتی ئەوەی پەیوەستە بە پێكهێنانی حكومەت و دابەشكردنی پۆستەكانەوە". شەممەی داهاتوو پرۆسەی دەنگدانی گشتی بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەرتاسەری عێراق و هەرێمی كوردستان بەڕێوەدەچێت و 24 ملیۆن كەس مافی دەنگدانیان هەیە و ئەنجامی ئەم هەڵبژاردنە، پێكهێنانی كابینەیەكی نوێی لێدەكەوێتەوە كە چوار ساڵی داهاتوو سەرۆكایەتی دەسەڵاتی جێبەجێكردمی دەكات لە عێراقدا.

راپۆرتی : ئارام مەحمود  لەگەڵ نزیكبونەوەی وادەی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق كە بڕیارە ڕۆژی 12ی ئەم مانگە بەڕێوەبچێت، پۆستی سەرۆك وەزیران بۆ كێ‌ یەكلادەبێتەوە؟ یەكێكە لەو پرسیارانەی زۆرترین پێشبینی و لێكدانەوەی لەبارەوە دەكرێت، لەگەڵ ئەوەی هەڵبژاردنی پەرلەمان ململانێی نێوان هێزەكانە بۆ دەستهێنانی زۆرترین كورسی لە دامەزراوەی یاسادانان، بەڵام لە بنەمادا ململانێی نێوان هێزە گەورەكانە بۆ بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆك وەزیران و پۆستە باڵاكانی تری دەوڵەت.    حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی ئێستای عێراق و سەرۆكی هاوپەیمانی سەركەوتن (النصر) یەكێكە لەو كەسایەتیانەی كە وەك خاوەنی بەهێزترین چانس بۆ وەرگرتنەوەی پۆستی سەرۆك وەزیران بۆ خولی دووەم ناوی دەهێنرێت، بەڵام تاكە كاندید نیە بۆ وەرگرتنی ئەو پۆستە، بەهۆی دابەشبونی شیعەكان بەسەر چەند ئیئتیلاف و هاوپەیمانێتییەكدا ناوی ژماریەك كەسایەتی تریش دێن، كە دیارترینیان (نوری مالیكی و هادی عامری و محەمەد شیاع سودانی و قوسەی سوهیل و قاسم ئەعرەجی) یە. عەبادی و ئاستەنگەكانی بەردەمی هەر پێشبینیەك بۆ سەرۆكی حكومەت داهاتووی عێراق بەبێ‌ ناوهێنانی حەیدەر عەبادی بە نالۆژێكی و خوێندنەوەیەكی ڕووكەش بۆ ڕۆڵی ناوبراو لە ڕووداوەكانی چوار ساڵی ڕابردووی عێراق وەسفدەكرێت، عەبادی وێڕای ئەوەی بەكەسێكی هاوسەنگی ناودەبرێت و  قسەش هەیە كە ڕەزامەندییەكی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی لەسەربێت بۆ تەواوكردنی ئەوەی لە چوار ساڵی ڕابردوودا دەستیپێكردووە، جگە لەوەی توانی بە هاوكاری هاوپەیمانان یەك لەسەرسێی خاكی عێراق لە داعش پاكبكاتەوە، بەڵام هەموو ئەمانە ناكاتە ئەوەی دەرفەتی وەرگرتنەوەی پۆستی سەرۆك وەزیرانی بۆ خولی دووەم بۆ یەكلابوبێتەوە. لە كاتێكدا چەندین لایەن و هێزی شیعی ڕكابەری عەبادی دەكەن بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆك وەزیران بەوپێیەی حزبی دەعوە ماوەی زیاتر لە 12 ساڵە دەستیگرتوە بەسەرجومگە هەستیارەكانی دەسەڵات بەتایبەت پۆستی سەرۆك وەزیران و چەندین لایەنی گرنگی ناو ماڵی شیعەی پەراوێزخستوە، سەرچاوە نزیكەكانی عەبادی ترسیان لە ساختەكردنی هەڵبژاردنەكان ناشارنەوە،  بەهۆی ئەوەی مالیكی پێگەی بەهێزی هەیە لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان و لقەكانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن بەتایبەت لە پارێزگاكانی باشوور، كورد و سوننەش مەرجیان هەیە بۆ ئەوەی جارێكی تر متمانە بدەنەوە بەعەبادی. سوننەكان پشتیوانیكردنی عەبادیان بە بەدیهێنانی خواست و بەڵێنەكانیەوە گرێداوە، كە دیارترینیان گەڕانەوەی ئاوارەكانە بۆسەر زێدی خۆیان و قەرب،وكردنەوەی زیانە مادی و مەعنەوییەكانیان، كوردیش وێڕای پرسیاركردن لە چارەنوسی بەڵێنەكانی ڕابردوو، پرسیاری گەورەشیان هەیە لەسەر ئەو حكومەتە تەكنۆكراتەی كە عەبادی بەڵێنی پێكهێنانیدا، جگە لە پێشێلكردنی بنەمای تەوافوق و بەشداری ڕاستەقینە لە ناوەندی بڕیاری سیاسی و پێیانوایە عەبادی نەیتوانیوە شتێكی زیاتر لەوانەی پێش خۆی پێشەكەشبكات. خاڵێَكی تر كە نەیارەكانی عەبادی بەتایبەت لیستە شیعەكان  وەك شكستی ناوبراو زەقیان كردوەتەوە، نەبردنە سەری بەڵێنی هەڵدانەوەی دۆسیەكانی گەندەڵی و بەسزاگەیاندنی ئەنجامدەرانییەتی. سیناریۆكانی پێكهێنانی حكومەت یەكێك لەو سیناریۆیانەی كە باس دەكرێت پێكهێنانی حكومەتی تەوافوقیە بە سەرۆكایەتی حەیدەر عەبادی، سیناریۆی دووەم پێكهێنانی حكومەتی زۆرینەی سیاسییە بە سەرۆكایەتی نوری مالیكی یان كاندیدێك كە مالیكی و هاوپەیمانەكانی لە ئایندەیەكی نزیكدا پێشنیازی دەكەن بۆ پێكهێنانی حكومەتی داهاتوو، سیناریۆی سێهەمیش پێكهێنانی حكومەتە لەلایەن كەسایەتییەكی شیعەوە كە ئەمریكا و سعودیە بەپلەی سەرەكی و دوای ئەوانیش ئێران لەسەری ڕێكدەكەون. لە خولەكانی ڕابردوودا ئێران ڕۆڵی گەورەی هەبوو لەدەستنیشانكردنی كاندیدی پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراق، بەڵام وەك بەشێك لە چاودێران دەڵێن، كاندیدی داهاتووی پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراق لەلایەن ئەمریكا و هاوپەیمانە ئیقلیمییەكانی لە ناوچەكە دەستنیشاندەكرێت، بەهۆی پاشەكشێی ڕۆڵی ئێران لە عێراق بەتایبەتی دوای پەرتەوازەبوونی ناوماڵی شیعە بەشێوەیەكی چاوەڕواننەكرا و دووركەوتنەوەی زیاتری هاوپەیمانی (سائرون)ی، سەربە موقتەدا سەدر و ئیئتیلافی (النصر)ی، حەیدەر عەبادی لە ئێران.   

بەرێوەبەرایەتی بانكی رەشید رایگەیاند، پێشینەی هاوسەرگیری بۆ یەكەم هاوسەرگیری یان دووەم هاوسەرگیری لە 5 ملیۆن دینارەوە بۆ 10 ملیۆن دینار زیادكرا، بۆ ئەو فەرمانبەرانەی كە موچەكانیان لە بانگی رەشیدە، بەرمەجی ئەوەی ساڵێك بەسەر گرێبەستی هاوسەرگیریاندا تێپەڕنەبوبێت. 

موقتەدا سەدر، رابەری رەوتی سەدر داوا لە هاوڵاتیانی كورد دەكات هاوشێوەی شیعە و سوننە دەنگ لەدژی ستەم و گەندەڵی بەرزبكەنەوە. سەدر لە وەڵامی پرسیارێكدا دەربارەی ئاراستەكردنی پەیامێك بۆ هەموو نەتەوە و ئاینزا و پێكهاتەكانی عێراق لە هەڵبژاردنی داهاتوودا وتی :" هەڵبژاردن و پرۆسەی دیموكراتیەت بۆ هەموو تایەفەكانە نەك تەنها بۆ زۆرینە." سەدر داوا ش لە هەموو نەتەوە و پێكهاتەكان كرد بەوپەڕی بەهێزییەوە بەشداری هەڵبژاردن بكەن و وتی :" پێویستە دەنگی كوردەكان دژی ستەم و گەندەڵی بەرزببێتەوە، هەروەك چۆن دەنگی شیعە و سوننەكان بەرزبووەوە." سەدر لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا كە رۆژی 12ی ئایار بەڕێوەدەچێت پشتیوانی لە هاوپەیمانی " سائرون" دەكات، كە رەوتی سەدر و چەند  حزب و گروپێكی مەدەنی  و حزبی شیوعی پێكیانهێناوە.    

راپۆرتی شیكاری: فازل حەمەڕەفعەت سەرەتایەكی پێویست دوای جەنگی جیهانی یەكەم، وڵاتانی زلهێز هەرسێ ویلایەتی (بەغداد، بەسرە، موسڵ) یان بەپێی رێككەوتننامەی (سایكس پیكۆ) لەچوارچێوەی وڵاتێكی نوێدا بەناوی (عێراق) یەكخست. لە رۆژی 11 ی تشرینی دووەمی 1920، عێراق بوو بە ئەندام لە كۆمەڵەی گەلان لەژێر ئینیتدابی بەریتانیادا، ئینگلیزەكان بۆ جێگیركردنی وڵاتە نوێیەكە، شۆڕشی 1920ی عێراق و شۆڕشی شێخ مەحمودی حەفیدیان لە كوردستان سەركوتكرد. ساڵی 1921 بەسەرۆكایەتی وینستۆن چەرچڵ سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا كۆنگرەی قاهیرە بەڕێوەچوو، لەم كۆنگرەیەدا فەیسەڵی یەكەم وەكو پادشای عێراق دیاریكرا، كۆنگرەكە پێشنازی كرد ریفراندۆمێك سازبدرێت بۆ دانانی شا فەیسەڵ،  23ی ئابی 1921 فەیسەڵی یەكەم وەكو پادشای عێراق دانرا. كانونی دووەمی 1924 كە عێراق لەژێر ئینتیدابی بەریتانیادا بو، هەڵبژاردنێك بەڕێوەچو بۆ دیاریكردنی ئەندامانی ئەنجومەنی دامەزراندن، ئەوە یەكەم هەڵبژاردن بو لە مێژووی نوێی عێراقدا، شیعەكان كە دژی ئینتیدابی بەریتانیا بون، هەڵبژاردنەكەیان بایكۆت كرد. ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەكە یەكەمین دەستوری بۆ عێراق نوسییەوە، تەموزی 1924 دەستوری عێراق پەسەندكرا، لە 21ی ئازاری 1925 شا فەیسەڵ دەستورەكەی ئیمزا كرد، لە دەستورەكەدا سیستمی حوكمڕانی عێراق بە سیستمی (پادشایەتی دەستوریی) دیاریكرا لەگەڵ بوونی حكومەتێكی پەرلەمانیی و دوو ئەنجومەنی یاسادانان بەمشێوەیە: •    ئەنجومەنی نوێنەران: ئەم ئەنجومەنە چوار ساڵ جارێك لەلایەن خەڵكەوە هەڵدەبژێردرێت •    ئەنجومەنی پیران (ئەعیان): ئەم ئەنجومەنە ئەندامەكانی لەلایەن پادشاوە دەدەنرا بەشێوەیەكی گشتی مێژوونوسان مێژووی عێراق بەسەر دوو قۆناغدا دابەش دەكەن: •    قۆناغی یەكەم: رژێمی پادشایەتی 1921-1958 •    قۆناغی دووەم: رژێمی كۆماریی 1958 تاوەكو ئێَستا لە هەردوو قۆناغەكەدا چەندین پەرلەمان هەبوون كە نوێنەرایەتی گەلیان كردووە. سەردەمی پادشایەتی و یەكەم پەرلەمان لە مێژووی عێراقدا ساڵی 1925 یەكەمین هەڵبژاردنی پەرلەمانی لە عێراق بەڕێوەچوو، بەشێوەیەكی گشتی لە قۆناغی پادشایەتیدا 16 خولی پەرلەمانی هەبووە، بەڵام هیچ یەكێك لەو پەرلەمانانە خولی یاسایی خۆیان تەواو نەكردووە و پێشوەخت هەڵوەشێندراونەتەوە جگە لە سێ خولی پەرلەمانی نەبێت، بۆ نمونە 1953 هەڵبژاردنی پەرلەمانی بەڕێوەچووە، بەڵام سەرۆك وەزیران داوای بەڕێوەچونی هەڵبژاردنی پێشوەختی كردوە‌و بەوهۆیەوە 1954 دیسان هەڵبژاردن بەڕێوەچوە، هەر هەمان ساڵ جارێكی تر هەڵبژاردن كراوەتەوە. تاوەكو روخانی سیستمی پادشایەتی لە ساڵی 1958 لە عێراق (10) هەڵبژاردنی گشتی بەڕێوەچوو، هەر لەو ماوەیە زیاتر لە (50) حكومەت پێكهێنرا، ئەمەش نیشاندەری ناسەقامگیری دۆخی سیاسی عێراقە لەو سەردەمەدا. لەم سەردەمەدا ئەنجومەنی نوێنەران یاخود پەرلەمان ناوی (كۆمەڵەی نیشتیمانی) لێنراوە. سیستمی كۆماری و سەردەمی قاسم ساڵی 1958 بە سەرۆكایەتی سەركردەكانی كودەتاكەی 14ی تەموزو ئەفسەرانی ئازادیخواز رژێمی كۆماری راگەیەندرا، بەڵام لەم قۆناغەدا هیچ هەنگاوێك بە ئاڕاستەی پرۆسەی دیموكراتی و هەڵبژاردن سەرنەكەوت. سەردەمی بەعسییەكان تاوەكو كودەتای ساڵی 1963ی بەعسییەكان هیچ هەڵبژاردنێكی پەرلەمانی لە عێراق بەڕێوەنەچوو، لەسەردەمی دەسەڵاتی بەعسییەكانیشدا ژیانی دیموكراتی لە عێراق تاوەكو ساڵی 1980 بەتەواوەتی پەكیكەوت، دوای 22 ساڵ راوەستان، 1980 یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی بەڕێوەچو. بەعسییەكان ناوی پەرلەمانیان گۆڕی بۆ (ئەنجومەنی نیشتیمانی)، ئەم ئەنجومەنە ئەندامەكانی سەربە حزبی بەعس بون، هەرچەندە لە 1980وە رژێمی بەعس بە سەرۆكایەتی سەددام حسێن ژمارەیەك هەڵبژاردنی پەرلەمانی ئەنجامدا، بەڵام هیچ یەكێك لە هەڵبژاردنەكان نەیتوانی دیموكراسی لە عێراق بچەسپێنێت. ناوی ژمارەیەك لە سەرۆكەكانی ئەنجومەنی نیشتیمانی (پەرلەمان) لەسەردەمی بەعسدا: •    نەعیم حەداد: 1980-1983 •    سەعدون حەمادی: 1983-1990 •    سەعدی مەهدی ساڵح: 1990- 1996 •    سەعدون حەمادی: 1996-2003 دوای سەددام ساڵی 2003 رژێمی بەعس روخێنرا، قۆناغێكی سیاسی نوێ دەستیپێكرد، مارسی 2004 ئەنجومەنی بەڕێوەبردن كە لەلایەن دەسەڵاتی كاتی هاوپەیمانانەوە دانرابو، ئیمزای لەسەر دەستورێكی كاتی كرد، دەستورەكە داوای پێكهێنانی كۆمەڵەی نیشتیمانی ئینتیقالی كرد، بەجۆرێك تەمەنی كۆمەڵەكە لە مانگی كانونی دووەمی 2005 تێپەڕنەكات، ئەركی ئەم كۆمەڵەیە ئامادەكردنی رەشنوسی دەستورێكی نوێ بوو بۆ عێراق لەگەل دیاریكردنی. لە قۆناغی دوای سەددام حسێندا پەرلەمان ناوی لێنرا (ئەنجومەنی نوێنەران)، یەكەم هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە یەكی كانونی دووەمی 2005دا بەڕێوەچوو. ئیئتیلافی عێراقی یەكگرتوو هەڵبژاردنەكەی بردەوە و رێژەی 48%ی دەنگەكانی دەنگەكانی بەدەستهێنا، كە ژمارەی دەنگەكانی دەیكردە 140 كورسی لە كۆی 275 كورسی ئەنجومەنی نوێنەران. ئیتیلافی عێراقی یەكگرتوو وەكو لایەنی براوەی هەڵبژاردنەكە دەستیكرد بە گفتوگۆكردن لەگەڵ لایەنەكان بەمەبەستی پێكهێنانی حكومەتێكی ئیئتیلافی، لەسەر بنەمای ئەو دانوستانانە، رۆژی 4ی كانونی دووەمی 2005: •    حاچم حەسەنی وەكو عەرەبێكی سوننی بە سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران هەڵبژێردرا •    هەریەكە لە حسێن شەهرستانی لە پێكهاتەی عەرەبی شیعە و عارف تەیفور لە پێكهاتەی كورد وەكو جێگرانی یەكەم و دووەمی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران هەڵبژێردران •    جەلال تاڵەبانی لەسەر پێكهاتەی كورد وەكو سەرۆك كۆماری عێراق هەڵبژێردرا •    ئیبراهیم جەعفەری لەسەر پێكهاتەی شیعە وەكو سەرۆك وەزیران هەڵبژێردرا دەستور 15ی تشرینی یەكەمی 2005 دەستوری نوێی عێراق خرایە راپرسییەوە، بەپێی ئەو دەستورە پەیكەری پەرلەمان یاخود ئەوەی پێی دەوترێت دەسەڵاتی جێبەجێكردن بەمشێوەیە داڕێژرا: •    ئەنجومەنی نوێنەران •    ئەنجومەنی فیدراڵ ئێستا ژمارەی كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەران (329) كورسییە كە بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەلایەن خەڵكەوە بۆ ماوەی چوار ساڵ هەڵدەبژێردرێن، ئەركی ئەم ئەنجومەنە دەركردنی یاسا و چاودێركردنی دەسەڵاتی جێبەجێكردنە. بەشێوەیەكی گشتی لە پاڵ رۆڵی دەركردنی یاسا و چاودێریكردن، دەستور هەندێك ماف و دەسەڵاتی تری بە ئەنجومەنی نوێنەران داوە لەوانە:  •    ئیمزاكردنی پەیماننامەكان •    دەنگدان لەسەر كاندیدەكانی دەسەڵاتی جێبەجێكردن •    هەڵبژاردنی سەرۆك وەزیران سەرۆك كۆمار •    پێدانی متمانە بە سەرۆك وەزیران ئەنجومەنی فیدراڵ ئەم ئەنجومەنە پێكدێت لە نوێنەری هەموو ناوچەكانی وڵات، لە هەندێك لە وڵاتانی جیهان ئەم ئەنجومەنە ناوی لێنراوە ئەنجومەنی پیران، تائێستا ئەم ئەنجومەنە لە عێراق پێكنەهێنراوە و كێشەی لەسەرە. لەدوای روخانی رژێمی بەعسەوە تائێستا ژمارەیەك هەڵبژاردنی پەرلەمانی لە عێراق بەڕێوەچووە، ناوی هەندێك لە سەرۆكەكانی ئەنجومەنی نوێنەران لە قۆناغی دوای سەددام:  •    حاچم حەسەنی: 2005-2006 •    مەحمود مەشهەدانی: 2006-2008 •    فوئاد مەعسوم: 14ی حوزەیرانی 2010- 11ی تشرینی دووەمی 2010 •    ئوسامە نوجێفی: 2010-2014 •    سەلیم جبوری: 2014-2018

ئایەتوڵا عەلی سیستانی مەرجەعی باڵای شیعەكانی عێراق لە نامەیەكی دەستنوسدا هەڵوێستی كۆتایی خۆی لەبارەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق راگەیاند كە بڕیارە رۆژی 12ی مانگ بەڕێوەبچێت. لە نامەكەیدا سیستانی جەجت لەسەر ئەم خاڵانە دەكات: یەكەم: گرتنەبەری رێگای هەڵبژاردن بژاردەی راست و دروستە بۆ ئێستا و داهاتووی گەل، رەتكردنەوەی حوكمی تاكەكەسی و رژێمی ستەمكار لەژێر هەر ناوێكدا بێت. دووەم: بەشداریكردن لەم هەڵبژاردنەدا مافی هەموو هاوڵاتییەكە كە مەرجی یاسایی تێدا بێت، بەڵام بڕیاری كۆتایی بۆ خۆیان دەگەڕێتەوە لەوەی بەشداری هەڵبژاردن دەكەن یاخود نا، بەڵام دەبێت ئەو بڕیارە بە ئاگاییەكی تەواوەتی و سوربوون لەسەر پاراستنی بەرژەوەندییەكانی وڵات و داهاتووی رۆڵەكانی بدرێت. سێیەم: مەرجەعییەتی باڵا بە یەك دوری لە هەموو كاندید و لیستەكانی هەڵبژاردنەوە رادەوەسێت، بەو واتایەی پشتیوانی هیچ كەس و لایەنێك یاخود لیستێك ناكات.

بڕیارە رۆژی 12 ئەم مانگە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەڕێوەبچێت، دەرنجامی ئەم پرۆسەیەش حكومەتێكی نوێ‌ لەدایك دەبێت، پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران و كەسی ڕاسپێردراو بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت پشكی شیعەكانە، بەوپێەی زۆرترین كورسی ئەنجومەنی نوێنەران بەدەستدەهێنن، بەهۆی ئەوەی  شیعەكانیش بەسەر چەندین لیست و قەوارەی ناكۆك و پەرتەوازەدا دابەشبوون پێشبینی دەكرێت لەدایكبونی حكومەتی نوێ پرۆسەیەكی قورس و پڕ كێشمەكێش و ململانێ‌ بێت. دیارترین ئەو كاندیدە بەهێزانەی پێشبینی دەكرێت پۆستی سەرۆكی حكومەتی ئایندەی عێراق وەربگرن ئەمانەن: حەیدەر جواد ئەلعەبادی (حەیدەر عەبادی)  ساڵی 1952 لە بەغداد لەدایكبووە، لەساڵی 1980 بڕوانامەی دكتۆرای لەبواری ئەندازیاریی كارەبا لەزانكۆی مانچستەری بەریتانیا بەدەستهێناوە و تاساڵی 2003 لە لەندەن ژیاوە، لەساڵی 2014دا پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراقی وەرگرتوە، لەماوەی سەرۆكایەتیەكەیدا توانی عێراق لە چەكدارانی داعش پاكبكاتەوە، لەگەڵ ئەوەی سوربونی خۆی لەسەر بەگژاچونەوەی گەندەڵی دووپاتكردوەتەوە و بەمەترسیەكی  گەورەتر لەتیرۆر وەسفیكردوە، بەڵام تائێستا نەیتوانیوە هەنگاوی جدی لەم پرسەدا بنێت و گەندەڵكاران بداتە دادگا.     محەمەد شیاع ئەلسودانی  سیاسییەكی عێراقیە و ساڵی 1970 لە بەغداد لەدایكبووە، وەزیری كار وكاروباری كۆمەڵا یەتیە لەحكومەتی ئێستا و وەزیری پیشەسازیشە بەوەكالەت، ساڵی 2009-2010 لە پارێزگاری میسان لەدایكبووە میسان ، ساڵی 2010-2014وەزیری مافی مرۆڤ بووە،  جێبەجێكردنی یاسای پاراستنی كۆمەڵایەتی لە دیارترین ئەو پرۆگرامانەیە كە بەپێویستی دەزانێت حكومەت بیكاتە كاری لە پێشینەی خۆی.     هادی فەرحان عەبدوڵا ئەلعامری (ئەبو حەسەن ئەلعامری) لە ساڵی 1976دا بڕوانامەی بكالۆریۆسی لەبواری ژمیاریی لە زانكۆی بەغدا بەدەستهێناوە، لە هەشتاكانی سەدەی ڕابردوەوە تێكەڵاوی گروپە ئۆپۆزسیۆنەكانی شیعە بووە، لە حكومەتی پێشوودا وەزیری گواستنەوە و گەیاندن بووە، لەم خولەشدا ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقە، سەركردایەتی ڕێكخراوی بەدر و كەتیبەكانی حەشدی شەعبی دەكات، لە سەرەتای شەڕی داعشەوە لەكاری سیاسی دووركەوتوەتەوەو خۆی بۆ كاروباری سەربازی و شەڕ دژی داعش تەرخانكردووە.     قوسەی عەبدوڵا سوهەیل (قوسەی سوهەیل) لە ساڵی 1965 لە شاری بەسرە لەدایكبووە، هەڵگری بڕوانامەی دكتۆرایە لە بواری سەرچاوە ئاوییەكان،  ئەندامی كۆمەڵەی نیشتمانی عێراق بووە لەدوای ڕوخانی رژێمی سەدام و لە خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانیشدا پەرلەمانتار بووە، سەرۆكی (تجمع أمنا بلدنا) لەچوارچێوەی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا، بە كەسێكی هاوسەنگ و میانڕەو ناسراوە و پەسەندكراوی زۆرینەی لایەنەكانە. 

وەزارەتی نەوتی عێراق بڕی داهاتی نەوتی هەناردەكراوی مانگی نیسانی راگەیاند وەزارەتی نەوتی عێراق لە سایتەكەی خۆی بڕی نەوتی هەناردەكراوی مانگی نیسانی رابردوو، داهاتەكەی ئاشكراكرد. بە گوێرەی ئەو بەیاننامەیە كە عاسم جیهاد وتەبێژی وەزارەتی نەوت بڵاویكردوەتەوە، لە مانگی نیساندا كۆمپانیای سۆمۆ زیاتر لە 100 ملیۆن و 197 هەزار و 197 بەرمیل نەوتی كێڵگەكانی باشوور و ناوەڕاستی هەناردەكردووە و داهاتەكەشی شەش ملیار و 474 ملیۆن و 260 هەزار دۆلار بووە و هیچ بڕە نەوتێكی كەركوكیش لە راپۆرتەكەدا تۆمارنەكراوە. بە گوێرەی بەیاننامەكە لە مانگی نیساندا تێكڕا كۆمپانیای سۆمۆ رۆژانە سێ‌ ملیۆن و 340 هەزار بەرمیل نەوتی هەناردەكردووە و هەر بەرمیلێكیش بە " 64.615 " دۆلار فرۆشراوە. .