حوتەكانی گەندەڵی لە عێراقدا راپۆرتی محەمەد رەئوف گەندەڵی لە عێراقدا بە رادەیەك بەربڵاوە كە یەكێك لەو بەرپرسانەی كە خۆی لە گەندەڵی  تێوەگلاوە بەنەخۆشی ئیبۆلا وەسفی دەكات و دەڵێت نوخبەی سیاسی عێراق بەتەواوی تێوگلاوە و رژاوەتە ناو جەستەی كۆمەڵگەی عێراقی و  لە عێراقدا بوە تە كلتور و ستایلی ژیانی سیاسییەكان. مشعان جبوری دەڵێت" هەموومان دزین و هەموومان بەرپرسین لە قەیرانی و دزی و گەندەڵی، نوخبەی سیاسی عێراق بەتەواوی رۆچوەتە ناو گەندەڵییەوە، لە عێراقدا كێبەركێ نیە بۆ چاكسازی بەڵكو كێبەركێیە بۆ زۆرترین دزی، و ئێستا عێراق پلەی 169 هەمینی گرتووە لە 180 دەوڵەتی جیهان لە گەندەڵیدا، بەو پێیەی یاسا لە عێراقدا تۆڕێكە و تەنها ماسییە بچوكەكان دەگرێت و حوتەكان دەرباز دەبن لێی." گەندەڵی لە عێراقدا تەنها دەسەڵاتی جێبەجێكردنی نەگرتوەتەوە لە وەزیر و سەرۆك وەزیران و بەڕێوەبەرە گشتییەكان، بەڵكو بەشێك لە دەسەڵاتی یاسادانانیشی گرتوتەوە، پەرلەمانتار هەیە لە لیژنەی دارایی بانكی هەیە، زۆرێك لە پەرلەمانتاران سەرقاڵی سەوداو بازرگانین بە چەندین شێوە، پەرلەمانتار هەیە پارە لە بانكی ناوەندی وەردەگرێت بە نرخی بانكی ناوەندی كە 100 دۆلار بە 118 هەزارە و دەیفرۆشێتەوە بە 125 هەزار دینار، لیژنەی دەستپاكی پەرلەمانی عێراق پێویستی بە لیژنە هەیە، لیژنەی دەستپاكی پەرلەمانی عێراق دەیان كەیسی گەندەڵی داخستووە لەبەرامبەر پارە و لە چەندین دۆسیەدا بەرتیلیان وەرگرتووە، ئێستا پەرلەمانتارەكان سەودا بە پۆستەكانەوە دەكەن و لەبەرامبەر دانان و وەرگرتنی پۆستی پلە تایبەتەكاندا تا 10 دەفتەر دۆلار وەرگیراوە. سەرەرای پەرلەمانتاران ، حزبەكانیش بەشدارن لە گەندەڵیدا بەتایبەتی كۆنترۆڵكردنی بیرە نەوتەكان بەتایبەتی لە بەسرە و پارێزگاكانی باشووردا سەودا بە نەوتی عێراقەوە دەكەن و تێوەگلاون لە دزینی نەوتدا، شەداد فارس سەرۆكی لیژنەی نەوتی غازی ئەنجومەنی پارێزگای بەسرە  رایگەیاندووە، رۆژانە لە بەسرەوە 100 بۆ 300 هەزار بەرمیل نەوت دەدزرێت كە بایی 20 ملیۆن دۆلارە و  ساڵانە دەكاتە 7 ملیار و 200 ملیۆن دۆلار ، زۆرێك لە زانیارییەكان ئاماژە بەوە دەكەن لەدوای روخانی رژێمی بەعسەوە لە 2003، حزبەكانی عێراق نەوتی باشوری عێراقیان كۆنترۆڵكردووە و بەشێكیان بە بۆری لە رێگەی ئێرانەوە نەوت رەوانە دەكەن و پارەكەشی بۆ خۆیانە.  بەرپرسە سیاسییەكانی عێراق زۆرترین پشكیان هەیە لە گەندەڵیدا بە جۆرێك لەدوای 2003 ەوە زۆرینەی داهاتی عێراق دەبرێتە دەرەوەی وڵات، زۆرترین پشكی گەندەڵی لە كابینەكانی نوری مالیكیدا بووە و پارەیەكی زۆر براوەتەوە دەرەوە و بەشێك لە ئەندامانی لیژنەی دارایی و ئابوریی دەڵێن زیاتر لە 312 ملیار براوەتە دەرەوەی وڵات. بەپێی راپۆرتێكی كەناڵی سكای نیوز  نوری مالیكی چەندین تۆمەتی گەندەڵی لەسەرە. -    پرسی چەككڕین كە دیارترین ئەو تۆمەتانەیە روبەرووی نوری مالیكی دەكرێتەوە كە بە دەیان ملیار دۆلار بۆ كڕینی چەك و پێداویستی خەرجكراوە بەڵام چەك و پێداویستییە سەربازییەكان دیارنین، سەرەرای ئەوەی نرخی ئەو چەك و پێداویستییە سەربازییانە زۆر خەیاڵی دیاریكراوە.  -    تۆمەتی گەندەڵی لە نەخۆشخانەی سەربازی كە 1 ملیار دۆلاری بۆ تەرخانكراوە و بەڵام وەهمی بووە. -    5 وەزیر و 53 بەرپرسی حكومی سەردەمی كابینەكەی نوری مالیكی بەتۆمەتی گەندەڵی وڵاتیان جێهێشتووە. -    ئەحمەد نوری مالیكی 1 ملیار و 500 ملیۆن دۆلاری پارەی عێراقی رەوانەی لوبنان كردووە لە كاتی دەسەڵاتی باوكیدا. -    بەشێك لە ئەندامانی لیژنەی دەستپاكی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەڵێن 312 ملیار دۆلار لە سەردەمی نوری مالیكیدا بەهەدەردراوە. -    ئەحمەدی حاجی رەشید بڕیاردەی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق رایدەگەیەنێت لەماوەی 12 ساڵی دەسەڵاتی مالیكیدا 120 ملیار دۆلار بەهەدەردراوە و دەشڵێت لەسەردەمی 8 ساڵی حوكمی نوری مالیكیدا 33 ملیار دۆلار بەهەدەردراوە و 35 ملیار دۆلار زیادەی جەنگ بووە . -    هاوكات لەسەردەمی حەیدەر عەبادیدا یەدەگی نەختینە 81 ملیار دۆلار بووە و 35 ملیار دۆلاری لێكەمكراوەتەوە و ئێستا بووە بە 46 ملیار دۆلار. لە دوای نوری مالكی زۆرترین تۆمەتی گەندەڵی ئاراستەی ئوسامە نوجێفی جێگری سەرۆك كۆماری عێراق و سەرۆكی پێشوی پەرلەمانی عێراق دەكرێت، رۆژنامە فریدریكۆی ئیتاڵی كۆمەڵێك گەندەڵی ئوسامە نوجێفی بڵاوكردوتەوە لەوانە: -زیاتر لە 2 ملیار و 70 ملیۆن دۆلاری لە چەند ژمارە بانكییەكی سویسرا و ئەڵمانیا و ئیتالیا و توركیا هەیە. - لە توركیا 4 هۆتێل و ه لە ئوردنیش دوو باڵەخانەی هەیە. - زیاتر لە 6 ڤێلای لە توركیا و ئوردن و ئیمارات و قەتەر و كوردستان و نەمسا هەیە. - هەروەها 13%ی پشكی كۆمپانیای هۆندای بۆ ئۆتۆمبیل و 4%ی كۆمپانیای نەوتی ئەڵمانی – ئینگلیزی و 9% كۆمپانیای دەرمانی هەیە. -  100%ی كۆمپانیای نۆرترۆم بۆ كەرەستە كیمیاییەكانی ئیالیا و ئاراراس كۆلۆ بۆ ئاسن لە بەرازیل و كۆمپانیای حەدبا بۆ بازرگانی لە كوردستان كۆمپانیای بارونادیا لە روسیا بۆ نەوت  هەیە ە بەو پێیەش 23 ملیار و 900 ملیۆن دۆلار سەرمایەكەیەتی .  ساڵح موتڵەگ جێگری سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراقیش تۆمەتی گەندەڵی ئاراستە دەكرێت بە تایبەتی ئەو كاتەی سەرۆكی لیژنەی ئاوارە و كۆچبەران بووە لە ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق، سەرچاوەكان ئاماژە بەدزینی 500 ملیۆن دۆلار دەكەن لەلایەن موتڵەگەوە، هەر لە دۆسیەی ئاوارەكاندا 23 ملیار دینار بەهەدەردراوە و دیار نەماوە.  ئەگەرچی حەیدەر عەبادی كە هەڵمەتی روبەروبونەوەی گەندەڵی دەستپێكردووە، بەڵام ئەویش تۆمەتبارە بە بردنی دەیان ملیۆن دۆلار، كازم سەیادی پەرلەمانتاری دەوڵەتی یاسا ئاشكرایدەكات، كە حەیدەر عەبادی 9 ملیۆن دۆلاری بردووە لەسەردەمی كابینەكەی ئەیاد عەلاویدا كە وەزیری پەیوەندییەكان بووە. زۆرێك لە سەركردە و بەرپرسە حكومییەكانی عێراق تۆمەتبارن بە دزینی سامان و پارەی وڵات، ئەو دەردە بەرپرسانی هەرێمی كوردستانیشی گرتوەتەوە و بەرپرسانی هەرێمیش تۆمەتبارن بە بردنە دەرەوەی پارە و شاردنەوەی داهاتی نەوت.   

كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق 100 كاندید و 25 قەوارەی سیاسی بەشدار لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق سزادەدات، بەهۆی ئەنجامدانی پێشێلكارییەوە. كەریم تەمیمی ئەندامی ئەنجومەنی كۆمسیاران و وتەبێژی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان رایگەیاند كۆمسیۆن بڕیارێكی بۆ سزادانی زیاتر لە 100 كاندید و 25 هاوپەیمانێتی و حزبە سیاسیی دەركردووە. تەمیمی لە بەیاننامەیەكدا كە ماڵپەڕی كۆمسیۆن بڵاویكردوەتەوە ئاشكراشیكردووە ئەو 100 كاندید و 25 قەوارەیە بەهۆی ئەوەی سیستمی بانگەشەی هەڵبژاردنی ژمارە ( 11 ) ساڵی 2018یان پێشێلكردووە سزای غەرامەكردنیان بەسەردا سەپێندراوە. تەمیمی راشیگەیاند ئەو كاندید و قەوارانە ئاگاداركراونەتەوە لەكاتی دووبارەكردنەوەی پێشێلكارییەكاندا ئەوا مافی بەشداریكردنیان لێ دەسەندرێتەوە.    

ئەنجومەنی كۆمسیارانی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق بڕیارێكی سێ‌ خاڵی سەبارەت بە بەكارهێنانی ئامێری ئەژماركردن و جیاكردنەوەی ئەلیكترۆنی دەنگەكانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق دەركرد و سزای توندی ئەو قەوارە و كاندید و فەرمانبەران دەدات كە هەوڵی لەكارخستنی ئەو ئامێرە دەدەن لە رۆژی هەڵبژاردندا لە 12ی ئایاری داهاتوو. ئەمەش دەقی بڕیارەكەی ئەنجومەنی كۆمسیارانە: بۆ پارێزگاریكردن لە سەلامەت و پاكێتی پرۆسەی هەڵبژرادن و لەبەرئەوەی ئامێری جیاكردنەوە و ئەژماركردنی ئەلیكترۆنی یەكێكە لە پێكهاتە سەرەكییەكانی پرۆسەی هەڵبژاردن و بۆ گرەنتیكردنی بەكارهێنانی بە شێوەیەكی دروست لە رۆژی دەنگداندا و بۆ گەیشتن بە ئەنجامی داواكراو ئەنجومەنی كۆمسیاران بڕیاریدا ئەم رێوشوێنانەی خوارەوە بگرێتەبەر: 1-    هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامی هەر هاوپەیمانێتییەكی سیاسی یان حزبێك یان كاندیدێكی ئەو وێستگەیەی كە بە رەسمی دەسەلمێنرێت دەستكاری ئامێری جیاكردنەوە و ئەژماركردنی ئەلیكترۆنی دەنگدان كراوە و هەوڵی تێكدانی كردووە ، یان دەستكاری ئامێری لێكۆڵینەوەی لەو پارێزگایە كردووە، ئەوانە رەوانەی دادگا دەكرێن بۆئەوەی رێوشوێنی یاسای لەدژیان بگیرێتەبەر. 2-     هەر فەرمانبەرێك لە فەرمانبەرانی كۆمسیۆن لە نێویشیاندا فەرمانبەرانی ناوەندەكانی تۆماركردن و دەنگدان و وێستگەكان ئەوانەی گرێبەستیان لەگەڵدا دەكرێت، ئەگەەر سەلێمنرا یاری بە ئامێری جیاكردنەوە و ئەژماركردنی ئەلیكترۆنی دەنگدان كردووە و هەوڵیداوە تێكی بدات، ئەوا دەردەكرێت و رەوانەی دادگا دەكرێت بۆئەوەی رێوشوێنی یاسایی لەدژ بگیرێتەبەر. 3-     هەر دەنگدەرێك، یان لایەنێكی تر بە رەسمی بسلەمێنرێت كە هەوڵیداوە ئامێری جیاكردنەوە و ئەژماركردنی ئەلیكترۆنی دەنگدان تێكبدات، رەوانەی دادگا دەكرێت بۆئەوەی رێوشوێنی یاسایی لەدژیان بگیرێتەبەر. 4-    كۆمسیۆن بە گوێرەی یاسا و سیستم و رێوشوێنە كارپێكراوەكان دەكات بۆئەوەی پارێزگاری لە بەڕێوەچوونی پرۆسەی هەڵبژاردن بكات و سزای هەموو ئەو كەسانەش دەدات كە هەوڵدەدەن فشار و تەشویش بخەنە سەر ویستی دەنگدەر و ویستی گەل بۆ هەڵبژاردنی نوێنەرەكانی و كۆمسیۆن بە شێوەیەكی پیشەیی و بێ‌ لایەنی و بە گوێرەی یاسا كارەكانی دەكات و هیواخوازە هەموو هاوبەشەكانی پاڵپشتی بكەن و بەشداربن لە سەرخستنی هەڵبژاردنی پەرلەمانی داهاتوو. ئەنجومەنی كۆمسیارانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان  

هاوپەیمانی بەغداد كە یەكێكە لە قەوارە بەشداربووەكانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق مردنی پارێزەر یاسین مەجید لهێبی كاندیدی قەوارەكەی لە بەغدا راگەیاند. بە گوێرەی میدیاكانی عێراق یاسین لهێبی بەیانی ئەمڕۆ  لەگەڵ برایەكی كاندیدی هاوپەیمانی وەتەنیەی ئەیاد عەلاوی " ئیناس عودە لهێبی " و كوڕەكانی كاندیدی وەتەنیە " كەریم عەبد عید لهێبی " شەڕی بووە و بەهۆی ئەو شەڕەوە دواتر بەهۆی وەستانی دڵییەوە كۆچی دواییكردووە. بەوتەی میدیاكانی عێراق شەڕی نێوان ئەو كاندیدە و كەسوكاری كاندیدەكانی تر بەهۆی دڕاندنی پۆستەرەی بانگەشی هەڵبژاردنەوە بووە.      

فڕۆكە جەنگییەكانی عێراق ئەمڕۆ لەناو خاكی سوریا هێرشیانكردە سەر چەكدارانی رێكخراوی داعش. بەپێی بەیاننامەیەك كە نوسینگەی راگەیاندنی حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراق بڵاویكردەوە، لەسەر فەرمانی عەبادی فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكان، هێزی ئاسمانی عێراق گورزی ئاسمانی كوشندەیان لە پێگەكانی داعش وەشاندووە لەناو خاكی سوریا و لەسەر سنورەكانی عێراق. كۆتاییەكانی ساڵی رابردوو، هێزە ئەمنییەكانی عێراق چەكدارانی رێكخراوی داعشیان لە سنوری عێراق دەرپەڕاند، بەڵام هێشتا چەكدارانی ئەو رێكخراوە لە چەند ناوچەیەك لەناوخۆی عێراق و لەسەر سنورەكان جموجوڵیان هەیە. ئەبو بەكر بەغدادی سەرۆكی رێكخراوی داعش تائێستا بێسەروشوێنە و چارەنوسی نازانرێت.  

فازل عەواد كە گۆرانیبێژێكی بەناوبانگی حەفتاكانی سەدەی رابردووی عێراقە، خۆی بۆ هەڵبژاردنی داهاتووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كاندید كردووە. فازل عەواد لەسەر لیستی (ئیئتیلافی نیشتیمانی) خۆی كاندید كردووە كە ئەیاد عەلاوی جێگری سەرۆك كۆماری عێراق سەرۆكایەتی دەكات، ئەمە جاری یەكەمە گۆرانیبێژێكی عێراقی خۆی كاندید بكات. لەبارەی خۆكاندیدكردنی لە لێدوانێكدا بۆ رۆژنامەی (شەرقولئەوسەت)، فازل عەواد دەڵێ: پەرلەمان بەرزترین دەسەڵاتی یاسادانانە لە وڵاتدا، دەنگی بیستراوە، دەمەوێت لەڕێگەیەوە بەرگری لە ستەملێكراوان و هونەرمەندان بكەم، ئەوە كاری لە پێشینەی منە. فازل عەواد یەكێكە لە گۆرانیبێژە بەناوبانگەكانی حەفتاكانی عێراق و لە ریزی گۆرانیبێژان حسێن نیعمە و یاس خزر و حەمید مەنسور و سەعدون جابردایە، ئەو ساڵی 1942 لە بەغداد لە دایكبووە، نەوەدەكانی سەدەی رابردوو بەهۆی ئەوەی عودەی كوڕی سەددام حسێن تەنگی پێهەڵچنیوە، عێراقی جێهێشتووە و روی لە لیبیا كردووە و لەوێ بووە بە مامۆستای زمانی عەرەبی، دوای روخانی رژێمی پێشووی عێراق گەڕاوەتەوە. فازل عەواد لە بواری خوێندندا بڕوانامەی دكتۆرای لە ئەدەبی عەرەبیدا لە زانكۆی موستەنسەریە بەدەستهێناوە. عەواد خاوەنی ژمارەیەك گۆرانییە كە لای گوێگرانی عەرەب ئاشنیایە و زۆربەی هونەرمەندانی عەرەبی ئەو گۆرانیانەیان وتوەتەوە لەوانە گۆڕانییەكانی (لا خبر- حاسبینك- یالجمالك سومری..). بەپێی زانیارییەكان جگە لە هونەرمەندان، بۆ هەڵبژاردنی داهاتووی ئەنجومەنی نوێنەران، تەنیا لیست و هاوپەیمانێتییە عەرەبییەكان لانی كەم (20) رۆژنامەنوسیان كاندید كردووە. یەكێك لە گۆرانییەكانی فازل عەواد  

حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراق و سەرۆكی ئیئتیلافی " النصر" رایدەگەیەنێت لە دوای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بەشێك نابێت لە حكومەتی تەوافقی و بەشبەشێنە. عەبادی دوای كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیران لە كۆنفرانسی رۆژنامەوانی هەفتانەیدا وتی: " باشترین رێگا بۆ پێكهێنانی حكومەت لە هەڵبژاردنەكانی داهاتوو ئەوەیە عێراقیەكان دەنگ بدەن و هەڵبژێرن، ئەوان كێ‌ هەڵبژێرن هەر ئەوە دەبێت ئێمە خوازیارین هاوڵاتی عێراق دەنگ بدات بەو لایەنەی كە متمانەی پێیەتی بۆئەوەی وڵات بەرەو پێش بچێت." عەبادی وتیشی :" هاوڵاتی بڕیار دەدات ئێمە لەگەڵ بەشبەشێنەدا نین و بەشێك نابم لە حكومەتێكی تەوافقی و بەشبەشێنە." حەیدەر عەبادی لە هەڵبژاردنی 12ی ئایاری داهاتوو بە لیستی ئیئتیلافی سەركەوتن " النصر" بەشداری دەكات و لە هەوڵی ئەوەدایە بۆ چوار ساڵی داهاتووش سەرۆكایەتی دەسەڵاتی جێبەجێكردن لە عێراق مسۆگەربكات.  

چاوپێكەوتنی/ فازل حەمە رەفعەت  رزگار حەمە محێدین، جێگری سەرۆكی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق رایدەگەیەنێت راستەوخۆ لە بەغداوە بە كامێر چاودێری سندوقەكانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەكەن كە رۆژی 12ی ئایاری داهاتوو بەڕێوەدەچێت. لە چاوپێكەوتنێكیدا لەگەڵ " درەو میدیا" رزگار حەمە محێدین راشیگەیاند 40 كاندید و قەوارەیان بەهۆی پێشێلكارییەوە سزاداوە و ئاشكراشیكرد كاردەكەن بۆ رێگریكردن لە ساختەكاری بە رێژەی 100% و هەوڵیشدەدەن 15 بۆ 16 كاتژمێر دوای هەڵبژاردن، ئەنجامی بەرایی رابگەیەنن. ئەمەش دەقی چاوپێكەوتنەكەیە: درەو: باس لەوە دەكرێت كۆمسیۆن یاسایەكی هەیە و بەپێی ئەو یاسایە هەر كاندید و لیستێك ناچار دەكات بڕێكی دیاریكراوی پارە لە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردن خەرج بكەن، ئەمە راستە ؟ رزگار حەمە: بەپێی یاسای حزبەكان ژمارە 36ی 2015 هەموو ئەو یاسای بڕیارانەی كە پێشتر دەرچوون هەڵوەشێندراونەتەوە، هەروەها لە یاسای 45ی هەڵبژاردنەكانیش هەموو ئەو بابەتانە هەڵوەشێندراونەتەوە، ئەو بابەتە لەلای ئێمە نییە و شتێكی بێ بنەمایە. درەو: تائێستا سزای چەند لیست دراوە لەسەر پێشێلكردنی رێوشوێنەكانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان تایبەت بە بانگەشەی هەڵبژاردن ؟ رزگار حەمە: تائێستا نزیكەی 40 لیست و كاندید لەسەر پێشێلكاری سزادراون. درەو: ئەوانەی سزادراون لیست و كاندیدی كوردیان تێدایە ؟ رزگار حەمە: لە راستیدا من چاودێری ئەو بابەتەم نەكردووە كە سزادراوەكان كێن، بەڵام ئێمە جیاوازی ناكەین هەر كەسێك پێشێلكاری بكات سزای دەدەین. درەو: لەم هەڵبژاردنەدا ئێوە وەكو كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان تا چەند گرەنتی رێگرتنتان كردووە لە رودانی ساختەكاری ؟ رزگار حەمە: ئێمە ئەمانەوێت بە رێژەی 100% رێگری لە ساختەكاری بكەین، خۆتان ئەزانن ئێمە لە رێگەی ئەو رێوشوێنانەی كە گرتومانەتە بەر لە هێنانی ئامێر و هەڵگرتنی ئامێرەكان لە كۆگاكان، با نمونەیەكت بۆ بهێنمەوە، من خۆم یاداشتێكم نوسی و ترسمان هەبوو كێشە لە بیناكاندا هەبێت، داواماكردووە لە هەموو مەخزەنەكان لە هەموو پارێزگاكانی عێراق كامێرا دابنرێت، لە بەغدا راستەوخۆ ژووری چاودێریمان دروستكردووە و هەموو مەخزەكانەكان دەكەونە ژێر چاودێری خۆمانەوە. درەو: لەم پرۆسەی هەڵبژاردنەدا كۆمسیۆن هیچ تایبەتمەندییەكی بە هەرێمی كوردستان داوە ؟ رزگار حەمە: نەخێر، ئێمە هەر یاساو رێسایەك دەربكەین چۆن لە بەسرە جێبەجێی دەكەین بەهەمان شێوە لە هەولێر و سلێمانی و دهۆكیش جێبەجێی دەكەین. درەو: پێشتر باس لەوەدەكرا فشاری هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی و سەركردە سیاسییەكانی عێراق لەسەر كۆمسیۆن هەیە ؟ رزگار حەمە: من بڕوام بەم بابەتە نییە، چونكە ئێمە ئەنجومەنی كۆمسیاران لە (9) كەس پێكهاتوین و هەموومان عێراقین و لە هەموو پێكهاتەكانین، هیچ وڵاتێكی هەرێمایەتی و ناوچەیی فشاریان لەسەر ئێمە نییە، رەنگە هەندێك شوێن هەبن هاوكاریمان بكەن بەتایبەتی تیمی نەتەوە یەكگرتووەكان، ئەویش تەنیا راوێژكردن و رێنماییكردنە بۆ باشكردنی ئەو پرۆسەیە بۆ ئەوەی پرۆسەیەكی مەدەنی و شەفاف و پاك بێت، ئەگەرنا لە دەرەوەی ئەوە هیچ وڵات و هێزێك ناتوانێت دەستكاری ئەنجامی هەڵبژاردن بكات. درەو: جیاوازی ئەم هەڵبژاردنە و هەڵبژاردنەكانی رابردوو سەبارەت بە راگەیاندنی ئەنجامەكان چۆنە. ئایا ئێوە كارێكتان كردووە لەم هەڵبژاردنەدا لە خێراترین كاتدا ئەنجامەكان رابگەیەندرێن ؟ رزگار حەمە: بەدڵنیاییەوە، ئێمە لەم هەڵبژاردنەدا بۆ یەكەمجارە ئەو ئامێرە نوێیانە بەكاردەهێنین، سندوقە ئەلیكترۆنییەكە خۆی ناوی (خێراكردنی ئەنجامەكانە). درەو: بە نزیكەیی بەماوەی چەنێك دوای تەواوبونی پرۆسەی دەنگدان ئەنجامەكان رادەگەیەنن ؟ رزگار حەمە: ئەگەر تێبینی بكەن پێشتر جیاكردنەوە و ئەژماركردنی دەنگەكان دەهاتە مەڵبەندی پارێزگاكان و دواتر دەهاتە بەغداد و جارێكی تر جیاكردنەوە و ئەژماركردنی بۆ دەكرا و دوو مانگی دەخایاند تاوەكو ئەنجامی كۆتایی رابگەیەندرێت، بەڵام ئێمە رەنگە دوای داخستنی سندوقەكان لە ماوەی (15 بۆ 16) كاتژمێر ئەنجامە بەراییەكان رابگەیەنین و لەماوەی (48 بۆ 50) كاتژمێر ئەنجامی دەنگەكان لە هەموو عێراق ئاشكرابكەین.    

بڕیاربوو ئەمڕۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەنگ لەسەر رەشنوسی بڕیاریك بدات تایبەت بە ئاوەدانكردنەوەی هەڵەبجە، بەڵام بەهۆی سەرقاڵییان بە بانگەشەی هەڵبژاردن زۆرینەی نوێنەرانی كورد بەشداری دانیشتنەكەیان نەكرد. بەهۆی تەواونەبوونی رێژەی یاساییەوە دانیشتنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بۆ كاتێكی نادیار دواخرا. سەلیم جبوری سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران رایگەیاند، لە دانیشتنی ئەمڕۆدا تەنیا 152 پەرلەمانتار ئامادەبوون، بەوهۆیەوە دانیشتنەكەیان دواخستووە بۆ كاتێكی تر. یەكێك لە تەوەرەكانی دانیشتنی ئەمڕۆی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق تایبەت بوو بە دەنگدان لەسەر رەشنوسی بڕیارێك بۆ قەرەبووكردنەوەی ناوچە زیانلێكەوتووەكانی جەنگ بەتایبەتی شاری هەڵەبجە. سەرچاوەیەك لەناو ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كە خۆی داوایكرد ناوەكەی بڵاونەكرێتەوە بە (درەو)ی راگەیاند، بەهۆی سەرقاڵییان بە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنەوە، زۆرینەی نوێنەرانی كورد بەشداری دانیشتنەكەی ئەمڕۆیان نەكردووە.    

ئامادەكردنی: فازل حەمەڕەفعەت لەدوای شكستی ریفراندۆمی هەرێمی كوردستان، ئەوە تەنیا دەسەڵاتە فیدراڵییەكان نەبوون كە گەڕانەوە بۆ فڕۆكەخانە و دەروازە سنورییەكانی هەرێم، بۆ یەكەمجاریش لەدوای ئەو ریفراندۆمەوە لیست و لایەنە عێراقییەكان بەشێوەیەكی بەرفراوان لە رێگەی هەڵبژاردنەوە هاتنە ناو هەرێمی كوردستانەوە. سەرەڕای ئەوەی لەدوای روخانی رژێمی پێشووی عێراقەوە، هەرێمی كوردستان بەپێی دەستور لە چوارچێوەی عێراقدا مایەوە، بەڵام هیچ كاتێك لیست و حزبە عێراقییەكان هاوشێوەی ئێستا لە پرۆسەی هەڵبژاردندا لیستیان لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان نەبووە، بۆ هەڵبژاردنی ئەمجارەی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارەیەك لیستی عێراقی لە سێ پارێزگاكەی هەرێمی كوردستان (هەولێر- سلێمانی- دهۆك) كاندیدیان هەیە، جگە لەوەی كە لە كەركوكیش بە چڕی زۆرینەیان كێبركێی لیستە كوردییەكان دەكەن. بەشێوەیەكی گشتی (4) رەوت و هاوپەیمانی عەرەبی لە هەرێمی كوردستان كاندیدیان هەیە بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران، بەهەمویانەوە (47) كاندیدیان هەیە لەسەر ئاستی هەرسێ پارێزگاكەی هەرێم. رەوتی حیكمەی نیشتمانی عەممار حەكیم كە بەر لە پرۆسەی هەڵبژاردن لە ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی جیابوەوە و رەوتێكی نوێی بەناوی (حیكمە) دامەزراند، لیستێكی لە پارێزگای سلێمانی لەلایەن كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانەوە پەسەندكراوە كە لە (14) كاندید پێكدێت. حەكیم لەو سەركردە سیاسیانەی عێراقە كە پەیوەندی بەهێزی لەگەڵ لایەنە كوردییەكاندا هەیە و بەردەوام سەردانی هەرێمی كوردستان دەكات. لیستی كاندیدەكانی رەوتی حیكمە بۆ پارێزگای سلێمانی: 1-    قادر حەمەرەئوف مەجید/ سەرۆكی لیست 2-    عیسا رەشید عەبدولفەرەج 3-    خواستی ئیسماعیل عەلی محەمەد 4-    سوارە عومەر كەریم ئەحمەد 5-    چراخان لەتیف عارف محەمەد ساڵح 6-    عەبدولسەمەد فاتیح فەتاح ئیسماعیل  7-    شۆڕش ئەحمەد حەمەئەمین ساڵح 8-    دڵسۆز عەلی عارف قادر 9-    نامیق عەبدوڵا محەمەد كەریم 10-    زارا كەریم ئەحمەد شەریف  11-    رەنجدەر فەتاح رەشید فەرەج 12-    گوڵاڵە جەلال ساڵح شەریف 13-    سندوس نەجمەدین مەجید مەعروف 14-    سەركۆ عومەر محەمەد ئەحمەد لیستە عێراقییەكان 47 كاندیدیان لە هەرێمی كوردستان هەیەو 4 رەوت و هاوپەیمانێتی عێراقی لە هەرێم كاندیدیان هەیە     ئیئتیلافی نیشتمانی  ئیئتیلافی نیشتمانی كە ئەیاد عەلاوی جێگری سەرۆك كۆماری عێراق سەرۆكایەتی دەكات بەهەمان شێوە لیستێكی لە پارێزگای سلێمانی هەیە بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران، لیستەكەی عەلاوی لە سلێمانی لە (4) كاندید پێكدێت: 1-     سامان عوسمان حسێن مەحمود/ سەرۆكی لیست 2-    سیروان موحسین خالید جەمیل 3-     زێڕین ئەحمەد ئەمین عەزیز 4-     شیرین جەمال فەرەج قادر   هاوپەیمانی سەركەوتن " النصر": هاوپەیمانی سەركەوتن كە حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراق سەرۆكایەتی دەكات لە (سلێمانی و هەولێر و دهۆك) لیستی كاندیدی بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران هەیە، لیستەكەی عەبادی لە سلێمانی (9) كاندید لەخۆدەگرێت: 1-     ژیان عەبدوڵا نوری عەبدوڵا 2-     محەمەد نوری سەیفەدین محەمەد نوری محەمەد سەعید 3-    ئیبراهیم رەشید عەبدوڵا عارف 4-     بەكر حەبیب مەحمود محەمەد 5-    ئومێد عەبدوڵا ساڵح عەبدولڕەحمان 6-     شادمان رەشید زۆراب عەلی 7-     سائیرە ئەكرەم محەمەد ساڵح 8-     شیان رەشید رەحیم ئەمین 9-     عیماد ئیسماعیل عەبدولقادر یوسف عەممار حەكیم 14 كاندیدی لە سلێمانی هەیە، ئەیاد عەلاوی 4 كاندیدی لە سلێمانی هەیە، عەبادی لە سلێمانی 9 كاندیدی هەیە، عەبادی لە هەولێر 8 كاندیدی هەیە، عەبادی لە دهۆك 6 كاندیدی هەیە   هاوپەیمانی سەركەوتن لە پارێزگای هەولێریش لیستێكی كاندیدی بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران هەیە، لیستەكەی هەولێری حەیدەر عەبادی پێكدێت لە (8) كاندید: 1-    جەرجیس محەمەد حسێن عەدیل (جەرجیس گولیزادە)/ سەرۆكی لیست 2-    عیماد كەمال سەعید مەولود 3-    بەدیع شەرەفەدین عەزیز رەفیق 4-    ھیمان  رەمزی مەحمود عەلی 5-    خالید عەلی فارس ئەمین 6-    ئیبراهیم سەمین ئەمین خورشید 7-    ئەسرا شەرەفەدین عەزیز رەفیق 8-    فەرقەد محەمەد زەیدان زەنون هاوپەیمانێتییەكەی عەبادی بەهەمان شێوە لە پارێزگای دهۆك لیستی هەیە بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران، لیستەكەی عەبادی لە پارێزگای دهۆك پێكدێت لە (6) كاندید: 1-     ناسر تۆفیق رەشید/ سەرۆكی لیست 2-     شێركۆ عابید محەمەد رەشید 3-     رەوشەن عەبدولسەلام حەسەن ئەتروشی 4-     ئەنوەر محەمەد مەعسوم ئەنوەر 5-     فادیە حسێن محەمەد ئەمین 6-     عومەر عەلی سەعید عەبدولقادر رەوتی نیشتمانی عەشائیری لە عێراق ئەمەش رەوتێكی عێراقییە و لە پارێزگای هەولێر لیستێكی هەیە و لیستەكە لە (6) كاندیدی هەیە: 1-    فەیسەڵ عارەب حەمەد ئیسماعیل 2-    زانا عەزیز كەریم جەرجیس / سەرۆك زانا 3-    فازیل عەزیز كەریم جەرجیس 4-    دڵخۆش قادر ئیبراهیم قادر 5-    مژدە عەزیز كەریم جەرجیس 6-    دانا عەزیز كەریم جەرجیس  

بە مەبەستی‌ دادگاییكردنی ئەو كۆمپانیا بیانیانەی‌ مامەڵەی‌ مادەی‌ كیمیاویان لەگەڵ حكومەتی بەعس كردوە، ئارام شێخ محەمەد، جێگری سەرۆكی‌ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق سەرجەم بەڵگەنامەی‌ رەسمییەكانی دادگاییكردن و حوكمدانی‌ تاوانبار عەلی‌ حەسەن مەجید-ی‌ وەرگرتوەتەوە. ئارام شێخ محەمەد، لە نوسراوێكدا بۆ دادگای‌ باڵای‌ تاوانەكانی عێراق، ئەو بەڵگەنامانەی وەرگرتۆتەوە، بڕیارە كۆمەڵەی‌ قوربانیانی كیمیابارانی هەڵەبجە لە دادگاكانی دەرەوەی‌ وڵات پشتبەست بەو بەڵگەنامە، سكاڵا لەسەر ئەو كۆمپانیانە تۆماربكەن كە مامەڵەی‌ مادەی‌ كیمیاویان لەگەڵ حكومەتی بەعس كردوە. جێگری‌ سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە پەیجی خۆی بڵاویكردوەتەوە، كە  جگە لە رادەستكردنی ئەو بەڵگەنامانە، لەسەر ئەركی خۆی‌ لە چوارچێوەی‌ 29 تابلۆی‌ چاپكراو، سەرجەم ئەو بەڵگەنامەی‌ پێشكەش بە بەشی دۆكیۆمێنتەكانی مۆنۆمێنتی‌ هەڵەبجە كرد.  

ئامادەكردنی: نامیق رەسوڵ  ئەوەی هەڵبژاردنی ئەمجارەی پەرلەمانی عێراقی لە هەڵبژاردنەكانی پێشووتر جیادەكاتەوە، چەند ژنێكن كە لە ژمارەیەك بازنەی هەڵبژاردن، كاندیدی ژمارە یەكن و سەرۆكایەتی لیستەكانیان پێسپێردراوە، ژمارەی ئەو ژنانەی لە هەر 18 پارێزگاكەی عێراق سەرۆكایەتی لیستێكی دیاریكراو دەكەن گەیشتوەتە حەوت ژن. ئەمە هەوڵێكە بۆ شكاندنی هەژمونی پیاوان بەسەر لیستەكانی هەڵبژاردن و ركابەری كردن لەسەر كۆكردنەوەی زۆرترین دەنگ لە هەڵبژاردنەكەدا. هەندێك لە كوتلە سیاسییەكان لەم هەڵبژاردنەدا پشتیان بە رەگەزی مێ‌ بەستووە، لەم هەڵبژاردنەدا بەو هیوایەی بتوانن سود لە (كۆتا)ی دیاریكراو بۆ ژنان وەربگرن و زۆرترین كورسی پەرلەمانی عێراق بەدەستبهێنن. لەم هەڵبژاردنەدا بۆ یەكەمجار: •     لە بەغدادی پایتەخت كە زۆرترین كورسی لە پەرلەماندا هەیە، ژنێك سەرۆكایەتی لیستێك دەكات، ئەوەش پەرلەمانتار (ماجدە تەمیمی)یە  كە سەرۆكایەتی لیستی هاوپەیمانی " سائرون" دەكات و هاوپەیمانێتییەكە پێكهاتووە لە (رەوتی سەدر و حزبی شیوعی عێراق و چەند حزبێكی مەدەنی تر). •     لە پارێزگای بابل (حەنان فەتلاوی)ی كە لە دوو خولی پێشوودا پەرلەمانتاری دەوڵەتی یاسا بوو، سەرۆكایەتی لیستی " ئیرادە" دەكات. •     لە پارێزگای دیوانیە پەرلەمانتار (هودا سەجاد) سەرۆكایەتی لیستی هاوپەیمانی " نەسر" دەكات كە حەیدەر عەبادی سەرۆكی وەزیرانی سەرۆكایەتی دەكات و پێشبینی دەكرێت ئەو هاوپەیمانێتییە زۆرترین كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەران بەدەستبهێنێت. كاندیدكردنی ژنان وەك سەرۆكی لیست لە هەڵبژاردنی 12ی ئایاری ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا پارێزگاكانی هەرێمی كوردستانیشی گرتوەتەوە، لە هەرێمی كوردستان و ناوچە دابڕێنراوەكان (چوار) ژن سەرۆكی لیستن: •     لە پارێزگای سلێمانی  (شلێر عەبدولمەجید) كاندیدی ژمارە یەكی لیستی حزبی شیوعی كوردستانە. •     لە پارێزگای دهۆك (ڤیان سەبری) سەرۆكی لیستی پارتی دیموكراتی كوردستانە. •     لە كەركوك (جوان حەسەن) سەرۆكی لیستی یەكگرتووی ئیسلامیی كوردستانە. •     لە سلێمانی (تانیا تاهیر) سەرۆكی لیستی حزبی سۆسیال دیموكراتی كوردستانە. دانان و دیاریكردنی كاندیدی ژمارە (یەك) لە لیستەكاندا ناكۆكی گەورەی لە نێو قەوارە و هاوپەیمانێتییەكاندا لێكەوتەوە، چونكە كاندیدەكان بڕوایان وایە بەدەستهێنانی ژمارە (یەك) لە لیستەكاندا سەركەوتنیان لە هەڵبژاردندا مسۆگەر دەكات، بەڵام لە راستیدا ئەوە بەندە بە هەڵوێستی دەنگدەران و ئارەزویان لە دەنگداندا.. بۆ هەڵبژاردنی ئەمساڵی پەرلەمانی عێراق: •    (6 هەزارو 904) پاڵێوراو هەن •    پاڵێوراوەكان لەلایەن (25) هاوپەیمانێتی و (63) قەوارەی سیاسییەوە كاندیدكراون •    كاندیدكراوەكان كێبركێی دەكەن لەسەر بردنەوەی (329) كورسی پەرلەمانی عێراق    

راپۆرتی شیكاری: فازل حەمەڕەفعەت سەرەتایەكی پێویست دوای جەنگی جیهانی یەكەم، وڵاتانی زلهێز هەرسێ ویلایەتی (بەغداد، بەسرە، موسڵ) یان بەپێی رێككەوتننامەی (سایكس پیكۆ) لەچوارچێوەی وڵاتێكی نوێدا بەناوی (عێراق) یەكخست. لە رۆژی 11 ی تشرینی دووەمی 1920، عێراق بوو بە ئەندام لە كۆمەڵەی گەلان لەژێر ئینیتدابی بەریتانیادا، ئینگلیزەكان بۆ جێگیركردنی وڵاتە نوێیەكە، شۆڕشی 1920ی عێراق و شۆڕشی شێخ مەحمودی حەفیدیان لە كوردستان سەركوتكرد. ساڵی 1921 بەسەرۆكایەتی وینستۆن چەرچڵ سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا كۆنگرەی قاهیرە بەڕێوەچوو، لەم كۆنگرەیەدا فەیسەڵی یەكەم وەكو پادشای عێراق دیاریكرا، كۆنگرەكە پێشنازی كرد ریفراندۆمێك سازبدرێت بۆ دانانی شا فەیسەڵ،  23ی ئابی 1921 فەیسەڵی یەكەم وەكو پادشای عێراق دانرا. كانونی دووەمی 1924 كە عێراق لەژێر ئینتیدابی بەریتانیادا بو، هەڵبژاردنێك بەڕێوەچو بۆ دیاریكردنی ئەندامانی ئەنجومەنی دامەزراندن، ئەوە یەكەم هەڵبژاردن بو لە مێژووی نوێی عێراقدا، شیعەكان كە دژی ئینتیدابی بەریتانیا بون، هەڵبژاردنەكەیان بایكۆت كرد. ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەكە یەكەمین دەستوری بۆ عێراق نوسییەوە، تەموزی 1924 دەستوری عێراق پەسەندكرا، لە 21ی ئازاری 1925 شا فەیسەڵ دەستورەكەی ئیمزا كرد، لە دەستورەكەدا سیستمی حوكمڕانی عێراق بە سیستمی (پادشایەتی دەستوریی) دیاریكرا لەگەڵ بوونی حكومەتێكی پەرلەمانیی و دوو ئەنجومەنی یاسادانان بەمشێوەیە: •    ئەنجومەنی نوێنەران: ئەم ئەنجومەنە چوار ساڵ جارێك لەلایەن خەڵكەوە هەڵدەبژێردرێت •    ئەنجومەنی پیران (ئەعیان): ئەم ئەنجومەنە ئەندامەكانی لەلایەن پادشاوە دەدەنرا بەشێوەیەكی گشتی مێژوونوسان مێژووی عێراق بەسەر دوو قۆناغدا دابەش دەكەن: •    قۆناغی یەكەم: رژێمی پادشایەتی 1921-1958 •    قۆناغی دووەم: رژێمی كۆماریی 1958 تاوەكو ئێَستا لە هەردوو قۆناغەكەدا چەندین پەرلەمان هەبوون كە نوێنەرایەتی گەلیان كردووە. سەردەمی پادشایەتی و یەكەم پەرلەمان لە مێژووی عێراقدا ساڵی 1925 یەكەمین هەڵبژاردنی پەرلەمانی لە عێراق بەڕێوەچوو، بەشێوەیەكی گشتی لە قۆناغی پادشایەتیدا 16 خولی پەرلەمانی هەبووە، بەڵام هیچ یەكێك لەو پەرلەمانانە خولی یاسایی خۆیان تەواو نەكردووە و پێشوەخت هەڵوەشێندراونەتەوە جگە لە سێ خولی پەرلەمانی نەبێت، بۆ نمونە 1953 هەڵبژاردنی پەرلەمانی بەڕێوەچووە، بەڵام سەرۆك وەزیران داوای بەڕێوەچونی هەڵبژاردنی پێشوەختی كردوە‌و بەوهۆیەوە 1954 دیسان هەڵبژاردن بەڕێوەچوە، هەر هەمان ساڵ جارێكی تر هەڵبژاردن كراوەتەوە. تاوەكو روخانی سیستمی پادشایەتی لە ساڵی 1958 لە عێراق (10) هەڵبژاردنی گشتی بەڕێوەچوو، هەر لەو ماوەیە زیاتر لە (50) حكومەت پێكهێنرا، ئەمەش نیشاندەری ناسەقامگیری دۆخی سیاسی عێراقە لەو سەردەمەدا. لەم سەردەمەدا ئەنجومەنی نوێنەران یاخود پەرلەمان ناوی (كۆمەڵەی نیشتیمانی) لێنراوە. سیستمی كۆماری و سەردەمی قاسم ساڵی 1958 بە سەرۆكایەتی سەركردەكانی كودەتاكەی 14ی تەموزو ئەفسەرانی ئازادیخواز رژێمی كۆماری راگەیەندرا، بەڵام لەم قۆناغەدا هیچ هەنگاوێك بە ئاڕاستەی پرۆسەی دیموكراتی و هەڵبژاردن سەرنەكەوت. سەردەمی بەعسییەكان تاوەكو كودەتای ساڵی 1963ی بەعسییەكان هیچ هەڵبژاردنێكی پەرلەمانی لە عێراق بەڕێوەنەچوو، لەسەردەمی دەسەڵاتی بەعسییەكانیشدا ژیانی دیموكراتی لە عێراق تاوەكو ساڵی 1980 بەتەواوەتی پەكیكەوت، دوای 22 ساڵ راوەستان، 1980 یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی بەڕێوەچو. بەعسییەكان ناوی پەرلەمانیان گۆڕی بۆ (ئەنجومەنی نیشتیمانی)، ئەم ئەنجومەنە ئەندامەكانی سەربە حزبی بەعس بون، هەرچەندە لە 1980وە رژێمی بەعس بە سەرۆكایەتی سەددام حسێن ژمارەیەك هەڵبژاردنی پەرلەمانی ئەنجامدا، بەڵام هیچ یەكێك لە هەڵبژاردنەكان نەیتوانی دیموكراسی لە عێراق بچەسپێنێت. ناوی ژمارەیەك لە سەرۆكەكانی ئەنجومەنی نیشتیمانی (پەرلەمان) لەسەردەمی بەعسدا: •    نەعیم حەداد: 1980-1983 •    سەعدون حەمادی: 1983-1990 •    سەعدی مەهدی ساڵح: 1990- 1996 •    سەعدون حەمادی: 1996-2003 دوای سەددام ساڵی 2003 رژێمی بەعس روخێنرا، قۆناغێكی سیاسی نوێ دەستیپێكرد، مارسی 2004 ئەنجومەنی بەڕێوەبردن كە لەلایەن دەسەڵاتی كاتی هاوپەیمانانەوە دانرابو، ئیمزای لەسەر دەستورێكی كاتی كرد، دەستورەكە داوای پێكهێنانی كۆمەڵەی نیشتیمانی ئینتیقالی كرد، بەجۆرێك تەمەنی كۆمەڵەكە لە مانگی كانونی دووەمی 2005 تێپەڕنەكات، ئەركی ئەم كۆمەڵەیە ئامادەكردنی رەشنوسی دەستورێكی نوێ بوو بۆ عێراق لەگەل دیاریكردنی. لە قۆناغی دوای سەددام حسێندا پەرلەمان ناوی لێنرا (ئەنجومەنی نوێنەران)، یەكەم هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە یەكی كانونی دووەمی 2005دا بەڕێوەچوو. ئیئتیلافی عێراقی یەكگرتوو هەڵبژاردنەكەی بردەوە و رێژەی 48%ی دەنگەكانی دەنگەكانی بەدەستهێنا، كە ژمارەی دەنگەكانی دەیكردە 140 كورسی لە كۆی 275 كورسی ئەنجومەنی نوێنەران. ئیتیلافی عێراقی یەكگرتوو وەكو لایەنی براوەی هەڵبژاردنەكە دەستیكرد بە گفتوگۆكردن لەگەڵ لایەنەكان بەمەبەستی پێكهێنانی حكومەتێكی ئیئتیلافی، لەسەر بنەمای ئەو دانوستانانە، رۆژی 4ی كانونی دووەمی 2005: •    حاچم حەسەنی وەكو عەرەبێكی سوننی بە سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران هەڵبژێردرا •    هەریەكە لە حسێن شەهرستانی لە پێكهاتەی عەرەبی شیعە و عارف تەیفور لە پێكهاتەی كورد وەكو جێگرانی یەكەم و دووەمی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران هەڵبژێردران •    جەلال تاڵەبانی لەسەر پێكهاتەی كورد وەكو سەرۆك كۆماری عێراق هەڵبژێردرا •    ئیبراهیم جەعفەری لەسەر پێكهاتەی شیعە وەكو سەرۆك وەزیران هەڵبژێردرا دەستور 15ی تشرینی یەكەمی 2005 دەستوری نوێی عێراق خرایە راپرسییەوە، بەپێی ئەو دەستورە پەیكەری پەرلەمان یاخود ئەوەی پێی دەوترێت دەسەڵاتی جێبەجێكردن بەمشێوەیە داڕێژرا: •    ئەنجومەنی نوێنەران •    ئەنجومەنی فیدراڵ ئێستا ژمارەی كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەران (329) كورسییە كە بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەلایەن خەڵكەوە بۆ ماوەی چوار ساڵ هەڵدەبژێردرێن، ئەركی ئەم ئەنجومەنە دەركردنی یاسا و چاودێركردنی دەسەڵاتی جێبەجێكردنە. بەشێوەیەكی گشتی لە پاڵ رۆڵی دەركردنی یاسا و چاودێریكردن، دەستور هەندێك ماف و دەسەڵاتی تری بە ئەنجومەنی نوێنەران داوە لەوانە:  •    ئیمزاكردنی پەیماننامەكان •    دەنگدان لەسەر كاندیدەكانی دەسەڵاتی جێبەجێكردن •    هەڵبژاردنی سەرۆك وەزیران سەرۆك كۆمار •    پێدانی متمانە بە سەرۆك وەزیران ئەنجومەنی فیدراڵ ئەم ئەنجومەنە پێكدێت لە نوێنەری هەموو ناوچەكانی وڵات، لە هەندێك لە وڵاتانی جیهان ئەم ئەنجومەنە ناوی لێنراوە ئەنجومەنی پیران، تائێستا ئەم ئەنجومەنە لە عێراق پێكنەهێنراوە و كێشەی لەسەرە. لەدوای روخانی رژێمی بەعسەوە تائێستا ژمارەیەك هەڵبژاردنی پەرلەمانی لە عێراق بەڕێوەچووە، ناوی هەندێك لە سەرۆكەكانی ئەنجومەنی نوێنەران لە قۆناغی دوای سەددام:  •    حاچم حەسەنی: 2005-2006 •    مەحمود مەشهەدانی: 2006-2008 •    فوئاد مەعسوم: 14ی حوزەیرانی 2010- 11ی تشرینی دووەمی 2010 •    ئوسامە نوجێفی: 2010-2014 •    سەلیم جبوری: 2014-2018  

ئیتیلافی دەوڵەتی یاسا كە نوری مالیكی جێگری سەرۆك كۆماری عێراق سەرۆكایەتی دەكات لە مەراسیمێكدا هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی خۆی بەناونیشانی "عێراقێكی بەهێز و ژیانێكی باش" دەستپێكرد. لە وتارێكدا نوری مالیكی لەبەردەم كاندیدەكانی ئیئتیلافەكەیدا جەختیكرد لەسەر پێویستی كۆتایهێنان بە قۆناغی پشكێنەی سیاسی و هەنگاونان بەرەو ئاڕاستەی قۆناغێكی نوێ بناغەكەی "زۆرینەیەكی سیاسی" بێ كە هەموو پێكهاتەكانی گەلی عێراق بەشداربن تێیدا. مالیكی رایگەیاند، پرۆژەی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا پێكهێنانی حكومەتێكی زۆرینەی سیاسی بەهێزە دور لەو كەشوهەوا لاوازەی كە هۆكارەكەی پشكێنەیە.. زۆرینەی سیاسی پەرلەمانێكی بەهێز و حكومەتێكی یەكگرتوو و وەزیری بەتوانا بەرهەمدەهێنێت. بەهۆی ناكۆكی نێوان نوری مالیكی و حەیدەر عەبادییەوە، لەم هەڵبژاردنەدا حزبی دەعوە بە دوو لیست بەشداری دەكات، لیستی (دەوڵەتی یاسا) بە سەرۆكایەتی مالیكی و لیستی (سەركەوتن- نەسر) بە سەرۆكایەتی عەبادی.  

عەممار حەكیم سەرۆكی رەوتی " حیكمەی نیشتمانی" مەرجەكانی رەوتەكەی بۆ بەشداریكردن لە كابینەی داهاتووی حكومەت و سەرۆك وەزیرانی داهاتووی عێراق خستەڕوون رایگەیاند هەوڵدەدات گەورەترین كوتلەی سیاسی بۆ پێكهێنانی كابینەی داهاتووی حكومەت پێكبهێنێت. حەكیم لە مەراسیمی راگەیاندنی لیستەكەیدا لە بەغداد وتیشی: " سەرۆك وەزیرانی داهاتوو پێویستە پرۆگرامی خۆی دەربارەی پەرەپێدانی كشتوكاڵ و پیشەسازی و كەرتی تایبەت و بازاڕ و رزگاربوون لە ئابوری رەیعی و رەخساندنی هەلی كار بۆ بێ كاران بۆ گەل روونبكاتەوە." لە بەشێكی تری قسەكانیدا حەكیم وتی:" رێگە نادەین سەرۆك وەزیرانی داهاتوو قەیران و كێشەی ناوخۆیی دروست بكات." و " پێویستمان بە سەرۆك وەزیرانێكە گەشەپێدان و فێركردن بەهەند وەربگرێت و لە چوارچێوەی تیمێكی گونجاودا كاربكات." جەختیشیكردەوە كە " پێویستمان بە سفركردنەوەی قەیرانەكانە نەك گەورەكردنیان و پێویستە لە شەڕەقسە دووربكەوینەوە."