ئارام قادر کۆکۆیی  عێراق یەکێکە لەو وڵاتانەی لە ریزبەندی ڕێکخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی خراپترین تۆماری هەیە لە گەندەڵیدا. هۆکاری ئەم بەدناوییە پەیوەندی بە میراتی چەندین دەییە لە خراپ بەکارهێنانی دەستەڵاتەوە هەیە لە هەیکەلییەی حكومڕانیدا لە سەرەوە بۆ خوارەوە بە پێچەوانەشەوە، هەر لە جەنگی عێراق -ئێران، و کویت، و ئابڵوقەی ئابووری، و پاشانیش بەرنامەی نەوت بەرامبەر خوراک، و پرۆسەی ئازادی عێراق، و پاشانیش غیابی دەستەڵات بۆ ماوەیەک، و ململانی ناوخۆیی، و جەنگی دژ بە تیرۆر... هتد. کە هەم کەلین و هەم هەلی بۆکەسانی گەندەڵ ڕەخساندووە تا بە شێوەیەکی نائاکاری سود لە پێگە و پایەیان لە دەوڵەت و کۆمەڵگەدا وەربگرن بۆ دەوڵەمەندکردنی خۆیان و کەسانی نزیک و کەسوکارییان بە شێوەیەکی ناشەرعی، بە بەکارهێنانی موڵک و سامانی گشتی یاخود ڕەخساندنی هەلی نایەکسان (جیاکاری) favoritism و خاتروخوتور گرتنی کەسانی نزیک بەخۆیان لە پێناو بە دەستهێنانی ئیمتیازاتی دارایی. و قوڵی کارەساتەکە لەوەدایە کە زۆربەی ئەم سامانە بەتاڵانبراوە لەناو خۆی ووڵاتدا وەگەڕ ناخرێتەوە بەڵکو لە رێگەی سپی کردنەوە ڕەوانەی دەروەی ووڵات دەکرێت، واتە تاوانەکە تاوانێکی نێودەوڵەتیشە. لە دوای پرۆسەی ئازادکردنی عێراقەوە، واتە پاش ٢٠٠٣، لە ڕووی تەشریعیەوە چەندین هەوڵی یەک لە دوای یەک دراوە بۆ گێرانەوەی سامانی بە تاڵانبراوو ڕێگەگرتن لە سپی کردنەوەی پارە، و بەرهەمەکەی هەردوو یاسایی هیئەی نەزاهەی ژمارە ٣٠ ساڵی ٢٠١١ ، و سندوقی گەڕاندنەوەی سامانی ژمارە ٩ ی ساڵی ٢٠١٢  و هەموارکراوەکانیانە، بەڵام ئەم یاسایانە هەم لە ئاستی تموحی خەڵکی عێراق و هەم کۆمەڵگەی  نێودەوڵەتیش نییە، و بەرۆزیش نەکراون، واتە ئەپدەیت نەکراون، تا لە گەڵ یاسا نێودەوڵەتیەکانی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵیدا هەماهەنگ بێت و بگونجێت. ئەمە بووەتە هۆی ئەوەی کەسانی گەندەڵ سوود لەو کەلێن و لەمپەر و نەبوونی هەماهەنگیە لە نێوان دەزگا یاسایەکانی ناو عێراق و دەرەوەی وەرگرن، و بە ئاسانی و بە بێ چاودیری و ترس و لێپرسینەوە لە پرۆسەی بە تاڵان بردن و سپیکردنەوەی سامان و پارەی عێراق بەردەوام بن، کە بە تەخمینکراوەیی و بە پێی ئەو داتایانەی کە لە بەردەستە نزیکی ١٥٠ ملیار دۆلاری بەتاڵانبراوی عێراق لە دەرەوە سپی کراوەتەوە، ئەوە تەنها عێراق نییە کە بە دەست گەندەڵیەوە دەناڵێنیت بەڵکو پاش ئەو ئابڕووچونەی بە هۆی پەردەلەسەرهەڵماڵینی دۆکیۆمێنتەکانی پەنەما  (Panama Papers)کە زۆر سەرکردە ودەستەڵاتداری جیهان ناویان لە لیستی سپیکەرەوەی پارەدا هەبوو، بووە هۆی ئەوەی زۆربەی دەوڵەتانی جیهان بە خۆیان بێنەوە، و لە ڕێگەی پۆڵسی و یاسایی نوێەوە هەم ئەو کەلێنانە دابخەن کە هەل بۆ بەتاڵانبردن و سپیکردنەوەی پارە دەڕەخسێنێت، هەمیش میکانیزمێک بۆ گەڕاندنەوەی پارە بە تاڵانبراوەکان بۆ خاوەنە سەرەکییەکانیان دابنێن، چەندین رێکخراو ئەنستیتۆی نێودەڵەتی و یەکەی حکومی پێکهێنراون لەوانە دوو لە بەناوبانگترینیان دەستپێشخەری بانکی نێودەوڵەتی بۆ گەرانەوەی سامانە بەتاڵانبراوەکان (World bank initiative for Asset Recovery)   و یەکەی بەرەنگاربوونەوەی سپی کردنەوەی پارە لە وەزارەتی دادی ئەمریکا(Money Laundering and Asset Recovery Section)  و تا ئێستاش هەوڵەکان بەردەوامن.  هەرچی پەیوەندی بە عێراقیشەوە هەیە تا ساڵی ٢٠١٨ هیچ پاڵنەر و خواستێکی سیاسی ناوخۆ نەبوو بۆ جوڵاندی دۆسییەی گەندەڵی و ڕووبەررووبەنەوەی، و لابردنی ئەو لەمپەرانەی لە بەردەم دەزگا دادوەریە عێراقیەکانی  وەک داواکاری گشتی و هەیئەی نەزاهەدا هەیە، بۆ دواکەوتن و داواکاری تاوانباران و گۆمانلێکراوان، و کۆکردنەوەی زانیاری و بەڵگە لەسەرسپیکردنەوە بە تاڵانبردنی سامانی عێراق بە هەرێمی کوردستانیشەوە. لە گەڵ هاتنە سەرکاری د.بەرهەم ساڵح وەک سەرۆککۆماری عێراق، هەوڵەکانی چرکردووە بۆ کارکردن لە سەر ئەو دۆسیەیە بە کۆکردنەوەی ئەکتەرە نێودەوڵەتی و ناوخۆییەکانی بۆ دانانی میکانیزمێک بۆ رەنگاربوونەوەی گەندەڵی و گەڕاندنەوەی سامانە سپیکراوەکان،  لەسەرەتاوە هەوڵەکان تەنها  بۆ بەهێزکردنی هەیئەی نەزاهە و داواکاری گشتی بوو وەک دەزگایەکی یاسایی سەربەخۆ، بەڵام بەهۆی بەرۆز نەبوونی یاساکان، و ئەو کەلێنانەی کە لە یاساکانی ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی دا هەیە، بە سود وەرگرتن لە ئەزموونی ووڵاتانی کە  بڕیاردرا؛ بە دارشتنی یاسایەکی سەربەخۆ بە ناوی یاسایی (گەراندنەوەی سامانە بەتاڵانبراوەکانی عێراق) كە لە ٤٤ مادە و شەش بەش پێکهاتووە، ئەم یاسایە هەرچەند بە ناوکەیدا وا دەردەکەوێت وەک یاساکانی پێشووتەنها ناوێکی  ڕەونەقدارە ناوەڕۆک پوچ بێت، بەڵام ئەگەر بەوردی خوێندنەوەی بۆ بکرێت، و بە بێدەستکاری لە ئەنجومەنی نوینەران دەنگی لە سەر بدرێت، زۆربەی ئەو بەربەست و لەمپەرانە لادەبات کە دەستی دەزگای دادوەری عێراقی بەستووەتەوە بۆ بەجێهنینانی ئەرکەکانی. ئەم پرۆژەیە لە ئاستی ستانداردی نیودەوڵەتیە، و بە جیاواز لە هەوڵەکانی پێشووش ئەمجارەیان هەر تەنها دواکەوتنی تاوانبار و داواکار و گومانلێکراوان نییە لە ناوخۆی عێراق، بەڵکو بازنەی چالاکیەکانی دادگا عێراقیەکان فراوانتر دەکات بۆ سەر ئاستی نێو دەوڵەتی.  لەو لەمپەرانەی کە ئەم پرۆژە یاسایە بە سەری دا زاڵ دەبێت و ئەو جیاوازییەی کە لە گەڵ یاساکانی پێشوودا هەیەتی بریتیە لە: یەکەم: فراوانکردنی دەستەڵات و کردنەوەی دەستی دەستەڵاتی دادوەری بۆ بە دوو کەوتنی تاوانبار لە دەرەوە، و سڕکردنی ئەو ماڵ  و موڵکانەی کە بە پارەی تاڵانبراو یاخود بە قازانجی سامانی بەتاڵانبراو کڕاون، ودانانی میکانیزمێک بۆ گەڕاندنەوەیان بۆ خەزێنەی دەوڵەت. و هەروەها هەماگەنگی کردن لە گەل بانکی ناوەندی عێراق بۆ دەستنیشاانکردنی ئەو تداولە داراییە گەورانەی کە جێی گومانن و بە تایبەت ئەو هەژمارە داراییانەی لە سەرو ١ ملیۆن دۆلارەوەن.  دووەم: ناچارکردنی دەوڵەتانی پەناهەندەی تاوانبار و گومالێکراو بە گەڕاندنەوە و تەسلیمکردنەوەی تاوانبار و موڵکی بە تاڵانبراو لە سەر بنەمای ڕێکەوتنە نێودەوڵەتیەکان وە بە پێچەوانەشەوە.   سێیەم: پابەند کردنی ئەو کەسانەی کە لە پلە و پۆستی حکومیدان بە پێشکەشکردنی زانیاری تەواو نەک هەر لە سەر دارایی و ژمارەی بانکی و موڵکی خۆیان، بەڵکو خێزان و کەسە نزیکەکانیان، و ڕێگەدان بە لایەنە دادوەریەکان بۆ بە دواداچوونی هەر مامەڵەیەکی دارایی یاخود هەر سامانێکی ئەم کەسانە و کەسوکارییان. چوارەم: پابەندکردنی ئەوکەسانەی کە لە پۆستی بەرێوەبەری گشتیان بەرەو سەرەوەدان تا پەڕەی ڕێگەپێدان ئیمزا بکەن، بۆ بەدواداچوونی ئەو جوڵە و مامەڵە داراییانەی کە خۆیان یان کەسە نزیکە و مەعنەویەکانیان لە بانکەکانی دەرەوە و ناوخۆدا هەیانە.  پێنجەم: ڕێگەدان بە هاوڵاتیانی عێراقی بە ئامادەبوونی لە دادگا نێودەوڵەتیەکانددا وەک سکاڵاکەر یان شاهید لە سەر دۆسیەی گەندەڵی.  شەشەم: سڕکردنی ماڵ و موڵکی ئەوانەی گومانی گەندەڵیان لێدەکرێت لە ناوخۆ و لە دەرەوەی عێراق دا.  حەوتەم: هەڵوەشانەوەی تەواوی ئەو گرێبەستانەی کە کۆمپانیاکان  لە ڕێگەی بەرتیل و ڕەشوەوە بەدەستی دەهێنن.  و لە هەمووشی گرنگتر هەشتەم: دەستەڵاتدان بە لایەنە پەیوەندیدارەکان بە هاوکاری و هەماهەنگیکردن و رێکەوتن وبەستنی گرێبەست بۆ کۆکردنەوەی بەڵگەی تاوانی دارایی، و راکێشانە بەردەم دادگایی تاوانباران و گومانلێکراوەکان لە گەڵ لایەنە دەرەکیەکان و دادگا نێودەوڵێتیەکان.  جێبەجێکردنی ئەم پرۆژە یاسایەی سەرۆک کۆمار پێویستی بە هەماهەنگی و هاوکاری پشتگیری هەموو دامەزراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و ڕێکخراوە حكومی و ناحكومی و چالاكەوانەکان و هاوڵاتیانی ئاسایی هەیە و هەر کەسێکش زانیاری تەواو بە بەڵگەوە لە سەر بەهەدەردانی سامانی عێراق و هەرێمی کوردستان بداتە لایەنە پەیوەندیدارەکان لە لایەن حكومەتەوە بە رێژەیەکی دیارکراوی ئەو سامانە کە ٥% تێپەرنەکات خەڵات دەکرێت.

یادگار سدیق گەڵاڵی داهاتی نەوتی هەرێم دەبێت بەشێوەیەکی بەرچاو زیادی کردبێت. داهات زۆر لەوەی کە باس دەکرێت زیاترە و هیچ مانایەک بۆ لێبڕینی مووچە ناهێڵێتە وە.  لێرەدا زۆر بەکورتی و بەکوردی زیاد بوونی داهاتی نەوتی هەرێم لەسەر  سێ بنەما باس دەکەین:  ١- زیاد بوونی نرخی نەوت. ٢- زیاد بوونی بەرهەمی نەوتی هەرێم. ٣- جیاوازی گۆڕینەوەی دۆلار بەدینار.  ١- زیاد بوونی نرخی نەوت. بەپێی زانیارییەکانی فەرمانگەی زانیاری وزەی ئەمەریکا eia و  پێگەی ستاتیستا statista نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە ٩ مانگی ساڵی ٢٠٢٠ دا تێکڕا بە ٤٠.٩٢ دۆلار بووە ،، وە بەپێی ڕاپۆرتی دیلۆیت کە وردبینی بۆ بەرهەم و فرۆشی  نەوتی هەرێم کردووە لەو ٩ مانگەی ٢٠٢٠ دا تێکڕا نرخی بەرمیلێک  نەوتی هەرێم بە ٢٦.٣٤٩ دۆلار فرۆشراوە.  لەسەرەتای ساڵی ٢٠٢١ەوە تا ٢٠٢١/٥/٢٠ تێکڕا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت بە ٦٣.١٩ دۆلار بووە.  هەر بەپێی ڕاپۆرتی دیلۆیت لە مانگی ١١ ی ٢٠١٩ دا کاتێک  نرخی نەوتی برێنت بە ٦٣.٢١ دۆلار بووە (هەمان نرخی ئەو پێنج مانگەی ئەمساڵ) نرخی نەوتی هەرێم بە ٥٢.١٤٦ دۆلار فرۆشراوە گەر ئێمە ٥١ دۆلار دابنێین بۆ بەرمیلێک ، کەواتە دەبێت داهاتی نەوتی هەرێمیش لەم پێنج مانگەی ٢٠٢١ دا بۆ هەر بەرمیلێک بە تێکڕا  ٢٤.٦٥ دۆلار زیاتر بێت کە دەکاتە زیاتر لە  ٩٣٪ ی داهاتی پار ساڵ ، ئەمە سەبارەت بە نرخی نەوت. ٢- زیاد بوونی بەرهەمی نەوتی هەرێم. - لەمانگی ١١ی ٢٠٢٠ دا کێڵگەی سەرتە بۆ یەکەم جار کەوتە بەرهەم هێنانی نەوت و لە سەرەتای ساڵەوە زیاتر لە ١٠ هەزار بەرمیل نەوت بۆ بەرهەمی هەرێم زیادی کردووە.   -  کێڵگەی تاوکی بەرهەمی لە ١١٠ هەزار بەرمیل لەساڵی ٢٠٢٠ دا   بۆ ١١٥ هەزار بە ٢٠٢١ دا  بەرزبووەتەوە واتە ٥ هەزار بەرمیلی ڕۆژانە. - کێڵگەی سەرسەنگ بەرهەمی ڕۆژانەی لەم ساڵدا بڕی ٧٫٥٠٠ بەرمیلی ڕۆژانە زیادی کردووە.   - کێڵگەی هەولێر ٣ هەزار بەرمیل زیادی کردووە.   لەم چوار کێڵگەیە بڕی ٢٥٫٥٠٠ بەرمیلی ڕۆژانە کە مانگانە دەکاتە  ٧٥٠ بۆ ٨٠٠ هەزار بەرمیل نەوت زیادی کردووە بۆ بەرهەمی هەرێم. لەگەڵ  جیاوازی گۆڕینەوەی دراودا ڕێژەی ٧٪ ی داهات زیاد دەکات. جگە لەوەی چاوەڕێ دەکرێت بڕی ٧ هەزار بەرمیل لە کێڵگەی گەرمیان زیادبکات.  ٣-- جیاوازی گۆڕینەوەی دۆلار بەدینار.  تەنها لە جیاوازی گۆڕینەوەی نرخی دۆلار بە دینار دا هەرێم بە ڕێژەی ٢٢.٨٪ داهاتی نەوتی زیادی کردووە،  پێشتر نرخی فەرمی  گۆڕینەوەی دۆلار بە دینار  ١٫١١٨.٢ بوو ئێستا ١٫١٤٥ دینارە بۆ هەر دۆلارێک. بەم پێیە تەنها داهاتی نەوت دەبێت ڕێژەی  ١٢٣٪ زیادی کردبێت جگە لە داهاتی ناوخۆ و دەروازەکان. ئەی بۆچی هێشتا موچە بە لێبڕینەوە دەدرێت؟    دەبێت بە دەنگێکی بڵند بپرسین ئەم زیادەی داهاتانە  چیان لێدێت؟

   سەلاح رەشید هێزی پێشمەرگە، هەمیشە و لە هەمو قۆناغەکانی شۆرشی کوردستاندا، ئامرازی سەرەکی و بنچینەیی شەڕی ناوخۆ بوە، شەڕ لە هەمو کات و شوێنێکدا، بە هێزی چەکدار دەکرێت و لە کوردستانیش بە هێزی پێشمەرگە. هەر کاتێ هێزە کوردیەکان، باسی ئاشتی و یەکریزی و تەباییان کردبێت، یەکخستنی هێزی چەکداریان کردۆتە خاڵی سەرەکی، هەموش هەوڵیان داوە، کە هەندێ خاڵی لاوکی جێبەجێ بکەن و خۆیان لە خاڵە سەرەکییەکە بدزنەوە، کە یەکخستنی هێزی پێشمەرگە بوە. هێزە سەربازییە سەرەکیەکان لە هەرێمی كوردستان بەسەر هەریەک لە یەکێتی نیشتمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستاندا دابەش بون، ئەوانیش کردویانن بە یەكەکانی (70ی یەكێتی ‌و 80ی پارتی). ئەم دو یەکەیە، وەک دو دەزگای حیزبی مامەڵەیان لەگەڵدا دەکرێت و بوجەی تایبەتی سەربەخۆی خۆیان هەیە و لە زۆر شوێن ئابوونەی حیزبی لە پێشمەرگە وەردەگرن ‌و وەک كادری حیزبی كۆبوونەوەی سیاسییان پێدەكەن. ئەمەی دەینوسین بەشێکی کەمی بیوگرافیا و رێکەوتنە (زارەکی)یەکانی نێوان یەکێتی نیشتیمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستانن کە باس لە (یەکگرتنی هێزی پێشمەرگەی کوردستان) دەکات. •    رێکەوتنی ٧/١١/١٩٨٦ لە نێوان مام جەلال و ئیدریس بارزانیدا لە تاران کە نوسیویانە ( رێکەوتن لەسەر یەکخستنی هێزی پێشمەرگە و دام و دەزگاکانی شۆرش) •    لە بەرنامەی بەرەی  کوردستانی لە ٣/٥/١٩٨٨ . •     لە بەرنامەکانی کابینەکانی حکومەتی هەرێم لە هەولێر و سلێمانی و دوایش لە کابینەی هاوبەشدا، باس لە یەكخستنەوەی هێزی پێشمەرگە کراوە و دەکرێت. •    پەرلەمانی کوردستان چەند جارێک باسی یەکگرتنی هێزی پێشمەرگەی کردوە، بەڵام وەک زۆر بڕیاری تری پەرلەمان، تەنها وەک بڕیار ماوەتەوە و جێبەجێ نەکراوە، بۆنمونە، بڕیاری ژمارە (19) ی 23 ی تەموزی 2014 بوە، ئەویش دوای دەستپێكردنی جەنگی دژ بە "داعش" بو. لە بڕگەی چوارەمی بڕیارەكەی پەرلەماندا هاتووە:" پێویستە لەسەر حكومەتی هەرێم هەموو هێزەكانی پێشمەرگە لەماوەی (6) مانگ لە دەرچوونی ئەم بڕیارەوە لەچوارچێوەی وەزارەتی پێشمەرگەدا وەك هێزێكی نیشتیمانی یەكبخات، بەتایبەتی یەكەكانی (70و 80)ی هێزی پێشمەرگەی كوردستان". •    هەر دەربارەی بڕیاری جێبەجێنەکراوی یەکخستنی هێزی پێشمەگە، سەرۆكی ئەوكاتەی هەرێمی كوردستان (مەسعود بارزانی)، لە 14ی كانونی یەكەمی 2014دا (7) بڕیاری دەركرد بەمەبەستی یەكخستنەوەی هێزی پێشمەرگەی كوردستان. لە خاڵی چوارەمدا ئاماژە بەوەكراوە: "پێویستە هەرچی زووترە هێزی پێشمەرگەی كوردستان بە رێكوپێكی یەكبخرێتەوە، بەشێوەیەك كە نابێ حزبایەتی تێدا بێت". لە خاڵی حەوتەمی بڕیارەكەشیدا ئەوە خراوەتەڕو: "هەر هێزێك لە دەرەوەی وەزارەت هەبێت، بەنایاسایی دەژمێردرێت ‌و كەس بۆی نییە هێزی تازە لە دەرەوەی وەزارەت دروست بكات". روداو 31/7/2018 •    رۆژی هەینی 21.4.2017، شێخ جەعفەر شێخ مستەفا، فەرماندەی یەکەی 70 لە میانی بەشداریکردنی لە فێستیڤاڵێکی عەشیرەتی مەردۆخی لە شارۆچکەی قەرەداغ، بە کەناڵی (کوردستان 24)ی راگەیاند، بەهۆی کێشەکانی کوردستان و  قەیرانی دارایی، تاوەکو ئێستا نەتوانراوە یەکەکانی 70 و 80 ی هێزەکانی پێشمەرگە یەکیان نەگرتووەتەوە، ئەو فەرماندەیە رایگەیاند، کە سەرەڕای کێشەکان، ”بەرنامەیەکی بەهێز“ بۆ یەکگرتنەوەی هێزی پێشمەرگە دانراوە و ”هێزی پێشمەرگە یەک دەگرێتەوە و دەبێتە سوپای کوردستان 21/04/2017) باس نیوز( •    سەبارەت بە یەکگرتنەوەی هەردوو لیوای ٧٠ و ٨٠ی سەربە وەزارەتی پێشمەرگە، فەریق جەبار یاوەر گوتی: "یەکێک لە خاڵەکانی ئەو پڕۆژەیە یەکخستنی لیواکانی ٧٠ و ٨٠یە کە هەر لیوایەک نزیکەی ٦٠ هەزار پێشمەرگە و ئەفسەر لەخۆ دەگرێت".  15/5/2017 ئاژانسی ئانادۆڵو •    یەکێتی نیشتمانی کوردستان وادەی یەکگرتنەوەی هێزەکانی  پێشمەرگە ئاشکرادەکات و فەرماندەی هێزەکانی پشتیوانی دووەمیش رایدەگەیەنێت ” لە کۆبوونەوەیەکدا لە مەکتەبی سیاسی یەکێتی نیشتمانی کوردستان هەریەک لە ئەمەریکا و بەریتانیا و وڵاتانی هاوپەیمانان و جێگری سەرۆکی حکومەتی هەرێم بەشدارییان تیادا کردبوو بریاریان دا بە یەکگرتنەوەی هێزەکانی پێشمەرگە لە ماوەی ٣٦ مانگدا لە ژێر چەتری وەزارەتی پێشمەرگە ” راشیگەیاند “یەکێتی پێی رازی بووە و پارتیش هیچ کێشەیەکی نیە. 10/5/2017سایتی ئەنجومەندی ناوەندی یەکێتی. •    کەریم سنجاری وەزیری پێشمەرگە حکومەتی هەرێمی کوردستان بەوەکالەت ڕایگەیاند، لە ئێستادا وەزارەتەکەیان لە رێگەی دروستکردنی بەڕێوەبەرایەتیەکەوە چاکسازی لە وەزارەتی پێشمەرگە دەکەن و یەکەمین هەنگاویش یەکگرتنەوەی هێزەکانی ٧٠ و ٨٠ دەبێت (NRT 31/7/2018) •    سەرۆک  وەزیرانی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەرنامەی ئێستای حکومەت ئاشکرا دەکات و دەڵێ: بەرنامەی حکومەتی هەرێم ئەوەیە: هێزەکانی 70 و 80 و هێزەکانی دیکە لە وەزارەتی پێشمەرگە کۆبکرێنەوە، تائێستاش توانیومانە کۆمەڵێک لەو هێزانە کۆبکەینەوە. – (هەولێر  (6/8/2018 لەو 10 لیوا هەڵوەشاوەی هێزی پێشمەرگەی سەر بە وەزارەتی پێشمەرگە نیوە زیاتریان هێشتا یەک نەخراونەتەوە، ئەگەرچی وەزارەتی پێشمەرگە دەڵێت "زیاتر لە حەوت لیوامان یەکخستووەتەوە"، بەڵام فەرماندەیەکی پێشمەرگە دەڵێت "بەشی زۆریی لیواکان هێشتا پەرتەوازەن". میلـلەت 28/11/2018 •    ئه‌مینداری گشتی وه‌زاره‌تی پێشمه‌رگه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان رایگه‌یاند، به‌پێی پڕۆژه‌یه‌كی چاكسازی كه‌ 35 خاڵه‌ و وه‌زاره‌تی پێشمه‌رگه‌ كاری له‌سه‌ر ده‌كات، یه‌كێك له‌ خاڵه‌كان یه‌كگرتنه‌وه‌ی هه‌ردوو یه‌كه‌ی 70 و 80ی سه‌ر به‌ وه‌زاره‌تی پێشمه‌رگه‌یه‌، به‌ڵام كاتی ده‌وێت. وێستگه‌ نیوز ـ هه‌ستیار ، .19/11/2018 •    به‌پێی‌ ڕاگه‌یاندراوێكی‌ سه‌رۆكایه‌تی‌ هه‌رێمی‌ كوردستان، نیچیرڤان بارزانی‌ ئه‌مڕۆ دووشه‌ممه‌ 11-11-2019 له‌گه‌ڵ فه‌رمانده‌ی‌ گشتیی‌ هێزی‌ پێشمه‌رگه لەگەڵ وەزیری پێشمەرگە و فەرماندە سەربازییەکان کۆبووەوە.جه‌ختی له‌ پرۆسه‌ی‌ چاكسازی‌ له‌ وه‌زاره‌تی‌ پێشمه‌رگه‌ و رێكخستنه‌وه‌ی‌ پێشمه‌رگه‌ کردەوە.   11/11/2019ویستگە نیوز. •    وه‌زیری پێشمه‌رگه‌ی حکوومه‌تی هه‌رێمی کوردستان,  شۆڕش ئیسماعیل، پێشوازی له‌ هێمن هه‌ورامی، جێگری سه‌رۆکی په‌رله‌مانی کوردستان و سه‌رۆک و جێگر و ئه‌ندامانی لیژنه‌ی کاروباری پێشمه‌رگه‌ی په‌رله‌مان کرد.ڕایدەگەیەنێت: ڕێکخستن و یەکخستنی هێزی پێشمەرگەی هەرێم پێویستی بە ڕێککەوتنی سیاسیە. روداو  .27/1/2021 •    بارەگای بارزانی لە ڕاگەیەندراوێکدا ڕایگەیاند، ئەمڕۆ چوارشەممە ٢١ـی نیسانی ٢٠٢١ لە سەلاحەددین  مەسعود بارزانی، سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان پێشوازی لە ستیڤن هیكی باڵیۆزی بریتانیا لە عێراق كرد و لە بەشێكی تری ئەو دانیشتنەدا ڕۆشنایی خرایە سەر پڕۆسەی چاكسازی لە وەزارەتی پێشمەرگە و یەكخستنی هێزەكانی پێشمەرگە  - لڤین  21/4/2021 وا ٣٥ ساڵە پارتی و یەکێتی باسی یەکخستنی هێزی پێشمەگە دەکەن، لەم ماوەیەدا، نەک هەر هێزی پێشمەرگە یەکی نەگرتۆتەوە، بەڵکو هێزە حێزبیەکانی ٧٠ و ٨٠ ژمارەیان زیادی کردوە و پڕ چەکتربون و حیزبی تر بون لە جاران.  ئەم دو هێزە سیاسیە، جگە لەم دو یەکانە، چەندەها هێزی حیزبی تریان لە ژێر چەندەها ناوی جیاوازدا دروست کردوە و بە پارە و چەکی حکومەت. باسکردن لە یەکگرتنی راستەقینەی دەزگاکانی حکومەتی هەرێم و دورکەوتنەوە لە شەڕ و ئاڵۆزی و پێکدادان، تەنها لە چوارچێوەی پڕوپاگندەی حیزبیدا نەبێت، هیچ مانایەکی تری نیە، تاکو پارتی و یەکێتی خاوەنی هێزی پێشمەرگەی خۆیان بن و هێزی پێشمەرگە نەبێت بە هێزێکی نیشتیمانی یەکگرتو. هاوپەیمانان، هاوکاری هەموجۆری هێزی پێشمەرگە دەکەن، بە چەک و جبەخانە و مەشق و موچەی مانگانە و جۆرەها هاوکاری سەربازی و سیاسی تر، بەڵام ئەوەی کە خەڵکی کوردستان پێویستێتی و زۆر گرنگە وئەوان نایکەن،  هەوڵدانی جدیە بۆ یەکگرتنی هێزی پێشمەرگەی کوردستان. هەقە هەمومان دودڵبین لە هاوکاریەکانی هاوپەیمانان، ئەگینا هاوکاری راستەقینە و جدی هێزی پێشمەرگە و شەڕی دژ بە داعش، تەنها لە ریگای هێزێکی نیشتیمانیەوە دەکرێت. تا ئەم دو هێزە سیاسیە، ئەم دو یەکەیان هەبێت، ئاسۆی زیندەبەچاڵکردنی شەڕی ناوخۆ، لە ئارادا نیە و هەڵگیرسانی شەڕی کوردی – کوردی لە ئاسمانی کوردستاندا بە رونی دەبینرێت.  باشترە لێپرسراوانی هەرێم، چیتر باسی یەکگرتنی هێزی پێشمەرگە نەکەن، باسکردنی ئەو کێشەیە دوای ٣٥ ساڵ و چەندەها دوبارەکردنەوەی، گاڵتە کردنە بە عاتیفەی خەڵکی کوردستان، هەقی راستیەکە باسبکەن و نەسڵمێنەوە لێێ، ئەوەیش چارەنوسی پارتی و یەکێتی لەم قۆناغەدا بە مانەوەی یەکەکانی ٧٠ و ٨٠ وە بەندە، ئەمە راستیە زۆر تاڵەکەیە.  

دییە عەلی ئەمڕۆ 23ى 5ى 2021 بەردی بناغەی پڕۆژەیەکی گرنگ‌و ستراتیژی لەشاری سلێمانی دانرا کە ئەویش پڕۆژەی بەبازاڕکردنی گەنمی جوتیارانی هەرێمی کوردستانە بەهاوبەشی حکومەتی هەرێم‌و کەرتی تایبەت، بەبودجەی 122 ملیۆن دۆلار، پێشتریش ئەم پڕۆژەیە لەهەولێری پایتەخت دەستیپێکردووەو زیاتر لە70%ى پڕۆژەکە تەواوبووەو وابڕیارە بەمزووانە گەنمی جوتیارانی هەرێمی کوردستان وەربگرێت، هەروەها بڕیارە هەمان پڕۆژەش لەشاری دهۆک بینابکرێ. مەعلومی هەمومانە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێم لەکارنامەکەیدا هاتووە کە هەوڵدەدات سەرچاوەکانی داهات فرەچەشن بکات، ئەمەش وادەکات وڵات لەڕووی ئابورییەوە بەهێزبکات. ئەم پڕۆژەیە وێڕای ئەوەی ئاسایشی خۆراک دابیندەکات‌و هەم هانی جوتیاری خۆماڵی دەدات‌و دڵنیایی دەداتێ لەساخبونەوەی بەرهەمەکە، ئەمەش وادەکات جوتیار بەخەیاڵی ئاسودەوە پەرە بەکەرتی کشتوکاڵ بدات‌و داهێنانی تێدابکات. بەشێوەیەکی گشتیی کەرتی کشتوکاڵ‌و بازاڕ دەبوژێنێتەوە‌و هەلی کاری زیاتر دەڕەخسێنێ بەتایبەتی بۆ دەرچوانی زانستە کشتوکاڵییەکان کە ساڵانێکە دوای تەواوبوونی خوێندن لەماڵەوە دادەنیشن یاخود کارێکی ناچاری یان کارێک کەدڵخوازی خۆیان نییە دەکەن. لەلایەکی تریشەوە گوندەکان دەبوژێنێتەوەو کۆچی پێچەوانە دروستدەکاتەوە لەشارەکانەوە بۆ گوندەکان‌و کەرتی ئاژەڵداری بەهەموو جۆرەکانیەوە دەبوژێنێتەوەو کەلتوری پشت بەخۆبەستن دروستدەکات لەڕووی چۆنێتی‌و چەندێتییەوە، بەوەش ڕێگردەبێ لەچونە دەرەوەی سەرمایەی ناوخۆی بۆ دەرەوەو ڕێخۆشکەردەبێ بۆ بەستنەوەی هەرێم بەبازاڕەکانی جیهانەوە، سەقامگیریی خۆراکی‌و ئابوری‌و دارایی دروستدەکات‌و وڵاتەکەمان لەئابوری هاوردەکەرو هاوڵاتی بەکاربەرەوە دەگۆڕێ بۆ وڵاتێکی هەناردەکەرو هاوڵاتیەکی بەرهەمهێنەر. جوتیارانی هەرێمی کوردستان بەهۆی پێدانی گەنمەکانیان بەبەغدا لەساڵانی پێشووداو دواتریش دواخستنی شایستە داراییەکانیان زەبری کوشندەیان لەمتمانەی جوتیارانداو وای لەبەشێک لەجوتیاران کردووە واز لەکشتوکاڵ بهێنن، بۆیە ئەم پڕۆژەیە ئێجگار گرنگە بۆ گەڕاندنەوەی متمانەی جوتیاران، چونکە وەک وەزیری کشتوکاڵ لەوتارەکەیدا وتی:"دەستبەجێ جوتیاران شایستە داراییەکانیان وەردەگرن‌و وەک عێراق لەچاوەڕوانییەکی زۆردا نامێننەوە". ئەوە جگە لەو هەمووە بیانوەی ساڵانە بەپشکی هەرێمی دەگرن‌و غەدری گەورە لەجوتیارانی هەرێم دەکرێ لەلایەن بەغداوە، واتە جیاوازییەکی زۆر دەکرێت لەلایەن حکومەتی عێراقیەوە لەنێوان پارێزگا کوردییەکان‌و پارێزگاکانی تری عێراقدا، بۆیە ئەم پڕۆژەیە جوتیارانی هەرێم ڕزگاردەکات لەو دۆخە ناهەموارو ناجۆرەی عێراق. بایەخی کابینەی نۆیەم بۆ کەرتی کشتوکاڵ تەنیا لەسایلۆدا ناوەستێ، بەڵکو سێ کارگەی بنەتۆویش دروستدەکات، بەوەش کێشەی بنەتۆوی جوتیاران چارەسەردەکات کە بەپێی زانیارییەکان ساڵانە بە 80 هەزار تۆن مەزەندە دەکرێت‌و لەدەرەوەی وڵات هاوردە دەکرێ، بەوەش پارەیەکی زۆر دەگەڕێتەوە بۆ جوتیاران، چونکە چیتر پێویستیان بەبنەتۆوی دەرەوە نامێنێ. ئەوە جگەلەوەی لیژنەی نیشتیمانی تۆمارکردن‌و پەسەندکردنی بنەتۆ لەهەرێمی کوردستان دروستدەکرێ کە بەتوێژینەوەی زانستی باشترین جۆری بنەتۆو دیاریدەکات کە لەگەڵ کەشوهەوای کوردستاندا گونجاوە. هەر بەپێی زانیارییەکان بەرهەمهێنانی کشتوکاڵ لەماوەی کاری کابینەی نۆدا لە 1.5 بۆ لە8% بەرزبووەتەوە. مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەوتاری دانانی بەردی بناغەی پڕۆژەی بەبازاڕکردنی گەنمی جوتیارانەوە وتی "ئامانجمان ئەوەیە لەم پڕۆژانە نەک هەر بەشی پێویستی خۆمان بەرهەمبهێنین، بەڵکو دەمانەوێ هەناردەی دەرەوەشی بکەین، بۆ ئەوەی ببێتە بەداهاتێکی ترو تەنها پشت بەیەک سەرچاوە نەبەستین". مەسرور بارزانی ئەوەشی وت "ئێمە بەدوای دەستکەوتی کورتخایەنەوە نین، بەڵکو بیرمان بیرێکی ستراتیژییە، بۆ ئەوەی کوردستان لەڕووی ئابورییەوە بتوانێ لەسەر پێی خۆی بوەستێت، نەک تەنیا پێداویستییەکانی خۆی دابینبکات، بەڵکو ببێتە سەبەتەیەکی خۆراک بۆ ناوچەکەش". ڤلادیمێر پوتن سەرۆکی ئێستای ڕوسیا دەڵێت:"ساڵی یەکەمی کارکردنم بوو لەسەرۆکایەتی ڕوسیا ڕۆژێک ڕۆیشتم بۆ ناوچەی ڤۆڵگا، بۆ لای خەڵک‌و جوتیاری ناوچەکەو بەڵێنم پێدان هاوکاری جدیان بکەم لەباشترکردنی بەرهەمەکانیان‌و هەموو جۆرە هاوکاریەکیان بکەم". ڕاوێژکارەکانم پێیان وتم:"قوربان ئێمە کێشەوگرفتی زۆرمان هەیە ئیوەش تازە دێن کار لەکەرتی کشتوکاڵیدا دەکەن بڕۆن ئاوڕێک لەکێشە گەورەکانی تر بدەنەوە". منیش پێم وتن "بۆ تێرکردنی سکی خەڵکی پێویستە هاوکاری بەرهەمی ناوخۆ بکرێت، ئەگەر وانەکەین سکی خاڵی مێشکی بەتاڵ دروستدەکات مێشکی بەتاڵیش کۆیلایەتی‌و پاشکۆیەتی دروستدەکات". بهێڵن وەرزێرەکان بچێنن‌و بەرهەمەکانیان زیادبکەن، ئەگەر وانەکەن ڕۆژێک لەبەرامبەر بێگانە دەستپاندەکەنەوەو ئەوانیش خواردنی خراپ‌و بەسەرچوتان پێدەدەن جەستەو ڕۆحی کۆمەڵگاکەمان پیس دەکەن". هەرچەندە ئەم هەنگاوەی کابینەی نۆیەمی حکومەت هەنگاوێکی گرنگە، هاوشانی ئەوەش ناکرێ کەرت‌و سێکتەرەکانی تر فەرامۆشبکرێ، بەڵکو بۆ ئەوەی وڵاتێ لەسەر پێی خۆی بوەستێ‌و بەهێزبێت‌و بەرگەی قەیران‌و نەهامەتی‌و ڕووداوی سروشتی‌و تەواوی دەردو بەڵاکان بگرێت، پێویستە سێکتەرەکانی تر یان کەرتەکانی تر بەتایبەتیش کەرتی پیشەسازی بەیاخی پێبدرێ بەوەش ئابورییەکی بەهێز بینا دەکرێ‌و ئابوری بەهێزیش سەرەکیترین بنەمایە بۆ دەوڵەت‌و پێشکەوتنەکانی.

 هیوا سەید سەلیم   لەسەر بڕیاری حکومەتی هەرێمی کوردستان، بۆ مانگی ئایاری ئەمساڵیش وەک مانگەکانی دیکە، حکومەت بە زەقەی چاوی مووچەخۆرانی هەرێم  بڕی ٢١٪ لە مووچەی فەرمانبەران دەبڕێت. بڕینی مووچە کە زۆرێک لە خەڵکی بە (لێدزین) ناوی دەبەن، لە ئێستادا بە هۆی چەندین هۆکار کە ئاماژەیان پێدەکەین هیچ بیانویەکی بۆ نەماوە.  وەک دەزانرێت لە ئێستادا باری قورسی سەر شانی خەڵک تەنیا لێبڕینەکە نیە، بگرە لێکەوتەی ئەو بارودۆخەیە کە بە هۆی لێبڕینی مووچە، گرانبوونی بەهای دۆلار و کەم بوونەوەی داهاتی تاک درووست بووە. ئەو کاتەی کە کابینەی نۆیەم دەستپێشخەری کرد بەوەی پاشەکەوتی مووچەی  گۆڕی بە لێبڕین،  بیانووی بۆ لێبڕینەکە ئەوە بوو کە نرخی نەوت دابەزیوە، حکومەت داهاتی بەهۆی پەتای کۆرۆنا نزیک بۆتەوە لە کەمترین رێژە. بۆیە ئەگەر ئەو بیانووەی حکومەتی هەرێم بۆ ئەو ساکە کە بڕی داهاتی فرۆشی بەرمیلێک نەوت لە نزیکی ٢٥ دۆلار بووبێت رێگای تیدەچوو، وا لە ئێستادا نەوت گەیشتۆتەوە سەرووی ٦٥ دۆلار.  واتا بۆ هەر بەرمیلێک ٤٠ دۆلار لە نرخەکەی بەرزبۆتەوە، ئەی چ ڕەوایە کە لێبڕینەکەتان هەر بەرێژەی ٢١٪ بەردەوام بێت؟ ئەوەیان بە تەنیا نموونەیەکی زەقە سەبارەت بە نەمانی بیانووی لێبڕین، باس لە داهاتی ناوخۆ و زیادبوونی باج و سەرانە ناکەین، کە وەک بارێکی قورس خراوەتە سەر شانی هاولاتیان. هەموو لایەک دەزانین حکومەتی هەرێم داهاتەکەی بە دۆلارە، چەند مانگێکە لە لایەن بانکی ناوەندی عێراقی بەهای دۆلار بەرێژەیەکی بەرچاو لەبەرامبەر دیناری عێراقی بەرزکراوەتەوە،  کە ئەوەشیان لە بەرژەوەندی حکومەتی هەرێمە، لە بەرامبەردا حکومەتی هەرێم سەرجەم سەرفیاتەکانی بە دینارە، تەنیا لە گۆڕینەوەی دۆلار بە دینار چەند مانگێکە حکومەت قازانجێکی زۆر دەکات. لە بەرامبەر هەموو ئەو داهاتەی کە لەو چەند مانگە هاتۆتە ناو خەزێنەی حکومەتی هەرێم  کەچی دەبیرێت  تا ئێستا حکومەت نایانەوێت ئەو لێبڕینە زاڵمانەی  لەسەر فەرمانبەران هەڵگرێت.   بۆیە دەڵێین زاڵمانە چونکە لێبڕینەکە و ئەو گۆڕانکاریانەی کە لە بەهای دۆلار و دینار کراوە چەند قات باری سەرشانی هاولاتیانی قورسترکردووە، کە حکومەت تەنیا لێبڕینەکە دەبینێت ئەگینا باجی خەڵکەکە زۆر زیاترە لە لێبڕینی ٢١٪. وەک دیارە مووچەخۆران لە لایەک داهاتیان بە رێژەی ٢١٪ کەمکراوەتەوە، زۆربەیان داهاتەکەیان بە دینارە، دیناریش لە بازاڕ بەهۆی بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار هێزی کڕینی (قوەی شرائی)  زۆر دابەزیوە، زۆربەی کالاکان کە لە بازاڕن بە دۆلار دەفرۆشێتە کریار، هەریەک لەو کاڵایانە بە رێژەیەک نرخیان چۆتە سەرەوە. واتا ئەگەر داهات و سەرفیاتی خەلکی کوردستان بە (نسبە و تناسب) وەرگرین ئەوسا تێدەگەین کە لێبڕین چ ئاریشەیەکی ئابووری بۆ خێزانی کوردی درووست کردووە. چەند مانگێکە یاسای بودجە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەنگی لەسەر دراوە، خەڵکی  چاوەڕوان بوون بە جێبەجێکردنی ئەو یاسایە ئیدی ئەو ستەمەی کە حکومەت بەلێبڕینی بەشێک لە مووچەکەیان لێیان دەکات لەسەریان هەلگرێت.  بەڵام ئاماژەکان ئەومان پێدەڵێن کە هیچ یەک لە هەرێم و ناوەند جدی نین لە جێبەجێکردنی یاسای بوودجەی ساڵی ٢٠٢١، هەر بۆیەشە لە کاتی خۆی نووسیمان کە هەرێم و ناوەند ریکەوتوون تا رێکنەکەون!! فەرمانبەرانی هەرێم دەبێت چاوڕوانی ئەوە بن  کە یاسای بودجە دەچێتە بواری جێبەجێکردنەوە ئەویش ئەگەر جێبەجێ بکرێت، ئەگینا وا بڕوات حکومەتی هەرێم زۆر بێ باکانە بە بەردەوامی  ٢١٪ مووچەی فەرمانبەران بەدەر لە یاسا گلدەداتەوە. ئەوەشی کە وا دەکات حکومەت لەو سیاسەتەی بەردەوام بێت،  بێدەنگی خەڵکەکەیە بەگشتی و مووچەخۆران بە تایبەتی.  چونکە دەرکەوت ناڕەزایی ژمارەیەکی کەم لە چین و توێژەکانی کۆمەڵگا لە بەرامبەر لێبڕینی مووچەکەیان نابێتە کارتی فشار لەسەر بەرپرسانی هەرێم، و نە ئەو دەنگە بە رێژە کەمانەی ناو پەرلەمانی کوردستان گوێیان بۆ دەگیرێت، بۆیە چارەسەر لە هاتنە دەنگی هەمووانە لەبەرامبەر ئەو بارە قورسەی  کە کەوتۆتە سەر شانی خەڵک.

حلمى رەسول رەزا عێراقی دوای سەددام كە بەعێراقی نوێ دەناسرێتەوە، دیوێكی تری ناشرینی حوكمرانی عێراقە كۆنەكەیە، لەهەژدە ساڵی رابردوودا هەرچی دروشم و بەڵێنی سەوزو سوربوو درا بەخەڵك، بەڵام ئاكامەكەی ئەوە دەرچوو، كە ئێستا سەرۆك كۆمار لەپەیامەكەیدا باس لە دزینی زیاتر لە 150 ملیار دۆلار دەكات و بۆ ئەو مەبەستەش پرۆژە یاسایەك دەنێرێتە پەرلەمان تا بەشێوەیەكی یاسایی بەرووی ئەو نادادی و تاڵانییە ببنەوە.  ئەوەی سەرۆك كۆمار كردی و ئاشكرای كرد لە مێژووی عێراقی كۆندا مەگەر لە یاسا دێرینەکانى  "سۆمەری و ئەکەدیەکان" بینرابێت، رەنگە جیاوازیەكەوە ئەوەبێت ئەوان یاساكانیان بەناوی خوداوە نوسیوەو بە پیرۆز داویانەتە قەڵەم، ئەوەی دكتۆر بەرهەمیش نەیاری ئەوانەیە كە بەناوی ئاین و نەتەوەوە دونیای سیاسی و ئاینی و بازرگانیانیان تێكەڵ كردوە.  ئەکەدیەکان و بەتایبەتیش حامورابى یاساکانى کە لە ٢٨٢ مادە پێک هاتبوو بنەماى (سزا) یاخود " العین بالعین والسن بالسن، والبادي أظلم) ى خستە بوارى جێبەجێکردنەوە، هۆکارەکەشى ئەوە بوو کە لە جێبەجێکردنى بنەماى قەرەبوکردنەوەکاندا کوڕو کچ و بنەماڵەى دەوڵەمەندەکان بە پارەو سامان لە دەستى یاسا دەرباز دەبوون، بۆیە ئەکەدیەکان سزایان بەباشتر زانى تاکو هەمووان بە یەکسانى لێى بسەڵمنەوەو تا ڕادەیەکى باشیش توانیان سەرکەوتن بەدەست بهێنن، لەپرۆژەكەی سەرۆك كۆماریشدا، وادەردەكەوێت بەئاگاییەوە لەسەرەوە لە زومرەی سیاسی و دەسترۆیشتوەوە دەستی پێكردوە، چونكە دەزانێت لەعێراقی نوێ ماسیەكە لەسەرەوە بۆگەنی كردوە.  هەر توێژەرێکى سیاسى یان کۆمەڵایەتى بیەوێ هەروا سەرپێى بەسەر ئەو پرۆژەیەدا گوزەربکات کە ئەمرۆ سەرۆک کۆمارى عێراق بەناوى یاساى " گێڕانەوەى پارەو سامانى دزراوو بە تاڵانبراوەکانى عێراقى بۆ دەرەوەى وڵات" پێشکەشى پەرلەمانى کرد؛ واى لێکدەداتەوە ئەم شێوازەى پێشکەشکردنى پرۆژەیە وەک هەر پرۆژەیەکى دیکە پشتگوێ دەخرێ و زیاتریش دەچێتە چوارچێوەى موزایەدەی هەڵبژاردنەوە. ئەوا بەهەڵەدا چووە، مێژوو ئیش لەسەر فاكت و دیكۆمینتەكان دەكات، بۆیە هەركەس بەراشكاوی و راستی پشتیوانی لەم پرۆژەیە بكات، ئەوا ناوی دەچێتە ئەو مێژووەوە كە نەك خۆی؛ منداڵ و نەوەكانی ئایندەشی دەتوانن شانازی پێوەبكەن" چونكە ئەگەر تەماشاى خاڵەکانى نێو پرۆژەکە بکرێت، هەست بەوە دەکرێ هەرچی رێکارە یاساییەکانە لە ناوەو دەرەوەى وڵات رەچاو کراوەو بە وردى حسابى بۆ کراوە، هەرچى دامودەزگاو ئیدارەى وڵات هەیە خراوەتە بەردەم بەرپرسیارێتى مێژوویى چەندین ساڵەى حوکمڕانى دواى سەددام حسێن، تەنانەت ئەوانەشى کۆچى دواییان کردوە بە خۆیان و ماڵ و منداڵیان و هاوڕیکانیشیان لێى دەرباز نابن. دەكرێ بەبێ هیچ گومانێک هەموو ئەوانەی خۆیان بەدژی گەندەڵی و نادادی دەزانن راشكاوانە پشتیوانی لەم جۆرە پرۆژانە بكەن" كاری یاساناسان و توێژی رۆشنبیرانە چاو لەو راستییە نەنوقێنن و بەدەر لەهەر سەرجێك كە لەسەر دۆخی سیاسی هەیانە، ئەم پرۆژەیە بۆ گۆڕینى کۆسیستەمى بەڕێوەبردنى وڵات ببینن، دیارە مەرج نییە هەنگاوەكان بێ بەربەست تێپەرن و توشی شكست نەبێت، بەڵام هەرچۆنێك بێت، ئەوەی دكتۆر بەرهەم كردی جێگەی شانازییە نەك بۆخۆی و حزبەكەی بەڵكو  بۆهەموو ئەو دەنگە ئازادیخوازو دادپەروەرانەی لەناو عێراق و كوردستان لەدژی ئەم گەندەڵی و تاڵانییە بەرز بووەتەوە.  هەروەتر، ئەم پرۆژەیە بۆ بەغدا چەند گرنگى هەیە، دەیان ئەوەندەش بۆ هەرێمى کوردستان گرنگترە چونكە گەر ئەوان گەندەڵی و تاڵانی بەتەواوەتی نەیانخنكێنێ بەوەى خاوەن دەوڵەتن، ئەوا بۆ ئێمە گەندەڵی لە تیرۆر مەترسیدارترە و رەنگە ببێتە هۆى نابووت بوونی هەموو ئەودەستكەوتانەی تا ئەمرۆ بەدەست هاتوون.

فاروق ڕەفیق   بێ ڕووپامایی و ڕاشکاوانە دەڵێم نەخێر، سەد جار نەخێر. ئێستای ئەم جڤاتە چ لە ڕووی فیکری و چ لە ڕووی سیاسی و ڕۆحی و کولتوورییەوە، نەک هیچ ئامادەییەکی نییە بۆ بیرکردنەوە لە نووسینەوە و داڕشتنی دەستوور، بگرە سەرقاڵی دروێنەکردنی شکستە پەیدەرپەییەکانی پەنجا ساڵەی خۆیەتی و لەناو گێژاو و میحنەتی چەندین قەیرانی وجوودیدا سەرلێشێواوانە و عەبەسییانە و نائومێدانە گێژووێژ دەخوڵێتەوە. دەرهەق ئێستا بە کورتی ڕای خۆم لە چەند خاڵێکدا دەخەمە ڕوو: ١_ وەک ئەوەی لە "کتێبی وێرانەخاکی شۆڕشگێران"دا و وەک شاهیدێک بە وردی نیشانم داوە، کە شێوازی حوکمرانیی (٣٠ ساڵە)ی کوردی و ئەو ئەزموونە، نەک شکستی خواردووە، بەڵکو یەکێک لە مۆدێلە هەر قێزەونەکانە و لێوانلێوە لە ستەمکاری و بێئابڕوویی سیاسی و گەندەڵی و کەوتنە گەورەکانی خستووەتە سەر خەرمانی ئەزموونە زۆر زۆر خراپەکانی حوکمڕانی لە مێژووی مرۆڤایەتیدا. لە ڕاستیدا ئێستا گەورەترین خزمەت بە مێژوو و بە مرۆڤایەتی ئاگادارکردنەوەی گشت ئازادیخوازان و عاشقانی دادپەروەرییە لە جیهاندا، لە شکست و ناشیرینی و کەوتن و کەڵکەڵە ترسناکەکانی ئەم بەناو ئەزموونە. ئاگادارکردنەوەی جیهان لەو بێڕێزییە گەورەیەی لێرەوە و لەم جوگرافیایەدا کراوە و دەکرێ دژ بە مرۆڤ و دژ بە سیاسەت و دژ بە گشت پرەنسیپ و بەها مەزنەکان، دەبێت جیهان بزانێت کە  ئەم  بەناو ئەزموونە حوکمرانییە هیچ نییە جگە لە لاقەکردنی خودی بوون و ژیان لە لایەن چەند هێزێکی شاخاوییەوە. ئێستا پرسیارەکە ئەوەیە: کێ دەستوور دەنووسێتەوە و بۆ کێ دەنووسرێتەوە؟ ئەم شکست و کەوتنە گەورەیە بە دەستوور چاک دەبێت؟ دەستوورێکیش ئەو بەناو ''سیاسەتمەدارنە'' بینووسنەوە، کە دامەزرێنەری گشت ئەو ئابڕووچوون و کەوتنانەن! ٢_ کەشوهەوای گشتی و فەزای گشتی و فەزای مەجازی لە لایەن هێزە ڕیاکتێڤ (ئیرتیجاعی)ی ئیسلامییەوە داگیر کراون، شەپۆلێکی سەلەفییەت و بیڕورای ئیخوانی باڵی بەسەر ژیانی ڕۆحی و کولتووری و ژیانی ڕۆژانەی هاونیشتمانیان لەم هەرێمەدا کێشاوە، کە بوغزێکە، ڕق و کینەیەکە، دژ بە ‌هەڵکردن (تسامح)، دژ بە پێکەوەژیان، دژ بە ئازادییەکان، دژ بە خودی کولتوور و مرۆڤ و تاک و ئازادی و هەر بەهایەکی ژیاری. ئیسلامگەراکان چ فەزایی گشتی و چ فەزای مەجازییان داگیر کردووە کە یەکێک لە بەرەنجامەکانی ئەم داگیرکارییە پووکانەوەی ماناکانی بوون و ژیانە، پووکانەوەی خودی ئازادی و خودی بیرکردنەوەیە، ئابڕووبردنی خودی ژیانە. نووسینەوەی دەستوور لەم کاتەدا بە لەبەرچاوگرتنی هەژموونی ئیسلامگەراکان و شکستی ''ناسیۆنالیزمی کوردی'' و شکستی بەناو ''ڕۆشنبیران''، دەستوورێکی لەو چەشنە دەبێتە بەیاننامەیەک یا ڕەچەتەیەک بۆ شکستەکانی دوایی و دەبێتە کۆت و زنجیرێک لە مل و دەست و قاچی نەوەکانی داهاتوودا، وەک ژەهرێک دەکرێتە خەڵاتی مرۆڤەکانی ئەم وڵاتە و دەبێتە ڕەچەتەیەک بۆ دامەزراندنی '' ئیمارەتێکی ئیسلامی'' لە چەشنی حوکمڕانییەکەی تاڵیبان لە ئەفغانستان و دەوڵەتی تیرۆریستی ئیسلامی لە سووریا و عێراق (داعش) و حوکمرانیی ئیسلامییەکان لە سۆماڵ و سودان (کە ئەمەی دواییان سی ساڵی ویست تا سودانییەکان خۆیان لە ئیخوانەکانی ئەوێ ڕزگار بکەن، ئەگەر ڕزگار کرابن!). ٣_ هەژموونی ''حیزبی کوردی'' بەسەر ژیانی کولتووری و سیاسی و ڕۆحی و ئابووریی ناو جڤاتی کوردی و دەستتێوەردانی لە گشت سێکتەر و کایەکانی ژیانی سیاسی و حوکمرانی، خۆی لە خۆیدا کارەساتێکی گەورەی ژیاری و کولتووری و سیاسییە. ئێستا حیزب بڕیاردەری هەموو شتێکە، یاسا، کولتوور، زمان، سیاسەت، ئیدارەکردنی بازاڕ، ژیانی کۆمەڵایەتی و ژیانی خێزان... جومگەیەک نەماوە لە ژیانی ئەم جڤاتەدا حیزب داگیری نەکردبێت، نەیشێواندبێت، لە پەلوپۆی نەخستبێت، داینەماڵیبێت لە گشت ماناکان. بەڵام خۆی چییە؟ حیزبی کوردی بەرجەستەبووی جەهلێکی موڕەکەبە لەم دەڤەرەدا، واتا نازانێت کە نازانێت. حیزبی کوردی لە هیچ شتێک نازانێت، جگە لە گەندەڵی و بێڕێزیکردن بە خودی جڤاتی کوردی، بەڵام وێرای ئەمەش ''مامۆستا'' و ''ڕابەری'' جڤات و گشت کایەکانە. هەر ئەمەشە مەرگەساتی جڤاتی کوردی. حیزبی کوردی نمایشکردنی نەخوێندەواری و بێکولتوورییە. ئێستا و لەم کاتەدا، ئەم دامودەزگا لێوانلێو لە بیرنەکردنەوە و نائاگایە لە سیاسەت، دێت و دەستوور دەنووسێتەوە. بۆ لیژنەی داڕشتنەوەی دەستوور کادرە نەخوێندەوارەکانی خۆی، واتا هیی حیزب دەنێرێت. ئێمە پێشتر شاهیدی ناو و کەسایەتییەکانی لیژنەکەی پێشووتر بووین، هەندێکیان لە ڕووی حەرفییەوە نەخوێندەوار بوون، وەک نوێنەرەکەی هێزێکی بەناو ئۆپۆزیسیۆن لەو کاتەدا. باشترینیان فاشیست بوو، کە نوێنەری هێزێکی ئیسلامی بوو، ئەو پیاوەی هەڕەشەی کرد کە ''دوو مزگەوت دەهێنمە سەر جاددە''، دژ بەو واژۆیانەی بۆ دەستوورێکی مەدەنی کۆ کرابوونەوە، کە ئەو لێدوانە گەورەترین سووکایەتی بوو بە مزگەوت و ئیمانداران، کەچی کەسێک ورتەی لێوە نەهات. بەڵگەیەکی دیکەی بۆچوونەکانمان ئەو گاڵتەجاڕییە بوو کە لە زانکۆی کوردستان_هەولێر (١٩/٥/٢٠٢١) وەک کۆمێدیایەک خۆی بەیان کرد. ئەکتەرەکانی ئەم گاڵتەجاڕییە بەناو ''سیاسییەکان'' بوون، بۆ هەزارەمین جار بە ئێمەیان گوت چ مەهزەلە و چ مەسخەرەیەکن و چ کۆمیدیایەکی بێ ڕازونیازن (بۆ ئەوەی جیایان بکەمەوە لە هونەری کۆمێدیای ڕەسەن)، شەکەرۆکەیەکیان نوکتەی دەگێڕایەوە، یەکێک لەو لێبۆکانە بە کردار سەرقاڵی تەمەلووق (ماستاوساردکردنەوە) بوو، بەڵام ترسناکترینیان ئەو ستەمکارە بوو کە دەیگوت ((دەستوور بۆ سەد ساڵ نانووسرێتەوە، هەر چوار ساڵ جارێک دەبێت بگۆڕدرێت)). (گەر هەڵەم نەکردبێت وا بزانم گوتی دەیگۆڕین)، ئێستا بەو ستەمکارە دەڵێم؛ دەستووری ئەمریکی ٢٣٢ ساڵ بەر لە ئێستا، لە لایەن کۆمەڵێک سیاسەتمەداری بلیمەتی شارەزای فەلسەفە و قانوون و شارستانێتیی یۆنان و ڕۆم و ڕێنسانس و ڕۆشنگەری نووسراوەتەوە. ئەو دەستوورە موعجیزەیەکی دونیای مۆدێرنە و تا ئێستا بە باشی کار دەکات، گەر چەپەکان بهێڵن لە ئایندەشدا ئیش دەکات. باوکانی دامەزرێنەری ئەمریکی (پێچەوانەی بەناو سیاسەتمەدارە گەمژەکانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، تیژبین بوون، بیرمەند بوون، چاویان لە ئایندە بڕیوە، بۆ چوار ساڵ دەستووریان نەنووسیوەتەوە و بە میزاجی خۆشیان نەیاننووسیوەتەوە). ئەوان مێژووی خۆرئاوایان خۆێندووەتەوە، فەلسەفە و فەلسەفەی قانوونیان خوێندووەتەوە، مۆدێلەکانی حوکمڕانییان خۆێندووەتەوە، یەکەم شت ویستوویانە ئەو میکانیزمانە دابڕێژن  بۆ ڕێگەگرتن لە ستەمکاریی ئایینی، هەروەها ڕێگەگرتن لە دیموکراسیی حەشامات، کە مۆدێلەکەی ئەسینایە. هاتوون سوودیان لە مۆدێلی ڕۆم وەرگرتووە، بە زیادکردنی ''سەنەت'' (ئەنجوومەنی پیران) بۆ مەجلیسی نوێنەران کە لە سەنەتدا زۆرینە ١+٥٠ نییە، بەڵکو ٦٧%ی دەنگەکانە، ئەوان یۆنان و ڕۆمیان خوێندووەتەوە، شارەزایەکی باشی سەدەکانی ناوەڕاست و مەحاکمی تەفتیش و زوڵمەکانی  ئایین بوون. ئاگاداری مۆنتسکیۆ و جۆن لۆک بوون، واتا شارەزای فەلسەفەی کلاسیک و مۆدێرن بوون، ئەوسا ١٢ ساڵ گفتۆگۆیان کردووە تا دەستوورێکی ٣ لاپەڕەییان نووسیوەتەوە. ئێستا ئەم شەکەرۆکانە کە هیچ یەکێکیان نە لە فەلسەفە، نە لە  قانون، نە لە  فەلسەفەی قانوون، نە لە مێژوو، نە لە مۆدێلەکانی حوکمڕانی ئاگادارن، دێن و ''دەستوور'' بۆ ئێمە دەنووسنەوە؟ بەڵام ئەو بەناو ''سیاسەتمەدارە''، کە ڕابردوویەکی ترسناکی هەیە، بۆ گوتی دەبێت دوای چوار ساڵ بیگۆڕین؟  بە ڕاشکاوی دەڵێم ویستی بڵێت: ''ئێمەی ئیسلامگەرا ئەو کاتەی بە تەواوی حوکمڕانیمان گرتە دەست، دەستوورەکە تووڕ هەڵدەدەین و لە شوێنی، شەریعەتی ئیسلامی کە ئامادە و ئەبەدی و ئەزەلییە، دادەنێین. کێش قسە بکات، بە شمشێر لە ملی دەدەین. کەواتە هیچ هەلومەرجێک لە ئێستادا و لە ئایندەیەکی نزیکیشدا لەبار نییە بۆ نووسینەوە دەستوور. لە هەمان کاتدا نابێت و کاری کردن نییە نووسینەوەی دەستوور بەم کۆمەڵە زۆمبییە بسپێرین (واتا کادرانی ئەحزابی کوردی و ئیسلامی). خاڵێکی جەوهەری کە نابێت لە یادمان بچێت، ئەویش ئەوەی کە ڕۆشنبیر و توێژەری شارەزامان نییە لە بواری دەستوور نووسیندا. ئەوانەی ئیدیعای ئەوە دەکەن کە شارەزای دەستوورن، هیچ شتێک دەربارەی فەلسەفە و فەلسەفەی قانوون نازانن، لەبەر ئەوەی حیزب بە تەنیا پەنا دەباتە بەر زۆمبییەکانی خۆی بۆ نووسینەوەی دەستوور، ئەمەش کارەساتی کارەساتەکان دەبێت و هیچی دیکە. با بپرسین کێ دەتوانێت لە لیژنەی نووسینەوەی دەستووردا بەشدار بێت؟ گەر ڕۆژێک بڕیار بێت دوای ڕەوینەوەی هەژموونی ئیسلامگەراکان و ڕەوینەوەی هەژموونی حیزبی کوردی، چاکترە بڵێم؛ کردنی '' ئەحزاب لە کوردستان'' بە حیزبی سیاسیی ناهەژمووگەرا، کردنیان بە حیزبی قانوونی، کردنیان بە دامودەزگای مەدەنی، داماڵینیان لە کەڵکەڵە فاشیستی و  ستەمکارییەکانی، کە تا گەردن نوقمی بوون، لەو هەلومەرجەدا نە لە دوور نە لە نزیک، نابێت کەسانی ''حیزبی'' لەو لیژنەیەدا بن. دەبێت کەسانێک کە پەروەردەکراون (educated)، لەسەر فەلسەفە مەشقیان دیبێت، فەلسەفەی سیاسی، فەلسەفەی قانوون، دواجار دەبێت شارەزای ئەو بەشەی قانوون بن، کە پەیوەندیدارە بە دەستوورەوە، لە پاڵ ئاشنابوونیان بە مێژوو و مێژووی حوکمڕانییەکان لە خۆرئاوا، بێگومان لە جیهانی ئیسلامیدا نموونەی پرشنگدار نییە، هەروەها دەبێت ئاشنا بن بە دەستووری کۆمەڵێک وڵات، لەوانە ئەمریکی، کەنەدی.  ئەرستۆ ئەو کاتەی ''دەستووری ئەسینا'' دەنووسێتەوە، کۆپیی ٨٩ دەستووری نووسراوی لە بەردەستدا دەبێت، ئەوسا دەستوورێک بۆ ئەسینا دەنووسێتەوە.  لە ئێستادا هیچ یەک لەو هەلومەرجانەی نین، نە لە ڕووی میزاجی گشتییەوە، نە لە ڕووی ڕۆشنبیری و کولتووری و فیکرییەوە، ئامادە نین. هەر لە بنەڕەتدا بیرکردنەوە لەم جڤاتە بە ئاستی مەحاڵ گەیشتووە. "تێگەیشتن" کە مەرجی بیرکردنەوەیە، لە هیچ کایەیەک لە کایەکاندا ئاسەواریشی نییە. دەی گەر بەنیازن کۆمەڵێک زۆمبی دەستوورتان بۆ بنووسێتەوە، فەرموون با زۆمبی دەستوور بۆ زۆمبی بنووسێتەوە.

سابیری سەندیکا ‎ ھەبوونی ھەڵبژاردن وەک مەرجێک بۆ بوونی دیموکراسی بەس نییە. زۆرجار ھەڵبژاردن لە لایەن ڕژێمە تۆتالیتارەکان ودیکتاتۆرەکان بۆ خۆشاردنەو لەژێر پەردەی دیموکراسی بەکارھێنراوە. ئەمەش بە چەندین ڕێگەی جۆراوجۆرە ڕوو دەدات: مێژوو شەرم لەکەس ناکات ژیان چایەکی تاڵە کردەوەکانیش شەکرە کەوچکە چاکەش بەدەست خۆتەوەیەوە تۆبڕیار دەدەیتبەتاڵی بمێنێتەوە یان شیرینی کەیت! حکومەت و حزب لە عێراق و کوردستان وا تێدەگەن کە ھاوڵاتیان لە دورگەی واق واقدەژن ئازادییەکەی سلێمانی لە زیندانەکەی هەولێر و دھۆک ترسناکترە هەر سیاسەتێك ئەخلاقی تێیدانەبوو ،وڵات وێران وهاوڵاتیان دەخاتە دۆزەخی زەمینەوە ،وەك ئەوەی لەكوردستان و عێراق هەیە .  ‏لەکاتی هەڵبژاردن لە کوردستانی عێراق تەزویر دەکەن، ویژدان دەکڕن و خەڵکیش دەترسێنن جاری واهەیە هەڵبژاردن بۆچەواشەکردن و  خۆڵکردنەچاوە بەزۆری زۆرداری  و بە پارە دەنگ بەخەڵک بدەیت، ئەمە کەی دیموکراسییە دۆخی ھەرێم وعێراق، پەیوەندی نێوان لایەنە سیاسییەکانی ھەرێم و ھەڵبژاردنەکانی داھاتووی عێراق پێویستە‎ ھەوڵەکان بۆ تێپەڕاندنیگرژی و ناکۆکییەکان و رەخساندنی زەمینەی دیالۆگی بونیادنەرانە لەسەر بنەمای لێکتێگەیشتن و بەرژەوەندی ھاوبەش کەسەقامگیری سیاسی، ئەمنی و کۆمەڵایەتی لێبکەوێتەوە. بڕیاروایە لە رۆژی ١٠ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵدا، هەڵبژاردنیپێشوەختەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەڕێوەبچێت، كە بڕیاربوو لە ٦ی ٦ی حوزەیرانی ئەمساڵدا ئەنجامبدرێت، بەڵامحكومەتی عێراق بە هۆكاری تەواونەبوونی ئامادەكارییە پێویستەكان بۆ هەڵبژاردن، كاتەكەی دواخست.  ‎ نەگبەتیەکەی کورد لەوەدایە لەخەمی بەدبەختی خۆیدانیە " باشترە  بۆ زیندووەکانی ژیان بگریەین نەک بۆ مردووەکان.." بۆچارەسەرکردنی کێشەکان و گەیشتن بە رێککەوتن لەبارەی حکومڕانی لە ھەرێم و یەکخستنی ھێز و تواناکان ‎بۆ دروستکردنییەکڕیزی و کۆدەنگی نیشتمانی لەسەر ئەو پرسانەی رەھەندی نەتەوەیی و نیشتمانییان ھەیە.  ‎ ھەنگاوەشی گەڕاندەوە بۆ دروستکردنەوەی متمانە و ھاوسەنگی و شەراکەتی راستەقینە لە بڕیاردان و ئیدارەدان و گۆڕینیسیستمی سیاسی لە ھەرێم کە ئەمە خواستی ئەمڕۆی کۆمەڵانی خەڵکە. بڕیاره‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانی به‌ڕێوه‌بچێت، له‌ بارودۆخێكیپڕ ململانێی ناوخۆیی و ئیقلیمی له‌و وڵاته‌، كه‌ ئێستا په‌رش و بڵاو و پارچه‌ پارچه‌یه‌، هه‌ڵبژاردنێك كه‌ چاوەڕێی هیچگۆڕانكاریی و ئاكامێكی ئەوتۆی لێناکرێت بۆ خەڵکی عێراق بە گشتی و بە تایبەتی ھەرێمی کوردستان، كه‌ ماوه‌ی‌ چەندینساڵه‌ به‌ده‌ست شه‌ڕی و ناڕه‌زاییه‌وه‌ ده‌ناڵێنن،لەکاتی هەڵبژاردن تەزویر دەکەن، ویژدان دەکڕن و خەڵکیش دەترسێنن.  ‎ لەلایەک رژێمی ئێران لە پێناو دانوسانەکان بەشێوەی ئاشکرا بە میلیشیاکان دەڵێت بوەستە و بە نهێنی دەڵێت موشکە هەڵبدە!،رژێمی ئێران دەھەوێت لە و رێگاوە دەرکردنی هێزە ئەمریکیکان لە تەواوی جوگرافیای عێراق بە جوگرافیای هەرێمیکوردستانیشەوە. ھەڵبژاردن لە کە بارودۆخی کۆمەڵایەتی و ئابووری و فەرهەنگی لەخۆدەگرێت، کە ریگە بە هاوڵاتیان دەدات چارەنووسیسیاسی بە ئازادی و یەکسانی دیاریبکەن پرسی تەبایی و پێکەوەژیانی نێوان نەتەوە و پێکهاتەکان لە کوردستانی عێراق‎گرینگە لایەنە سیاسیەکانیعێراق لەگەڵ ئازادی رادەربڕین و پاراستنی بنەماکانی ئازادی و کەلتووری یەکترقبووڵکردن وپێکەوەژیانی ئاشتییانەیە.  پێستە لە عێراق بەگشتی و کوردستان بەتایبەتی‎ ئەنجامدانی ھەڵبژاردنێکی پاک و بێگەرد کە دووربێت لە دەستێوەردان ولەکاتی خۆیدا ئەنجامبدرێت و نەتەوە یەکگرتووەکانیش رۆڵی چاودێر ببینێت. بەڵام ئەگەر بیت و رێگه‌ نه‌دان به‌ رێكخراوه‌نێودەوڵەتییەکانیش بۆ چاودێریكردنی هه‌ڵبژاردنه‌كە، ئه‌وا هه‌م له ‌ناوخۆ و هه‌میش له‌سه‌ر ئاستی نێوده‌وڵه‌تی ره‌نگدانه‌وه‌ی‌ باشینابێت، چونكه‌ مه‌به‌ست لێی خۆڵكردنه‌ چاو و نیشاندانی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ گه‌لی عێراق و کوردستان، وه‌كو گاڵته‌جاڕی لێی ده‌ڕوانرێـت،ئه‌نجامه‌كه‌شی هاوشێوه‌ی‌ ئه‌و هه‌ڵبژاردنانه‌ ده‌بێـت كه‌ له ‌وڵاته‌ دیكتاتۆرییه‌كاندا دووباره‌ ده‌بنه‌وه‌، كه‌ تێیدا سه‌رۆك رێژه‌ی‌ زیاترله‌ ٪90 ده‌نگی هاووڵاتیان به‌ده‌ست دەهێنێـت.  پرۆسه‌ی‌ سیاسی له‌و وڵاته‌ و هه‌نگاونان بۆ كۆتایی هێنان به ‌ململانێكان، هیچ پێشكه‌وتنێكی به‌خۆوه‌ نەبینیووە و پێویسته‌ده‌ستوورێكی نوێ له‌و وڵاته‌ بنووسرێته‌وه‌، ئه‌مه‌ چ جای ئه‌وه‌ی‌ ده‌بێت نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان سه‌رپه‌رشتی هه‌ڵبژاردنه‌كان بكات ورێكخراوه‌ نیودەوڵەتییەکانیش چاودێریی پرۆسه‌كه‌ بكه‌ن و پێوه‌ره‌ باڵاكانی شه‌فافیه‌تیش له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا ره‌نگ بداته‌وه‌. گۆڕانکاری لەم هەڵبژاردنەشدا لە عێراق و کوردستان ئاسان نییە.... 

ئەنوەر کەریم     کۆمەڵێک پەرلەمانتاری دەرچوی ناوچەو لقەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان، لەدەستوری پارتیدا تەنها فێری ئەوە  کراون  ،  ئەوەی ماڵی بارزانی  وتیان  ئێوە دەبێت پابەندبن پێوەی،  لەبەرامبەردا ئیتر دەتوانن ژیان و گیرفانی خۆتان لەسەر بودجەی گشتی ووڵات پڕبکەن، هەرچەندە بۆشتان هەیە ڕەخنەی بچوک  لە پارتی بگرن و گرنگ نیە، بەڵام بەهیچ جۆرێک نابێت باسی ماڵی بارزانی بکەن، ئەمە گۆشە نیگای پارتییە بۆ دەستورو ئەبێت لەسەر ئەم ئەساسەش سەیری دەستوری وڵات بکەن. ئەو پەر لەمانتارە تەزویرانە  ئێستا  هاتون قسە لەسەر دەستوری هەرێم دەکەن،  ئاخر ئەم  پەڕلەمانتارانە کەلەهەناوی ئەو بۆچونەوە سەیری دەستور دەکەن، چۆن دەتوانن  لە فەلسەفەی دەستور تێبگەن و هەڵیبسەنگێنن  کە داوای ئەوەی تێاکرابێت پێویستە ئازادی ڕادەدەربڕین و سەروەری یاساو  جیاوازی  بیروڕاو جاڕنامەی گەردوونی مافەکانی مرۆڤ و جیاوازی ئاینی و  ئیسنیکی لەکۆمەڵگادا فەراهەم ببێت. هەزمکردنی ئەم پرسانە دوورە لەفکری ئەم پەڕلەمانتارانەوە،  ئێوەی بەناو پەرلەمانتار تەنانەت بەکارەکانی خۆشتان هەڵناستن، ڕۆژێک نەهاتن باسی ناشەفافی پڕۆسەی نەوت بکەن. رۆژێک نەبو باسی تاڵانی داهاتی مەرزەکانی  ئیبرا‌یم خەلیل و حاجی هۆمەران و  سمێڵکا بکەن،  ڕۆژێک  نەبو بوێری ئەوەتان هەبێت باسی  پێشێلکردنی یاسا بکەن لەم ووڵاتە دا،  ئێوەی پەرلەمانتاری حزبی تەنانەت هیچ کات جورئەت ناکەن باسی بەهەدەردان و گەندەڵی بکەن، کە هەرێمی کوردستانی تیادا نقوم بوە. بەڵکو کاری ئێوە ئەوەیە بەئاماژەی حزبی و لەکاتی پێویستدا هەموان بەدوای یەکدا، بەزمانێکیی  ئاست نزم و قسەی بازاری بکەونە پەلاماردانی نەیارو پەرلەمانتاری فراکسیۆنەکانی دیکە.   بەنمونە پەڕلەمانتارێکی پارتی کەلەرابردوادا بروانامەی تەزویرکردوەو لەکاتی خۆپیشانداندا تەقەی لەخۆپیشاندەران کردوە، تائێستا لەپەرلەماندا جوملەیەکی موفیدی نەوتوەو کارێکی نەکردوە بۆ سودو خزمەت و چاکەی گشتی، بەڵام کاتێک کەدێتە سەر پەلاماردانی پەرلەمانتارانی فراکسیۆنەکانی دیکە، هەمیشە ئامادەی پەلاماردانی نەیارەکانیەتی، وەک ئەوەی لەچەند رۆژی رابردوادا تەنها لەبەر ئەوەی پەرلەمانتارێکی گۆڕان گوتی ناهێڵین دەستور بەخواستی پارتی تێبپەرێت، ئەو هاوڕێ هاوشێوەکانی وەک کەسایەتیەکی موهەریج دێنە مەیدان و بەسەرجەمیانەوە بەزمانێکی ئاست نزمی بازاڕی دەکەونە پەلاماردانی پەرلەمانتارەکەی گۆڕان.     پرسی دەستور  و  گێرانەوەیەکی مێژووی  کاک نەوشیروان .   کاک نەوشیروان لەرابردوادا لەبارەی دەستورەوە دەڵێت:" لەسەردەمی شەری ناوخۆدا سێ جار پڕۆژەی دەستور   ئامادەکراوە بۆ هەرێمی کوردستان، بەڵام لە بەر ئەوەی سەرۆکایەتی  پەڕلەمان لە  دەستی پارتیدا بوو هەرگیز نەیانهێشت  دەستور تێبپەرێنرێت، بۆ ئەوەی سەدام  حسێن  لێیان  عاجزنەبێت".   کاک نەوشیروان دەشڵێت:"ئەو کاتەی کە خۆم یەکێک  بووم  لەوەفدی دانوستانکاری    یەکێتی نیشتمانی کوردستان ،   بۆ ڕاگرتنی شەڕی براکوژی  لە نێوان  یەکێتی و  پارتی  دا   لە  شاری پاریس،  ئەو کەسەی کە سەرپەرشتی  کۆبوونەوەکانی هەردوو لای دەکرد  پیاوێک بوو ناوی مێسیۆ دۆڕان  ڕاوێژکاری  دیبلۆماسی سەرۆک میترانی کۆچکردووی سەرۆکی  فەرەنسا بوو. سەرۆکی فەرەنسا پێشنیاری بۆکردین بۆ تەنزیمکردنی  بارودۆخی ناوخۆی خۆمان ،  ئیمە باشترین مامۆستاکانی  یاسایی  خۆمانتان بۆ  کۆدەکەینەوە  بە هاوکاری لەگەڵ  ئێوە  بۆ ئەوەی دەستورێک  بۆ هەرێمی کوردستان  بنووسرێت ، لەئیستاوە خۆتان ئامادەبکەن بۆ ئەوەی ئەگەر لە گەڵ سەدام حسێن ڕێکبکەون یان لە عێراقی  تازەدا   جێگای خۆتانبکەنەوە  تا وەک  وە سیقەیەکی دەستوری ڕێکو پێکتان بەدەستەوەبێت،   دیسانەوە ئەو کاتەش هەر نوێنەرەکانی پارتی و وەفدی پارتی  ڕازینەبوون  لەسەر ئەوەی  کە ئێمە دەستورێکمان هەبێت  هەر لەبەرخاتری ئەوەی دڵی سەدام حسین  لێیان نەیەشێت ".   زۆرینەکەی  پارتی لە پەڕلەمانی کوردستان    ئەوەی جێگای سەرنجە  پەرلەمانتارانی  دەرچوی  کۆلێجەکانی  ناوچەو لقەکانی پارتی  هەستیان نەکردوە کە بەتەزویر هەڵبژێراون و کراونەتە پەرلەمانتار، بەڵکو ئەوان لافوگەزافی تێپەراندنی دەستور لێدەدەن بەزۆرینە، لەکاتێکدا هەموان دەزانن ئەو زۆریینەیە چۆن بەدەستهاتوە لەهەڵبژاردندا، لەکاتێکدا حزبێک خاوەنی ئەم دەسکەوتانە بێت، ئەگەر تەزویرو دەستکاری ئەنجامی دەنگدان نەبێت چۆن دەبێتە زۆرینە؟ 1-     حیزبەکەیان خاوەنی 31 ئابە، کە دەبابەی  سەدامی خاوەن ئەنفال و کیمبارانی  هەڵەبجەو کوردستانیان  هێنایەوە  شاری هەولێری پایتەختی کوردستان . 2-       حیزبەکەیان بەرپرسن لە گرێبەستەکانی  سامانە سروشتیەکان  کە کەمترین داهات بۆ کوردستانیان دەهێنینەوە،  ناشەفافترین پڕۆسەیە لە پیشەسازی نەوت و گازدا لە جیهاندا .  3-      حیزبەکەیان دەستی  گرتوە بەسەر دەسەڵاتی  کوردیدا تائیستا 34 مووچەی پاشەکەوتکراو 12 مووچەی تەواو نەدراوی   فەرمانبەرانی  کوردستانیان لایە وە ئێستاش بە نایاسایی  بەڕێژەی لە 21% دەبڕێت لە موچەی موچە خۆرانی هەرێم ،  4-    ئەم حیزبە بەرپرسە لە  کوشتنی ڕۆژنامە نووسان و  زیندانیکردنی  ڕۆژنامنووسانی   دەڤەری بادینان  لەسەر  نووسینی کۆمێنتی فەیس بوک .   5-    ئەم حیزبە دەستی گرتوە بەسەر بازرگانی و بازاڕداو قۆرخیان کردوە و بەرپرسەکانیان بوون بە ملیاردلێرو ملێونێر چەندین جار لە میدیاکانی  جیهاندا ئاماژەیی پێدراوە.  6-     ئەم حیزبە  بەرپرسە لە هێنانی خواردنی ئێکسپایەرو  رێژەی سەرەتان  لەم ووڵاتەدا بەرزبۆتەوە.  7-     ئەم حیزبە دەستیان گرتوە بەسەرسەدان دۆنم زەوی کشتوکاڵیداو کردنیان بە باڵاخەنەو  کە ناڵی تەلەفیزۆنی کە تەنها ڕەوشتی کۆمەڵگا ناشیرین دەکات و کلتوری داگیرکەرانی کوردستان بڵاو دەکەنەوە، خاوەنی  کۆمپانیاکان بوون بەملیۆنێرو  ئاسایشی کشتوکاڵ  هەڕەشەی  لەسەرە  بەهۆی لەدەستدانی ئەو هەموو زەویەوە.   8-      گرنگترین  دوو  کەرتی پەروەردەو تەندروستی لە خراپترین  دۆخدایە و نەخۆشخانە حکومیەکان  بەرەو لە ناوچوون دەڕۆن. کەرتی پەروەردە  ئەوە کەس حەسوودی پێنابات.  9-    بە هۆی خراپ بەڕێوەبردنی ئەم هەرێمە لە لایەن ئەم حیزبەوە کوردستان کەوتۆتە ژێر  قەرزی 31.5 ملیار دۆلارە و بەموچەی  پاشەکەوتکراوانەوە.  10-      هەربە هۆی بڕیاری هەڵەی  ئەم حیزبەوە ڕیفۆراندۆمێکی شکستخواردوو کرا کە لە 51% خاکی کوردستان لەدەستدراوە کارەساتی  مرۆیی و ئابوری لێکەوتەوە . 11-      هەر بەهۆی خراپ بەڕیوەبردنی  ئەم هەرێمە لە لایەن ئەم  حیزبەوە  ئەوە هەشت ساڵە  بودجە ناچێتە پەڕلەمانەوە،  کەس نازانێت داهاتی ووڵات چۆن تەخشان و پەخشان دەکرێت و چۆن ناعەدالەتی لە دابەشکردنی داهاتدا لە جوغرافیای ناو هەرێمدا  دەکرێت.  12-      خراپ بەکارهێنانی بودجەی گشتی لە لایەن ئەم حیزبەوە  کە چەندین  پەیج و ساتیی  فەیکیان دروستکردوە ڕۆژانە دەبنە  هۆی قوڵبونەوەی کێشەکانی ناو كۆمەڵگا و یەکڕیزی کۆمەڵگا زیاتر لەیەک دەترازێنن . 13-     هەر بەهۆی ئەم حیزبەوە لەشکر کێشی تورکیا  بۆ ناو هەرێم بەردەوامەو  ئێستا تورکیا خاوەنی  38 بنکەی سەربازیە  لە ناو هەرێمدا .  14-     نە بوونی سەروەری یاسا کە چۆن لە کەیسی دەستگیراوانی بادیناندا، ناداد پەروەریەکی  گەورە  بینراو هەموو کونسڵخانەی  ووڵاتان هاتە سەر خەت و  دوای ئازادکردنیان دەکەن .  15-     هەفتەی رابردوو جنین  بلاسخارت نمایندەی  نەتەوە یەکگرتوەکان  زەنگی مەترسی لەسەر قەوارەی هەرێم لێدا  هەر لەسایەی بەڕێوەبردنی ئەم ووڵاتە کە  کەسەرۆکەکانی پارتی بەڕێوەی دەبەن . 16-      هەر بە هۆی خراپ بەڕێوەبردنی ئەم هەرێمە لە لایەن ئەم حیزبەوە  گەنجانی ئەم ووڵاتە بێکارن و  ڕێژەی بێکاری لە بەرزترین ئاستدایە .    بۆیە ئەگەر بێتوو هەڵبژاردنێکی ئازادو رەوا بکرێت لە هەرێمی کوردستاندا، ئەوا کۆمەڵگە   خۆی دەزانێت کێ دەکاتە نوێنەری خۆی لەپەرلەماندا. ئەوە تەزویرە  کە ئێوەی نەخوێندەوار دەکات بەپەرلەمانتارو تەنها لەسەر قسەکردن لەسەر دەستور کەبەدڵی ئێوە نەبێت  بەزمانی بازاری و بەڕیز دەکەونە پەلاماردانی هاوکارێکی خۆتان.  هەرێمێک بەم هەمووکێشە ناوخۆیانەوە کە لەلایەن حیزبەکەی ئەو پەڕلەمانتارە تەزویرانەوە  بەڕێوە  دەبرێت، ئیتر کاتی ئەوەهاتوە بەزمانێكی ئاقڵانە تر قسەبکەن و داوای  ئەوە بکەن کە  دەستورێک  بۆ هەرێمێك  بنووسرێت کە هەموو مافەکانی هاوووڵاتیانی هەرێم بپارێزرێت ،  وەک گرێبەستێکی کۆمەڵایەتی لە نیوان هاووڵاتیاندا بێت.  جیاوازی  ڕەنگ و دەنگ و  بیروڕای جیاوازەکان بگرێتە خۆ نەک بەرژەوەندی  بنەماڵەی و  حیزبی بەرتەسک   لە بەرچاوبگرن ، بەم هەموو کێشەیە  ئەگەر ناتوانن ڕەخنە بگرن و نازانن پڕۆژەیەکی نیشتمانی پێشکەشبکەن ، لێبگەڕێن با دڵسۆانی ئەم ووڵاتە دەستورێک دابڕێژن کە ببێتە هۆی سەقامگیری هەرێم و ئاشتەوای کۆمەڵایەتی و پێشکەوتنی دیموکراسی و گەشەکردنی ئابوری  بە قازانجی نەوەکانی ئێستاو داهاتوو.       

له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج  عیراق له‌ كه‌ناری كه‌وتنێكی مه‌ترسیداردایه‌، نه‌ك له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی له‌ ڕووی ئابوریه‌وه‌ دۆخی خراپه‌ ، یان به‌ هۆی گه‌نده‌ڵی و به‌رزبوونه‌وه‌ی ئاستی هه‌ژاری و نه‌بوونی خزمه‌تگوزاری و ته‌نانه‌ت بوونی میلیشیای چه‌كداره‌وه‌ ، له‌ به‌ر هه‌موو ئه‌مانه‌ نا ،له‌ به‌ر نه‌بوونی متمانه‌و بڕوا به‌ یه‌كتر كردن له‌ لایه‌ك و له‌ به‌ر ده‌ستوه‌ردانی ده‌ره‌كی له‌ لایه‌كی دیكه‌وه‌ ، ئه‌وه‌ جگه‌ له‌وه‌ی تۆمه‌ت دانه‌پاڵیه‌كتر ، یه‌كشكاندن ، تێكدانی په‌یوه‌ندی نێوان لایه‌نه‌كان و سه‌ركرده‌كان و هاونیشتمانیه‌كان بووه‌ به‌ بابه‌تێكی رۆژانه‌و خه‌ڵكانێكیش هه‌ن ئاسیاویان به‌م كاره‌ ده‌گه‌ڕێت و ئیشیان ئه‌وه‌یه‌ درزو كه‌لێن دروست بكه‌ن ، ئه‌وه‌ی جێی خه‌مه‌ ئه‌وه‌یه‌ پاره‌ش به‌م سیخوڕی و راپۆرتنووسیه‌ وه‌رده‌گرن . شیعه‌ له‌ ناو یه‌كترا متمانه‌یان به‌ یه‌كتر نیه‌ ، سونه‌ هه‌روه‌ها ، كوردیش له‌وان باشتر نیه‌ ، گروپه‌ جیاجیاكانی نێو یه‌ك حزب بڕواو متمانه‌یان به‌ یه‌كتر نیه‌ ،میدیاكان كار له‌ سه‌ر نه‌مانی ئه‌و متمانه‌یه‌ ده‌كه‌ن ، له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی به‌شی زۆری میدیاكان كه‌وی بووی ئه‌م و ئه‌ون ، ئه‌وانیش بۆ پاشقوللێكدان و شكاندنی ئه‌وی تر كاریان به‌وه‌یه‌ ، یانی به‌شێكی زۆری ماڵپه‌ڕو په‌یج و ته‌نانه‌ت رادیۆو كه‌ناڵه‌كان ئیشیان به‌و هه‌راو تێكبه‌ردانه‌یه‌ ،له‌و بارو دۆخه‌دا نه‌كۆكه‌ره‌وه‌ هه‌یه‌ ، نه‌ كه‌س ده‌توانێ‌ كۆكه‌ره‌وه‌ بێت ، ته‌نانه‌ت له‌و ده‌مه‌یشڕا كه‌ پێكه‌وه‌ داده‌نیشن خه‌یاڵیان لای ئه‌وه‌یه‌ چۆن یه‌كتر له‌ چاڵبنێن . له‌ دۆخێكی ئاوادا ، له‌ بارو دۆخێكدا كه‌س رێگه‌ به‌وی تر نه‌دا قسه‌ بكات ، كه‌س ئاماده‌ نه‌بێت گوێ‌ له‌وی تر بگرێت ، هه‌موو به‌ گومانه‌وه‌ سه‌یری یه‌كتر بكه‌ن ، زۆر كه‌م هه‌بن گره‌و له‌ سه‌ر به‌یانی باشتر بكه‌ن و زۆربه‌ی لایه‌نه‌كان گره‌و له‌ سه‌ر بردنه‌وه‌ بكه‌ن ، ئه‌مه‌ ئه‌گه‌ر له‌ سه‌ر حسابی له‌ ناودان و خنكاندنی ده‌نگی لایه‌نی دیكه‌ش بێت ، به‌ر له‌ هه‌ڵبژاردن خه‌ڵك هه‌بن باسی بردنه‌وه‌ی پۆسته‌كان و وه‌رگرتنی ده‌سه‌ڵات بكه‌ن ، به‌رله‌ هه‌ڵبژاردن زمانی هه‌ڕه‌شه‌و كه‌واندنی یه‌كتر ده‌ستپێبكات ، ته‌زویرو ساخته‌ یه‌ك له‌ باشترین چه‌كه‌كانی ده‌ستی زۆربه‌ی لایه‌نه‌كان بێت بۆ بۆڕدانی یه‌كتر ، له‌ دۆخێكی ئاوادا ئومێدی هه‌ستانه‌وه‌ زۆر ئه‌سته‌مه‌ و ته‌نانه‌ت كاره‌كته‌ره‌ باش و خه‌مخۆره‌كانیش كه‌ زۆر كه‌مینه‌ن توشی نیگه‌رانی و نائومێدی ده‌بن.  بۆ ده‌ربازبوون له‌م دۆخه‌ شێواوه‌ ، دوو رێگه‌ له‌به‌رده‌مدایه‌و رێگه‌ی سێیه‌م بوونی نیه‌ ، یان ئه‌وه‌تا ئاشتبوونه‌وه‌و په‌یمانی شه‌ره‌فی ئاشتی به‌ستن ، یان ترازان و چاره‌سه‌رێكی دیكه‌ به‌و مانایه‌ی ماڵی شیعه‌ بۆ شیعه‌و سونه‌بۆسونه‌و كورد بۆكورد ، بۆ ئه‌مدوورێگه‌یه‌ش پێویسته‌ كۆمه‌ڵێك رێ‌ و شوێن بگیرێته‌ به‌ر، ئاشتی پێویستی به‌ گردبوونه‌وه‌و كه‌مكردنه‌وه‌ی جیاوازیه‌ ناجۆره‌كان و ململانێكان هه‌یه‌ ، واته‌ پێویسته‌هه‌ر لایه‌نه‌ سه‌ره‌تا له‌ ناو خۆیاندا رێك بكه‌ون ، خۆیان كۆبكه‌نه‌وه‌ ، نوێنه‌رو قسه‌كه‌ری خۆیان دابنه‌ن و بێنه‌ سه‌ر مێزی گفت و گۆ ، بۆ نمونه‌ ئه‌و هه‌موو لایه‌نه‌ شیعیه‌ پێك ناكۆكه‌هیچ بوارێك نه‌ماوه‌ته‌وه‌ بۆ قسه‌ له‌ ته‌كا كردنیان ، ئه‌وان له‌ ناویه‌كدا دژو دوژمنی یه‌كن ،چ جای له‌ ته‌ك ئه‌وانی ده‌ره‌وه‌ی شیعه‌دا ،واته‌ یه‌كخستنه‌وه‌ی شیعه‌ به‌ جیا ، یه‌كخستنه‌وه‌ی سونه‌به‌ جیا، یه‌كخستنه‌وه‌ی كورد به‌ جیاو دواتر گفت و گۆ له‌ سه‌ر ئاشتی و هه‌ڵبژاردنی پاك و دیموكراسیه‌ت و ئاینده‌ی باشتر ، ئایه‌ ئه‌مه‌ دێته‌ دی ،ئه‌گه‌ر نه‌یه‌ته‌ دی قسه‌ له‌سه‌ر ئاینده‌ی باشتر ، هیچ مانایه‌كی نابێت و شتی ئاواش ڕوونادات . ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌ ڕوونه‌دات پێویسته‌ بیر له‌ سیستمی كۆنفیدراڵی و پێكه‌وه‌یی ئاره‌زوومه‌ندانه‌ بكرێته‌وه‌ به‌و جۆره‌ی كاتی خۆی جۆ بایدن پێشنیازی كرد ، ده‌كرێ‌ به‌غدا چه‌قی پێكه‌وه‌یی بێت و به‌ هه‌مان جۆری ئێستا سه‌رۆك كۆمارو نوێنه‌ری هه‌رسێ‌ كۆنفیدراڵیه‌كه‌و سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران و وه‌زاره‌ته‌كانی ناوه‌ند هه‌بن و هه‌رێمه‌كانیش خۆ به‌ڕێوه‌به‌ری خۆیان هه‌بێت ، یان ده‌كرێت له‌ سه‌ر شێوازێك رێكبكه‌ون .

سەردار هەركی  -    سوپاس پلاسخارت بۆ راستگۆیی و خەمخۆریەكەت . -    لە بری میلەتێكی یەك ریز و یەكگرتوو  وڵاتمان لەت لەت كرد وكۆمەڵگەمان بەرەو حزبی بوون برد وەكو کەشتیەكی نوحمان لێكردووە لەهەر شتێك دەبێت دوو جۆری تێدابیت . -    دەبێت سود لە مێژوو وەرگرین تاكو وەكو هەرێمی تیگرایمان بەسەر نێت , ئەوەی مێژوو نەخوێنتەوە هەڵەكانی دووبارە دەكاتەوە . وتەكەی پلاسخارت لە كونفرانسی دەستور و بەرامبەر زۆرینەی پەرپرسە باڵا حكومی و حزبیەکانی كوردستان كە گوتی ( وامەزانن قەوارەی هەرێمی كوردستان كە قوربانیەكی زۆری ویستوە هەتا هەتا دەمێنێتەوە ) بۆ بەشێكی زۆرمان شتێكی نوێ نەبوو چونكە زۆربەمان دركمان بەو مەترسیە کردبوو وە چەندین بابەتمان لەسەر نوسیوە , شتە نوێیەكە ئەوە بو كە بەرامبەر ئەو هەموو بەرپرسە باڵایە وە لەلایەن  كەسایەتیەکی وا هەستیار وەك بومبێك وابوو.  پلاسخارت باسی لە چەند خالێكی كرنگ كرد كە هەموومان ماوەیەكە مەبەستمانە ( گەندەلی , لەت لەت بوون و بەحزبی بوونی كومەلگەی كوردستانی , پرسی ئازادیەكان ). لەهەموو ئەو خاڵانە بە كورتی دەتوانین بلێین ئێمە بە پێچەوانەی شەپۆل مەلە دەكەین واتە رێیەكمان گرتوەتە بەڕ پێچەوانەی ئەو ستراتیجیەتەی كە دەمانگەیەنێتە ئامانج , لە بری ولاتێكی شەفاف و دەستپاك لەو پەری گەندەڵین , لە بری میلەتێكی یەكڕیز و یەكگرتوو وڵاتمان لەت لەت كرد وكومەلگەمان بەرەو بەحزبی بوون برد وەكو کەشتیەكەی نوحمان لێكردوە لەهەر شتێك دەبێت دوو جۆری تێدابیت , لەبڕی ولاتێكی ئازاد و دیموكرات و نمونەیی جوان و سەرنجراكێش هێدی هێدی  پاشەكشە دەكەین وئازادیەكان بەرتەسك دەكەینەوە , بەیاننامەکانی كونسلگەریەكان و نەتەوە یەكگرتوەكان پشتراستكەرەوەی ئەو راستیەن . پلاسخارات باسی لە راستیەك كرد پێش جەند کە مانگێك بینیمان ئەویش نمونەی هەرێمی تیگرای بوو لە ئەسیوبیایە كە لە هەندەك ڕووەوە لە هەرێمی كورستان دەچێت , ژمارەی دانیشتوانی پێنج ملیونە و لە باكوری وڵاتە , شوێنەكەیان شاخاویە, و ماوەكی زۆر وەك بيضة القبان بوون لە دەسەڵاتی ئەسیوبیا , بەڵام بەرپرسانی تیگرای كە لە دەسەڵات بوون دوور بین و براگماتیك نەبون و هەوڵیان نەدا وڵاتێكی دیموكرات و شەفاف دروست بكەن وكێشەكانیان زوو چارەسەر بكەن كە ماوەیەكی زۆر كەلەكە ببوون  .لە مانگی ٤ سالی 2020 شەر دەستی پێكرد و تەواوی هەرێمی تیگرای لە لایەن ئەسیوبیەكان كۆنترول كرا . دەبێت سود لە مێژوو وەرگرین تاكو وەكو هەرێمی تیگرایمان بەسەر نێت , ئەوەی مێژوو نەخوێنێتەوە هەمان هەڵەكانی دوربارە دەكاتەوە , شەرمەزاریەكە گەورەترە كاتێ مێژوو ناخوێنیتەوە و هەڵەكان دوبارە دەكەیەوە , مێژونوسی یۆنانی پولیبیوس دەلێت ( گرنگە بۆ ئەوانەی مێژوو دەخوێننەوە تێروانینی هۆکارەکانی روداوەكان بەدەست بێنن , و ئەو دەسەلاتەی لە رێگای باشترین سیاسەت بەدەست دێت )  سوپاس پلاسخارت بۆ راستگۆیی و خەمخۆریت

زەبەنگ بەهادین رێککەوتنی دەباشان لە نێوان بزوتنەوەی گۆران و یەکێتی نیشتیمانی کوردوستان بە لاوازی لە دایک بوو بە بەهێزی مرد، هەرچەندە رێککەوتنەکە لە نێوانی دوو کەسایەتی رابەی هەردوو حیزبەکە کرا ، بەلام نارەزایەتی بەشێکی ناو یەکێتی نیشتیمانی و بەشێکی بزوتنەوەی گۆرانی لە هەناودا هەڵگرت، هەر ئەو کات رەحمەتی نەوشیروان مستەفا لە کۆنگرە رۆژنامەوانییەکەدا ووتی عیبرەت لە جێبەجێکردنی رێکەوتنەکەیە، سەرەنجام رێکەوتنەکە مرد و هیچ بەندێکی جێبەجێنەکرا. ئێستا مێژوو جارێکی دی خۆی دووبارە کردەوە و رێکەوتنێکی نوێ کراوە لە نێوان بزوتنەوەی گۆران و یەکێتی نیشتیمانی ئەمجارە سەرمەشقی رێکەوتنەکە کورانی بنەماڵەکانی یەکێتی و گۆرانن، ئەم رێککەوتنە لە کاتێکدا کراوە کە بزوتنەوەی گۆران رێککەوتنی پێشوەختەی هەبووە لەگەل پارتی دیموکراتی کوردوستان، پرسیارەکە لێرەوە دەست پێدەکات، بۆ یەکێتی ئەم رێککەوتنەی کرد؟ بۆ پارتی، گۆرانی بۆ خۆی نەقۆستەوە و رێککەوتنی لەگەڵ نەکرد، لەگەل ئەوەی هەر یەک لە یەکێتی نیشتیمانی و پارتی دیموکراتیش دەزانن کە بزوتنەوەی گۆران سەنگ و پێگەی جارانی نەماوە سوودی نابێت بۆ زیادکردنی دەنگەکانیان. سەرەتا پارتی باش دەزانێت کە گۆران دەنگی نییە لە ناوچەی زەرد، بۆیە رێککەوتن و رێکنەکەوتن هیچ لە دۆخی پارتی ناگۆرێت لە ناوچەکانی ژێر دەسەلاتی خۆیدا. هەرچی ناوچەی سەوزیشە لە ژێر هەیمەنەی یەکێتیدایە بە واتای هەر دەستکاریکردنێکێ دەنگەکان لە هەڵبژاردن لە لایەن یەکێتییەوە، بزوتنەوەی گۆران هیچی پێناکرێت وەک لە پێشوتر بیمان، بەڵکو بگرە دەبێت ئەمجارە تەواو بێدەنگ بێت. بۆیە لەو کاتەدا پارتی هەرچەند کورسی بدات بە گۆران لە زۆنی خۆیدا زەرەریەتی لە هەمان کات دەزانێ گۆران لە ئێستادا دوژمنایەتی پارتی پێناکرێت لە بەر ئەوەی شەریکە لە دەسەلاتدا و سوود مەندە. بۆ یەکێتی رێککەوتنی کرد لەگەل گۆراندا؟ ئەمە پرسیارە جەوهەیەکەیە. بە چەند خاڵێک هۆکارەکانی رێککەوتنی یەکێتی لەگەل گۆران دەخەینە روو: یەکەم/ یەکێتی باش دەزانێت کە بزوتنەوەی گۆران سەنگ و پێگەی جارانی نەماوە، بۆیە ترسی لە دۆرانی خۆی نییە بەرامبەر گۆران، بگرە سەنگی یەکێتی خۆی پێ بەرز دەکاتەوە. کاتێک دەلێت، دوا جار گۆرانمان هێنایەوە مالە گەورەکە، چونکە هەمووان باش دەزانن ئەم رازی بوونەی گۆران سواڵی کورسیە و چیتر، دەنا گۆران باش دەزانێت کە خۆی بە تەنها دوو کورسیشی بۆ نایەت. دووەم/ یەکێتی بە رێکەوتنی لەگەل گۆران دا بە شێوەکی ستراتیجی گۆران دەخاتە قاڵبێکی بێدەنگ بوون و ملکەچ بوون بۆ خواستەکانی یەکێتی لە ناوچەی سەوز، بە نمونە هەر دەستکاریەکی ئەنجامی هەڵبژاردن بکرێت دەبێ گۆران بێدەنگ بێت، چەندێک زەوی تەخشان و پەخشان بکرێت چەندێک سامان و داهاتی ناوخۆو گومرگەکان لە زۆنی سەوز ببرێت دەبێت گۆران بێدەنگ بێت. سێهەم/ کاتێک یەکێتی هاوپەیمانی گۆران بێت ئەوا بزوتنەوەکە دەکەوێتە دۆخێکی نەخوازراو لە لایەن پارتییەوە بە شێوەیەک رێککەوتنەکەی گۆران و پارتی وەک هەلوەشاوەی لێدێت تەنانەت لە پەرلەمانی کوردوستانیش ویست و خواستەکانی پارتی وەک جاران نایەتە دی کە دەنگەکانی گۆرانی مسۆگەر کردبوو، ئەمە شتێکی حەتمیە، چونکە گۆران خۆشی باش دەزانێت ناتوانێ لە هەردوو لا سوود مەند بێت چوارەم/ یەکێتی بەم رێککەوتنەی بەشێکی زۆری گۆرانەکان دەباتەوە ناو خۆی یەکێتی، وەک چۆن پارتی بەشێکی باشی گۆرانی برد پاش رێککەوتنەکەی لەگەل گۆران یەکێتیش بە هەمان شێوە ئەو کات لایەنگر و ئەندامەکانی گۆران دەڵین کە ئەمان رێکبکەون لەسەر دزی و تاڵانی بۆ ئێمە بە دەستی دوو وەرگرین و با راستەوخۆ بچینەوە ناو یەکێتی و بێ باج سوود مەند بین. پێنجەم/ گۆران چەندێک کشایە دواوە بە رێککەوتنی لەگەل پارتی بەم رێککەوتنەشی لەگەل یەکێتی هێندەی کە پاشە کشە دەکات و جەماوەری نامێنێت ئەمەش لە بەرژەوەندی یەکێتیە، چونکە هەر لە سەرەتای دروست بوونی بزوتنەوەی گۆرانەوە زیاتر سەر ئێشە بوو بۆ یەکێتی بووە، چونکە بنکەی سەرەکی گۆران لە زۆنی سەوزە، بۆیە نەمانی گۆران لەم زۆ نە و کاڵ بونەوەی تەواوی نیللیەکەیە و تۆخ بونی رەنگی سەوزە. شەشەم/ لە دوای تەواو بوونی هەلبژاردن یەکێتی نزیکتر دەبێت لە وەرگرتنەوەی پۆستی سەرۆک کۆمار، چونکە رکابەرەکەی بە تەنها پارتی دەبێت کە ئاسانترە وەک لەوەی پارتی و گۆران و حیزبەکانی دی بن. لێرەدا دەبینین بەرامبەر چەند کورسیەکی بەغداد کە گرنگیەکی ئەوتۆی نییە، یەکێتی گرەوێکی گەورەی بردۆتەوە لە بەرامبەریشدا هیچی نەدۆراندووە بۆیە ئەوەی سوودمەندە یەکێتی نیشتیمانیەو ئەوەشی زیاتر دەبێتە پاشکۆو لە نشوست نزیک دەبێتەوە بزوتنەوەی گۆرانە.

هەندرێن شێخ راغب كۆڕۆنا لێدانێكی توندبوو لە غروریەتی مرۆڤ، بە مرۆڤی گوت چەندە نمایشی هێزو تواناو زانستەكانی خۆت بكەی، هێشتا نەگەیشتووی بە هێزی باڵاو كتوپڕ لەبەردەم هێرشێكی چاوەڕوان نەكراودا دەكەویت. هەر بەستنی دەمامك، خۆی مانایەكی سمبولی زۆر گرنگی ئەم تیۆرەیە یان ئەم جەنگەیە لەگەڵ مرۆڤ. چونكە كۆڕۆنا لەرێگای دەمامكەوە بەمرۆڤ دەڵێ: دەمت داخە. چی دیكە باسی دەستكەوت‌و قازانج‌و هێزو دەسەڵاتەكەت بەسەر ژیان‌و گەردوندا نەكەیت، چی دیكە زۆر بڵێی و نمایشی دروشم‌و گوتارو پەیامە جیاوازەكانی خۆت نەكەی. دەمامك دەمی هەموان دادەخات، بەڵام چاوەكان دەكاتەوە. دەمی  مرۆڤی ئایدۆلۆژی و مرۆڤی سیاسی‌و مرۆڤی پڕۆڤیشنال‌و مرۆڤی كولتوری و ...هتد، دەمامك هیچ یەك لەم گوتارانە بە ركابەری خۆی نازانێت و قسەی هیچ یەك لەمانە بە دەرمانی خۆی نازانێت(تاكە ركابەری كۆڕۆنا مرۆڤی زانستیە)؟؟. بەڵام وەك گوتمان چاوی مرۆڤ دەكاتەوە، بە مرۆڤ دەڵێ زمانت ببەستەو بە چاوەكانتەوە سەیر بكە‌و تەنها ببینە. ئەوە ببینە كە ئەوەی كۆتایی نزیكە ئەم هەسارەیەو گەردوون‌و ژیان نیە، ئەوە خودی تۆیەو تۆ كۆتایت دێت‌و دەمریت. مردنەكەشت بەرهەمی ئەم غرورەیە كە گرتووتەو هاوسەنگی سروشت‌و ژینگە‌و ئەم هەسارەیەت تێك داوە. ماناكانی بەستنی دەمامك خۆی كەرەستەی نوسینی كتێبێكە بەتەنیا، كە تەنها لەسەر مانا سمبولیەكانی دەم داخستنی مرۆڤ و دووركەوتنەوە لە مرۆڤی بەرامبەر دەكرێ دنیایەك شت بڵێین. كۆڕۆنا كۆتایی تیۆرەكان بوو، تیۆری كۆتایی مێژوو كە فۆكۆیاما بانگەشەی بۆ كرد بوو بە مێژوو. كۆتایی تیۆری پێكدادانی شارستانیەتیەكان بوو كە هانتیگتۆن بانگەشەی بۆ دەكرد، هەموو شارستانیەتییەكان پێكەوە چونە بەردەم تابوتی مەرگ‌و كۆڕۆنا لەناو هەموو شارستانیەتەكانی ئەم هەسارەیە گۆڕستانی دروست كرد. كەواتە گونجاوە بڵێین ڤایرۆسی كۆڕۆنا كۆی تیۆرو بڕیارو بۆچونەكانی ناو مرۆڤایەتی ‌و دەوڵەتانی كۆتایی پێهێنا‌و دەبێت قسە لە مرۆڤایەتیەك بكەین لەدوای كۆڕۆنا؟ كۆڕۆنا گوتی ئەی مەغرور بە سنورە قایمەكان‌و جبەخانە‌و چەكە ئەتۆمیەكانت مەنازە، بەهێزی ئابوری‌و فەرهەنگی و بازرگانیەكەت مەنازە، بە سیستەمی سیاسی‌و حكومەت‌و دەوڵەتەكەت مەنازە، چونكە هێزی باڵای دیكە هەن، دێت‌و سنورەكەت ئاسان دەبڕێ‌و چەكە ئەتۆمی‌و سەربازەكانت دەبێت لەبەری ڕا بكەن. كۆڕۆنا سنورەكانی بڕی‌و مانایەكی بۆ هیچ سنورو دەروازەیەك نەهێشتەوە، بەڵام رێك پێچەوانەكەشی كرد، واتە هەموانی ناچار كرد بگەڕێنەوە بۆ سنور دانان‌و داخستنی سنورو دەروازەكان لەبەرامبەر ئەوانی دیكەو خۆ خستنەوە ماڵ. كۆڕۆنا سنورەكانی تێكشكاند، كۆڕۆنا سنورەكانی قایم كرد؟. سنوری گڵۆباڵی تێكشكاند‌و بەهەموو هەسارەی زەوی‌و مرۆڤایەتیدا بڵاوبویەوە، بەڵام سنورە لۆكاڵیەكان وناوچەیەكانی پتەو قایم كرد‌و مرۆڤی بێ سنوركردەوە بە لۆكاڵی كە لەمێژودا بەمجۆرە مرۆڤ نەبۆتەوە لۆكاڵی. بۆچی جەخت لەوە دەكەمەوە كە بڵێم(كۆتایی مرۆڤ؟)، چونكە كۆڕۆنا نەهات پەلاماری شارستانیەتێك، ناوچەیەك، یان شوێنێكی دیاریكراو بدات..كۆڕۆنا راستەوخۆ پەلاماری مرۆڤیدا. تەنانەت ناڕاستەوخۆش نیە، رێك‌و راست و بە ئاشكرا پەلاماری مرۆڤی داو كوشتی. كۆڕۆنا نایەت ئازارێكی راگوزەری مرۆڤ بدات، بەڵكوشەڕی مەرگی لەگەڵ دەكات. ئەمەش ئەم دیدە لای ئێمە تۆختر دەكاتەوە كە تیۆری كۆتایی مرۆڤ بڵێین. بەڵام ئایا مرۆڤ كۆتایی دێت؟ ئایا مرۆڤ هێندە زوو تەسلیم دەبێت؟ هەر ئەم مرۆڤە توانی تاعون‌و سیل تێك بشكێنێت. دەیان جەنگ‌و دیاردەی توندی سروشتی تێپەڕێنێت. مرۆڤ تا ئەم ساتەوەختە بەرگەی مانەوەی گرتووە. لە ململانێی توندیش دایە لەگەڵ كۆڕۆنا‌و گومانم نیە سەریشدەكەوێت، وەك چۆن مرۆڤ ئێستا لەدژی شێرپەنجەش لە جەنگێكی سەخت دایە. مرۆڤ بێ دەردو بێ نەخۆشی‌و بێ كەموكورتی نابێت، ئەمە بنەڕەتی ژیانی هەر مرۆڤێكە، بەڵام قسەكردن لەسەر كۆڕۆنا پانتایەكی فراوانترو قوڵترو جدی ترە. هەڕەشەی كۆڕۆنا بەرامبەر ژیان‌و مانەوەی مرۆڤ هێجگار جددیە.  كۆڕۆنا پەلاماری روەك‌و ئاژەڵ و گیان لەبەری دیكەی نەدا، رێك‌و راست دەیەوێت مرۆڤ كۆتایی پێ بهێنێت. مرۆڤیش نەك هەر دەمێنێتەوە بەڵكو دوای سەركەوتن بەسەر كۆڕۆنادا دەگەڕێتەوە بۆ هەمان غروریەتی پێشووی. بەڵام ئەمەش ئەم تیۆرە بەتاڵ ناكاتەوە كە هەمیشە مەترسی كۆتایی مرۆڤ هەیە. وەك چۆن دین گەورەترین كار لەسەر تیۆری كۆتایی ژیان‌و مرۆڤ دەكات، بەڵام دین جیاوازیەكەی ئەوەیە لەدوای كۆتایی ژیان‌و مرۆڤ لە ئێستادا، ژیان‌و مانەوەیەكی دیكەی ئەبەدی دەبەخشێتە مرۆڤ. كۆڕۆناو هاوئاوازەكانی هەرگیز مژدەو بەڵێنی لەمجۆرە بە مرۆڤ نادەن. 

د. سەردار عەزیز  پیش ئەوەی وەڵامی ئەو پرسیارە بە ئەرێ یان نەرێ بدەینەوە، لەوە گرنگتر ئەوەیە ئەو چوارچێوەیە بزانین کە ئێمە تیایدا بیر لە پرسێکی وەها دەکەینەوە؟ ئەگەر کەسێک لە ئێستای کوردستاندا بیەوێت وەڵامی پرسیارێکی وەها بداتەوە، بە ئاگایی و بێئاگایی ئەوەی ڕێچکە یان میتۆدۆلۆجی وەڵامەکەی دادەڕێژێت ئەوەیە ئایا چۆن وەڵامی ئەم پرسیارە بدەمەوە کە لە قازانجی نەیارەکەم نەبێت. بۆ نمونە، ئەگەر من لە بەرەیەک بم، کە لە سودیەتی بڵێت هەرێم مەترسی لە سەرە، ئەوا وەڵامەکە بە ئەرێ دەدەمەوە، ئەگەر بە پێچەوانەوە لە بەرەیەک بم کە لە قازانجی بێت بڵێت هەرێم مەترسی لە سەر نیە، ئەوا داکۆکی لە نەبونی مەترسی دەکەم. یەکەم قوربانی ئەم جۆرە وەڵامە ڕاستییە. یانی یان بە ڕاست مەترسی هەیە یان نا، بە هیچ شێوەیەک ئەم پرسیارە وەڵام نادرێتەوە. بۆیە بە گشتی وەڵامەکان بە هیچ شێوەیەک جێگای بایەخ نین. دیارە ئەمە پەیوەندی بە هەستیاری و گرنگی پرسەکەوە نیە، ئەوەی ئەمڕۆ زاڵە لە کوردستان، دووبەرەکی و شەڕی یەکترە، نەک بیرکردنەوەی زانستی و سەردەمیانە بۆ تێگەیشتن لە پرسێکی ئاڵۆزی وەک ئاسایش. بەم پێیە دەبێت خۆمان لە ئەو جۆرە وەڵامانە  بە دووربگرین.  کەواتە دەبێت چۆن وەڵامی ئەم پرسیارە بدەینەوە بەبێ ئەوەی ببین بە بەشێک لەو کۆئامێری زەبەلاحی کینەسازییە کە باڵی بە سەر دۆخی گشتیدا کێشاوە؟ یەکەم، دەبێت لە پێودانگێکی گشتیدا بیر لە ئاسایش بکەینەوە. ئایا دەوڵەت و حکومەت و سیستەم چ جۆرە پەیوەندییەکیان لە گەڵ ئاسایشی بونی خۆیاندا هەیە؟ بۆ هەموو یەکەیەکی سیاسی دوو جۆری گشتی لە مەترسی لە ئارادایە، مەترسی لە ناوەوە، لە گەڵ مەترسی لە دەرەوە. دیارە ئەم دووجۆرە بە هیچ شێوەیەک دابراونین لە یەکتر. بەڵکو لە زۆرئاستدا یەکتر تەواودەکەن، چونکە دۆخی ئاسایی سیستەمی نێودەوڵەتی ململانێ و پشێوی و هێز و ترسە. دووەم، هەرگیز ئاسایشی  هیچ هێزێک یان دەوڵەتێک، نە بەتەنها دابین دەکرێت و نە دابڕاوە لە ئەوانیتر. ئاسایش هەمیشە تێکهەڵکێشراوە. کاتێک وڵاتێک توشی قەیران دەبێت، هەموو وڵاتانی تری پەیوەست پێوەی، دەستوبرد دوو پرسیار لە خۆیان دەکەن، ئایا قەیرانی ناوخۆی ئەوە وڵاتە چ مەترسییەکی هەیە، لە هەمانکاتدا چ دەرفەتێک دەخولقێنێت؟ لە سەر ئەم دوو بنەمایە وڵاتان هەڵوێستیان لە ئەوانیتر دەگرن. سێیەم، سیستەمی نێودەوڵەتی، جێگای بۆشایی تیادانابێتەوە. کاتێک لە جێگایەک بۆشایی دروست دەبێت، ئەوا هەموو ئەو پرسیارە لە خۆیان دەکەن، ئەگەر من پڕی نەکەمەوە، کێ پڕیدەکاتەوە، ئایا ئەو کێیە چ کاریگەرییەکی لە سەر من دەبێت؟ لە ئەنجامی ئەمەدا پیشبڕکێ دروست دەبێت بۆ پڕکردنەوەی بۆشایی. چوارەم، سیستەمی جیهانی و دۆخی سیستەمی جیهانی و سیستەمی هەرێمی هەموو کاریگەریان هەیە لە سەر داڕشتنی سیاسەتی ئاسایشی ناوچەکان. جۆری سیستەمی جیهانی ئێستا لە ڕاگوزەریدایە، ئەگەری زۆرە بەرە دوو یان فرە جەمسەری بڕۆین، ئەمەش کاریگەری دەبێت لە سەر ڕەفتاری وڵاتان لە گەڵ یەکتردا. با بۆ نمونە تورکیا وەربگرین: تورکیا لە پەیوەست بە هەرێمی کوردستانەوە کۆمەڵێک بنەمای هەیە: یەکەم، نابێت هەرێم ئەوەندە لاوازبێت، چونکە زۆر لاوازبونی ڕەنگە ببێتە مایەی بەهێزی پەکەکە، یان بە سودی پەکەکە بشکێتەوە. دووەم، نابێت هەرێم هێندە بەهێزبێت کە بچێتە دەرەوەی هەژەمون یان کاریگەری و بەرژەوەندی سیاسەتی تورکیاوە. بۆیە دەبێت جۆرێک لە قەیرانی ئیدارەدراو بونی هەبێت. سێیەم، لە پەیوەست بە عێراقەوە، هەرێم دەتوانێت پارسەنگی عێراق بێت کاتێک لە ململانێی هەرێمیدا، عێراق لە بەرەی تورکیا نیە بەڵکو لە بەرەی ئێرانە. چوارهەم، هەرێم نابێت هێندە سەربەخۆبێت کە ببێتە مایەی ئەوەی کە هانی ئەوانیتریش بدات یان ببێتە پشتیوان بۆ ئەوانیتری کورد. بۆیە پشتگیری لایەک یانی هەبونی دوو لایەنە، کە زەمیەن دەسازێنی بۆ ئیدارەدانی ئیمپراتۆریی لە گەڵ پەراوێزدا. دەکرێت هەموو ئەمانە لە ڕوانگەی ئێرانیشەوە پەیڕەو بکرێت کە لە زۆر ئاستدا، بە شێوازی جیاواز، بەڵام هاوئامانجە لە گەڵ تورکیادا. لە هەبونی قەیران، پەرتیی، دەستوەردان، سنوردارکردن، هاوسەنگی هەرێمی و زۆر بواری تریش. کەواتە هەمیشە وڵاتانی تر بەهانە و بەرژەوەندییان هەیە لەوەی کە چۆن هەرێم بەڕێوەبچێت لە زۆر ئاستدا. جا ئەگەر هەرێم نەتوانێت جۆرێک لە ئیدارە یان هاوسەنگی لە گەڵ ئەم سیاسەتانەدا دروست بکات ئەوا هەمیشە دەبێت سوتماکی ستراتیژەکانی ئەوانیتر.  وەک لە جێگای تردا بە درێژی باسمانکرد، هەرێم دۆخی تایبەتی پاش جەنگی سارد دروستیکرد. بە گۆڕانی سیستەمی جیهانی ئەم دۆخە دەگۆڕێت. یەکێک لە گۆڕانکارییەکانە ئەوەیە، ئایا دەتوانێت بە هەماهەنگ لە گەڵ ئەوانیتردا ئاسایشی خۆت دابین بکەیت و ببیت بە بەشێکی لە دابینکەری ئاسایش بە تایبەتی بۆ زلهێزە ڕۆژئاواییەکان؟ ئەمەیە کە بلاخارست ختۆکەی دەدات.

پەیكار عوسمان کێشەی ئێمە بیناکە نیە، بناغەکەیە. ژیانی تەندروست، ئەوەیە کە بناغەیەکی نەگۆڕو هاوبەش هەبێت، بۆ کۆمەڵێ هەیکەل و بینای جیاواز. یەعنی شتەکان لە دووە دەست پێبکات نەك لە یەکەوە. یەك ئەبێ مرۆڤبوون و بناغەکەبێ و بینا جیاوازەکانی لەسەر هەڵچنین. بەڵام کێشەکە ئەوەیە، ئێمە دوو ئەهێنینە شوێنی یەك و یەکسەر لە بیناکەوە دەستپێکەین و بناغەکەمان نیە. ئا لێرەشەوە، ئیتر ڕاگەیاندن و ڕۆژنامەنوسمان هەیە، بەڵام بەبێ مرۆڤبوون و بناغە ئەخلاقییەکە. سیاسەت و بەڕێوەبردنمان هەیە، بەڵام بەبێ مرۆڤبوون و بناغە ئەخلاقییەکە. مۆزەف و پۆلیس و نوسەرو مەلاو بازرگان و هونەرمەندمان هەیە.. بەڵام مرۆڤ خۆیمان نیەو بە قەولی هێمن (هەموو شت زۆرەو بەنی ئادەم کەم). سەیرکە هەموو خۆپیشاندانێك، ئەم پرسیارە سەرهەڵئەداتەوە: ئەرێ ئەو چەکدارەی کە خۆی قوربانییەو دینارێك لە گیرفانیدا نیە، بۆچی لە کاتی خۆپیشاندانی موچەدا، وا بە ڕقەوە، لە خۆپیشاندەران ئەدات؟ وەڵامەکەی زۆر سادەیە، چونکە ئەو یەکسەر پۆلیسە، نەكئەوەی مرۆڤێکی پۆلیس بێت و بناغەکەو فلتەری یەکەمی هەبێت! یان بۆچی نوخبەی دەسەڵاتدار، لەکاتی قەیرانداو بۆ چارەسەری دۆخەکە، دەست بۆ هەموو شتێك ئەبەن، جگە لە قاسەو گەندەڵییەکانی خۆیان؟ وەڵامەکەی ئەوەیە، ئەوان مرۆڤی گەندەڵ نین، هەر تەنیا گەندەڵن. ئاخر "مرۆڤ"ی گەندەڵ، سنوری هەیەو لە شوێنێکدا، هەر ئەوەستێ. بەڵام بەتەنیا گەندەڵیی، خۆی ناتوانێ خۆی بوەستێنێ! یان بۆچی ململانێمان تا ئەوپەڕی ترازان ئەڕواو ئەوەی خۆمان بە خۆمانی ئەکەین، هاوشێوەی ئەوەیە کە دوژمن پێمانی ئەکات؟ چونکە لەڕاستیدا ئەوە مرۆڤەکان نین کە ململانێ ئەکەن، ئەوە بۆمبەکانی ڕقن و بە یەکتردا ئەتەقنەوە. ئاخر مرۆڤ هەرچەن جیاوازو ناکۆکبێ، وا ململانێ ئەکا، کە لە مرۆڤبوون نەپچڕێ. چونکە ئەوەی کە لە مرۆڤەکەی خۆی ئەپچڕێ، ئیتر ناتوانێ لەگەڵ مرۆڤەکانی تردا گفتوگۆبکاو پێك بێتەوە. ئا لێرەوەیە کە سیاسەت و ململانێ ی ئێمە، یەکسان ئەبێتەوە بە ڕق و جنێودانیش ئەبێتە فەزیلەتی سیاسی! جیاوازیی بۆئەوەیە کە بکەوینە تەنیشتی یەك و فرەیی و ڕەنگاوڕەنگی دروستبکەین، نەكئەوەی دوو دوو، بکەوینە بەرامبەری یەك و شەڕەکەڵەشێرو دەمارگیری تۆخکەینەوەو دنیاکە ڕەشوسپی بکەین. لەڕاستیدا زۆرینەی ئەوەی کە بە ناوی جیاوازیی فیکرییەوە ئەگوزەرێ، ڕقهەڵڕشتنە نەك فیکر دەربڕین. چونکە شتەکە گفتوگۆیەك نیە لەگەڵ ئەودا، بەڵکو شەڕێکە لەگەڵ ئەودا. کە شتەکەش لە گفتوگۆ پچڕا، یەعنی لە فیکرێتیش پچڕاوەو بووە بە ڕق. ئەوەشی کە بوو بە ڕق، ئیتر فیکر نیە. جا جووتدژەکانی ئێمە، موعارەزەو دەسەڵات، دیندارو مولحید، کوردایەتی و دژەکوردایەتی.. بەم ڕۆژگارە، بە جەوازی تەزویری فیکرەوە، ڕق ئاودیو ئەکەنە ناومانەوە!    مرۆڤبوون خۆی ئامانجەو ماباقی شتەکان وەسیلەیە.کاتێ ئەمە هەڵئەگەڕێتەوەو وەسیلەکان ئەبنە ئامانج، ئیتر مرۆڤ خۆی ئەبێتە وەسیلە. مەسەلەن ئەبێتە وەسیلەی گەرمکردنی هەواڵ و زیادکردنی لایك! ئا لێرەشدا ئیتر جگە لەوەی مرۆڤ غایبەو خۆیت نیە، ئەو شتانەش کە هەتە لەڕاستیدا هیچیانت نیە. چونکە بوونی ڕاستەقینەی ئەوانیش لەوەدایە کە وەسیلەبن و بیناکەبن، نەكئەوەی ئامانج و بناغەکەبن. کە "بناغەکەو مرۆڤبوون" هەبوو، ئیتر مرۆڤ خۆی هەیەو کە خۆشی هەبوو، ئیتر شتەکانیشی بە ڕاستەقینەیی هەن. بەڵام ئەو کاتەی کە مرۆڤ خۆی نیە، ئیتر شتەکانیش تەنیا بە ڕووکەش هەن و هیچ شتێك لەناو مانای خۆیدا نیەو هەموو شتێك لە بەتاڵی و بێ ماناییدایە.  ئەگەر مەوزوعەکە ڕەبت بکەینەوە بە دەستورەوە. دەستور بناغەیەکی باشە بۆ سیاسەت و کۆمەڵگاو حکومڕانی.. بەڵام ئێمە کێشەی بناغەکەی ترمان هەیە، کە ئەبێتە بناغە بۆ دەستوریش و ئەگەر ئەو نەبێت، دەستوریش وەکو هەموو شتەکانی تر، ئەبێتەوە بە ڕووکەشێکی بێ مانا. یەعنی تا مرۆڤبوون نەکەینە بناغەو خودی مرۆڤ دروست نەکەینەوە، شتەکان ناچنە ناو مانای خۆیان و دەستور هەشبێ هەر لەناو بێ ماناییدا ئەبێت. مرۆڤیش هەر بەوە دروستئەبێتەوە، کە ڕقەکانی کۆتایی پێبێنێ و بیرکردنەوەکانی دەستپێبکات. ئاخر تا ڕقەکان کۆتایی نەیەن، بیرکردنەوەکان دەستپێناکەن و تا بیرکردنەوەکانیش دەستپێنەکەن، ڕقەکان کۆتایی نایەن. مرۆڤ هەر بەوە خۆی بەدەست دێنێتەوە، کە شەڕەکانی لەگەڵ "دەرەوەو ئەو" کۆتایی پێ بێنێ و شەڕەکانی لەگەڵ "ناوەوەو خۆی" دەستپێبکات. ئێمەش هەر بەوە خۆمان لەدەستداوە، کە خەریکی هەموو شەڕە ناپێویستەکانی ئەم دنیایەین، کە هەر بەڕاستی شەڕن و خێرێکیان تێدانیە. تەنیا ئەو شەڕە ناکەین، کە هەر بەڕاستی خێرەو ئازادی و هۆشیاری و ئاشتی ئێمەیە.  ئەگەر مرۆڤ نەچێتەوە ناو مرۆڤبوون و مانا ڕاستەقینەکەی خۆی، سیاسەتیش ناچێتەوە ناو وەزیفەو مانا ئەخلاقییەکەی خۆی. کاتێکیش کە سیاسەت لەمانا ئەخلاقییەکەی خۆی ئەپچڕێ، ئیتر ئێمە پێویستمان بە گرێدانەوەیەکەو "نەوشیروان مستەفا"ش، وەکو ئەو خاڵی گرێدانەوەیە گرنگبوو. نەكئەوەی مەسەلەکە ئەوەبێ، کە کابرا سەرکردەیەکی گەورەی ئێمەیە یان نا.  تۆ بتەوێ و نەتەوێ، ئەو یەکێکە لە ناوە گەورەکانی مێژووی ئێمە، لە پاڵ ناوە گەورە "تەقلیدییەکانی" تردا. بەڵام لەوێدا کە ئەیەوێ ئەخلاق بکاتەوە بە بناغەی سیاسەت، ئیتر ئەو "ناتەقلیدییە"و تەنیا ناوێکی گەورەی ناو میژوو نیە، بەڵکو ئومێدێکی گەورەشە بۆ ئێستاو ئایندە. ئەوەشی کە دوای مردنی ڕوویدا، ئەوەبوو کە بە هەڵەی هەمووان و "ڕەنگە خۆشی"، گومان و لێڵی کەوتە لەسەر جانبە ناتەقلیدییەکەی و ئیتر ئەویش خرایەوە ناو قەفەسی مێژوو و لەوێدا وەستێنراو لەکارخرا. نەهێڵرا بپەڕێتەوە بۆ ئایندەو هێشتا بجولێ و کارابێت! یەعنی کاتێك تەقلیدی سیاسەتی ئێمە، بریتییە لە نەریتی خێڵەکی و پەیوەندی خوێن. وە بریتییە لە بازرگانی و کۆکردنەوەی موڵك و پارە، نەوشیروان لەوێدا ناتەقلیدییە، کە "لە ژیانیدا" خۆی لە تۆزی ئەو دوو تەقلیدە سیاسییە ئەتەکێنێ. بەڵام لەوێدا ئەبێتەوە بە سەرکردەیەکی تەقلیدی، کە "دوای مردنی" لەو دوو تەقلیدەوە ئەگلێنرێ و تۆزاوی ئەکرێ. لە هەردو حاڵدا، ئەو نە شایەنی کوشتنە، بە تەقدیس و بە بتکردن. نە شایەنی کوشتنە، بە شەیتاندن و نابووتکردن. گرنگە ئەو و ئەوانیتریش، لە چەلەحانێ ی هەردو کوشتنەکە ڕزگاربکرێن و ببرێنە ناو بیرکردنەوەو گفتوگۆو ڕەخنە، بۆئەوەی بێنەوە ناو ژیان. ئەوان شایەنی ڕێزن و ڕێزی ئەوانیش، لە حەقیقەتی ئەواندایەو حەقیقەتی ئەوانیش، نە لە تەقدیسدایەو نە لە شەیتاندن، بەڵکو لەو نێوانەدایە. بە دیاریکراوی لە هاوسەنگی و هۆشیاریی ئێمەدایەو لە پیاهەڵدان و داکوتیندا نیە، کە هەردوکی عاتیفەیەکی کوێرەو حەقیقەت نابینێ. کە هەردوکی کەرەستەی شەڕەو ئیتر بتێکت هەیە، یان شەڕی بۆ ئەکەیت، یان شەڕی لەگەڵ ئەکەیت. لەکاتێکدا لە بیرکردنەوەو گفتوگۆو ڕەخنەدا، بتێك لەئارادا نامێنێ تا شەڕێك لەئارادابێت. بەڵکو ئیتر مامەڵە لەگەڵ مرۆڤێکدا ئەکرێ و مرۆڤیش شەڕی ناوێ، ناسین و تێگەیشتنی ئەوێ.